ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ
๑. ปฐโม สญฺญาทิกณฺโฑ
สิทฺธมิทฺธคุณํ สาธุ, นมสฺสิตฺวา ตถาคตํ;
สธมฺมสงฺฆํ ภาสิสฺสํ, มาคธํ สทฺทลกฺขณํฯ
๑. ออาทโย ติตาลีส วณฺณาฯ
อการาทโย นิคฺคหีตนฺตา เตจตฺตาลีส-กฺขรา วณฺณา นาม โหนฺติฯ อ อา อิ อี อุ อู เอ เอ โอ โอ, ก ข ค ฆ ง จ ฉ ช ฌ ญฺญ, ฎ ฐ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ล ว ส ห ฬ อํฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘เอ โอ น มวณฺเณ’’ ๑. ๓๗ฯ ติตาลีสาภิ วจนํ กตฺถจิ วณฺณโลปํ ญาเปติฯ เตน ‘ปฎิสงฺขา โยนิโส’ติอาทิ สิทฺธํฯ
๒. ทสาโท สราฯ
ตตฺถาทิมฺหิ ทส วณฺณา สรา นาม โหนฺติฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘สโร โลโป สเร’’ ๑, ๒๖ อิจฺจาทิฯ
๓. เทฺวเทฺว สวณฺณาฯ เตสุ เทฺวเทฺว สรา สวณฺณา นาม โหนฺติฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘วณฺณปเรน สวณฺโณปิ’’ ๑, ๒๔ฯ
๔. ปุพฺโพ รสฺโสฯ
เตสุ ทฺวีสุ โย โย ปุพฺโพ, โส โส รสฺสสญฺโญ โหติฯ เตสุ เอ.โอ.สํโยคโต ปุพฺพาว ทิสฺสนฺติฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘รสฺโส วา’’ ๒,๖๒ อิจฺจาทิฯ
๕. ปโร ทีโฆฯ
เต สฺเวว ทฺวีสุโย โย ปโร, โส โส ทีฆสญฺโญ โหติฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘โย โล ปนิสุ ทีโฆ’’ ๒,๘๘ อิจฺจาทิฯ
๖. กาทโย พฺยญฺชนาฯ
กการาทโย วณฺณา นิคฺคหีตปริยนฺตา พฺยญฺชนสญฺญาโหนฺติฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ ๑,๓๓ อิจฺจาทิฯ
๗. ปญฺจ ปญฺจกา วคฺคาฯ
กาทโย ปญฺจ ปญฺจกา วคฺค, นาม โหนฺติฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘วคฺเค วคฺคนฺโต’’ ๑,๔๑ อิจฺจาทิฯ
๘. พินฺทุ นิคฺคหีตํฯ
ยฺวายํ วณฺโณ พินฺทุมตฺโต, โส นิคฺคหีตสญฺโญ โหติฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘นิคฺคหีตํ’’ ๑,๓๘ อิจาทิฯ ครุสญฺญากรณํ อนฺวตฺถสญฺญตฺถํฯ
๙. อิยุวณฺณา ฌลา นามสฺสนฺเตฯ
นามํ ปาฎิปทิกํ, ตสฺสอนฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุวณฺณา ฌลสญฺญา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘ฌลา วา’’ ๒,๑๑๑ อิจฺจาทิฯ
๑๐. ปิตฺถิยํฯ
อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺส-นฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุวณฺณา ปสญฺญา โหนฺติฯ เตน กฺวตฺโถ? เย ปสฺสิวณฺณสฺส’’ ๒,๑๑๖ อิจฺจาทิฯ
๑๑. ฆาฯ
อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺส-นฺเต วตฺถมาโน อากาโร ฆสญฺโญ โหติฯ เตน กฺวตฺโถ? ‘‘ฆพฺรหฺมาทิเต’’ ๒,๖๐ อิจฺจาทิฯ
