จตุตฺถปริจฺเฉท

 

[๓๐] อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ

 

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นิคฺคหิตํ โข พฺยญฺชเน ปเร อํอิติ โหตีติ ญาปนตฺถํ. อํอิติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทํ, นิคฺคหิตนฺติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “นิคฺคหิตํ โข พฺยญฺชเน ปเร อํอิติ โหตีติ อตฺโถ. พฺยญฺชนสทฺทสฺส จ นิคฺคหิตสทฺทสฺส จ วิคฺคโห เหฏฺฐา วุตฺโตว. 

 

เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธูติ อิมานิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปนเอวํ วุตฺเต, ตํ สาธูติ เฉทํ กตฺวา อิมินา นิคฺคหิตสฺส พฺยญฺชเน ปเร อํอาเทสํ กตฺวาสรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตีติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. 

 

นนุ ปุพฺพรูปโต รูปนฺตราภาวา นิรตฺถกํ วิย ทิสฺสตีติ. “น นิรตฺถกํ ปโยชนนฺตรสมฺภวโต, อสติ หิ อิมสฺมึ พฺยญฺชเน ปเร กตฺถจิ นิคฺคหิตํ วคฺคนฺต-มาปชฺเชยฺย, กตฺถจิพฺยญฺชเน เจติ โลปมาปชฺเชยฺย, กตฺถจิเอเห ญนฺติ การมาปชฺเชยฺย. น กทาจิปิ เกจิ ปโยคา อิเมหิ วินิมุตฺตา นาม สิยุนฺติ ตํ นิวตฺเตตฺวา กตฺถจิ เอวํ วุตฺเตติอาทีนิเยว โหนฺตีติ ญาปนตฺถมิทํ วุตฺตนฺติ. 

 

นนุ วาคฺคหเณเนว อิจฺฉิตพฺพปฺปโยคา สิชฺฌนฺตีติ. “น สิชฺฌนฺติ วาคฺ-คหเณเนกสฺส รูปทฺวยสมฺภวโตติ. “นนุ นิคฺคหิตสฺส อํอาเทเส กเตปิ อาเทสคตสฺส พินฺทุโนปิ วุตฺตวิธาเนน ภวิตพฺพนฺติ. น ภวิตพฺพํ. กสฺมา, ยทิ ปน อมาเทเส กเตปิ วุตฺตวิธานํ ภเวยฺย, อิทเมว อนชฺฌนียํ ภเวยฺย รูปนฺตราภาวา. อธีตญฺเจทํ. เตน ญายติน วุตฺตวิธานํ โหตีติ. อญฺญตฺถาปิ จ ทิสฺสติปญฺจสุ ปญฺจนฺนํ ปญฺจหีติอาทีสุ ปญฺจสทฺทา วุตฺตนเยน  สฺวาทิมฺหิ  กเต  โยสุ  กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺติ อธิกิจฺจสุนํหิสุ เจติ สฺวาทีสุ ปุพฺพสรสฺส ทีเฆ สมฺปตฺเตสุนํหิสุ เจติ อธิกิจฺจปญฺจาทีนมตฺตนฺติ ปญฺจสทฺทสฺสนฺตสฺส ตฺเต กเต ปุน ตสฺสาปิ การตฺตาทีฆนฺติ ทีเฆ สมฺปตฺเต สุตฺโตปเทสสฺส สามตฺถาว ทีฆมกตฺวาปญฺจสุ ปญฺจนฺนํ ปญฺจหีตฺยาทีสุ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ตสฺมา วุตฺตวิธานํ เนว โหตีตฺยวคนฺตพฺพนฺติ.

 

[๓๑] วคฺคนฺตํ วา วคฺเค

 

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “วคฺคภูเต พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตํ โข วคฺคนฺตํ วา ปปฺโปตีติ ญาปนตฺถํ. วคฺคนฺตนฺติ เอกํ ปทํ, วาติ เอกํ ปทํ, วคฺเคติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิต-พฺยญฺชนคฺคหณานํ อนุวตฺตนโตวคฺคภูเต พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตํ วคฺคนฺตํ วิกปฺเปน ปปฺโปตีติ อตฺโถ. วคฺคสฺส อนฺโต วคฺคนฺโต. ตํ วคฺคนฺตํ. เก เต. 

