๖. อาการนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

สทฺทนีติ (ปทมาลา)

๖. อาการนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

 

อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา อาการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูเปสุ อภิภวิตุ อิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม – สตฺถา, สตฺถา, สตฺถาโรฯ สตฺถารํ, สตฺถาโรฯ สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิฯ สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํฯ สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิฯ สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํฯ สตฺถริ, สตฺถาเรสุฯ โภ สตฺถ, โภ สตฺถา, ภวนฺโต สตฺถาโรฯ

อยํ ยมกมหาเถเรน กตาย จูฬนิรุตฺติยา อาคโต นโยฯ เอตฺถ จ นิรุตฺติปิฎเก จ กจฺจายเน จ ‘‘สตฺถุนา’’ติ ปทํ อนาคตมฺปิ คเหตพฺพเมว ‘‘ธมฺมราเชน สตฺถุนา’’ติ ทสฺสนโตฯ ‘‘สตฺถารา, สตฺถุนา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภี’’ติ กโม จ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ อสติปิ อตฺถวิเสเส พฺยญฺชนวิเสสวเสน, พฺยญฺชนวิเสสาภาเวปิ อตฺถนานตฺถตาวเสน สทฺทนฺตรสนฺทสฺสนํ นิรุตฺติกฺกโมติ ‘‘สตฺถา’’ติ ปทํ เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ นิรุตฺติปิฎกาทีสุ ปน ‘‘สตฺถา’’ติ ปฐมาพหุวจนํ น อาคตํฯ กิญฺจาปิ น อาคตํ, ตถาปิ ‘‘อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺตี’’ติ ปาฬิยํ ‘‘อวิตกฺกิตา’’ติ ปฐมาพหุวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘สตฺถา’’ติ ปทสฺส ปฐมาพหุวจนตฺตํ อวสฺสมิจฺฉิตพฺพํฯ ตถา วตฺตา, ธาตา, คนฺตาทีนมฺปิ ตคฺคติกตฺตาฯ ตถา นิรุตฺติปิฎเก ‘‘สตฺถาเร’’ติ ทุติยาพหุวจนญฺจ ‘‘สตฺถุสฺส, สตฺถาน’’นฺติ จตุตฺถีฉฏฺเฐกวจนพหุวจนานิ จ อาคตานิ, จูฬนิรุตฺติยํ ปน น อาคตานิฯ ตตฺถ ‘‘มาตาปิตโร โปเสติฯ ภาตโร อติกฺกมตี’’ติ ทสฺสนโต ‘‘สตฺถาเร’’ติ ทุติยาพหุวจนรูปํ อยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ กจฺจายนาทีสุ ‘‘โภ สตฺถ, โภ สตฺถา’’ อิติ รสฺสทีฆวเสน อาลปเนกวจนทฺวยํ วุตฺตํฯ นิรุตฺติปิฎเก ‘‘โภ สตฺถ’’ อิติรสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘ภวนฺโต สตฺถาโร’’ติ อาราเทสวเสน อาลปนพหุวจนํ วุตฺตํฯ จูฬนิรุตฺติยํ ‘‘โภ สตฺถ’’ อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘โภ สตฺถา’’ อิติ ทีฆวเสน อาลปนพหุวจนํ ลปิตํฯ สพฺพเมตํ อาคเม อุปปริกฺขิตฺวา ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา คเหตพฺพํฯ

อิทานิ สตฺถุสทฺทสฺส ยํ รูปนฺตรํ อมฺเหหิ ทิฎฺฐํ, ตํ ทสฺเสสฺสาม – ตถา หิ ‘‘อิเมสํ มหานาม ติณฺณํ สตฺถูนํ เอกา นิฎฺฐา อุทาหุ ปุถุ นิฎฺฐา’’ติ ปาฬิยํ ‘‘สตฺถูน’’นฺติ ปทํ ทิฎฺฐํ, ตสฺมา อยมฺปิ กโม เวทิตพฺโพ ‘‘สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํ, สตฺถูน’’นฺติฯ อภิภวิตา, อภิภวิตา, อภิภวิตาโรฯ อภิภวิตารํ, อภิภวิตาโรฯ อภิภวิตารา, อภิภวิตุนา, อภิภวิตาเรหิ, อภิภวิตาเรภิฯ อภิภวิตุ, อภิภวิตุสฺส, อภิภวิตุโน, อภิภวิตานํ, อภิภวิตารานํ, อภิภวิตูนํฯ อภิภวิตารา, อภิภวิตาเรหิ, อภิภวิตาเรภิฯ อภิภวิตุ, อภิภวิตุสฺส, อภิภวิตุโน, อภิภวิตานํ, อภิภวิตารานํฯ อภิภวิตริ, อภิภวิตาเรสุฯ โภ อภิภวิต, โภ อภิภวิตา, ภวนฺโต อภิภวิตาโรฯ ยถา ปเนตฺถ อภิภวิตุ อิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา สตฺถุนเยน โยชิตา, เอวํ ปริภวิตุอาทีนญฺจ อญฺเญสญฺจ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลา สตฺถุนเยน โยเชตพฺพาฯ เอตฺถญฺญานิ ตํสทิสานิ นาม ‘‘วตฺตา, ธาตา’’อิจฺจาทีนํ ปทานํ วตฺตุธาตุ อิจฺจาทีนิ ปกติรูปานิฯ

วตฺตา ธาตา คนฺตา เนตา,

ทาตา กตฺตา เจตา ตาตา;

เฉตฺตา เภตฺตา หนฺตา เมตา,

เชตา โพทฺธา ญาตา โสตาฯ

คชฺชิตา วสฺสิตา ภตฺตา, มุจฺฉิตา ปฎิเสธิตา;

ภาสิตา ปุจฺฉิตา ขนฺตา, อุฎฺฐาโตกฺกมิตา ตตาฯ

นตฺตา ปนตฺตา อกฺขาตา, สหิตา ปฎิเสวิตา;

เนตา วิเนตา อิจฺจาที, วตฺตเร สุทฺธกตฺตริฯ

อุปฺปาเทตา วิญฺญาเปตา, สนฺทสฺเสตา ปพฺรูเหตา;

โพเธตาที จญฺเญ สทฺทา, เญยฺยา เหตุสฺมึ อตฺถสฺมึฯ

กตฺตา ขตฺตา เนตฺตา ภตฺตา, ปิตา ภาตาติเม ปน;

กิญฺจิ ภิชฺชนฺติ สุตฺตสฺมึ, ตํ ปเภทํ กเถสฺสหํฯ

สตฺถาติอาทีสุ เกจิ, อุปโยเคน สามินา;

สเหว นิจฺจํ วตฺตนฺติ, เนว วตฺตนฺติ เกจิ ตุฯ

ตตฺร กตฺตุสทฺทาทโย รูปนฺตรวเสน สตฺถุสทฺทโต กิญฺจิ ภิชฺชนฺติฯ ตถา หิ ‘‘อุฏฺเฐหิ กตฺเต ตรมาโน, คนฺตฺวา เวสฺสนฺตรํวทา’’ติ เอตฺถ ‘‘กตฺเต’’ติ อิทํ อาลปเนกวจนรูปํ, เอวญฺหิ ‘‘โภ กตฺตา’’ติ รูปโต รูปนฺตรํ นามฯ ‘‘เตน หิ โภ ขตฺเต เยน จมฺเปยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา เตนุปสงฺกมา’’ติ เอตฺถ ‘‘ขตฺเต’’ติ อิทญฺจาลปเนกวจนรูปํฯ เอวมฺปิ ‘‘โภ ขตฺตา’’ติ รูปโต รูปนฺตรํ นามฯ ‘‘เนตฺเต อุชุํ คเต สตี’’ติ เอตฺถ ‘‘เนตฺเต’’ติ อิทํ สตฺตมิยา เอกวจนรูปํ, เอตมฺปิ ‘‘เนตฺตรี’’ติ รูปโต รูปนฺตรํฯ ‘‘อาราธยติ ราชานํ, ปูชํ ลภติ ภตฺตุสู’’ติ เอตฺถ ‘‘ภตฺตูสู’’ติ อิทํ สตฺตมิยา พหุวจนรูปํฯ ‘‘ภตฺตาเรสู’’ติ รูปโต รูปนฺตรํ, อตฺร ‘‘ภตฺตูสู’’ติ ทสฺสนโต, ‘‘มาตาปิตูสุ ปณฺฑิตา’’ติ เอตฺถ ‘‘ปิตูสู’’ติ ทสฺสนโต จ ‘‘วตฺตูสุ ธาตูสุ คนฺตูสุ เนตูสุ ทาตูสุ กตฺตูสู’’ติ เอวมาทินโยปิ คเหตพฺโพฯ อยํ นโย สตฺถุสทฺเทปิ อิจฺฉิตพฺโพ วิย อมฺเห ปฎิภาติฯ

ปิตา, ปิตา, ปิตโรฯ ปิตรํ, ปิตโรฯ ปิตรา, ปิตุนา, เปตฺยา, ปิตเรหิ, ปิตเรภิ, ปิตูหิ, ปิตูภิฯ ปิตุ, ปิตุสฺส, ปิตุโน , ปิตานํ, ปิตรานํ, ปิตูนํฯ ปิตรา, เปตฺยา, ปิตเรหิ, ปิตเรภิ, ปิตูหิ, ปิตูภิฯ ปิตุ, ปิตุสฺส, ปิตุโน, ปิตานํ, ปิตรานํ, ปิตูนํฯ ปิตริ, ปิตเรสุ, ปิตูสุฯ โภ ปิต, โภ ปิตา, ภวนฺโต ปิตโรฯ เอตฺถ ปน ‘‘เปตฺยา, ปิตูน’’นฺติ อิมํ นยทฺวยํ วชฺเชตฺวา ภาตุสทฺทสฺส จ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ตตฺถ ‘‘มตฺยา จ เปตฺยา จ กตํ สุสาธุ, อนุญฺญาโตสิ มาตาปิตูหิ, มาตาปิตูนํ อจฺจเยนา’’ติ จ ทสฺสนโต ปิตุสทฺทสฺส ‘‘เปตฺยา, ปิตูหิ, ปิตูภิฯ ปิตูน’’นฺติ รูปเภโท จ, ‘‘ปิตโร’’ อิจฺจาทีสุ รสฺสตฺตญฺจ สตฺถุสทฺทโต วิเสโสฯ ตตฺถ จ ‘‘เปตฺยา’’ติ อิทํ ‘‘ชนฺตุโย, เหตุโย, เหตุยา, อธิปติยา’’ติ ปทานิ วิย อจินฺเตยฺยํ ปุลฺลิงฺครูปนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

โจทนา โสธนา จาตฺร ภวติ – สตฺถา ปิตา อิจฺเจวมาทีนิ นิปฺผนฺนตฺตมุปาทาย อาการนฺตานีติ จ, ปฐมํ ฐเปตพฺพํ ปกติรูปมุปาทาย อุการนฺตานีติ จ ตุมฺเห ภณถ, ‘‘เหตุ สตฺถารทสฺสนํฯ อมาตาปิตรสํวฑฺโฒฯ กตฺตารนิทฺเทโส’’ติอาทีสุ ปน สตฺถาร อิจฺจาทีนิ กถํ ตุมฺเห ภณถาติ? เอตานิปิ มยํ ปกติรูปมุปาทาย อุการนฺตานีติ ภณามาติฯ นนุ จ โภ เอตานิ อการนฺตานีติ? น, อุการนฺตานิเยว ตานิฯ นนุ จ โภ โย อํ นาทีนิ ปรภูตานิ วจนานิ น ทิสฺสนฺติ เยหิ อุการนฺตสทฺทานมนฺตสฺส อาราเทโส สิยา, ตสฺมา อการนฺตานีติ? น, อีทิเส ฐาเน ปรภูตานํ โย อํ นาทีนํ วจนานมโนกาสตฺตาฯ ตถา หิ สมาสวิสโย เอโสฯ สมาสวิสยสฺมิญฺหิ อจินฺเตยฺยานิปิ รูปานิ ทิสฺสนฺตีติฯ เอวํ สนฺเตปิ โภ ‘‘คามโต นิกฺขมตี’’ติ ปโยคสฺส วิย อสมาสวิสเย ‘‘สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉตี’’ติ นิทฺเทสปาฬิทสฺสนโต ‘‘เหตุ สตฺถารทสฺสน’’นฺติอาทีสุ สตฺถาร อิจฺจาทีนิ อการนฺตานีติ จินฺเตตพฺพานีติ? น จินฺเตตพฺพานิ ‘‘สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉตี’’ติ เอตฺถาปิ อุการนฺตตฺตาฯ เอตฺถ หิ อสมาสตฺเตปิ โตปจฺจยํ ปฎิจฺจ สตฺถุสทฺทสฺส อุกาโร อาราเทสํ ลภติฯ ยานิ ปน ตุมฺเห อุการสฺส อาราเทสนิมิตฺตานิ โย อํนาทีนิ วจนานิ อิจฺฉถ, ตานิ อีทิเส ฐาเน วิญฺญูนํ ปมาณํ น โหนฺติฯ กานิ ปน โหนฺตีติ เจ? อสมาสวิสเย โตปจฺจโย จ สมาสวิสเย ปรปทานิ จ ปรปทาภาเว สฺยาทิวิภตฺติโย จาติ อิมาเนว อีทิเส ฐาเน เอกนฺเตน ปมาณํ โหนฺติฯ ตถา หิ ธมฺมปทฎฺฐกถายํ ‘‘ยาวเทว อนตฺถาย, ญตฺตํ พาลสฺส ชายตี’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถสํวณฺณนายํ ‘‘อยํ นิมฺมาตาปิตโรติ อิมสฺมึ ปหเฎ ทณฺโฑ นตฺถี’’ติ เอตฺถ นิมฺมาตาปิตโรติ อิมสฺส สมาสวิสยตฺตา สิมฺหิ ปเร อุกาโร อาราเทสํ ลภติ, ตโต สิสฺส โอการาเทโส, อิจฺเจตํ ปทํ ปกติรูปวเสน อุการนฺตํ ภวติฯ นิปฺผนฺนตฺตมุปาทาย ‘‘ปุริโส, อุรโค’’ติ ปทานิ วิย โอกา รนฺตญฺจ ภวติฯ อยํ ปเนตฺถ สมาสวิคฺคโห ‘‘มาตา จ ปิตา จ มาตาปิตโร, นตฺถิ มาตาปิตโร เอตสฺสาติ นิมฺมาตาปิตโร’’ติฯ ปกติรูปวเสน หิ ‘‘นิมฺมาตาปิตุ’’ อิติ ฐิเต สิวจนสฺมึ ปเร อุการสฺส อาราเทโส โหติฯ กตฺถจิ ปน ธมฺมปทฎฺฐกถาโปตฺถเก ‘‘อยํ นิมฺมาตาปิติโก’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, เอโส ปน ‘‘อยํ นิมฺมาตาปิตโร’’ติ ปทสฺส อยุตฺตตํ มญฺญมาเนหิ ฐปิโตติ มญฺญาม, น โส อยุตฺโต อฎฺฐกถาปาโฐฯ โส หิ อุมงฺคชาตกฎฺฐกถายํ เอกปิตโรติ สิมฺหิ อาราเทสปโยเคน สเมติฯ ตถา หิ –