๑๒. โค สฺยาลปเนฯ
อาลปเน สิ คสญฺโญ โหติฯ
เตน กฺวตฺโถ? ‘‘เควา’’ ๒,๖๕ อิจฺจาทิฯ
(สญฺญา)
๑๓. วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสฯ
ยํ วิเสสนํ, ตทนฺตสฺส วิธิ ญาตพฺโพ ‘‘อโต โยนํ ฎาเฎ’’ ๒,๔๑ นรานเรฯ
๑๔. สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺสฯ
สตฺตมีนิทฺเทเส ปุพฺพสฺเสว การิยํ ญาตพฺพํ ‘‘สโร โลโป สเร’’ ๑,๒๖ เวฬคฺคํฯ ‘ตมห’นฺตีธ กสฺมา น โหติ?, สเรโตปสิเลสิกาธาโร ตตฺเถตาว วุจฺจเต ‘ปุพฺพสฺเสว โหติ น ปรสฺสา’ติฯ
๑๕. ปญฺจมิยํ ปรสฺสฯ
ปญฺจมีนิทฺเทเส ปรสฺส การิยํ ญาตพฺพํ ‘‘อโตโยนํ ฎาเฎ’’ ๒,๔๑ นรานเรฯ อิธ น โหตํ ‘ชนฺตุโห อนตฺตา’ฯ อิธ กสฺมา น โหติ? โอสโขฺย, อนนฺตเร กตตฺถตาย น พฺยวหิตสฺส การิยํฯ
๑๖. อาทิสฺสฯ
ปรสฺส สฺสิสฺสมานํ การิยมาทิวณฺณสฺส ญาตพฺพํ ‘‘ร สงฺขฺยาโต วา’’ ๓,๑๐๓ เตรสฯ
๑๗. ฉฎฺฐิยนฺตสฺสฯ
ฉฎฺฐีนิทฺทิฎฺฐสฺส ยํ การิยํ, ตทนฺตสฺส วณฺณสฺส วิญฺเญยฺยํ ‘‘ราชสฺสิ นามฺหิ’’ ๒,๒๓ ราชินาฯ
๑๘. งานุพนฺโธฯ
งกาโร อนุพนฺโธ ยสฺส, โส อนฺตสฺส โหติ ‘‘โคสฺสา วง’’ ๑,๓๒ ควาสฺสํฯ
๑๙. ฎานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺสฯ
ฎกาโร-นุพนฺโธ ยสฺส, โส-เนกกฺขโร จาเทโส สพฺพสฺส โหติ ‘‘อิมสฺสานิตฺถิยํ เฎ’’ ๒,๑๒๘ เอสุ, ‘‘นามฺห-นิมิ’’ ๒,๑๒๖ อเนนฯ
๒๐. ญกานุพนฺธาทฺยนฺตาฯ
ฉฎฺฐีนิทฺทิฎฺฐสฺส ญานุพนฺธกานุพนฺธา อาทฺยนฺตา โหนฺติ ‘‘พฺรูโต ติสฺสีญ’’ ๖,๓๖ พฺรวีติ, ‘‘ภูสฺส วุก’’ ๖,๑๗ พภูวฯ
๒๑. มานุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโรฯ
มกาโร-นุพนฺโธ ยสฺส, โส สรา นมนฺตา สรา ปโร โหติ ‘‘มญฺจ รุธาทีนํ’’ ๕-๑๙ รุนฺธติฯ
๒๒. วิปฺปฎิเสเธฯ
ทฺวินฺนํ สาวกาสานเมกตฺถปฺปสงฺเค ปโร โหติฯ ยถา ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วาปุริสานํ สหปฺปตฺติยํ ปโร, โส จ (คจฺฉติ) ตฺวํ จ (คจฺฉสิ, ตุเมฺห) คจฺฉถฯ โส จ (คจฺฉติ,) ตฺวํ จ (คจฺฉสิ,) อหํ จ (คจฺฉามิ, มยํ) คจฺฉามฯ
๒๓. สงฺเกโต-นวยโว-นุพนฺโธฯ
โย นวยวภูโตสงฺเกโต, โส-นุพนฺโธติ ญาตพฺโพ, ‘‘ลุปิตาทีนมาสิมฺหิ’’ ๒-๕๗ กตฺตาฯ
สงฺเกตคฺคหณํ กึ? ปกติยาทิสมุทายสฺสานุพนฺธตา มา โหตูติ, อนวยโวหิ สมุทาโย… สมุทายรูปตฺตาเยวฯ
อนวยวคฺคหณํ กึ? ‘‘อเตน’’ ๒-๑๐๘ ชเนนฯ อิมินาว โลปสฺสาวคตตฺตา นานุพนฺธโลปาย วจนมารทฺธํฯ
๒๔. วณฺณปเรน สวณฺโณปิฯ
วณฺณสทฺโท ปโร ยสฺมา เตน สวณฺโณปิ คยฺหติ สํจ รูปํ ‘‘ยุวณฺณานเมโอ ลุตฺตา’’ ๑-๒๙ วาเกริตํ, สโมนาฯ
