ธรรมบรรยาย

ธรรมะจากผึ้ง

พระราชสุทธิญาณมงคล (จรัญ ฐิตธมฺโม)

เจ้าคณะจังหวัดสิงห์บุรี และ เจ้าอาวาสวัดอัมพวัน อ.พรหมบุรี จ.สิงห์บุรี

ผู้มีปณิธานมั่นคง และ มีผลงานพัฒนาคนให้สูงด้วยคุณธรรม

พุพุทโธโลยี

42-08

 

            ผึ้ง หรือ แมลงผึ้ง ทุกคนคงรู้จักกันดี เพราะเคยรับประทานน้ำหวานที่มีรสหวานอร่อยของแมลงผึ้ง หรือ เคยรับประทานน้ำผึ้งด้วยกันทุกคน สังคมจะอยู่ร่มเย็นได้ด้วยบุคคลในสังคมนั้นต้องเจริญพระกรรมฐาน นำธรรมะที่ได้จากตัวผึ้งมาสอนใจคน ซึ่งใช้ได้เป็นอย่างดี ธรรมะ ๕ ประการจากตัวผึ้งดังกล่าวได้แก่

๑.   ขยันหากิน

๒.    บินไม่สูง

๓.    รักความสะอาด

๔.    ฉลาดสะสม

๕.    นิยมสามัคคี

 

ชนเหล่าใดปลูกป่า คือ ปลูกไม้ดอกและไม้ใบ ปลูกไม้ยืนต้น คือ ให้ได้ที่ร่มเงาเป็นทาน ขุดบ่อน้ำสร้างน้ำประปาให้ที่พักเป็นทาน บุญกุศลย่อมเจริญแก่คนเหล่านั้นทั้งกลางวันและกลางคืนเป็นต้น ให้ข้าวน้ำเป็นทานได้ชื่อว่าให้กำลัง ให้ผ้าผ่อนท่อนสไบเป็นทานเชื่อว่าให้ผิวพรรณ ให้ยานพาหนะเป็นทานชื่อว่าได้ให้ความสุข ให้แสงสว่างเป็นทานชื่อว่าได้ให้ดวงตาเห็นธรรม สร้างที่พักอาศัยให้เขาอยู่อาศัยกันเจริญพระกรรมฐานเป็นทานชื่อว่าได้ให้ทุกอย่าง เกิดทุก ๆ ภพ ทุก ๆ ชาติ ย่อมเจริญด้วยอายุ วรรณะ สุขะ พละ อย่างดีที่สุดเท่าที่จะดีได้ดังกล่าวแล้ว

 

ให้ทานของเลิศก็ย่อมได้ของเลิศตอบแทน ให้ทานของดีของประเสริฐก็ย่อมได้ของดีของประเสริฐตอบแทน ให้ทานของอันเป็นที่พึงพอใจก็ย่อมได้รับของที่เป็นที่พึงพอใจ ส่งเสริมสนับสนุนการศึกษาชื่อว่าสร้างความเป็นผู้มีบุญหนักศักดิ์ใหญ่ หรือ ตำแหน่งให้แก่ตัวของตัวเอง ทุกสิ่งทุกอย่างที่เราได้กระทำลงไป ย่อมเป็นเงาสะท้อนย้อนกลับคืนมาหาตัวของเราเอง ฉันใดก็ฉันนั้นเช่นเดียวกัน ชีวิตท่านจะสูงค่า ถ้าท่านจะใฝ่หาประโยชน์เกื้อกูล ได้สนับสนุนความีน้ำใจ เอื้ออารีต่อกันนั่นเอง

 

มนุษย์ผู้เกิดมาได้คุณค่าคุณธรรมไว้ค้ำจุน พระพุทธพจน์ ท่านกล่าวมาชัดเจนมาก คือ ทานนั่นเอง เกิดเป็นชายควรพยายามเรื่อยไปจนกว่าจะประสบความสำเร็จในอนาคตท่านชายทั้งหลายเอ๋ย จงพยายามเถิดประเสริฐแล้ว เกิดมาทั้งทีชายชาติเชื้ออย่าเหลือวิสัย ชายจริงหญิงแท้ จะเป็นคนแก่ที่น่าบูชา มีประโยชน์ต่อชีวิตของท่านเอง ประโยชน์ย่อมสำเร็จโดยชอบแก่ผู้ที่ทำงานโดยไม่เบื่อหน่ายท้อถอย ค่าของคนอยู่ทีผลของงานนั้น คนที่ผัดวันประกันพรุ่ง ไม่อากูรเกื้อหนุนตลอดเวลากาล พระพุทธเจ้าทรงแสดงพุทธพจน์ไว้ว่า ย่อมฉิบหายล่มจมแน่นอนที่สุด