‘‘ยถาปิ นิยโก ภาตา, สอุทริโย เอกมาตุโก;

เอวํ ปญฺจาลจนฺโท เต, ทยิตพฺโพ รเถสภา’’ติ

อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตหิ ปาฬินยญฺญูหิ ครูหิ ‘‘นิยโกติ อชฺฌตฺติโก เอกปิตโร เอกมาตุยา ชาโต’’ติ สิมฺหิ อาราเทสปโยครจนา กตาฯ น เกวลญฺจ สิมฺหิ อาราเทเส ปุลฺลิงฺคปฺปโยโคเยวมฺเหหิ ทิฏฺโฐ, อถ โข อิตฺถิลิงฺคปฺปโยโคปิ สาสเน ทิฏฺโฐฯ ตถา หิ วินยปิฎเก จูฬวคฺเค ‘‘อสฺสมณี โหติ อสกฺยธีตรา’’ติ ปทํ ทิสฺสติฯ อยํ ปเนตฺถ สมาสวิคฺคโห ‘‘สกฺยกุเล อุปฺปนฺนตฺตา สกฺยสฺส ภควโต ธีตา สกฺยธีตรา, น สกฺยธีตรา อสกฺยธีตรา’’ติฯ อิธาปิ สิมฺหิ ปเร อุการสฺส อาราเทโส กโต, อิตฺถิลิงฺคภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา อาปจฺจโย, ตโต สิโลโป จ ทฎฺฐพฺโพฯ เอวํ สมาสปทตฺเต สตฺถุ ปิตุ กตฺตุสทฺ ทานํ นามิกปทมาลายํ วุตฺตรูปโต โกจิ โกจิ รูปวิเสโส ทิสฺสติฯ อญฺเญสมฺปิ รูปวิเสโส นยญฺญุนา มคฺคิตพฺโพ สุตฺตนฺเตสุฯ โก หิ นาม สมตฺโถ นิสฺเสสโต พุทฺธวจนสาคเร สํกิณฺณานิ วิจิตฺรานิ ปณฺฑิตชนานํ หทยวิมฺหาปนกรานิ ปทรูปรตนานิ สมุทฺธริตฺวา ทสฺเสตุํ, ตสฺมา อมฺเหหิ อปฺปมตฺตกานิเยว ทสฺสิตานิฯ

อทนฺธชาติโก วิญฺญุ-ชาติโก สตตํ อิธ;

โยคํ กโรติ เจ สตฺถุ, ปาฬิยํ โส น กงฺขติฯ

เย ปนิธ อมฺเหหิ ‘‘สตฺถา, อภิภวิตา, วตฺตา, กตฺตา’’ทโย สทฺทา ปกาสิตา, เตสุ เกจิ อุปโยควจเนน สทฺธึ นิจฺจํ วตฺตนฺติ ‘‘ปุจฺฉิตา, โอกฺกมิตา’’อิจฺจาทโยฯ ตถา หิ ‘‘อภิชานาสิ โน ตฺวํ มหาราช อิมํ ปญฺหํ อญฺเญ สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉิตาฯ นิทฺทํ โอกฺกมิตา’’ติอาทิปโยคา พหู ทิสฺสนฺติฯ เกจิ สามิวจเนน สทฺธึ นิจฺจํ วตฺตนฺติ ‘‘อภิภวิตา, วตฺตา’’อิจฺจาทโยฯ ตถา หิ ‘‘ปจฺจามิตฺตานํ อภิภวิตา, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโรฯ อมตสฺส ทาตาฯ ปริสฺสยานํ สหิตาฯ อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส, อุปฺปาเทตา นรุตฺตโม’’ติอาทิปโยคา พหู ทิสฺสนฺติฯ เกจิ ปน อุปโยควจเนนปิ สทฺธึ เนว วตฺตนฺติ นิโยคา ปญฺญตฺติยํ ปวตฺตนโตฯ ตํ ยถา? ‘‘สตฺถา, ปิตา, ภาตา, นตฺตา’’อิจฺจาทโยฯ เอตฺถ ปน ‘‘อุปโยควจเนน สทฺธึ นิจฺจํ วตฺตนฺตี’’ติอาทิวจนํ กมฺมภูตํ อตฺถํ สนฺธาย กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอวํ อุการนฺตตาปกติกานํ อากา รนฺตปทานํ ปวตฺตึ วิทิตฺวา สทฺเทสุ อตฺเถสุ จ โกสลฺลมิจฺฉนฺเตหิ ปุน ลิงฺคอนฺตวเสน ‘‘สตฺถา, สตฺโถ, สตฺถ’’นฺติ ติกํ กตฺวา ปทานมตฺโถ จ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา จ ปทานํ สทิสาสทิสตา จ ววตฺถเปตพฺพาฯ ตตฺร หิ ‘‘สตฺถา’’ติ อิทํ ปฐมํ อุการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ปจฺฉา อาการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ, ‘‘สตฺโถ’’ติ อิทํ ปฐมํ อการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ปจฺฉา โอการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ, ‘‘สตฺถ’’นฺติทํ ปน ปฐมํ อการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ปจฺฉา นิคฺคหีตนฺตภูตํ นปุํสกลิงฺคํฯ ตตฺร สตฺถาติ สเทวกํ โลกํ สาสติ อนุสาสตีติ สตฺถา, โก โส? ภควาฯ สตฺโถติ สห อตฺเถนาติ สตฺโถ, ภณฺฑมูลํ คเหตฺวา วาณิชฺชาย เทสนฺตรํ คโต ชนสมูโหฯ สตฺถนฺ ติ สาสติ อาจิกฺขติ อตฺเถ เอเตนาติ สตฺถํ, พฺยากรณาทิคนฺโถ, อถ วา สสติ หึสติ สตฺเต เอเตนาติ สตฺถํ, อสิอาทิฯ ‘‘สตฺถา, สตฺถา, สตฺถาโรฯ สตฺถารํ, สตฺถาโร’’ติ ปุเร วิย ปทมาลาฯ ‘‘สตฺโถ, สตฺถาฯ สตฺถํ, สตฺเถ’’ติ ปุริสนเยน ปทมาลาฯ ‘‘สตฺถํ, สตฺถานิ, สตฺถาฯ สตฺถํ, สตฺถานิ, สตฺเถ’’ติ นปุํสเก วตฺตมาน จิตฺตนเยน ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ เอวํ ติธา ภินฺนาสุ นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ววตฺถเปตพฺพาฯ

สตฺถา ติฎฺฐติ สพฺพญฺญู, สตฺถา ยนฺติ ธนตฺถิกา;

สตฺถา อเปติ ปุริโส, โภนฺโต สตฺถา ททาถ สํฯ

เอวํ สุติสามญฺญวเสน สทิสตา ภวติฯ

สตฺถํ ยํ ติขิณํ เตน, สตฺโถ กตฺวาน กปฺปิยํ;

ผลํ สตฺถุสฺส ปาทาสิ, สตฺถา ตํ ปริภุญฺชติฯ

เอวํ อสุติสามญฺญวเสน อสทิสตา ภวติ, ตถา ลิงฺคอนฺตวเสนฯ ‘‘เจตา เจโต’’ติ จ ‘‘ตาตา ตาโต’’ติ จ ทุกํ กตฺวา ปทานมตฺโถ จ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา จ ปทานํ สทิสาสทิสตา จ ววตฺถเปตพฺพาฯ

ตตฺร หิ ‘‘เจตา’’ติ ปฐมํ อุการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ปจฺฉา อาการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ, ตถา ‘‘ตาตา’’ติ ปทมฺปิฯ ‘‘เจโต’’ติ อิทํ ปน ปฐมํ อการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ปจฺฉา โอการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ, ตถา ‘‘ตาโต’’ติ ปทมฺปิฯ ตตฺร เจตาติ จิโนติ ราสึ กโรตีติ เจตา, ปาการจินนโก ปุคฺคโล, อิฎฺฐกวฑฺฒกีติ อตฺโถฯ เจโตติ จิตฺตํ, เอวํนามโก วา ลุทฺโทฯ เอตฺถ จ จิตฺตํ ‘‘เจตยติ จินฺเตตี’’ติ อตฺถวเสน เจโต, ลุทฺโท ปน ปณฺณตฺติวเสนฯ ตาตาติ ตายตีติ ตาตาฯ ‘‘อฆสฺส ตาตา หิตสฺส วิธาตา’’ติสฺส ปโยโคฯ ‘‘ตาโต’’ติ เอตฺถาปิ ตายตีติ ตาโต, ปุตฺตานํ ปิตูสุ, ปิตรานํ ปุตฺเตสุ, อญฺเญสญฺจ อญฺเญสุ ปิยปุคฺคเลสุ วตฺตพฺพโวหาโร เอโสฯ ‘‘โส นูน กปโณ ตาโต, จิรํ รุจฺจติ อสฺสเมฯ กิจฺเฉนาธิคตา โภคา, เต ตาโต วิธมํ ธมํฯ เอหิ ตาตา’’ติอาทีสุ จสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพฯ ‘‘เจตา, เจตา, เจตาโรฯ เจตารํ, เจตาโร’’ติ สตฺถุนเยน ปทมาลาฯ ‘‘เจโต, เจตาฯ เจตํ, เจเตฯ เจตสา, เจเตนา’’ติ มโนคณนเยน เญยฺยาฯ อยํ จิตฺตวาจกสฺส เจตสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ ‘‘เจโต, เจตาฯ เจตํ, เจเตฯ เจเตนา’’ติ ปุริสนเยน เญยฺยาฯ อยํ ปณฺณตฺติวาจกสฺส เจตสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ ‘‘ตาตา, ตาตา, ตาตาโรฯ ตาตาร’’นฺติ สตฺถุนเยน เญยฺยาฯ ‘‘ตาโต, ตาตา, ตาต’’นฺติ ปุริสน เยน เญยฺยาฯ เอวมิมาสุปิ นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ววตฺถเปตพฺพา, ตถา ลิงฺคอนฺตวเสน ‘‘ญาตา, ญาโต, ญาตํ, ญาตา’’ติ จตุกฺกํ กตฺวา ปทานมตฺโถ จ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา จ ปทานํ สทิสาสทิสตา จ ววตฺถเปตพฺพาฯ

ตตฺร หิ ‘‘ญาตา’’ติ อิทํ ปฐมํ อุการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ปจฺฉา อาการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํฯ ‘‘ญาโต ญาต’’นฺติ อิมานิ ยถากฺกมํ ปฐมํ อการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ปจฺโฉกา รนฺตนิคฺคหีตนฺตภูตานิ วาจฺจลิงฺเคสุ ปุนฺนปุํสกลิงฺคานิฯ ตถา หิ ‘‘ญาโต อตฺโถ สุขาวโหฯ ญาตเมตํ กุรงฺคสฺสา’’ติ เนสํ ปโยคา ทิสฺสนฺติฯ ‘‘ญาตา’’ติ อิทํ ปน ปฐมํ อาการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ปจฺฉาปิ อากา รนฺตภูตํ วาจฺจลิงฺเคสุ อิตฺถิลิงฺคํฯ ตถา หิ ‘‘เอสา อิตฺถิมยา ญาตา’’ติ ปโยโคฯ ตตฺร ปุลฺลิงฺคปกฺเข ‘‘ชานาตีติ ญาตา’’ติ กตฺตุการกวตฺตมานกาลวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อิตฺถิลิงฺคาทิปกฺเข ‘‘ญายิตฺถาติ ญาตา ญาโต ญาต’’นฺติ กมฺมการกาตีตกาลวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอส นโย อญฺญตฺถาปิ ยถาสมฺภวํ ทฎฺฐพฺโพฯ ‘‘ญาตา, ญาตา, ญาตาโรฯ ญาตาร’’นฺติ สตฺถุนเยน เญยฺยาฯ ‘‘ญาโต, ญาตาฯ ญาต’’นฺติ ปุริสนเยน เญยฺยาฯ ‘‘ญาตํ, ญาตานิ, ญาตาฯ ญาตํ, ญาตานิ, ญาเต’’ติ วกฺขมานจิตฺตนเยน เญยฺยาฯ ‘‘ญาตา, ญาตา, ญาตาโยฯ ญาตํ, ญาตา, ญาตาโย’’ติ วกฺขมานกญฺญาน เยน เญยฺยาฯ เอวมิมาสุปิ นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ววตฺถเปตพฺพาฯ อญฺเญสุปิ ฐาเนสุ ยถารหํ อิมินา นเยน สทิสาสทิสตา อุปปริกฺขิตพฺพาฯ วตฺตา ธาตา คนฺตาทีนมฺปิ ‘‘วทตีติ วตฺตา, ธาเรตีติ ธาตา, คจฺฉตีติ คนฺตา’’ติอาทินา ยถาสมฺภวํ นิพฺพจนานิ เญยฺยานิฯ

ยํ ปเนตฺถ อมฺเหหิ ปกิณฺณกวจนํ กถิตํ, ตํ ‘‘อฎฺฐาเน อิทํ กถิต’’นฺติ น วตฺตพฺพํฯ ยสฺมา อยํ สทฺทนีติ นาม สทฺทานมตฺถานญฺจ ยุตฺตายุตฺติปกาสนตฺถํ กตารมฺภตฺตา นานปฺปกาเรน สพฺพํ มาคธโวหารํ สงฺโขเภตฺวา กถิตาเยว โสภติ, น อิตรถา, ตสฺมา นานปฺปเภเทน วตฺตุมิจฺฉาย สมฺภวโต ‘‘อฎฺฐาเน อิทํ กถิต’’นฺติ น วตฺตพฺพํฯ นานาอุปาเยหิ วิญฺญูนํ ญาปนตฺถํ กตารมฺภตฺตา จ ปน ปุนรุตฺติโทโสเปตฺถ น จินฺเตตพฺโพ, อญฺญทตฺถุ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ อยํ สทฺทนีติ ปิฎกตฺตโยปการาย สกฺกจฺจํ ปริยาปุณิตพฺพาฯ