๒๕. นฺตุ วนฺตุมนฺตฺวาวนฺตุตวนฺตุสมฺพนฺธีฯ
วนฺตฺวาทิสมฺพนฺธีเยวนฺตุ คยฺหติ, ‘‘นฺตนฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปฐเม’’ ๒-๒๑๕ คุณวนฺโตฯ
วนฺตฺวาทิสมฺพนฺธีติ กึ? ชนฺตู ตนฺตูฯ
(ปริภาสาโยฯ)
๒๖. สโร โลโป สเรฯ
สเร สโร โลปนีโย โหติฯ ตตฺริ-เม, สทฺธิ-นฺทฺริยํ, โนเห-ตํ, ภิกฺขุโน-วาโท, สเมตา-ยสฺมา, อภิภา-ยตนํ, ปุตฺตาม-ตฺถิ, อสนฺเต-ตฺถฯ
๒๗. ปโร กฺวจิฯ
สรมฺหา ปโร สโร กฺวจิ โลปนีโย โหติฯ โส-ปิ, สาว, ยโต-ทกํ, ตโต-วฯ กฺวจีติกึ? สทฺธิ-นฺทฺริยํ, อยมธิกาโร อาปริจฺเฉทาวสานา, เตน นาติปฺปสงฺโคฯ
๒๘. น เทฺววาฯ
ปุพฺพปรสรา เทฺวปิ วา กฺวจิ น ลุปฺยนฺเต, ลตา อิว, ลเต-ว, ลตา-วฯ
๒๙. ยุวณฺณานเมโอ ลุตฺตาฯ
ลุตฺตา สรา ปเรสํ อิวณฺณุวณฺณานํ เอโอ โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ
ตสฺเส-ทํ, วาเต-ริตํ, โน-เปติ, วาโม-รู, อเต-วญฺเญหิ, โว-ทกํฯ กถํ ‘‘ปจฺโจรสฺมิ’’นฺติ? โยควิภาคาฯ วาตฺเวว? ตสฺสิทํฯ
ลุตฺเตติ กึ? ลตา อิวฯ
๓๐. ยวา สเรฯ
สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณานํ ยการวการา โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ พฺยากโต, อิจฺจสฺส, อชฺฌิณมุตฺโต, สฺวาคตํ, สฺวาปนลานิลํ, วาตฺเวว? อิติ-สฺสฯ กฺวจิตฺเวว? ยานี-ธ, สู-ปฎฺฐิตํฯ
๓๑. เอโอนํฯ
เอโอนํยวาโยนฺติ วา สเร ยถากฺกมํฯ ตฺยชฺช เต-ชฺช, สฺวาหํ โส-หํฯ กฺวจิตฺเวว? ปุตฺตาม-ตฺถิ, อสนฺเต-ตฺถฯ
๓๒. โคสฺสา-วงฯ
สเร โคสฺส อวง โหติฯ ควา-สฺสํฯ ‘ยถรีว, ตถริเว’ติ นิปาตาว, ‘ภุสามิเว’ติ อิวสทฺโท เอวตฺโถฯ
๓๓. พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสาฯ
รสฺสทีฆานํ กฺวจิ ทีฆรสฺสา โหนฺติ พฺยญฺชเนฯ ตตฺรา-ยํ, มุนีจเร, สมฺมเทว, มาลภารีฯ
๓๔. สรมฺหา เทฺวฯ
สรมฺหา ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส กฺวจิ เทฺว รูปานิ โหนฺติฯ ปคฺคโหฯ สรมฺหาติ กึ? ตํ ขณํฯ
๓๕. จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปฐมาฯ
จตุตฺถทุติเยสุ ปเรสฺเวสํ จตุตฺถทุติยานํ ตพฺพคฺเค ตติย ปฐมา โหนฺติฯ ปจฺจาสตฺถฺยา, นิคฺโฆโส, อกฺขนฺติ, โพชฺฌงฺคา, เสตจฺฉตฺตํ, ทโฑฺฒ, นิฎฺฐานํ, มหทฺธโน, ยสตฺเถโร, อปฺผุฎํ, อพฺภุคฺคโตฯ เอสฺวีติ กึ? เถโรฯ เอสนฺติ กึ? ปตฺโถฯ
๓๖. วิติสฺเสเว วาฯ
เอวสทฺเท ปเร อิติสฺส โว โหติ วาฯ อิตฺเวว, อิจฺเจวฯ เอเวติ กึ? อิจฺจาหฯ
๓๗. เอโอนม วณฺเณฯ