 

ชีวิตคือการต่อสู้ ศัตรูคือยากำลัง อุปสรรคนั้นเป็นยาชูกำลังชีวิตให้เจริญก้าวหน้า โปรดอย่าได้ท้อถอย หดหู่ ท้อแท้ อันธรรมดาว่าวจะขึ้นสูงได้ต้องโต้ลม ถ้าไม่มีลมโต้ว่าวขึ้นสูงไม่ได้ ท่านโปรดตีความหมายข้อนี้ให้ได้ปลาที่เป็น ๆ มีชีวิตจะต้องแหวกว่ายทวนกระแสน้ำ ไม่มีปลาตัวใด จะว่ายลงตามกระแสน้ำนอกจากปลาตาย ต้องทนลำบากไปก่อนจึงค่อยสบายในภายหลัง ถ้าเหลือกำลังมากจงช่วยออกปากบอกแขกแบกหาม ความทุกข์ยากความลำบากเป็นครูสอนตัวท่านได้ดี

 

ท่านสาธุชนทั้งหลาย ถ้าท่านประสบความทุกข์ยากลำบากมา จะเป็นครูสอนตัวท่านได้ดีที่สุด คนที่ท้อแท้ไม่เคยลำบากไม่มีครู เหงื่อไม่ออกเมื่อยังเป็นเด็กหนุ่ม จะไปออกเป็นน้ำตาเมื่อคราวแก่ เพราะไม่มีสมบัติอะไรจะเหลือแต่ประการใด แม้แต่ข้าวจะกรอกปากก็ยังหายาก อยู่กินอย่างคนรวยจะยากจนเมื่อภายแก่ อยู่กินอย่างคนยากจนจะร่ำรวยไปจนวันตาย แต่งตัวเหมือนเทวดาไม่มีปัญญาหาเลี้ยงปากเลี้ยงท้อง เกิดเป็นคนก็ต้องทนลำบาก ถึงตกยากก็ต้องอยู่สู้ไม่หนี

 

ท่านสาธุชน วิกฤตการณ์เช่นนี้อย่าหนี ต้องต่อสู้ต่อไป อดทนสู้ไป สู้ไม่หนี ความทุกข์ยากเป็นครูสอนคนได้ดี ไม่ถึงที่ก็ต้องหัดกัดฟันทน มีเงินทองข้าวของและเครื่องใช้ ใช้จ่ายไปก็ต้องตรองมองเห็นผลอย่าฟุ่มเฟือยเกินไป ยุคใหม่สมัยนี้ขอเตือนท่านสาธุชน ทำบุญก็พิจารณาก่อนทำ อย่าให้มันมากไป ทำพอสมควรพอจะทำได้ มองเห็นผลอย่าฟุ่มเฟือย จ่ายมากจะยากจน ประคองตนไว้ให้ถูกทุกข์ไม่มี มีสลึงพึงบรรจบให้ครบบาท อย่าให้ขาดสิ่งของต้องประสงค์ มีน้อยใช้น้อยค่อยบรรจง อย่าจ่ายลงให้มากจะยากนาน เป็นมนุษย์บุรุษโชคอย่าโศกเศร้า ให้เร่งเข้าสร้างฐานะมาต่อสู้ หนักก็เอาเบาก็รับประดับชู เป็นเกียรติคู่ความดีศักดิ์ศรีตัว มีความหมายมาก เงินและงานการศึกษาควรหาก่อน อย่ารีบร้อนไปหารักงานจักเสีย ถ้าขาดเงินขาดงานพาลขาดเมีย งานไม่เสียเมียคงมีเงินคงมา ถ้ารักยศรักศักดิ์อัครฐาน ต้องรักงานไว้ประกันขันอาสา ถ้างานลดยศก็ถอยด้วยราคา มีปัญญาอย่าขี้ฉ้องอมือตัว

 