  าติ. กิญฺจาปิ เต อนปฺปกา, เตสํ ปน วคฺคนฺตสภาวานติกฺกนฺตตฺตา อนิยเมตฺวา เอกสฺเสวุจฺจารณมุเขน อนว-เสเสตฺวา เต สพฺเพว วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพา. เอตฺถ จ อสุกสฺมึ วคฺเค อสุก-วคฺคนฺตมาปชฺชตีติ นิยมาภาวา สพฺพสฺมึ วคฺเค สพฺเพว วคฺคนฺตา กสฺมา น ปาปุณนฺตีติ. ปฐมวคฺคสทฺโทปาตตฺตา. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตีติ ตสฺมึ ตสฺมึ วคฺเค ตสฺส ตสฺส วคฺคสฺสนฺตมาปชฺชตีติ อตฺถาวโพโธ โหตีติ. 

 

กสฺมา ปน โส อธิโก โหตีติ. “วคฺคนฺตํ วาติ หิ วุตฺเตเยว วคฺเค นิคฺคหิตมนฺตํ ปปฺโปตีติ จ วคฺคสฺส อนฺโตติ จ อตฺโถ ภเวญฺย อนฺตสทฺทสฺส สาเปกฺขตฺตา, ตสฺมา. ยถา ปนวคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมาติ เอตฺถวคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมกฺขรา เทฺวภาวํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺเตปิวคฺคสฺส ตติยปฐมาติ ญายติ ตติยปฐมสทฺทานํ สาเปกฺขตฺตา อญฺญสฺส จ อเปกฺขิตพฺพสฺ-สาภาวา, เอวมิหาปีติ. “ยทิ เอวํ, ยถา ปน ตตฺถ อสุกสฺมึ วคฺเค โฆสาโฆสานํ อสุกสฺเสว วคฺคสฺส ตติยปฐมกฺขราติ นิยมาภาเวปิ ยสฺมึ วคฺเค โฆสาโฆสานํ เทฺวภาโว โหติ, ตสฺมึเยว วคฺเค ตติยปฐมกฺขรา โหนฺติ, เอวมิหาปีติ อลํ วคฺคคฺคหเณนาติ. ตนฺน, ตตฺถ ปน ฐานาสนฺนวเสน เอวํ โหติ, อิห ปน สพฺเพสํปิ นิคฺคหิตสฺสาปชฺชนโต เอวํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. 

 

นนุวคฺคนฺตํ วาติ วุตฺเตปิวคฺเคติ ยํ วุตฺตํ, ตเมว อนฺตสทฺโท อเปกฺขตีติ สิทฺโธวายมตฺโถติ. “ตนฺน, วคฺเคสทฺทสฺส ปน วคฺคปริยาปนฺนกฺขร-วาจกตฺตา กาเร ปเร กาโร, ตสฺมึปิ กาโรติ อิมินา นเยน ภวิตพฺพนฺติ. “ตํ นิวตฺเตตฺวา วคฺคนฺตคฺคหณตฺถํ ปฐมวคฺคคฺคหณํ กตนฺติ. ยทิ ปน ตทตฺถํ สิยา, กถํ ปุพฺเพ วุตฺตาการสาธโก สิยา นาธิกตฺตาติ. อนธิกํ โหตุ, ตํ ปน ญาปกาย สิชฺฌติ. ตถา หิ พฺยาขฺยานโต วิเสสปฺปฏิปตฺติ, น หิ สนฺเทหาการลกฺขณํ. อิมาเนตฺถ ญาปกานิยํ กโรติ ตํ กมฺมํ, ตุยฺหํมยฺหญฺจ, หนตฺยาทีนํ ณุโก, โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, ตโต นมํ ปติมฺหา ลุตฺเต จ สมาเสอิจฺเจวมาทีนิ. 