อิติ อภิภวิตาปทสทิสานิ วตฺตา, ธาตา, คนฺตาทีนิ ปทานิ ทสฺสิตานิฯ อิทานิ อตํสทิสานิ ทสฺเสสฺสามฯ เสยฺยถิทํ –

คุณวา คณวา เจว, พลวา ยสวา ตถา;

ธนวา สุตวา วิทฺวา, ธุตวา กตวาปิ จฯ

หิตวา ภควา เจว, ธิตวา ถามวา ตถา;

ยตวา จาควา จาถ, หิมวิจฺจาทโย รวาฯ

ปุนฺนปุํสกลิงฺเคหิ, อการนฺเตหิ ปายโต;

วนฺตุสทฺโท ปโร โหติ, ตทนฺตา คุณวาทโยฯ

สญฺญาวา รสฺมิวา เจว, มสฺสุวา จ ยสสฺสิวา;

อิจฺจาทิทสฺสนาเปโส, อาการิวณฺณุการโต;

อิตฺถิลิงฺคาทีสุ โหติ, กตฺถจีติ ปกาสเยฯ

สติมา คติมา อตฺถ-ทสฺสิมา ธิติมา ตถา;

มุติมา มติมา เจว, ชุติมา หิริมาปิ จฯ

ถุติมา รติมา เจว, ยติมา พลิมา ตถา;

กสิมา สุจิมา ธีมา, รุจิมา จกฺขุมาปิ จฯ

พนฺธุมา เหตุมา’ยสฺมา, เกตุมา ราหุมา ตถา;

ขาณุมา ภาณุมา โคมา, วิชฺชุมา วสุมาทโยฯ

ปาปิมา ปุตฺติมา เจว, จนฺทิมิจฺจาทโยปิ จ;

อตํสทิสสทฺทาติ, วิญฺญาตพฺพา วิภาวินาฯ

อิวณฺณุกาโรกาเรหิ, มนฺตุสทฺโท ปโร ภเว;

อาการนฺตา จิการนฺตา, อิมนฺตูติ วิภาวเยฯ

คุณวา, คุณวา, คุณวนฺโตฯ คุณวนฺตํ, คุณวนฺเตฯ คุณวตา, คุณวนฺเตน, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิฯ คุณวโต, คุณวนฺตสฺส, คุณวตํ, คุณวนฺตานํฯ คุณวตา, คุณวนฺตา, คุณวนฺตสฺมา, คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิฯ คุณวโต, คุณวนฺตสฺส, คุณวตํ, คุณวนฺตานํฯ คุณวติ, คุณวนฺเต, คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺตมฺหิ, คุณวนฺเตสุฯ โภ คุณวา, ภวนฺโต คุณวา, โภนฺโต คุณวนฺโตฯ

เอตฺถ ปน ‘‘เอถ ตุมฺเห อาวุโส สีลวาโหถา’’ติ จ,

‘‘พลวนฺโต ทุพฺพลา โหนฺติ, ถามวนฺโตปิ หายเร;

จกฺขุมา อนฺธิกา โหนฺติ, มาตุคามวสํ คตา’’ติ จ

ปาฬิยํ ‘‘สีลวา, จกฺขุมา’’ติ ปฐมาพหุวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘คุณวา’’ติ ปจฺจตฺตาลปนฎฺฐาเน พหุวจนํ วุตฺตํฯ ‘‘คุณวา สติมา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ จูฬนิรุตฺติยมฺปิ หิ ‘‘คุณวา’’ติ ปจฺจตฺตาลปนพหุวจนานิ อาคตานิ, นิรุตฺติปิฎเก ปจฺจตฺเตกวจนภาเวเนว อาคตํ, จูฬนิรุตฺติยํ ปน นิรุตฺติปิฎเก จ ‘‘โภ คุณว’’อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ อาคตํฯ มยํ ปน ‘‘ตคฺฆ ภควา โพชฺฌงฺคาฯ กถํ นุ ภควา ตุยฺหํ สาวโก สาสเน รโต’’ติเอวมาทีสุ อเนกสเตสุ ปาเฐสุ ‘‘ภควา’’อิติ อาลปเนกวจนสฺส ทีฆภาวทสฺสนโต วนฺตุปจฺจยฎฺฐาเน ‘‘โภ คุณวา’’อิจฺจาทิ ทีฆวเสน วจนํ ยุตฺตตรํ วิย มญฺญาม, มนฺตุปจฺจยฎฺฐาเน ปน อิมนฺตุปจฺจยฎฺฐาเน จ ‘‘สพฺพเวรภยาตีต, ปาเท วนฺทามิ จกฺขุมฯ เอวํ ชานาหิ ปาปิม’’อิจฺจาทีสุ ปาฬิปเทเสสุ ‘‘จกฺขุม’’อิจฺจาทิอาลปเนกวจนสฺส รสฺสภาวทสฺสนโต ‘‘โภ สติม, โภ คติม’’อิจฺจาทิ รสฺสวเสน วจนํ ยุตฺตตรํ วิย มญฺญาม, อถ วา มหาปรินิพฺพานสุตฺตฎฺฐกถายํ ‘‘อายสฺมา ติสฺส’’ อิติทีฆวเสน วุตฺตาลปเนกวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘ภควา, อายสฺมา’’ อิติทีฆวเสน วุตฺตปทมตฺตํ ฐเปตฺวา วนฺตุปจฺจยฎฺฐาเนปิ มนฺตุปจฺจยนโย เนตพฺโพ, มนฺตุปจฺจยฎฺฐาเนปิ วนฺตุปจฺจยนโย เนตพฺโพฯ ตถา หิ กจฺจายนาที สุ ‘‘โภ คุณวํ, โภ คุณว, โภ คุณวา’’อิติ นิคฺคหีตรสฺสทีฆวเสน ตีณิ อาลปเนกวจนานิ วุตฺตานิ, อิมินา ‘‘โภ สติมํ, โภ สติม, โภ สติมา’’ติ เอวมาทินโยปิ ทสฺสิโต ฯ ปฐมาพหุวจนฎฺฐาเน ปน ‘‘คุณวนฺโต, คุณวนฺตา, คุณวนฺตี’’ติ ตีณิ ปทานิ วุตฺตานิ, อิมินาปิ ‘‘สติมนฺโต, สติมนฺตา, สติมนฺตี’’ติ เอวมาทินโยปิ ทสฺสิโตฯ เตสุ ‘‘โภ คุณวํ โภ สติมํ, คุณวนฺตา, คุณวนฺตี’’ติ อิมานิ ปทานิ เอวํคติกานิ จ อญฺญานิ ปทานิ ปาฬิยํ อปฺปสิทฺธานิ ยถา ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ ปทํ ปสิทฺธํ, ตสฺมา ยํ จูฬนิรุตฺติยํ วุตฺตํ, ยญฺจ นิรุตฺติปิฎเก, ยญฺจ กจฺจายนาทีสุ, ตํ สพฺพํ ปาฬิยา อฎฺฐกถาหิ จ สทฺธึ ยถา น วิรุชฺฌติ, คงฺโคทเกน ยมุโนทกํ วิย อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติ, ตถา คเหตพฺพํฯ

อปิเจตฺถ อยมฺปิ วิเสโส คเหตพฺโพฯ ตํ ยถา? ‘‘ตุยฺหํ ธีตา มหาวีร, ปญฺญวนฺต ชุตินฺธรา’’ติ ปาฬิยํ ‘‘ปญฺญวนฺต’’อิติ อาลปเนกวจนสฺส ทสฺสนโตฯ

‘‘สพฺพา กิเรวํ ปรินิฎฺฐิตานิ,

ยสสฺสิ นํ ปญฺญวนฺตํ วิสยฺห;

ยโส จ ลทฺธา ปุริมํ อุฬารํ,

นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ ปุราณ’’นฺติฯ

อิมิสฺสา ชาตกปาฬิยา อฎฺฐกถายํ ‘‘ปญฺญวนฺต’’อิติ อาลปเนกวจนสฺส ทสฺสนโต จ ‘‘โภ คุณวนฺต, โภ คุณวนฺตา, โภ สติมนฺต, โภ สติมนฺตา’’ติอาทีนิปิ อาลปเนกวจนานิ อวสฺสมิจฺฉิตพฺพานิฯ ตถา หิ ติสฺสํ ปาฬิยํ ‘‘ยสสฺสิ ปญฺญวนฺต’’ อิจฺจาลปนวจนํ อฎฺฐกถาจริยา อิจฺฉนฺติฯ นนฺติ หิ ปทปูรเณ นิปาตมตฺตํฯ ปญฺญวนฺตนฺติ ปน ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ อนุสาราคมํ กตฺวา วุตฺตํฯ เอวํ ปาวจเน วนฺตุปจฺจ ยาทิสหิตานํ สทฺทานํ ‘‘ภควา, อายสฺมา, ปญฺญวนฺต, จกฺขุม, ปาปิม’’อิติทสฺสิตนเยน อาลปนปฺปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ จ ‘‘คงฺคาภาคีรถี นาม, หิมวนฺตา ปภาวิตา’’ติ จ ‘‘กุโต อาคตตฺถ ภนฺเตติ, หิมวนฺตา มหาราชา’’ติ จ ทสฺสนโต ‘‘คุณวนฺตา’’ติ ปญฺจมิยา เอกวจนํ กถิตํฯ ยถา คุณวนฺตุ สทฺทสฺส นามิกปทมาลา โยชิตา, เอวํ ธนวนฺตุพลวนฺตาทีนํ สติมนฺตุ คติมนฺตาทีนญฺจ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

อิทานิ วิทฺวาทิปทานํ คุณวาปเทน สมานคติกตฺตมฺปิ โสตูนํ ปโยเคสุ สมฺโมหาปคมตฺถํ เอกเทสโต นิพฺพจนาทีหิ สทฺธึ วิทฺวนฺตุอิจฺจาทิปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต – ญาณสงฺขาโต เวโท อสฺส อตฺถีติ วิทฺวา, ปณฺฑิโตฯ เอตฺถ จ วิทฺวาสทฺทสฺส อตฺถิภาเว ‘‘อิติ วิทฺวา สมํ จเร’’ติอาทิ อาหจฺจปาโฐ นิทสฺสนํฯ อตฺรายํ ปทมาลา – วิทฺวา, วิทฺวา, วิทฺวนฺโตฯ วิทฺวนฺตํ, วิทฺวนฺเตฯ วิทฺวตา, วิทฺวนฺเตนฯ เสสํ สพฺพํ เนยฺยํฯ เวทนาวา, เวทนาวา, เวทนาวนฺโตฯ เวทนาวนฺตํ, เวทนาวนฺเตฯ เวทนาวตา, เวทนาวนฺเตนฯ เสสํ สพฺพํ เนยฺยํฯ เอวํ ‘‘สญฺญาวาเจตนาวา สทฺธาวา ปญฺญวา สพฺพาวา’’อิจฺจาทีสุปิฯ เอตฺถ จ ‘‘เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติอาทีนิ นิทสฺสนปทานิฯ ตตฺถ สพฺพาวนฺตนฺ ติ สพฺพสตฺตวนฺตํ, สพฺพสตฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ มชฺเฌทีฆญฺหิ อิทํ ปทํฯ เยภุยฺเยน ปน ‘‘ปญฺญวาปญฺญวนฺโต’’ติอาทีนิ มชฺเฌรสฺสานิปิ ภวนฺติฯ ยสสฺสิโน ปริวารภูตา ชนา อสฺส อตฺถีติ ยสสฺสิวา, อถ วา ยสสฺสี จ ยสสฺสิวา จาติ ยสสฺสิวาฯ เอกเทสสรูเปกเสโสยํฯ ‘‘ยสสฺสิวา’’ติ ปทสฺส ปน อตฺถิภาเว –

‘‘ขตฺติโย ชาติสมฺปนฺโน, อภิชาโต ยสสฺสิวา;

ธมฺมราชา วิเทหานํ, ปุตฺโต อุปฺปชฺชเต ตวา’’ติ

อิทํ นิทสฺสนํฯ ‘‘ยสสฺสิวา, ยสสฺสิวา, ยสสฺสิวนฺโตฯ ยสสฺสิวนฺตํ’’ อิจฺจาทิ เนตพฺพํฯ อตฺเถ ทสฺสนสีลํ อตฺถทสฺสิ, กึ ตํ? ญาณํฯ อตฺถทสฺสิ อสฺส อตฺถีติ อตฺถทสฺสิมา, เอตฺถ จ –

‘‘ตํ ตตฺถ คติมา ธิติมา, มุติมา อตฺถทสฺสิมา;

สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ, วิธุโร เอตทพฺรวี’’ติ

อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ‘‘อตฺถทสฺสิมา, อตฺถทสฺสิมา, อตฺถทสฺสิมนฺโตฯ อตฺถทสฺสิมนฺตํ’’ อิจฺจาทิ เนตพฺพํฯ ปาปํ อสฺส อตฺถีติ ปาปิมา, อกุสลราสิสมนฺนาคโต มาโรฯ ปุตฺตา อสฺส อตฺถีติ ปุตฺติมา, พหุปุตฺโตฯ ‘‘โสจติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา’’ติ เอตฺถ หิ พหุปุตฺโต ‘‘ปุตฺติมา’’ติ วุจฺจติฯ จนฺโท อสฺส อตฺถีติ จนฺทิมาฯ จนฺโทติ เจตฺถ จนฺทวิมานมธิปฺเปตํ, จนฺทวิมานวาสี ปน เทวปุตฺโต ‘‘จนฺทิมา’’ติฯ ตถา หิ ‘‘จนฺโท อุคฺคโต, ปมาณโต จนฺโท อายามวิตฺถารโต อุพฺเพธโต จ เอกูนปญฺญาสโยชโน, ปริกฺเขปโต ตีหิ โยชเนหิ อูนทิยฑฺฒสตโยชโน’’ติอาทีสุ จนฺทวิมานํ ‘‘จนฺโท’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ตถาคตํ อรหนฺตํ, จนฺทิมา สรณํ คโต’’ติอาทีสุ ปน จนฺทเทวปุตฺโต ‘‘จนฺทิมา’’ติฯ อปโร นโย – จนฺโท อสฺส อตฺถีติ จนฺทิมาฯ จนฺโทติ เจตฺถ จนฺทเทวปุตฺโต อธิปฺเปโต, ตนฺนิวาสฎฺฐานภูตํ ปน จนฺทวิมานํ ‘‘จนฺทิมา’’ติฯ ตถา หิ ‘‘ราหุ จนฺทํ ปมุญฺจสฺสุ, จนฺโท มณิมยวิมาเน วสตี’’ติอาทีสุ จนฺทเทวปุตฺโต ‘‘จนฺโท’’ติ วุตฺโตฯ

‘‘โย หเว ทหโร ภิกฺขุ, ยุญฺชติ พุทฺธสาสเน;

โสมํโลกํปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา’’ติ

อาทีสุ ปน ตนฺนิวาสฎฺฐานภูตํ จนฺทวิมานํ ‘‘จนฺทิมา’’ติ วุตฺตํฯ อิติ ‘‘จนฺโท’’ติ จ ‘‘จนฺทิมา’’ติ จ จนฺทเทวปุตฺตสฺสปิ จนฺทวิมานสฺสปิ นามนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺร ‘‘ปาปิมา ปุตฺติมา จนฺทิมา’’ติ อิมานิ ปาปสทฺทาทิโต ‘‘ตทสฺสตฺถิ’’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ ปวตฺตสฺส อิมนฺตุปจฺจยสฺส วเสน สิทฺธิมุปาคตานีติ คเหตพฺพานิฯ

นนุ จ โภ มนฺตุปจฺจยวเสเนว สาเธตพฺพานีติ? น, กตฺถจิปิ อการนฺตโต มนฺตุโน อภาวาฯ นนุ จ โภ เอวํ สนฺเตปิ ปาป ปุตฺต จนฺทโต ปฐมํ อิการาคมํ กตฺวา ตโต มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา สกฺกา สาเธตุนฺติ? สกฺกา รูปมตฺตสิชฺฌนโต, นโย ปน โสภโน น โหติฯ ตถา หิ ปาป ปุตฺตาทิโต อการนฺตโต อิการาคมํ กตฺวา มนฺตุปจฺจเย วิธิยมาเน อญฺเญหิ คุณยสาทีหิ อการนฺเตหิ อิการาคมํ กตฺวา มนฺตุปจฺจยสฺส กาตพฺพตาปสงฺโค สิยาฯ น หิ อเนเกสุ ปาฬิสตสหสฺเสสุ กตฺถจิปิ อการนฺตโต คุณ ยสาทิโต อิการาคเมน สทฺธึ มนฺตุปจฺจโย ทิสฺสติ, อฎฺฐานตฺตา ปน ปาป ปุตฺตาทิโต อการนฺตโต อิการาคมํ อกตฺวา อิมนฺตุปจฺจเย กเตเยว ‘‘ปาปิมา ปุตฺติมา’’ติอาทีนิ สิชฺฌนฺตีติฯ

เอวํ สนฺเตปิ โภ กสฺมา กจฺจายนปฺปกรเณ มนฺตุปจฺจโยว วุตฺโต, น อิมนฺตุปจฺจ โยติ? ทฺวยมฺปิ วุตฺตเมวฯ กถํ ญายตีติ เจ? ยสฺมา ตตฺถ ‘‘ตปาทิโต สี, ทณฺฑาทิโต อิก อี, มธฺวาทิโต โร, คุณาทิโต วนฺตู’’ติ อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานิ สนฺนิหิตโตทนฺตสทฺทภาเวน วตฺวา มชฺเฌ ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ อญฺญถา สุตฺตํ วตฺวา ตโต สนฺนิหิตโตทนฺตวเสน ‘‘สทฺธาทิโต ณา’’ติ สุตฺตํ วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ ‘‘สตฺยาทีหิมนฺตู’’ติ วิสทิสํ กตฺวา วุตฺตสฺส สุตฺตสฺส วเสน อิมนฺตุ ปจฺจโย จ วุตฺโตติ วิญฺญายติฯ ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรน อตฺตโน อธิปฺปายวิญฺญาปนํฯ เอตฺถ จ ทุติโย อตฺโถ สรสนฺธิวเสน คเหตพฺโพฯ ตถา หิสฺส ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ ปฐโม อตฺโถ, ‘‘สตฺยาทีหิ อิมนฺตู’’ติ ทุติโย อตฺโถฯ อิติ ‘‘เสโต ธาวตี’’ติ ปโยเค วิย ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ สุตฺเต ภินฺนสตฺติสมเวตวเสน อตฺถทฺวยปฎิปตฺติ ภวติ, ตสฺมา ปรมสุขุมสุคมฺภีรตฺถวตา อเนน สุตฺเตน กตฺถจิ สติ คติ เสตุ โคอิจฺจาทิโต มนฺตุปจฺจโย อิจฺฉิโตฯ กตฺถจิ สติ ปาป ปุตฺตอิจฺจาทิโต อิมนฺตุปจฺจโย อิจฺฉิโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ยสฺมา ปน สติสทฺโท มนฺตุวเสน คติธีเสถุโค อิจฺจาทีหิ, อิมนฺตุวเสน ปาปปุตฺตาทีหิ จ สมานคติกตฺตา เตสํ ปการภาเวน คหิโต, ตสฺมา เอวํ สุตฺตตฺโถ ภวติ ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตุ สติปฺปกาเรหิ สทฺเทหิ มนฺตุปจฺจโย โหติ อิมนฺตุปจฺจโย จ ยถารหํ ‘ตทสฺสตฺถิ’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ’’ติฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา ‘‘สติมา’’ติ เอตฺถ สตีติ อิการนฺตโต มนฺตุปจฺจโย โหติ, ตถา ‘‘คติมา, ธีมา, เสตุมา, โคมา’’ติอาทีสุ อิการนฺต อีการนฺต อุการนฺตนิจฺโจการนฺตโต มนฺตุปจฺจโย โหติฯ ยถา จ ‘‘สติมา’’ติ เอตฺถ ‘‘สตี’’ติ อิการนฺตโต อิมนฺตุปจฺจโย โหติ, ตถา ‘‘คติมา, ปาปิมา, ปุตฺติมา’’ติอาทีสุ อิการนฺต อการนฺตโต อิมนฺตุปจฺจโย โหติฯ เอวํ สติปฺปกาเรหิ สทฺเทหิ ยถาสมฺภวํ มนฺตุ อิมนฺตุปจฺจยา โหนฺตีติฯ

ยชฺเชวํ ปจฺจยทฺวยวิธายกํ ‘‘ทณฺฑาทิโต อิก อี’’ติ สุตฺตํ วิย ‘‘สตฺยาทิโต อิมนฺตุ มนฺตู’’ติ วตฺตพฺพํ, กสฺมา นาโวจาติ? ตถา อวจเน การณมตฺถิฯ ยทิ หิ ‘‘ทณฺฑาทิโต อิก อี’’ติ สุตฺตํ วิย ‘‘สตฺยาทิโต อิมนฺตุ มนฺตู’’ติ สุตฺตํ วุตฺตํ สิยา, เอกกฺขเณเยว อิมนฺตุ มนฺตูนํ วจเนน ทณฺฑสทฺทโต สมฺภูตํ ‘‘ทณฺฑิโก ทณฺฑี’’ติ รูปทฺวยมิว สติคติอาทิโตปิ วิสทิสรูปทฺวยมิจฺฉิตพฺพํ สิยา, ตญฺจ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘สตฺยาทิโต อิมนฺตุ มนฺตู’’ติ น วุตฺตํฯ อปิจ ตถา วุตฺเต พวฺหกฺขรตาย คนฺถครุตา สิยาฯ ยสฺมา จ สุตฺเตน นาม อปฺปกฺขเรน อสนฺทิทฺเธน สารวนฺเตน คูฬฺหนินฺนเยน สพฺพโตมุเขน อนวชฺเชน ภวิตพฺพํฯ กจฺจายเน จ เยภุยฺเยน ตาทิสานิ คมฺภีรตฺถานิ สุวิสทญาณวิสยภูตานิ สุตฺตานิ ทิสฺสนฺติ ‘‘อุปาฌธิกิสฺสรวจเน, สรา สเร โลป’’นฺติอาทีนิ, อิทมฺปิ เตสมญฺญตรํ, ตสฺมา ‘‘สตฺยาทิโต อิมนฺตุ มนฺตู’’ติ น วุตฺตํฯ เอวํ สุตฺโตปเทเส อกเตปิ อิมนฺตุโนปิ คหณตฺถํ ภินฺนสตฺติสมเวตวเสน ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อปโร นโย – ‘‘ตปาทิโต สี’’ติอาทีสุ โตทนฺตสทฺทสฺส พหุวจนนฺตตา น สุฎฺฐุ ปากฎา โตปจฺจยสฺส เอกตฺถพวฺหตฺเถสุ วตฺตนโต, ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ เอตฺถ ปน หิสทฺทสฺส พหุวจนตฺถตา อตีว ปากฎา, ตสฺมา พหุวจนคฺคหเณน อิมนฺตุ ปจฺจโย โหตีติปิ ทฎฺฐพฺพํฯ นนุ จ โภ วินาปิ อิมนฺตุปจฺจเยน ปาปมสฺสตฺถีติ ปาปี, ปาปี เอว ปาปิมาติ สกตฺเถ มาปจฺจเย กเตเยว ‘‘ปาปิมา ปุตฺติมา’’ติอาทีนิ สิชฺฌนฺติ ‘‘ฉฎฺฐโม โส ปราภโว’’ติ เอตฺถ มปจฺจ เยน ‘‘ฉฎฺฐโม’’ติ ปทํ วิยาติ? อตินยญฺญู ภวํ, อตินยญฺญู นามาติ ภวํ วตฺตพฺโพ, น ปน ภวํ สทฺทคตึ ชานาติ, สทฺทคติโย จ นาม พหุวิธาฯ ตถา หิ ฉฏฺโฐเยว ฉฎฺฐโม, ‘‘สุตฺตเมว สุตฺตนฺโต’’ติอาทีสุ ปุริสนเยน โยเชตพฺพา สทฺทคติ, ‘‘เทโวเยว เทวตา’’ติอาทีสุ กญฺญานเยน โยเชตพฺพา สทฺทคติ, ‘‘ทิฎฺฐิ เอว ทิฎฺฐิคต’’นฺติอาทีสุ จิตฺตน เยน โยเชตพฺพา สทฺทคติฯ เอวํวิธาสุ สทฺทคตีสุ ‘‘ปาปี เอว ปาปิมา’’ติอาทิกํ กตรํ สทฺทคตึ วเทสิ? ‘‘สตฺถา ราชา พฺรหฺมา สขา อตฺตา สา ปุมา’’ติอาทีสุ จ กตรํ สทฺทคตึ วเทสิ? กตรสทฺทนฺโตคธํ กตราย จ นามิกปทมาลายํ โยเชตพฺพํ มญฺญสีติ? โส เอวํ ปุฏฺโฐ อทฺธา อุตฺตริ กิญฺจิ อทิสฺวา ตุณฺหี ภวิสฺสติ, ตสฺมา ตาทิโส นโย น คเหตพฺโพฯ ตาทิสสฺมิญฺหิ นเย ‘‘ปาปิมตา ปาปิมโต’’ติอาทีนิ รูปานิ น สิชฺฌนฺติ, อิมนฺตุปจฺจยนเยน ปน สิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อยเมว นโย ปสตฺถตโร อายสฺมนฺเตหิ สมฺมา จิตฺเต ฐเปตพฺโพฯ อตฺริทํ นิทสฺสนํ –

‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ,

มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;

อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา,

ชยํ ตทา เทวคณา มเหสิโน’’ติ จ,

‘‘สาขาปตฺตผลูเปโต, ขนฺธิมาวมหาทุโม’’ติ จฯ

ปาปิมา, ปาปิมา, ปาปิมนฺโตฯ ปาปิมนฺตํฯ เสสํ เนยฺยํ, เอส นโย ‘‘ขนฺธิมา, ปุตฺติมา’’ติอาทีสุปิฯ

อิทานิ ยถาปาวจนํ กิญฺจิเทว หิมวนฺตุ สติมนฺตาทีนํ วิเสสํ พฺรูมฯ หิมวนฺโตว ปพฺพโตฯ สติมํ ภิกฺขุํฯ พนฺธุมํ ราชานํฯ จนฺทิมํ เทวปุตฺตํฯ สติมสฺส ภิกฺขุโนฯ พนฺธุมสฺส รญฺโญฯ อิทฺธิมสฺส จ ปรสฺส จ เอกกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อิจฺจาทิ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ อปิเจตฺถ ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ ทฺวินฺนํ วตฺตพฺพวจนํ, ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติ พหูนํ วตฺตพฺพวจนนฺติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘ทฺวินฺนํ อาโรเจนฺเตน ‘อายสฺมนฺตา ธาเรนฺตู’ติ, ติณฺณํ อาโรเจนฺเตน ‘อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’ติ วตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ติณฺณ’’นฺติ เจตฺถ กถาสีสมตฺตํ, เตน จตุนฺนมฺปิ ปญฺจนฺนมฺปิ อติเรกสตานมฺปีติ ทสฺสิตํ โหติฯ พหโวหิ อุปาทาย ‘‘อุทฺทิฎฺฐา โข อายสฺมนฺโต จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทิกา ปาฬิโย ฐปิตาฯ ตตฺถ ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติทํ วินยโวหารวเสน เทฺวเยว สนฺธาย วุตฺตตฺตา น สพฺพสาธารณํฯ วินยโวหารญฺหิ วชฺเชตฺวา อญฺญสฺมึ โวหาเร น ปวตฺตติฯ ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติทํ ปน สพฺพตฺถ ปวตฺตตีติ ทฺวินฺนํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

ตตฺร ‘‘หิมวนฺโต’’ติ อิทํ เยภุยฺเยเนกวจนํ ภวติ, กตฺถจิ พหุวจนมฺปิ, เตนาห นิรุตฺติปิฎเก เถโร ‘‘หิมวา ติฎฺฐติ, หิมวนฺโต ติฎฺฐนฺตี’’ติฯ ‘‘หิมวนฺโตว ปพฺพโต’’ติ อยํ เอกวจนนโย ยถารุตปาฬิวเสน คเหตพฺโพฯ ยถารุตปาฬิ จ นาม –

‘‘ทูเร สนฺโต ปกาสนฺติ, หิมวนฺโตว ปพฺพโต;

อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺตึ ขิตฺตา ยถา สราฯ

อหํ เตน สมเยน, นาคราชา มหิทฺธิโก;

อตุโล นาม นาเมน, ปุญฺญวนฺโต ชุตินฺธโรฯ

คติมนฺโต สติมนฺโต, ธิติมนฺโต จ โส อิสิ;

สทฺธมฺมธารโก เถโร, อานนฺโท รตนากโร’’

อิจฺจาทิฯ เอตฺถ ‘‘ปุญฺญวนฺโต’’ติอาทีนิ อเนเกสุ ฐาเนสุ พหุวจนภาเวน ปุนปฺปุนํ วทนฺตานิปิ กตฺถจิ เอกวจนานิ โหนฺติ, เอกวจนภาโว จ เนสํ คาถาวิสเย ทิสฺสติ, ตสฺมา ตานิ ยถาปาวจนํ คเหตพฺพานิฯ