โบราณท่านสอนว่า รกคนดีกว่ารกหญ้า แต่ถ้าคนขาดคุณธรรมขาดสติปัญญาแล้ว รกหญ้าที่กว่ารกคน อันทางคดลดเลี้ยวป่าเปลี่ยวรก ก็พอโศกถางดายให้หายรก แต่นิสัยคนขี้ปดมักคนโกง ยากจะจรรโลงให้หายโล่งเหมือนทางเตียน อีกคำหนึ่งว่า เลี้ยงคนดีกว่าเลี้ยงหมา ถ้าเลี้ยงคนทรามปัญญาเป็นอันธพาล สร้างปัญหาหนักอกรกสมอง ก่อกวนให้ชาวบ้านเดือดร้อน นอนตาไม่หลับแล้วเลี้ยงหมาดีกว่าเลี้ยงคน เลี้ยงหมาก็ยังได้อาศัยเฝ้าสมบัติเวลาหลับ หรือ เวลาออกไปธุระนอกบ้าน เราเลี้ยงหมายังได้เฝ้าสมบัติ ขอจงดัดนิสัยให้เข้าที่ดีกว่าเลี้ยงศัตรูหมู่ไพรี ซึ่งคอยหาช่องทางทำลายเรา

 

จะเลี้ยงคนเลี้ยงสัตว์นั้นไม่ว่า ขอจงอย่าเลี้ยงไว้ให้ไร้ผล เลี้ยงคนและสัตว์หัดบ้างงอย่าห่างตน จะได้ผลคุ้มค่าพาสุขใจ อันเสือสิงห์ลิงค่างและช้างแรด บุกรุกแดดหญ้าคาในดงป่า นำมาเสริมเติมตัดหัดกายา ค่อยสูงค่าพาโชคโรคทางกาย

 

โบราณท่านสอนไว้อีกว่า จงเอาเยี่ยงกาแต่อย่าเอาอย่างกา ธรรมดานกกา หรืออีกานั้น มันตื่นแต่เช้ามืด รู้สึกว่ามันจะตื่นก่อนสัตว์ทุกชนิดในบรรดาสัตว์ที่หากินยามเช้า ท่านจึงสอนให้เราดูเยี่ยงมันแต่อย่าเอาอย่างมัน เอาเยี่ยงมันได้คือตื่นแต่เช้ามืด แต่อย่าเอาอย่างมันเพราะสันดานของอีกา ถึงมันจะตื่นแต่เช้ามืดก็จริง แต่มันไม่ได้หากินโดยสุจริต ด้อม ๆ มอง ๆ ลักของเขา เวลาคนเขาเผลอแล้วเมื่อใด ได้โอกาสก็ฉวยลับกายตัวไป เหมือนคนบางประเภทที่มีสันดานโสโครกที่มักทำนาบนหลังคน เผลอไม่ได้ประมาทไม่ได้ต้องคอยระมัดระวัง แม้เวลาจะหลับจะนอนก็ต้องระแวดระวัง หลับไม่สนิทติดกาย

 

พระพุทธองค์ยังทรงตำหนิคนประเภทนี้ว่าคนที่มีสันดานโสโครก มักเห็นแก่ได้ คนพวกนี้ไม่ได้ด้วยเล่ห์ต้องเอาด้วยมนต์ ไม่ได้ด้วยกลก็ต้องเอาด้วยคาถา หามาโดยสุจริตไม่พอต่อความต้องการ ไม่สมอยากสมหิวเพราะใจมันเป็นเปรต เป็นผีหิวอยู่เรื่อยไป เอาได้ทุกอย่าง ทำได้ทุกอย่าง ลักปล้นจี้โกงทุกอย่าง มีจิตวิปลาสขาดยางอาย

 

ตำนานของพระพุทธศาสนา ท่านเล่าไว้ว่าเปรตนั้นมีร่างกายใหญ่โต ท้องโตเท่าภูเขา ปากเท่ารูเข็ม กินอาหารกินเท่าไรก็ไม่รู้สึกอิ่มสักที เพราะท้องมันโต ปากมันเท่ารูเข็ม แต่ก็ยังดียังพอมีส่วนเกินเหลือเอาไว้เผื่อแผ่ให้คนอื่นเขาบ้าง แต่เปรตในหัวใจคนยุคนี้สมัยนี้ไม่ไหวเลยกินไม่เลือก เขากลืนลงไปได้แล้วเอาไปซ่อนไว้ในท้องได้ เขาคงกลืนไปนานแล้ว เราคงไม่มีโอกาส ไม่มีกรรมสิทธิ์จะอยู่กับเขาได้แล้ว ณ บัดนี้ฉันใดก็ฉันนั้น เป็นอย่างนี้แล้ว ขอเทวดาฟ้าดินโปรดดลบันดาล อย่าให้คนพวกนี้กลืนโลกเข้าไปย่อยในกระเพาะอาหารเลย ข้าขอส่วนแบ่งไว้ให้ได้มีโอกาสไว้ได้อยู่ดูโลกเถิด