เอโอนํ วณฺเณ กฺวจิ อ โหติ วาฯ ทิสฺวา ยาจก มาคเต, อกรมฺหส เต, เอส อตฺโถ, เอส ธโมฺม, อคฺคมกฺขายติ, สฺวาตนํ , หิยฺยตฺตนํ, กรสฺสุฯ วาตฺเวว? ยาจเก อาคเต เอโส ธโมฺมฯ วณฺเณติ กึ? โสฯ
๓๘. นิคฺคหีตํฯ
นิคฺคหีตมาคโม โหติ วา กฺวจิฯ จกฺขุํ อุทปาทิ จกฺขุอุทปาทิ, ปุริมํ ชาติํ ปุริมชาติํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํฯ อวํสิโรติอาทีสุ นิจฺจํ… ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส, สามตฺติเยนาคโมว, ส จ รสฺส สรสฺเสว โหติ… ตสฺส รสฺสานุคตตฺตาฯ
๓๙. โลโปฯ
นิคฺคหีตสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิฯ กฺยาหํ กิมหํสารตฺโต สํรตฺโตฯ สเลฺล โข-คนฺตุกาโม คนฺตุมโนติ, อาทีสุ นิจฺจํฯ
๔๐. ปรสรสฺสฯ
นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺส สรสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิฯ ตฺวํ-สิ ตฺวมสิฯ
๔๑. วคฺเค วคฺคนฺโตฯ
นิคฺคหีตสฺส โข วคฺเค วคฺคนฺโต วา โหติ ปจฺจาสตฺตฺยาฯ ตงฺกโรติ ตํ กโรติ, ตญฺจรติ ตํ จรติ, ตณฺฐานํ ตํ ฐานํ, ตนฺธนํ ตํ ธนํ, ตมฺปาติ ตํ ปาติฯ นิจฺจํ ปทมชฺเฌ คนฺตฺวา, กฺวจญฺญาตฺรปิ สนฺติฎฺฐติฯ
๔๒. เยวหิสุ โญฯ
ย เอว หิ สทฺเทสุ นิคฺคหีตสฺส วา โญ โหติฯ ยญฺญเทว, ตญฺเญว, ตญฺหิ, วาตฺเวว? ยํ ยเทวฯ
๔๓. เย สํสฺสฯ
สํสทฺทสฺส ยํ นิคฺคหีตํ ตสฺส วา โญ โหติ ยกาเรฯ สญฺญโม สํยโมฯ
๔๔. มยทา สเรฯ
นิคฺคหีตสฺส มยทา โหนฺติ วา สเร กฺวจิฯ ตมหํ, ตยิทํ, ตทลํฯ วา ตฺเวว? ตํ อหํฯ
๔๕. วนตรคา จาคมาฯ
เอเต มยทา จ อาคมา โหนฺติ สเร วา กฺวจิฯ ติวงฺคิกํ, อิโต นายติ, จินิตฺวา, ตสฺมาติห, นิโรชํ, ปุถเคว, อิธมาหุ, ยถยิทํ, อตฺตทตฺถํฯ วา ตฺเวว? อตฺตตฺถํฯ ‘อติปฺปโค โข ตาวา’ติ-ปฐมนฺโต ปคสทฺโทวฯ
๔๖. ฉา โฬฯ
ฉสทฺทา ปรสฺส สรสฺส ฬกาโร อาคโม โหติ วาฯ ฉฬงฺคํ, ฉฬายตนํฯ วาตฺเวว? ฉอภิญฺญาฯ
๔๗. ตทมินาทีนิฯ
ตทมินาทีนิ สาธูนิ ภวนฺติฯ ตํ อิมินา ตทมินา, สกึ อาคามี สกทาคามี, เอกํ อิธ อหํ เอกมิทาหํ, สํวิธาย อวหาโร สํวิทาวหาโร, วาริโน วาหโก วลาหโก, ชีวนสฺส มูโต ชีมูโต, ฉวสฺส สยนํ สุสานํ, อุทฺธํ ขมสฺส อุทุกฺขลํ, ปิสิตาโส ปิสาโจ, มหิยํ รวตีติ มยูโร, เอวมญฺเญปิ ปโยคโต-นุคนฺตพฺพา, ปเรสํ ปิโสทราทิมิเวทํ ทฎฺฐพฺพํฯ
๔๘. ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญาฯ
ตวคฺควรณานํ กฺวจิ จวคฺคพยญา โหนฺติ ยถากฺกมํ ยกาเรฯ อปุจฺจณฺฑตาย, ตจฺฉํ, ยชฺเชวํ, อชฺฌตฺตํ, ถญฺญํ, ทิพฺพํ, ปยฺโยสนา, โปกฺขรญฺโญฯ กฺวจิตฺเวว? รตฺตฺยา
๔๙. วคฺคลเสหิ เตฯ
วคฺคลเสหิ ปรสฺส ยการสฺส กฺวจิ เต วคฺคลสา โหนฺติฯ