เอวํ หิมวนฺตุสติมนฺตุสทฺทาทีนํ วิเสสํ ญตฺวา ปุน ลิงฺคนฺตวเสน ทฺวิลิงฺคกปทานมตฺโถ จ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา จ ปทานํ สทิสาสทิสตา จ ววตฺถเปตพฺพาฯ

ตตฺร หิ ‘‘สิริมา’’ติ ปทํ สุติสามญฺญวเสน ลิงฺคทฺวเย วตฺตนโต ทฺวิธา ภิชฺชติฯ ‘‘สิริมา ปุริโส’’ติ หิ อตฺเถ อาการนฺตํ ปุลฺลิงฺคํ, ‘‘สิริมา นาม เทวี’’ติ อตฺเถ อาการนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ, อุภยมฺเปตํ อุการนฺตตาปกติกาฯ อถ วา ปน ปจฺฉิมํ อากา รนฺตตาปกติกํ, สิรี ยสฺส อตฺถิ โส สิริมาติ ปุลฺลิงฺควเสน นิพฺพจนํ, สิรี ยสฺสา อตฺถิ สา สิริมาติ อิตฺถิลิงฺควเสน นิพฺพจนํฯ อตฺริมานิ กิญฺจาปิ สุติวเสน นิพฺพจนตฺถวเสน จ อญฺญมญฺญํ สมานตฺถานิ, ตถาปิ ปุริสปทตฺถอิตฺถิปทตฺถวาจกตฺตา ภินฺนตฺถานีติ เวทิตพฺพานิฯ เอส นโย อญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เนตพฺโพฯ สิริมา, สิริมา, สิริมนฺโตฯ สิริมนฺตํ, สิริมนฺเตฯ สิริมตา, สิริมนฺเตนฯ คุณวนฺตุสทฺทสฺเสว นามิกปทมาลาฯ สิริมา, สิริมา, สิริมาโยฯ สิริมํ, สิริมา, สิริมาโยฯ สิริมายฯ วกฺขมานกญฺญาน เยน เญยฺยาฯ เอวํ ทฺวิธา ภินฺนานํ สมานสุติกสทฺทานํ นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ววตฺถเปตพฺพาฯ สมานนิพฺพจนตฺถสฺสปิ หิ อสมานสุติกสฺส ‘‘สิริมา’’ติ สทฺทสฺส นามิกปทมาลายํ ปทานํ อิเมหิ ปเทหิ กาจิปิ สมานตา น ลพฺภติฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘สิริมา’’ติ ปทํ เทฺวธา, ปุมิตฺถีสุ ปวตฺติโต;

ภิชฺชตีติ วิภาเวยฺย, เอตฺถ ปุลฺลิงฺคมิจฺฉิตํฯ

อิติ อภิภวิตา ปเทน วิสทิสานิ คุณวาสติมาทีนิ ปทานิ ทสฺสิตานิ สทฺธึ นามิกปทมาลาหิฯ อิทานิ อปรานิปิ ตพฺพิสทิสานิ ปทานิ ทสฺเสสฺสาม สทฺธึ นามิกปทมาลาหิฯ เสยฺยถิทํ?

ราชา พฺรหฺมา สขา อตฺตา, อาตุมา สา ปุมา รหา;

ทฬฺหธมฺมา จ ปจฺจกฺข-ธมฺมา จ วิวฎจฺฉทาฯ

วตฺตหา จ ตถา วุตฺต-สิรา เจว ยุวาปิ จ;

มฆว อทฺธ มุทฺธาทิ, วิญฺญาตพฺพา วิภาวินาฯ

เอตฺถ ‘‘สา’’ติ ปทเมว อาการนฺตตาปกติกมาการนฺตํ, เสสานิ ปน อการนฺตตาปกติกานิ อาการนฺตานิฯ

ราชา, ราชา, ราชาโนฯ ราชานํ, ราชํ, ราชาโนฯ รญฺญา, ราชินา, ราชูหิ, ราชูภิฯ รญฺโญ, ราชิโน, รญฺญํ, ราชูนํ, ราชานํฯ รญฺญา, ราชูหิ, ราชูภิฯ รญฺโญ, ราชิโน, รญฺญํ, ราชูนํ, ราชานํฯ รญฺเญ, ราชินิ, ราชูสุฯ โภ ราช, ภวนฺโต ราชาโน, ภวนฺโต ราชา อิติ วา, อยมมฺหากํ รุจิฯ

นิรุตฺติปิฎกาทีสุ ‘‘ราชา’’ติ พหุวจนํ น อาคตํ, จูฬนิรุตฺติยํ ปน อาคตํฯ กิญฺจาปิ นิรุตฺติปิฎกาทีสุ น อาคตํ, ตถาปิ ‘‘เนตาทิสา สขา โหนฺติ, ลพฺภา เม ชีวโต สขา’’ติ ปาฬิยํ พหุวจเนกวจนวเสน ‘‘สขา’’ติ ปทสฺส ทสฺสนโต ‘‘ราชา’’ติ พหุวจนํ อิจฺฉิตพฺพเมวฯ ตถา ‘‘พฺรหฺมา, อตฺตา’’อิจฺจาทีนิปิ พหุวจนานิ ตคฺคติกตฺตา วินา เกนจิ รูปวิเสเสนฯ

เอตฺถ จ ‘‘คหปติโก นาม ฐเปตฺวา ราชํ ราชโภคํ พฺราหฺมณํ อวเสโส คหปติโก นามา’’ติ ทสฺสนโต ราชนฺติ วุตฺตํ, อิทํ ปน นิรุตฺติปิฎเก น อาคตํฯ ‘‘สพฺพทตฺเตน ราชินา’’ติ ทสฺสนโต ‘‘ราชินา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อาราธยติ ราชานํ, ปูชํ ลภติ ภตฺตุสู’’ติ ทสฺสนโต จตุตฺถีฉฎฺฐีวเสน ‘‘ราชาน’’นฺติ วุตฺตํฯ กจฺจายนรูปสิทฺธิคนฺเถสุ ปน ‘‘ราเชน, ราเชหิ, ราเชภิฯ ราเชสู’’ติ ปทานิ วุตฺตานิฯ จูฬนิรุตฺตินิรุตฺติปิฎเกสุ ตานิ นาคตานิ, อนาคตภาโวเยว เตสํ ยุตฺตตโร ปาฬิยํ อทสฺสนโต, ตสฺมา เอตฺเถตานิ อมฺเหหิ น วุตฺตานิฯ ปาฬินเย หิ อุปปริกฺขิยมาเน อีทิสานิ ปทานิ สมาเสเยว ปสฺสาม, น ปนาญฺญตฺร, อตฺริเม ปโยคา – ‘‘อาวุตฺถํ ธมฺมราเชนา’’ติ จ, ‘‘สิวิราเชน เปสิโต’’ติ จ, ‘‘ปชาปติสฺส เทวราชสฺส ธชคฺค’’นฺติ จ, ‘‘นิกฺขมนฺเต มหาราเช, สิวีนํ รฎฺฐวฑฺฒเน’’ติ จ, เอวํ ปาฬินเย อุปปริกฺขิยมาเน ‘‘ราเชนา’’ติอาทีนิ สมาเสเยว ปสฺสาม, น เกวลํ ปาฬินเย โปราณฎฺฐกถานเยปิ อุปปริกฺขิยมาเน สมาเสเยว ปสฺสาม, น ปนาญฺญตฺร, เอวํ สนฺเตปิ สุฎฺฐุ อุปปริกฺขิตพฺพมิทํ ฐานํฯ โก หิ นาม สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน สพฺพโส นยํ สลฺลกฺเขตุํ สมตฺโถ อญฺญตฺร ปภินฺนปฎิสมฺภิเทหิ ขีณาสเวหิฯ

เอตฺถ จ สมาสนฺตคตราช-สทฺทสฺส นามิกปทมาลาโย ทฺวิธา วุจฺจนฺเต โอการนฺตาการนฺตวเสนฯ ตตฺโรการนฺตา ‘‘มหาราโช ยุวราโช สิวิราโช ธมฺมราโช’’อิจฺเจวมาทโย ภวนฺติฯ อากา รนฺตา ปน ‘‘มหาราชา ยุวราชา สิวิราชา ธมฺมราชา’’อิจฺเจวมาทโยฯ เอตฺถ กิญฺจาปิ ปาฬิยํ โปราณฎฺฐกถาสุ จ ‘‘มหาราโช’’ติอาทีนิ น สนฺติ, ตถาปิ ‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข, สพฺพภูตานุกมฺปโก’’ติ ปาฬิยํ ‘‘สพฺพสโข’’ติ ทสฺสนโต ‘‘มหาราโช’’ติอาทีนิปิ อวสฺสมิจฺฉิตพฺพานิฯ ตถา หิ สมาเสสุ ‘‘ธมฺมราเชน, ธมฺมราชสฺสา’’ติอาทีนิ ทิสฺสนฺติฯ เอตานิ โอการนฺตรูปานิ เอว, นากา รนฺตรูปานิฯ มหาราโช, มหาราชาฯ มหาราชํ, มหาราเชฯ มหาราเชน, มหาราเชหิ, มหาราเชภิฯ มหาราชสฺส, มหาราชานํฯ มหาราชา, มหาราชสฺมา, มหาราชมฺหา, มหาราเชหิ, มหาราเชภิฯ มหาราชสฺส, มหาราชานํฯ มหาราเช, มหาราชสฺมึ, มหาราชมฺหิ, มหาราเชสุฯ โภ มหาราช, ภวนฺโต มหาราชา ฯ กจฺจายนจูฬนิรุตฺตินเยหิ ปน ‘‘โภ มหาราชา’’อิติ เอกวจนพหุวจนานิปิ ทฎฺฐพฺพานิฯ ยถา ‘‘มหาราโช’’ติ โอการนฺตปทสฺส วเสน, เอวํ ‘‘สิวิราโช ธมฺมราโช เทวราโช’’ติอาทีนมฺปิ โอการนฺตปทานํ วเสน ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

อยํ ปนาการนฺตวเสน นามิกปทมาลา –

มหาราชา, มหาราชา, มหาราชาโนฯ มหาราชานํ, มหาราชํ, มหาราชาโนฯ มหารญฺญา, มหาราชินา, มหาราชูหิ, มหาราชูภิฯ มหารญฺโญ, มหาราชิโน, มหารญฺญํ, มหาราชูนํฯ มหารญฺญา, มหาราชูหิ, มหาราชูภิฯ มหารญฺโญ, มหาราชิโน, มหารญฺญํ, มหาราชูนํฯ มหารญฺเญ, มหาราชินิ, มหาราชูสุฯ โภ มหาราช, ภวนฺโต มหาราชาโนฯ

อิธาปิ ปกรณทฺวยนเยน ‘‘โภ มหาราชา’’ อิติ เอกวจนพหุวจนานิปิ ทฎฺฐพฺพานิฯ ยถา จ ‘‘มหาราชา’’ติ อาการนฺตปทสฺส วเสน, เอวํ ‘‘สิวิราชา, ธมฺมราชา, เทวราชา’’ติอาทีนมฺปิ อาการนฺตปทานํ วเสน ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

อิธ อปราปิ อตฺถสฺส ปากฎีกรณตฺถํ กฺริยาปเทหิ สทฺธึ โยเชตฺวา อาการนฺโตการนฺตานํ มิสฺสกวเสน นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

มหาราชา, มหาราโช ติฎฺฐติ, มหาราชาโน, มหาราชา ติฎฺฐนฺติฯ มหาราชานํ, มหาราชํ ปสฺสติ, มหาราชาโน, มหาราเช ปสฺสติฯ มหารญฺญา, มหาราชินา, มหาราเชน กตํ, มหาราชูหิ, มหาราชูภิ, มหาราเชหิ, มหาราเชภิ กตํฯ มหารญฺโญ, มหาราชิโน, มหาราชสฺส ทียเต, มหารญฺญา, มหาราชา, มหาราชสฺมา, มหาราชมฺหา นิสฺสฎํ, มหาราชูหิ, มหาราชูภิ, มหาราเชหิ , มหาราเชภิ นิสฺสฎํฯ มหารญฺโญ, มหาราชิโน, มหาราชสฺส ปริคฺคโห, มหารญฺญํ, มหาราชูนํ, มหาราชานํ ปริคฺคโหฯ มหารญฺเญ, มหาราชินิ, มหาราเช, มหาราชสฺมึ, มหาราชมฺหิ ปติฎฺฐิตํ, มหาราชูสุ, มหาราเชสุ ปติฎฺฐิตํฯ โภ มหาราช ตฺวํ ติฎฺฐ, โภนฺโต มหาราชาโน, มหาราชา ตุมฺเห ติฎฺฐถาติฯ เอวํ ‘‘ยุวราชา, ยุวราโช’’ติอาทีสุปิฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘กสฺมา ปกรณกตฺตุนา อิมสฺมึ ฐาเน มหนฺโต วายาโม จ มหนฺโต จ ปรกฺกโม กโต, นนฺเวเตสุปิ ปเทสุ กานิจิ พุทฺธวจเน วิชฺชนฺติ, กานิจิ น วิชฺชนฺตีติ? วิญฺญูหิ เต เอวํ วตฺตพฺพา ‘‘ปกรณกตฺตาเรเนตฺถ โส จ มหนฺโต วายาโม โส จ มหนฺโต ปรกฺกโม สาฎฺฐกเถ นวงฺเค สตฺถุสาสเน สทฺเทสุ จ อตฺเถสุ จ โสตารานํ สุฎฺฐุ โกสลฺลุปฺปาทเนน สาสนสฺโสปการตฺถํ กโต, ยานิ เจตานิ เตน ปทานิ ทสฺสิตานิ, เอเตสุ กานิจิ พุทฺธวจเน วิชฺชนฺติ, กานิจิ น วิชฺชนฺติฯ เอตฺถ ยานิ พุทฺธวจเน วิชฺชนฺติ, ตานิ วิชฺชมานวเสน คหิตานิฯ ยานิ น วิชฺชนฺติ, ตานิ โปราณฎฺฐกถาทีสุ วิชฺชมานวเสน ปาฬินยวเสน จ คหิตานี’’ติฯ อตฺรายํ สงฺเขปโต อธิปฺปายวิภาวนา –

‘‘อิทํ วตฺวา มหาราชา, กํโส พาราณสิคฺคโห;

ธนุํ ตูณิญฺจ นิกฺขิปฺป, สํยมํ อชฺฌุปาคมี’’ติ

อิทํ อาการนฺตสฺส มหาราชสทฺทสฺส นิทสฺสนํฯ ยสฺมา ‘‘สพฺพสโข’’ติ ปาฬิ วิชฺชติ, ตสฺมา เตน นเยน ‘‘มหาราโช’’ติปิ โอการนฺโต ทิฏฺโฐ นาม โหติ ปุริสนเยน โยเชตพฺโพ จฯ เตเนว จ ‘‘ตมพฺรวิ มหาราชาฯ นิกฺขมนฺเต มหาราเช’’ติอาทีนิ ทิสฺสนฺติฯ