 

โบราณท่านสอนไว้อีกว่า อย่าเอาอย่างแมลงวัน ธรรมดาแมลงวันเป็นสัตว์ที่มีสันดานโสโครกชอบลูบ ๆ คลำ ๆ ไต่ตอมแต่ของสกปรก แตกต่างจากแมลงผึ้งราวฟ้ากับกิน ผึ้งหรือแมลงผึ้งทุกคนคงรู้จักดี เพราะเคยกินน้ำหวานที่มีรสหวานอร่อยของแมลงผึ้ง หรือ เคยกินน้ำผึ้งด้วยกันทุกคน

 

นำมาคิดเป็นธรรมะสอนใจคนได้ ๕ ประการ เป็นธรรมะของผึ้งคือ

๑.   ผึ้งขยันหากิน

๒.   บินไม่สูง

๓.   รักความสะอาด

๔.   ฉลาดสะสม

๕.   นิยมความสามัคคี

 

พระพุทธพจน์ยังสอนเตือนว่า เกิดเป็นคนอย่าลืมตนเย่อหยิ่ง โปรดอย่าลืมว่า ไม้สูงเกินต้นมักโค่นเพราะลมบน คนสูงเกินคนมักจะทนอยู่ลำบาก ตัวผึ้งนั้นไม่มีสันดานขี้เกียจ ขยันหากินทุกตัว ถ้าตัวไหนขี้เกียจไม่บินออกไปหากิน จะถูกผึ้งตัวอื่นรุมต่อยจนตาย ตัวผึ้งบินไม่ต่ำนักและไม่สูงจนเกินไป นำมาคิดเป็นธรรมะสอนใจคนได้ คือเกิดเป็นคนนั้นอย่ามักใหญ่ใฝ่สูงจนเกินไป จองหอง พองขน ข่มคนอื่นอวดดี อวดเด่นเกินมนุษย์มากไป และตัวผึ้งรักความสะอาด นำมาคิดเป็นธรรมะสอนใจคนคือ เป็นคนนั้นต้องรักษาความสงบเรียบร้อย จะยืน หรือ จะเดิน จะนั่ง จะนอน จะกิน ก็ต้องสะอาดเรียบร้อย อย่าสกปรก จะนุ่งห่ม จะบ้วนน้ำลาย จะคายน้ำมูก จะถ่ายอุจจาระปัสสาวะ ต้องมีสติเรียบร้อย ราดน้ำด้วย ช่วยกันสร้างความสะอาด คือ เลือกที่เลือกทาง ตลอดถึงที่หลับที่นอนด้วย ช่วยกันดูแลความสะอาด ถ้วยโถโอชามต้องสะอาดเรียบร้อย

 

ตัวผึ้งฉลาดสะสมคือ สะสมอาหาร และน้ำหวานไว้เลี้ยงตัวมันเอง เลี้ยงลูกอ่อนเป็นเวลาแรมปีสะสมไว้มากเพียงพอ แถมมนุษย์เดินดินกินของไม่เลือกยังไปแย่งมันกินอาหารของมันมา มิหนำซ้ำยังฆ่าเจ้าทรัพย์ตายเกลื่อนอย่างน่าอนาถ แถมเจ็บใจเสียเหลือเกิน เราเป็นมนุษย์อย่าให้แพ้ตัวผึ้ง หาทรัพย์สินเงินทองโดยขยัน ประหยัด มัธยัสถ์ ในยุคใหม่สมัยนี้อย่าใช้จ่ายฟุ่มเฟือยนัก รอบคอบในการใช้การจ่ายหัดกินน้อย ๆ ใช้น้อย ๆ แล้วทรัพย์สินจะได้มีส่วนเกินพอกพูนขึ้น ๆ จนเหลือใช้ เหลือจ่ายไปเอง

 