สกฺกเต, ปจฺจเต, อฎฺฎเต, กุปฺปเต, ผลฺลเต, อสฺสเตฯ กฺวจิตฺเวว? กฺยาหํฯ
๕๐. หสฺส วิปลฺลาโสฯ
หสฺส วิปลฺลาโส โหติ ยกาเรฯ คุยฺหํฯ
๕๑. เว วาฯ
หสฺส วิปลฺลาโส โหติ วา วกาเรฯ พวฺหาพาโธ พวฺหาพาโธฯ
๕๒. ตถานรานํ ฎฐณลา
ตถนรานํ ฎฐณลา โหนฺติ วาฯ ทุกฺกฎํ, อฎฺฐกถา, คหณํ, ปลิโฆ, ปลายติฯ วาตฺเวว? ทุกฺกตํฯ กฺวจิตฺเวว? สุคโตฯ
๕๓. สํโยคาทิ โลโปฯ
สํโยคสฺส โย อาทีภูโต-วยโว ตสฺส วา กฺวจิ โลโป โหติฯ ปุปฺผํ-สา ชายเต-คินิฯ
๕๔. วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสุ เทฺวฯ
วิจฺฉายมาภิกฺขญฺเญ จ ยํ วตฺตเต, ตสฺส เทฺว รูปานิ โหนฺติฯ กฺริยาย คุเณน ทพฺเพน วา ภินฺเน อตฺเถ พฺยาปิตุมิจฺฉา วิจฺฉาฯ รุกฺขํ รุกฺขํ สิญฺจติ, คาโม คาโม รมณีโย, คาเม คาเม ปานียํ, เคเห เคเห อิสฺสโร, รสํ รสํ ภกฺขยติ, กิริยํ กิริยมารภเตฯ
อตฺถิเยวา-นุปุพฺพิเยปิ วิจฺฉา มูเล มูเล ถูลา, อคฺเค อคฺเค สุขุมา, ยทิ หิ เอตฺถ มูลคฺคเภโท น สิยา, อานุปุพฺพิยมฺปิ น ภเวยฺยฯ มาสกํ มาสกํ อิมมฺหา กหาปณา ภวนฺถานํ ทฺวินฺนํ เทหีติ มาสกํ มาสกมิจฺเจตสฺมา วิจฺฉาคมฺยเต, สทฺทนฺตรโต ปน อิมมฺหา กหาปณาติ อวธารณํฯ ปุพฺพํ ปุพฺพํ ปุปฺผนฺติ, ปฐมํ ปฐมํ ปจฺจนฺตีตฺยตฺราปิ วิจฺฉาวฯ อิเม อุโภ อฑฺฒา กตรา กตรา เอสํ ทฺวินฺนมฑฺฒตา, สพฺเพ อิเม อฑฺฒา กตมา กตมา อิเมสํ อฑฺฒุตา อิหาปิ วิจฺฉาวฯ อาภิกฺขญฺญํ โปโนปุญฺญํ ปจติ ปจติ, ปปจติ ปปจติ, ลุนาหิ ลุนาหิตฺเววายํ ลุนาติ, ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉติ, ปฎปฎา กโรติ, ปฎปฎายติฯ
๕๕. สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺเสกสฺสฯ
วิจฺฉายเมกสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส สฺยาทิโลโป โหติฯ เอเกกสฺสฯ กถํ มตฺถกมตฺถเกนาติ? ‘สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺสา’ติ โยควิภาคา, นาจาติปฺปสงฺโค โยควิภาคา อิฎฺฐปฺปสิทฺธีติฯ
๕๖. สพฺพาทีนํ วีติหาเรฯ
สพฺพาทีนํ วีติหาเร เทฺว ภวนฺติ ปุพฺพสฺส สฺยาทิโลโป จฯ อญฺญมญฺญสฺส โภชกา, อิตรีตรสฺส โภชกาฯ
๕๗. ยาวโพธํ สมฺภเมฯ
ตุริเตนาปายเหตุปทสฺสนํ สมฺภโม, ตสฺมึสติ วตฺถุ ยาวนฺเตหิ สทฺเทหิ โส-ตฺโถ วิญฺญายเต, ตาวนฺโต สทฺทา ปยุชฺชนฺเตฯ สปฺโป สปฺโป สปฺโป, พุชฺฌสฺสุ พุชฺฌสฺสุ พุชฺฌสฺสุ, ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆฯ
๕๘. พหุลํฯ
อยมธิกาโร อาสตฺถปริสมตฺติยาฯ เตน นาติปฺปสงฺโค อิฎฺฐปฺปสิทฺธิ จฯ
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ
ปฐโม กณฺโฑฯ