เอวํ มหาราชสทฺทสฺส โอกา รนฺตตฺเต สิทฺเธ ‘‘มหาราชา, มหาราชสฺมา, มหาราชมฺหา’’ติ ปญฺจมิยา เอกวจนญฺจ ‘‘มหาราเช, มหาราชสฺมึ, มหาราชมฺหี’’ติ สตฺตมิยา เอกวจนญฺจ สิทฺธานิ เอว โหนฺติ ปาฬิยํ อวิชฺชมานานมฺปิ นยวเสน คเหตพฺพตฺตาฯ ‘‘ราเชน, ราชสฺสา’’ติอาทีนิ ปน นยวเสน คเหตพฺพานิ น โหนฺติฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘ราชา พฺรหฺมา สขา อตฺตา’’อิจฺเจวมาทีนิ ‘‘ปุริโส อุรโค’’ติอาทีนิ วิย อญฺญมญฺญํ สพฺพถา สทิสานิ น โหนฺติฯ ตถา หิ เนสํ ‘‘รญฺญา พฺรหฺมุนา สขินา อตฺตนา อตฺเตน สานา ปุมุนา’’ติอาทีนิ วิสทิสานิปิ รูปานิ ภวนฺติ, ตสฺมา ตานิ น สกฺกา นยวเสน ชานิตุํฯ เอวํ ทุชฺชานตฺตา ปน ปาฬิยํ โปราณฎฺฐกถาสุ จ ยถารุตปทาเนว คเหตพฺพานิฯ มหาราชสทฺทาทีนํ ปน โอการนฺตภาเว สิทฺเธเยว ‘‘ปุริสนโยคธา อิเม สทฺทา’’ติ นยคฺคหณํ ทิสฺสติ, ตสฺมา อมฺเหหิ นยวเสน ‘‘มหาราชา, มหาราชสฺมา’’ติอาทีนิ วุตฺตานิฯ ยถา หิ –

‘‘เอตญฺหิ เต ทุราชานํ, ยํ เสสิ มตสายิกํ;

ยสฺส เต กฑฺฒมานสฺส, หตฺถา ทณฺโฑน มุจฺจตี’’ติ

เอตฺถ ‘‘หตฺถา’’ติ, ‘‘อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาต’’นฺติ เอตฺถ ปน ‘‘ทณฺฑา’’ติ จ โอการนฺตสฺส ปญฺจมิเยกวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘อุรคา, ปฎงฺคา, วิหคา’’ติอาทีนิปิ โอกา รนฺตานิ ปญฺจมิเยกวจนานิ คเหตพฺพานิ โหนฺติฯ ยถา จ ‘‘ทาฐินิ มาติมญฺญโวฺห, สิงฺคาโล มม ปาณโท’’ติ เอตฺถ ‘‘มญฺญโวฺห’’ติ, ‘‘สุทฺธา สุทฺเธหิ สํวาสํ, กปฺปยโวฺห ปติสฺสตา’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘กปฺปยโวฺห’’ติ จ กฺริยาปทสฺส ทสฺสนโต ‘‘คจฺฉโวฺห, ภุญฺชโวฺห, สยโวฺห’’ติอาทีนิปิ คเหตพฺพานิ โหนฺติฯ คณฺหนฺติ จ ตาทิสานิ ปทรูปานิ สาสเน สุกุสลา กุสลา, ตสฺมา อมฺเหหิปิ นยคฺคาหวเสน ‘‘มหาราชา , มหาราชสฺมา’’ติอาทีนิ วุตฺตานิฯ นยคฺคาหวเสน ปน คหเณ อสติ กถํ นามิกปทมาลา ปริปุณฺณา ภวิสฺสนฺติ, สติเยว ตสฺมึ ปริปุณฺณา ภวนฺติฯ

ตถา หิ พุทฺธวจเน อเนกสตสหสฺสานิ นามิกปทานิ กฺริยาปทานิ จ ปาฎิเอกฺกํ ปาฎิเอกฺกํ เอกวจนพหุวจนกาหิ สตฺตหิ อฎฺฐหิ วา นามวิภตฺตีหิ ฉนฺนวุติยา จ อาขฺยาติกวจเนหิ โยชิตานิ น สนฺติ, นยวเสน ปน สนฺติเยว, อิติ นยวเสน ‘‘มหาราชา, มหาราชสฺมา’’ติอาทีนิ อมฺเหหิ ฐปิตานิฯ ‘‘มหาราชา ติฎฺฐนฺติ, มหาราชา ตุมฺเห ติฎฺฐถา’’ติ อิมานิ ปน ‘‘อถ โข จตฺตาโร มหาราชา มหติยา จ ยกฺขเสนาย มหติยา จ กุมฺภณฺฑเสนายา’’ติ ทสฺสนโต,

‘‘จตฺตาโร เต มหาราชา, สมนฺตา จตุโร ทิสา;

ททฺทฬฺหมานา อฎฺฐํสุ, วเน กาปิลวตฺถเว’’ติ

ทสฺสนโต จ วุตฺตานิฯ ‘‘มหาราช’’นฺติอาทีนิปิ ปาฬิญฺจ ปาฬินยญฺจ ทิสฺวา เอว วุตฺตานิฯ อสมาเส ‘‘ราชํ, ราเชนา’’ติอาทีนิ น ปสฺสาม, ตสฺมา สุฎฺฐุ วิจาเรตพฺพมิทํ ฐานํฯ อิทญฺหิ ทุทฺทสํ วีรชาตินา ชานิตพฺพฎฺฐานํฯ สเจ ปนายสฺมนฺโต พุทฺธวจเน วา โปราณิกาสุ วา อฎฺฐกถาสุ อสมาเส ‘‘ราชํ, ราเชนา’’ติอาทีนิ ปสฺเสยฺยาถ, ตทา สาธุกํ มนสิ กโรถฯ โก หิ นาม สพฺพปฺปกาเรน พุทฺธวจเน โวหารปฺปเภทํ ชานิตุํ สมตฺโถ อญฺญตฺร ปภินฺนปฎิสมฺภิเทหิ มหาขีณาสเวหิฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘วีตตณฺโห อนาทาโน, นิรุตฺติปทโกวิโท;

อกฺขรานํ สนฺนิปาตํ, ชญฺญา ปุพฺพาปรานิ จา’’ติฯ

พฺรหฺมา , พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโนฯ พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมํ, พฺรหฺมาโนฯ พฺรหฺมุนา, พฺรเหฺมหิ, พฺรเหฺมภิ, พฺรหฺมูหิ, พฺรหฺมูภิฯ พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมูนํฯ พฺรหฺมุนา, พฺรเหฺมหิ, พฺรเหฺมภิ, พฺรหฺมูหิ, พฺรหฺมูภิฯ พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมูนํฯ พฺรหฺมนิ, พฺรเหฺมสุ, โภ พฺรหฺม, โภ พฺรเหฺม, ภวนฺโต พฺรหฺมาโนฯ

ยมกมหาเถรรุจิยา ‘‘โภ พฺรหฺมา’’อิติ พหุวจนํ วาฯ เอตฺถ ปน ‘‘ปณฺฑิตปุริเสหิ เทเวหิ พฺรหฺมูหี’’ติ ฎีกาวจนสฺส ทสฺสนโต, ‘‘พฺรหฺมูนํ วจีโฆโส โหตี’’ติ จ ‘‘พฺรหฺมูนํ วิมานาทีสุ ฉนฺทราโค กามาสโว น โหตี’’ติ จ อฎฺฐกถาว จนสฺส ทสฺสนโต, ‘‘วิหึสสญฺญี ปคุณํ น ภาสึ, ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรเหฺม’’ติ อาหจฺจภาสิตสฺส จ ทสฺสนโต ‘‘พฺรหฺมูหิ, พฺรหฺมูภิ, พฺรหฺมูนํ, พฺรเหฺม’’ติ ปทานิ วุตฺตานิ, เอตานิ จูฬนิรุตฺตินิรุตฺติปิฎกกจฺจายเนสุ น อาคตานิฯ

สขา, สขา, สขิโน, สขาโน, สขาโยฯ สขํ, สขารํ, สขานํ, สขิโน, สขาโน, สขาโยฯ สขินา, สขาเรหิ, สขาเรภิ, สเขหิ, สเขภิฯ สขิสฺส, สขิโน, สขีนํ, สขารานํ, สขานํฯ สขารสฺมา, สขินา, สขาเรหิ, สขาเรภิ, สเขหิ, สเขภิฯ สขิสฺส, สขิโน, สขีนํ, สขารานํ, สขานํฯ สเข, สเขสุ, สขาเรสุฯ โภ สข, โภ สขา, โภ สขิ, โภ สขี, โภ สเข, ภวนฺโต สขิโน, สขาโน, สขาโยฯ

ยมกมหาเถรมเตน ‘‘โภ สขา’’อิติ พหุวจนํ วาฯ ปาฬิยํ ปน สุวณฺณกกฺกฎชาตเก ‘‘หเร สขา กิสฺส นุ มํ ชหาสี’’ติ ทีฆวเสน วุตฺโต สขาสทฺโท อาลปเนกวจนํ, ตสฺมา ยมกมหาเถรนโย น ยุชฺชตีติ เจ ? โน น ยุชฺชติฯ ยสฺมา ‘‘เนตาทิสา สขา โหนฺติ, ลพฺภา เม ชีวโต สขา’’ติ มโนชชาตเก สขาสทฺโท เอกวจนมฺปิ โหติ พหุวจนมฺปิฯ ตถา หิ ตตฺถ ปฐมปาเท พหุวจนํ, ทุติยปาเท ปเนกวจนํ, ตสฺมา ยมกมหาเถเรน ปจฺจตฺตาลปนพหุวจนฎฺฐาเน สขาสทฺโท วุตฺโตฯ เอตฺถ จ ‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข, สพฺพภูตานุกมฺปโก’’ติ ปาฐานุโลเมน สมาเส ลพฺภมานสฺส สขสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติ ‘‘สพฺพสโข, สพฺพสขา, สพฺพสขํ, สพฺพสเข’’ติอาทินา ปุริสนเยนฯ ตตฺรายํ สมาสวิคฺคโห – สพฺเพสํ ชนานํ สขา, สพฺเพ วา ชนา สขิโน เอตสฺสาติ สพฺพสโข, ยถา สพฺพเวรีติฯ

อตฺตา, อตฺตา, อตฺตาโนฯ อตฺตานํ, อตฺตํ, อตฺตาโนฯ อตฺตนา, อตฺเตน, อตฺตเนหิ, อตฺตเนภิฯ อตฺตโน, อตฺตานํฯ อตฺตนา, อตฺตเนหิ, อตฺตเนภิฯ อตฺตโน, อตฺตานํฯ อตฺตนิ, อตฺตเนสุฯ โภ อตฺต, ภวนฺโต อตฺตา, โภนฺโต อตฺตาโนฯ

เอตฺถ ปน อตฺตํ นิรงฺกตฺวาน ปิยานิ เสวติฯ

‘‘สเจ คจฺฉสิ ปญฺจาลํ, ขิปฺป’มตฺตํ ชหิสฺสสิ;

มิคํ ปนฺถานุปนฺนํว, มหนฺตํ ภยเมสฺสตี’’ติ

ปาฬีสุ ‘‘อตฺต’’นฺติ ทสฺสนโต ‘‘อตฺต’’นฺติ อิธ วุตฺตํ, ‘‘อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ปน ‘‘อตฺเตนา’’ติฯ จูฬนิรุตฺติยํ ปน ‘‘อตฺตสฺสา’’ติ จตุตฺถีฉฎฺฐีนเมกวจนํ อาคตํ, เอตํ กจฺจายเน นิรุตฺติปิฎเก จ น ทิสฺสติฯ กตฺถจิ ปน ‘‘อตฺเตสู’’ติ อาคตํฯ สพฺพาเนตานิ สาฎฺฐกถํ ชินตนฺตึ โอโลเกตฺวา คเหตพฺพานิฯ

‘‘อาตุมา , อาตุมา, อาตุมาโนฯ อาตุมานํ, อาตุมํ, อาตุมาโนฯ อาตุเมน, อาตุเมหิ, อาตุเมภี’’ติอาทินา ปุริสนเยน วตฺวา ‘‘โภ อาตุม, ภวนฺโต อาตุมา, อาตุมาโน’’ติ วตฺตพฺพํฯ

ตตฺร อตฺตสทฺทสฺส สมาเส ‘‘ภาวิตตฺโต, ภาวิตตฺตาฯ ภาวิตตฺตํ, ภาวิตตฺเตฯ ภาวิตตฺเตน, ภาวิตตฺเตหิ, ภาวิตตฺเตภี’’ติ ปุริสนเยเนว นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

สา, สา, สาโนฯ สานํ, สาเนฯ สานา, สาเนหิ, สาเนภิฯ สาสฺส, สานํฯ สานา, สาเนหิ, สาเนภิฯ สาสฺส, สานํฯ สาเน, สาเนสุฯ โภ สา, ภวนฺโต สาโนฯ สา วุจฺจติ สุนโขฯ

เอตฺถ จ ‘‘น ยตฺถ สา อุปฎฺฐิโต โหติฯ สาว วาเรนฺติ สูกร’’นฺติ นิทสฺสนปทานิฯ เกจิ ปน สาสทฺทสฺส ทุติยาตติยาทีสุ ‘‘สํ, เสฯ เสนา’’ติอาทีนิ รูปานิ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํฯ น หิ ตานิ ‘‘สํ, เสฯ เสนา’’ติอาทีนิ รูปานิ พุทฺธวจเน เจว อฎฺฐกถาทีสุ จ นิรุตฺติปิฎเก จ ทิสฺสนฺติฯ เอวํ ปน นิรุตฺติปิฎเก วุตฺตํ ‘‘สา ติฎฺฐติ, สาโน ติฎฺฐนฺติฯ สานํ ปสฺสติ, สาเน ปสฺสติฯ สานา กตํ, สาเนหิ กตํ, สาเนภิ กตํฯ สาสฺส ทียเต, สานํ ทียเตฯ สานา นิสฺสฎํ, สาเนหิ นิสฺสฎํ, สาเนภิ นิสฺสฎํฯ สาสฺส ปริคฺคโห, สานํ ปริคฺคโหฯ สาเน ปติฎฺฐิตํ, สาเนสุ ปติฎฺฐิตํฯ โภ สา, ภวนฺโต สาโน’’ติ, ตสฺมา นิรุตฺติปิฎเก วุตฺตนเยเนว นามิกปทมาลา คเหตพฺพาฯ