นอกจากนี้ตัวผึ้งนิยมความสามัคคี จะอยู่รวมกันเป็นฝูงเป็นหมู่คณะ ช่วยกันสร้างบ้านหรือรังมันทำงาน คือ หาอาหารช่วยกันทำความสะอาดรัง ช่วยกันเลี้ยงลูกอ่อน ไม่ผิดอะไรกับคน ตัวไหนขี้เกียจจะถูกผึ้งตัวอื่นรุมต่อยจนตายทุกตัว ฉะนั้นพวกเราผู้เป็นมนุษย์ทั้งหลายเอ๋ย ได้คติธรรมจากตัวผึ้งแล้วให้นำมาคิดสอนใจตัวบ้าง โดยเฉพาะข้อที่ ๕ สามัคคี รักกัน ๆ รักพ่อ รักแม่ รักพี่รักน้อง ปรองดอง ความสามัคคี อย่าทะเลาะวิวาทกันเลย ยุคใหม่นี้รักญาติพี่น้องของตัว รักเพื่อนร่วมบ้าน ร่วมโรงเรียน เพื่อนร่วมโรงงาน เพื่อนร่วมบริษัท รักเพื่อนร่วมครูบาอาจารย์ ตลอดถึงรักเพื่อนร่วมประเทศชาติ รักประเทศชาติบ้านเมืองของตัว รักกันดีกว่าชังกัน ถึงคราวผิดพลาดรู้จักให้อภัยกันนะ ให้ถือคติที่ว่า รักก็อย่าไปรักทั้งหมด ให้เหลือไว้เกลียดกันบ้าง เกลียดชังก็อย่าเกลียดกันทั้งหมด ให้เหลือไว้รักกันบ้าง เดี๋ยวจะมองหน้ากันไม่สนิท

 

ท่านสาธุชนทั้งหลายเอ๋ย คนเราบางเวลามันน่ารักจริง ๆ บางเวลามันก็น่าเกลียดพิลึก น่าชังบางเวลาแบ่งใจไว้นะ เตรียมใจไว้รับทั้ง ๒ อย่าง อย่าไปรักทั้งหมด อย่าไปเกลียดทั้งหมด ยุคใหม่สมัยนี้เราช่วยเขาได้มาก เขาก็รักเรามาก เราช่วยเขาได้น้อย เราก็รักเขาน้อย ยังไม่ได้ช่วยใครเขาก็ยังไม่รักเราเลยนะ ไม่มองหน้าเราเลยนะ เดี๋ยวนี้คนขาดคุณธรรม ไม่มีหลักธรรมของผึ้งดังกล่างมา เห็นแก่ตัวจริง ๆ มักได้ มักง่าย ขาดหลักธรรมคำสอนของพระพุทธเจ้า

 

ชีวิตจะรุ่งเรือง หรือ เรืองรุ่ง จะทำสิ่งใดได้ประโยชน์โสตถิผล ถ้ารู้จักใช้ธรรมะที่ได้จากตัวผึ้งนี้จะช่วยให้โลกได้อยู่ร่มเย็นเป็นสุขทั่วหน้า ถ้าท่านไม่เจริญพระกรรมฐาน ท่านจะไม่รู้ธรรมะ ๕ ประการคืออะไร ท่านจะพึ่งตัวเองได้ประการใดหรือ ท่านจะก้าวหน้าได้อย่างไร ธรรมะช่วยให้โลกได้อยู่ร่มเย็นเป็นสุขกันถ้วนหน้า ท่านต้องเจริญพระกรรมฐาน เอาบุญมาใส่ใจถึงจะถูกทาง

 

พระราชนิพนธ์ของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงตรัสประกาศให้รักสมัครสมาน ถ้าเราไร้รักสมัครสมาน จะทำการสิ่งใดก็ไร้ผล แม้ชาติย่อยยับอับจน ประชาชนจะเป็นสุขได้อย่างไร ผู้มีมีอิจฉาพยาบาท ใจสะอาดสิ้นทุกข์เป็นสุขหนา ผู้มีจิตเต็มเปี่ยมด้วยเมตตา ประชาชนทั่วหล้าสาธุการ อันนี้ก็เป็นเรื่องจำเพาะตัว เพราะฉะนั้นท่านสาธุชนทั้งหลายที่มาเจริญพระกรรมฐานก็ต้องการจุดนี้ ท่านมาปฏิบัตินี้ อย่างทำจิ้ม ๆ จ้ำ ๆ มันไม่เกิดประโยชน์โสตถิผลแต่ประการใด บางคนมาบอกจะมา ๗ วัน อยู่ได้ ๒ วัน หนีกลับไปแล้ว เสียสัจจะ ตรงนี้สำคัญมาก ระวังอย่าให้เสียสัจจะ บางคนโทรศัพท์บอกให้หาห้องดี ๆ ขนาดปลัดกระทรวงรัฐมนโทจะมา โทรมาย้ำจนตี ๒ ยังโทรมาอีกบอกเจ้านายจะมาช่วยต้อนรับหน่อย ส้วมชักโครกมีไหม ห้องแอร์มีไหม ต้องอย่างนั้น ต้องอย่างนี้ อาตมาอยากจะหนีไปเลย อย่างนี้ขอถามหน่อยเป็นแมลงวันหรือผึ้ง

 

ท่านทั้งหลายเอ๋ย อย่ามักง่ายมาสร้างบุญกุศล พระพุทธเจ้าเป็นจักรพรรดิ พระองค์เสียสละราชสมบัติเงินทองท้องพระคลังมากมาย ออกไปบรรพชาเพื่อไปเอาวิชามาให้เรา วิชานี้คือ วิชาแก้ปัญหาชีวิต วิชาแก้ปัญหาทุกข์ ท่านได้ใช้เวลาเรียนถึง ๑๖ ปี ไม่มีครูอาจารย์ ต้องไปฝึกเอาเองในป่า ไปเรียนวิชาเหาะเหินเดินอากาศ แหวกดินได้ กลับไปทิ้งเสียอีก โทรศัพท์มาที่วัดอัมพวันมาบังคับให้เราหาห้องพักดี ๆ วัดเราก็เลยกลายเป็นโฮเต็ลไปแล้วหรือนี่ มาวัดมาปฏิบัติธรรม ให้กินน้อย นอนน้อย พูดน้อย ทำความเพียรให้มาก ขนาดนายพล เขายังมาช่วยล้างชาม เอ่ยชื่อก็ได้เดี๋ยวก็มาแล้ว พลโทวิศาล ธนรักษ์ ล้างชามทุกวัน ไม่เห็นถือตัว แต่นี่ขนาดเป็นนายหมื่นนะ ให้อาตมาหาห้องดี ๆ ห้องต้องสะอาด แหมพวกแมลงหวี่แมลงวันนี่ชอบห้องสะอาด เสียใจด้วยมาบังคับเรา มาเลย แม่มา มาเลยพ่อมา ตะวันจะสาย สายบัวจะเน่า พายแม่พายเดี๋ยวจะสาย สายบัวนะเน่า เข้าใจคำนี้ไหม พายได้อย่างไร โซ่ไม่แก้ ลูกกุญแจไม่ไข พายติดโซพายได้อย่างไร ไม่ได้อะไรเลยพวกนี้

 

อันทรัพย์สินและถิ่นฐาน ทั้งบ้านช่องอีกเงินทองไร่นามหาศาล เป็นสมบัติของตัวได้ชั่วกาล จะต้องผ่านจากกันเมื่อวันตาย ส่วนความดีมีความสัตย์สมบัติแท้ ถึงตัวแก่กายดับไม่ลับหาย จะสถิตติดแน่นแทนร่างกาย ถึงตัวตายชื่อยังอยู่เชิดชูเอย

 

ขอฝากคติธรรม ปฏิบัติพระกรรมฐานดีที่สุดไม่มีอะไรดีกว่านี้แล้ว ชีวิตนี้จะมีค่าเพราะทำเวลาให้มีคุณ คุณสมบัติประจำชีวิต คือ สุจริตประจำใจ ความเจริญทางวัตถุ ยั่วยุให้คนลืมตัว อย่าเป็นทุกข์ในสิ่งที่เสียไป จงพอใจในสิ่งที่มีอยู่ พระดังอาจจะไม่ดี พระดีอาจจะไม่ดัง ความขยันเป็นคุณสมบัติของคน ความอดทนเป็นสมบัติพระ ขอฝากคติธรรมไว้พอสมควรแก่เวลา ขอยุติการแสดงธรรมไว้แต่เพียงนี้ ขอให้ตั้งใจปฏิบัติอย่างแท้จริง ชีวิตท่านจะไม่อับเฉาจะไม่เบาปัญญา ชีวิตท่านจะรุ่งโรจน์โชตนาการ..