อตฺริทํ วตฺตพฺพํ – ยถา ‘‘เสหิ ทาเรหิ อสนฺตุฏฺโฐ’’ติอาทีสุ ปุลฺลิงฺเค วตฺตมานสฺส ‘‘สโก’’อิติ อตฺถวาจกสฺส สสทฺทสฺส ‘‘อตฺตโน อยนฺติ โส’’ติ เอตสฺมึ อตฺเถ ‘‘โส, สาฯ สํ, เสฯ เสน, เสหิ, เสภิฯ สสฺส, สานํฯ สา, สสฺมา, สมฺหา, เสหิ, เสภิฯ สสฺส, สานํฯ เส, สสฺมึ, สมฺหิ, เสสู’’ติ ปุริสนเยน รูปานิ ภวนฺติ, น ตถา สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส รูปานิ ภวนฺติฯ ยถา วา ‘‘หึสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สํ ผลํฯ สานิ กมฺมานิ ตปฺเปนฺติ, โกสลํ เสน’สนฺตุฎฺฐํ, ชีวคฺคาหํ อคาหยี’’ติอาทีสุ นปุํสกลิงฺเค วตฺตมานสฺส สกมิจฺจตฺถวาจกสฺส สสทฺทสฺส ‘‘สํ, สานิ, สาฯ สํ, สานิ, เสฯ เสน, เสหิ, เสภิฯ สสฺส, สานํฯ สา, สสฺมา, สมฺหา, เสหิ, เสภิฯ สสฺส, สานํฯ เส, สสฺมึ, สมฺหิ, เสสู’’ติ จิตฺตนเยน รูปานิ ภวนฺติ, น ตถา สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส รูปานิ ภวนฺติฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา เตหิ อาจริเยหิ ทุติยาตติยาฐาเน ‘‘สํ, เสฯ เสนา’’ติ วุตฺตํ, กสฺมา จ ปญฺจมีฐาเน ‘‘สา, สสฺมา, สมฺหา’’ติ วุตฺตํ, สตฺตมีฐาเน จ ‘‘เส, สสฺมึ, สมฺหี’’ติ จ วุตฺตํ? สพฺพเมตํ อการณํ, ตกฺกคาหมตฺเตน คหิตํ อการณํฯ สุนขวาจโก หิ สาสทฺโท อาการนฺตตาปกติโก, น ปุริส จิตฺตสทฺทาทโย วิย อการนฺตตาปกติโกฯ ยาย อิมสฺส อีทิสานิ รูปานิ สิยุํ, สา จ ปกติ นตฺถิฯ น เจโส ‘‘ราชา, พฺรหฺมา, สขา, อตฺตา’’ อิจฺเจวมาทโย วิย ปฐมํ อการนฺตภาเว ฐตฺวา ปจฺฉา ปฎิลทฺธอาการนฺตตา, อถ โข นิจฺจโมการนฺตตาปกติโก โคสทฺโท วิย นิจฺจมาการนฺตตาปกติโกฯ นิจฺจมาการนฺตตาปกติกสฺส จ เอวรูปานิ รูปานิ น ภวนฺติ, ตสฺมา นิรุตฺติปิฎเก ปภินฺนปฎิสมฺภิเทน อายสฺมตา มหากจฺจายเนน น วุตฺตานิฯ สเจปิ มญฺเญยฺยุํ ‘‘อตฺตํ, อตฺเตนา’ติ จ ทสฺสนโต ‘สํ, เสนา’ติ อิมานิ ปน คเหตพฺพานี’’ติฯ น คเหตพฺพานิ ‘‘ราชา, พฺรหฺมา, สขา, อตฺตา, สา, ปุมา’’อิจฺเจวมาทีนํ อญฺญมญฺญํ ปทมาลาวเสน วิสทิสตฺตา นยวเสน คเหตพฺพาการสฺส อสมฺภวโตฯ อีทิเส หิ ฐาเน นยคฺคาหวเสน คหณํ นาม สโทสํเยว สิยา, ตสฺมา นยคฺคาหวเสนปิ น คเหตพฺพานิฯ

อปรมฺปิ อตฺร วตฺตพฺพํ – ยถา หิ ‘‘สาหิ นารีหิ เต ยนฺตี’’ติ วุตฺเต ‘‘อตฺตโน นารี’’ติ, ‘‘สา นารี’’ติ เอวํ อตฺถวโต อิตฺถิลิงฺคสฺส กญฺญาสทฺเทน สทิสสฺส สาสทฺทสฺส ‘‘สา, สา, สาโยฯ สํ, สา, สาโยฯ สาย, สาหิ, สาภิฯ สาย, สานํฯ สาย, สาหิ, สาภิฯ สาย, สานํฯ สาย, สายํ, สาสู’’ติ กญฺญานเยน รูปานิ ภวนฺติ, น ตถา อิมสฺส สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส รูปานิ ภวนฺติฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา เต อาจริยา ตติยาพหุวจนฎฺฐาเน จ ‘‘สาหิ, สาภี’’ติ รูปานิ อิจฺฉนฺติ, กสฺมา จ สตฺตมีพหุวจนฎฺฐาเน ‘‘สาสู’’ติ? อิทมฺปิ อการณํ อาการนฺตปุลฺลิงฺคตฺตาฯ กสฺมา จ ปน จตุตฺถีฉฏฺเฐกวจนฎฺฐาเน ปุพฺพกฺขรสฺส รสฺสวเสน ‘‘สสฺส’’อิติ รูปํ อิจฺฉนฺติ? อิทมฺปิ อการณํ สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส อาการนฺตตาปกติกตฺตาฯ อาการนฺตตาปกติกสฺส จ สาสทฺทสฺส ยถา อการนฺตตาปกติกสฺส ปุริสสทฺทสฺส ‘‘ปุริสสฺสา’’ติ จตุตฺถีฉฏฺเฐกวจนรูปํ ภวติ เอวรูปสฺส รูปสฺส อภาวโตฯ เตเนว อายสฺมา กจฺจาโน นิรุตฺติปิฎเก สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส รูปํ ทสฺเสนฺโต จตุตฺถีฉฏฺเฐกวจนฎฺฐาเน ปุพฺพกฺขรสฺส ทีฆวเสน ‘‘สาสฺส’’อิติ รูปมาหฯ กสฺมา จ ปน เต อาจริยา จตุตฺเถกวจนฎฺฐาเน ‘‘สาย’’อิติ รูปํ อิจฺฉนฺติ? อิทมฺปิ อการณํ, ฐเปตฺวา หิ อาการนฺติตฺถิลิงฺเค ฆสญฺญโต อาการโต ปเรสํ นาทีนํ อายาเทสญฺจ อการนฺตโต ปุนฺนปุํสกลิงฺคโต ปรสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสญฺจ อาการนฺตปุลฺลิงฺเค อฆโต อาการนฺตโต ปรสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส กตฺถจิปิ อายาเทโส น ทิสฺสติฯ นิรุตฺติปิฎเก จ ตาทิสํ รูปํ น วุตฺตํ, อวจนํเยว ยุตฺตตรํ พุทฺธวจเน อฎฺฐกถาทีสุ จ อนาคมนโตฯ ยา ปนมฺเหหิ นิรุตฺติปิฎกํ นิสฺสาย พุทฺธวจนญฺจ สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุตฺตา, สาเยว สารโต ปจฺเจตพฺพาฯ เอตฺถาปิ นานาอตฺเถสุ วตฺตมานานํ ลิงฺคตฺตยปริยาปนฺนานํ สา โส สํอิจฺเจเตสํ ติณฺณํ ปทานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ทฎฺฐพฺพาฯ

เอตฺถ สิยา – โย ตุมฺเหหิ สาสทฺโท ‘‘ตํสทฺท ตฺเถ จ สุนเข จ สกมิจฺจตฺเถ จ วตฺตตี’’ติ อิจฺฉิโต, กถํ ตํ ‘‘สา’’ติ วุตฺเตเยว ‘‘อิมสฺส อตฺถสฺส วาจโก’’ติ ชานนฺตีติ? น ชานนฺติ, ปโยควเสน ปน ชานนฺติ โลกิยชนา เจว ปณฺฑิตา จฯ ปโยควเสน หิ ‘‘สา มทฺที นาคมารุหิ, นาติพทฺธํว กุญฺชร’’นฺติอาทีสุ สาสทฺทสฺส ตํสทฺทตฺถตา วิญฺญายติ, เอวํ สาสทฺโท ตํสทฺทตฺเถ จ วตฺตติฯ ‘‘น ยตฺถ สา อุปฎฺฐิโต โหติฯ ภควโต สาชาติมฺปิ สุตฺวา สตฺตา อมตรสภาคิโน ภวนฺตี’’ติอาทีสุ สาสทฺทสฺส สุนขวาจกตา วิญฺญายติฯ

‘‘อนฺนํ ตเวทํ ปกตํ ยสสฺสิ,

ตํ ขชฺชเร ภุญฺชเร ปิยฺยเร จ;

ชานาสิ มํ ตฺวํ ปรทตฺตูปชีวึ,

อุตฺติฎฺฐปิณฺฑํ ลภตํ สปาโก’’ติ

เอตฺถ ปน สาสทฺทสฺส รสฺสภาวกรเณน ‘‘สปาโก’’ติ ปาฬิ ฐิตาติ อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ‘‘สานํ สุนขานํ อิทํ มํสนฺติ ส’’มิติ อตฺถํ คเหตฺวา ‘‘สํ ปจตีติ สปาโก’’ติ วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ อฎฺฐกถายํ ปน ‘‘สปาโกติ สปากจณฺฑาโล’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ ตมฺปิ เอตเทวตฺถํ ทีเปติฯ เอวํ สาสทฺโท สุนเข จ วตฺตติฯ ‘‘สา ทารา ชนฺตูนํ ปิยา’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘สกา ทารา สตฺตานํ ปิยา’’ติ อตฺถทีปนวเสน สาสทฺทสฺส สกวาจกตา ปญฺญายติฯ เอวํ สาสทฺโท สกมิจฺจตฺเถ จ วตฺตติฯ อิติ สาสทฺทํ ปโยควเสน อีทิสตฺถสฺส วาจโกติ ชานนฺติฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

ตํสทฺทตฺเถ จ สุนเข, สกสฺมิมฺปิ จ วตฺตติ;

สาสทฺโท โส จ โข เญยฺโย, ปโยคานํ วเสน เวฯ

เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘น ยตฺถ สา อุปฎฺฐิโต โหตี’’ติ เอกวจนปฺปโยคทสฺสนโต จ,

‘‘อสนฺตา กิร มํ ชมฺมา, ตาต ตาตาติ ภาสเร;

รกฺขสา ปุตฺตรูเปน, สาว วาเรนฺติ สูกร’’นฺติ

พหุวจนปฺปโยคทสฺสนโต จ, นิรุตฺติปิฎเก ‘‘สาโน’’อิจฺจาทิทสฺสนโต จ ‘‘สา, สา, สาโนฯ สานํ, สาเนฯ สานา’’ติอาทินา สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส นามิกปทมาลา กถิตาฯ

อิทานิ ปุมสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

ปุมา, ปุมา, ปุมาโนฯ ปุมานํ, ปุมาเนฯ ปุมานา, ปุมุนา, ปุเมน, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิฯ ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํฯ ปุมานา, ปุมุนา, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิฯ ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํฯ ปุมาเน, ปุมาเนสุฯ โภ ปุม, ภวนฺโต ปุมา, ปุมาโนฯ ‘‘โภ ปุมา’’อิติ พหุวจเน นโยปิ เญยฺโยฯ

เอตฺถ ปน –

‘‘ถิโย ตสฺส ปชายนฺติ, น ปุมา ชายเร กุเล;

โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปญฺหํ, อญฺญถา นํ วิยากเร’’ติ

อยํ ปาฬิ ปุมสทฺทสฺส พหุวจนภาวสาธิกา, กจฺจายเน ‘‘เห ปุมํ’’อิติ สานุสารํ อาลปเนกวจนํ ทิสฺสติฯ ตทเนเกสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ จ อฎฺฐกถาสุ จ สานุสารานํ อาลปนวจนานํ อทสฺสนโต อิธ น วทามิฯ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตํ เจ, คเหตพฺพํฯ ‘‘ยสสฺสิ นํ ปญฺญวนฺตํ วิสยฺหา’’ติ เอตฺถ ปน ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ อาคมวเสเนวานุสาโร โหติ, น สภาวโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ อยมาการนฺตวเสน นามิกปทมาลาฯ

‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานํ, น วิชฺชติ ปุโม ตทา;

อโหรตฺตานมจฺจเยน, นิพฺพตฺโต อหเมกโก’’ติ จ,

‘‘ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา;

เมเฆสุ คชฺชมาเนสุ, คพฺภํ คณฺหนฺติ ตา ตทา’’ติ จ

ปาฬิทสฺสนโต ปน โอการนฺตวเสนปิ นามิกปทมาลา เวทิตพฺพาฯ

ปุโม, ปุมาฯ ปุมํ, ปุเมฯ ปุเมน, ปุเมหิ, ปุเมภิฯ ปุมสฺส, ปุมานํฯ ปุมา, ปุมสฺมา, ปุมมฺหา, ปุเมหิ, ปุเมภิฯ ปุมสฺส, ปุมานํฯ ปุเม, ปุมสฺมึ, ปุมมฺหิ, ปุเมสุฯ โภ ปุม, ภวนฺโต ปุมาฯ ‘‘โภ ปุมา’’อิติ วา, เอวํ ปุมสทฺทสฺสทฺวิธา นามิกปทมาลา ภวติฯ

อิทานิ มิสฺสกนโย วุจฺจเต –

ปุมา , ปุโม, ปุมา, ปุมาโนฯ ปุมานํ, ปุมํ, ปุมาเน, ปุเมฯ ปุมานา, ปุมุนา, ปุเมน, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ, ปุเมหิ, ปุเมภิฯ ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํฯ ปุมานา, ปุมุนา, ปุมา, ปุมสฺมา, ปุมมฺหา, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ, ปุเมหิ, ปุเมภิฯ ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํฯ ปุมาเน, ปุเม, ปุมสฺมึ, ปุมมฺหิ, ปุมาเนสุ, ปุเมสุฯ โภ ปุม, ภวนฺโต ปุมาโน, ภวนฺโต ปุมาฯ ‘‘โภ ปุมาโน, โภ ปุมา’’อิติ วาฯ

อิทานิ รหสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

รหา วุจฺจติ ปาปธมฺโมฯ รหา, รหา, รหิโนฯ รหานํ, รหาเนฯ รหินา, รหิเนหิ, รหิเนภิฯ รหสฺส, รหานํฯ รหา, รหาเนหิ, รหาเนภิฯ รหสฺส, รหานํฯ รหาเน, รหาเนสุฯ โภ รห, ภวนฺโต รหิโน, ภวนฺโต รหาฯ

อิทานิ ทฬฺหธมฺมสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมาโนฯ ทฬฺหธมฺมานํ, ทฬฺหธมฺมาเนฯ ทฬฺหธมฺมินา, ทฬฺหธมฺเมหิ, ทฬฺหธมฺเมภิฯ ทฬฺหธมฺมสฺส, ทฬฺหธมฺมานํฯ ทฬฺหธมฺมินา, ทฬฺหธมฺเมหิ, ทฬฺหธมฺเมภิฯ ทฬฺหธมฺมสฺส, ทฬฺหธมฺมานํฯ ทฬฺหธมฺเม ทฬฺหธมฺเมสุฯ โภ ทฬฺหธมฺม, ภวนฺโต ทฬฺหธมฺมาโน, ภวนฺโต ทฬฺหธมฺมาฯ ‘‘โภ ทฬฺหธมฺมาโน, โภ ทฬฺหธมฺมา’’อิติ ปุถุวจนมฺปิ เญยฺยํ, เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมสทฺทสฺส นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

เอตฺถ จ ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว จตฺตาโร ธนุคฺคหา ทฬฺหธมฺมา’’ติ อิทํ นิทสฺสนํฯ อิมิสฺสํ ปน ปาฬิยํ ‘‘ทฬฺหธมฺมา’’ อิติ พหุวจนวเสน อาคตตฺตา ทฬฺหธมฺมสทฺโท อาการนฺโตติปิ โอการนฺโตติปิ อปฺปสิทฺโธ ตทนฺตานํ พหุวจนภาเว ตุลฺยรูปตฺตาฯ ตถาปิ อมฺเหหิ ปทมาลา อาการนฺตวเสเนว โยชิตาฯ อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ ทฬฺหธมฺมสทฺโท อาการนฺโตติปิ โอการนฺโตติปิ วตฺตุํ ยุชฺชเตว อปริพฺยตฺตรูปตฺตาฯ อญฺญสฺมึ ปน ปาฬิปฺปเทเส อตีว ปริพฺยตฺโต หุตฺวา โอการนฺต ทฬฺหธมฺมสทฺโท ทฺวิธา ทิสฺสติ คุณสทฺทปณฺณตฺติวาจกสทฺทวเสนฯ ตตฺถ ‘‘อิสฺสตฺเต จสฺมิ กุสโล, ทฬฺหธมฺโมติ วิสฺสุโต’’ติ เอตฺถ ทฬฺหธมฺมสทฺโท โอการนฺโต คุณสทฺโทฯ ‘‘พาราณสิยํ ทฬฺหธมฺโม นาม ราชา รชฺชํ กาเรสี’’ติ เอตฺถ ปน ปณฺณตฺติวาจกสทฺโทฯ เอวํ โอการนฺโต ทฬฺหธมฺมสทฺโท ทฺวิธา ทิฏฺโฐฯ ตสฺส ปน ‘‘ทฬฺหธมฺโม, ทฬฺหธมฺมาฯ ทฬฺหธมฺมํ, ทฬฺหธมฺเม’’ติ ปุริสนเยน นามิกปทมาลา เญยฺยา, อาการนฺโตการนฺตานํ วเสน มิสฺสกปทมาลา จฯ กถํ?

ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺโม, ทฬฺหธมฺมาโน, ทฬฺหธมฺมาฯ ทฬฺหธมฺมานํ, ทฬฺหธมฺมํ, ทฬฺหธมฺมาเน, ทฬฺหธมฺเมฯ ทฬฺหธมฺมินา, ทฬฺหธมฺเมน, ทฬฺหธมฺเมหิ, ทฬฺหธมฺเมภิฯ ทฬฺหธมฺมสฺส, ทฬฺหธมฺมานํฯ ทฬธมฺมินา, ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมสฺมา, ทฬฺหธมฺมมฺหา, ทฬฺหธมฺเมหิ, ทฬฺหธมฺเมภิฯ ทฬฺหธมฺมสฺส, ทฬฺหธมฺมานํฯ ทฬฺหธมฺเม, ทฬฺหธมฺมสฺมึ, ทฬฺหธมฺมมฺหิ, ทฬฺหธมฺเมสุฯ โภ ทฬฺหธมฺม, ภวนฺโต ทฬฺหธมฺมาโน, ภวนฺโต ทฬฺหธมฺมาติฯ เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมา, ปจฺจกฺขธมฺโมติ มิสฺสกปทมาลา จ โยเชตพฺพาฯ

อิทานิ วิวฎจฺฉทสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

วิวฎจฺฉทา, วิวฎจฺฉทา, วิวฎจฺฉทาโนฯ วิวฎจฺฉทานํ, วิวฎจฺฉทาเนฯ วิวฎจฺฉเทน, วิวฎจฺฉเทหิ, วิวฎจฺฉเทภิฯ วิวฎจฺฉทสฺส, วิวฎจฺฉทานํฯ วิวฎจฺฉทา, วิวฎจฺฉเทหิ, วิวฎจฺฉเทภิฯ วิวฎจฺฉทสฺส, วิวฎจฺฉทานํฯ วิวฎจฺฉเท, วิวฎจฺฉเทสุฯ โภ วิวฎจฺฉท, ภวนฺโต วิวฎจฺฉทา, ภวนฺโต วิวฎจฺฉทาโนฯ

อยํ นามิกปทมาลา ‘‘สเจ ปน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก วิวฎจฺฉทา’’ติ ปาฬิทสฺสนโต อาการนฺตวเสน กถิตาฯ ‘‘โลเก วิวฎจฺฉโท’’ติปิ ปาฬิทสฺสนโต ปน โอกา รนฺตวเสนปิ กเถตพฺพา ‘‘วิวฎจฺฉโท, วิวฎจฺฉทา, วิวฎจฺฉทํ, วิวฎจฺฉเท’’ติฯ มิสฺสกวเสนปิ กเถตพฺพา ‘‘วิวฎจฺฉทา, วิวฎจฺฉโท, วิวฎจฺฉทาโน, วิวฎจฺฉทาฯ วิวฎจฺฉทานํ, วิวฎจฺฉทํ, วิวฎจฺฉทาเน, วิวฎจฺฉเท’’อิติฯ

อิทานิ วตฺตหสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต – วตฺตหาติ สกฺโกฯ

วตฺตหา, วตฺตหาโนฯ วตฺตหานํ, วตฺตหาเนฯ วตฺตหานา, วตฺตหาเนหิ, วตฺตหาเนภิฯ วตฺตหิโน, วตฺตหานํฯ วตฺตหานา, วตฺตหาเนหิ, วตฺตหาเนภิฯ วตฺตหิโน, วตฺตหานํฯ วตฺตหาเน, วตฺตหาเนสุฯ โภ วตฺตห, ภวนฺโต วตฺตหาโนฯ อถ วา ‘‘โภ วตฺตหา, โภ วตฺตหาโน’’อิจฺจปิฯ

อิทานิ วุตฺตสิรสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

วุตฺตสิรา, วุตฺตสิรา, วุตฺตสิราโนฯ วุตฺตสิรานํ, วุตฺตสิราเนฯ วุตฺตสิรานา, วุตฺตสิราเนหิ, วุตฺตสิราเนภิฯ วุตฺตสิรสฺส, วุตฺตสิรานํ, วุตฺตสิรา, วุตฺตสิเรหิ, วุตฺตสิเรภิฯ วุตฺตสิรสฺส, วุตฺตสิรานํฯ วุตฺตสิเร, วุตฺตสิเรสุฯ โภ วุตฺตสิร, ภานฺโต วุตฺตสิราโนติฯ ‘‘วุตฺตสิโร’’ติ โอการนฺตปาโฐปิ ทิสฺสติฯ

อิทานิ ยุวสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

ยุวา, ยุวา, ยุวาโน, ยุวานาฯ ยุวานํ, ยุวํ, ยุวาเน, ยุเวฯ ยุวานา, ยุเวน, ยุวาเนน, ยุวาเนหิ, ยุวาเนภิ, ยุเวหิ, ยุเวภิฯ ยุวานสฺส, ยุวสฺส, ยุวานานํ, ยุวานํฯ ยุวานา , ยุวานสฺมา, ยุวานมฺหา, ยุวาเนหิ, ยุวาเนภิ, ยุเวหิ, ยุเวภิฯ ยุวานสฺส, ยุวสฺส, ยุวานานํ, ยุวานํฯ ยุวาเน, ยุวานสฺมึ, ยุวานมฺหิ, ยุเว, ยุวสฺมึ, ยุวมฺหิ, ยุวาเนสุ, ยุวาสุ, ยุเวสุฯ โภ ยุว, ยุวาน, ภวนฺโต ยุวานาฯ

อิมสฺมึ ฐาเน เอกเทเสน อาการนฺตนโย จ สพฺพถา โอการนฺตนโย จ เอกเทเสน จ โอการนฺตนโยติ ตโย นยา ทิสฺสนฺติฯ

มฆวสทฺทสฺสปิ ‘‘มฆวา, มฆวา, มฆวาโน, มฆวานา’’ติอาทินา ยุวสทฺทสฺเสว นามิกปทมาลาโยชนํ กุพฺพนฺติ ครูฯ นิรุตฺติปิฎเก ปน ‘‘มฆวา ติฎฺฐติ, มฆวนฺโต ติฎฺฐนฺติฯ มฆวนฺตํ ปสฺสติ, มฆวนฺเต ปสฺสติฯ มฆวตา กตํ, มฆวนฺเตหิ กตํ, มฆวนฺเตภิ กตํฯ มฆวโต ทียเต, มฆวนฺตานํ ทียเตฯ มฆวตา นิสฺสฎํ, มฆวนฺเตหิ นิสฺสฎํ, มฆวนฺเตภิ นิสฺสฎํฯ มฆวโต ปริคฺคโห, มฆวนฺตานํ ปริคฺคโหฯ มฆวติ ปติฎฺฐิตํ, มฆวนฺเตสุ ปติฎฺฐิตํฯ โภ มฆวา, ภวนฺโต มฆวนฺโต’’ติ คุณวาปทนเยน วุตฺตํ, ตถา จูฬนิรุตฺติยมฺปิฯ ตํ ปาฬิยา สํสนฺทติ สเมติฯ ปาฬิยญฺหิ ‘‘สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน มโฆ นาม มาณโว อโหสิ, ตสฺมา มฆวาติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํฯ เอเตน ‘‘มโฆติ นามํ อสฺส อตฺถีติ มฆวา’’ติ อตฺถิ อตฺถวาจกวนฺตุปจฺจยวเสน ปทสิทฺธิ ทสฺสิตา โหติ, ตสฺมาสฺส คุณวนฺตุสทฺทสฺส วิย จ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

อิทานิ อทฺธสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต – อทฺธสทฺทสฺส หิ ยํ กาเล มคฺเค จ วตฺตมานสฺส ‘‘อตีโต อทฺธาฯ ทีโฆ อทฺธา สุทุคฺคโม’’ติอาทีสุ ‘‘อทฺธา’’ติ ปฐมนฺตํ รูปํ ทิสฺสติ, ตํ ‘‘อทฺธา อิทํ มนฺตปทํ สุทุทฺทส’’นฺติอาทีสุ เอกํสตฺเถ วตฺตมาเนน ‘‘อทฺธา’’ติ นิปาตปเทน สมานํฯ นิปาตานํ ปน ปทมาลา น รูหติ, นามิกานํเยว รูหติฯ

อทฺธา, อทฺธา, อทฺธาโนฯ อทฺธานํ, อทฺธาเนฯ อทฺธุนา, อทฺธาเนหิ, อทฺธาเนภิฯ อทฺธุโน, อทฺธานํฯ อทฺธุนา, อทฺธาเนหิ, อทฺธาเนภิฯ อทฺธุโน, อทฺธานํฯ อทฺธนิ, อทฺธาเน, อทฺธาเนสุฯ โภ อทฺธ, ภวนฺโต อทฺธา, อทฺธาโนฯ

เอตฺถ กิญฺจิ ปโยคํ ทสฺเสสฺสาม – ตโย อทฺธาฯ อทฺธานํ วีติวตฺโตฯ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนาฯ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยนฯ ปถทฺธุโน ปนฺนรเสว จนฺโทฯ อหู อตีตมทฺธาเน, สมโณ ขนฺติทีปโนฯ อทฺธาเน คจฺฉนฺเต ปญฺญายิสฺสติฯ อิจฺจาทโย เญยฺยาฯ อยมฺปิ ปเนตฺถ นีติ เวทิตพฺพา ‘‘อทฺธานนฺติ ทุติเยกวจนนฺตวเสน จตุตฺถีฉฎฺฐีพหุวจนวเสน จ วุตฺตํ รูปํฯ ‘‘อทฺธานมคฺคปฎิปฺปนฺโน โหตี’’ติอาทีสุ ทีฆมคฺควาจเกน ‘‘อทฺธาน’’นฺติ นปุํสเกน สทิสํ สุติสามญฺญวเสนาติฯ

อิทานิ มุทฺธสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

มุทฺธา, มุทฺธา, มุทฺธาโนฯ มุทฺธํ, มุทฺเธ, มุทฺธาเนฯ มุทฺธานา, มุทฺเธหิ, มุทฺเธภิฯ มุทฺธสฺส, มุทฺธานํฯ มุทฺธานา, มุทฺเธหิ, มุทฺเธภิฯ มุทฺธสฺส, มุทฺธานํฯ มุทฺธนิ, มุทฺธเนสุฯ โภ มุทฺธ, ภวนฺโต มุทฺธา, มุทฺธาโนฯ

เอวํ อภิภวิตาปเทน วิสทิสปทานิ ภวนฺติฯ อิติ นานานเยหิ อภิภวิตาปเทน สทิสานิ วตฺตาทีนิ วิสทิสานิ คุณวาทีนิ ราชสาอิจฺจาทีนิ จ อาการนฺตปทานิ ทสฺสิตานิ สทฺธึ นามิกปทมาลาหิฯ

เอตฺถ โยคํ สเจ โปโส, กเร ปณฺฑิตชาติโก;

ตสฺส โวหารเภเทสุ, วิชมฺเภ ญาณมุตฺตมํฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สวินิจฺฉโย อาการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส

นามิกปทมาลาวิภาโค นาม ฉฏฺโฐ ปริจฺเฉโทฯ

อุการนฺต อวณฺณนฺตตาปกติกํ

อาการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