 

ตนฺนิจฺจุตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปนตํ นิจฺจุตํ, ธมฺมํ จเร สุจริตํ, จิรํ ปวาสึ ปุริสํ, สนฺตํ ตสฺส มนํ โหติ, ตํ การุณิกํ, เอวํ โขติ เฉทํ กตฺวา อาทิสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณสฺส ปน ปุ๊สทฺทูปปทสส คม,สปฺป=คติมฺหิ-อิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสปุ๊ วุจฺจติ นิรโย, ตตฺถ คจฺฉตีตฺยตฺเถกฺวิ เจติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวาธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหีติ อนฺตโลปํ กตฺวา ปุ๊สทฺทนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺมึนิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺติ อธิกิจฺจพฺยญฺชเน เจติ นิคฺคหิตสฺส โลปํ กตฺวาปรเทฺวภาโว ฐาเนติ การสฺส เทฺวภาวํ กตฺวากฺวิโลโป เจติ กฺวิมฺหิ ลุตฺเตตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจติ นามมิว กตฺวา ปุคฺคสทฺทา กมฺมวจนิจฺฉายํ อํมฺหิ กเตมทา สเร, ยวมท-นตรลา จาคมา, กฺวจิ โอ พฺยญฺชเนติ อธิกิจฺจนิคฺคหิตญฺเจติ สเร ปเร นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา อิธ วาคฺคหเณน ตสฺส การํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. 

 

นนุ วินาปิ วาสทฺเทน อธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธสทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตีติ กตฺวา อีทิสตฺถาวคโม โหติ, อิธ ปน วิกปฺปนตฺถํเยวาธีตนฺติ. สจฺจํ, วุจฺจเต, อิมสฺมึ ปน กปฺเป วาคฺคหณทฺวยมตฺถิ, อิธ จปโร วา สโรติ เอตฺถ จอุภยตฺถ ปน วาคฺคหณมกตฺวา อิมสฺมึปโร วา สโรติ อิมสฺสา-นนฺตเรเยว วุตฺเต อิธ อสติปิ วาคฺคหเณ วิกปฺปนตฺโถ สิชฺฌติ, เอวํ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ ญาปกาย โหตีติ นิคฺคหิตสฺส อวคฺคสฺมึปิ ปเร อวคฺคนฺตํปิ โหตีติ. เตน วุตฺตํวาคฺคหเณน นิคฺคหิตํ โข การาเทโส โหตีติ. ตตฺถ จ การาเทโสติ อิทํ กาโร อาเทโส ยสฺส โส การาเทโสติ พหุพฺพีหิวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อญฺญถา อตฺถสฺเสวาคมฺมกตฺตาติ. 

 

นนุ จเอเห ญนฺติอาทีนํ นิจฺจภาววิวชฺชนตฺถมฺปิ วาคฺคหณํ กาตพฺพ-เมวาติ. “ตนฺน, ‘ปโร วา สโรติอาทีนํอํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺติ อิมสฺสา-นนฺตรวจเน โทสาภาวาติ. “นเนฺววํ สนฺเตปิ โลปคฺคหณสฺสาภาวา อิเมสํ นิรตฺถกภาโว อาปชฺชตีติ. “นาปชฺชติอํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, ปโร วา สโรติ อิเมสมนฺตเรกฺวจิ โลปนฺตีมสฺสาวจเน โทสาภาวาติ. 

 

นเนฺววํ สนฺเตปิกฺวจิ โลปนฺตีมสฺสพฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตีติ อตฺโถ สิยาติ. สจฺจํ สิยา. “นนุพฺยญฺชเน เจติ อิทเมว วุตฺตนฺติ. “สจฺจํ วุตฺตํ, ตํ ปน ปโยชนาภาวา อวตฺวา อิมสฺสานนฺตรํสเร เจติ วตฺตพฺพํ, เอวํอํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, กฺวจิ โลปํ, สเร จ, ปโร วา สโร, พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค, วคฺคนฺตํ วา วคฺเคติ อิมินานุกฺกเมนนิคฺคหิตญฺเจติ อิทมฺปิ กปฺปปริยนฺตํ กตฺวา สกฺกา วตฺตุ๊. ยถา ยถา วา ปน วุจฺจมาเน อธิปฺเปตตฺถานูนญฺจ โหติ คนฺถลหุตา จ, ตถา ตถาว วตฺตพฺพนฺติ. เอวํ อธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธปิ ยโต อิธ วาคฺคหณํ กตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต อาห วาคฺคหเณน นิคฺคหิตนฺติอาทิ. เอวํ อิมินา ตาว วาคฺคหณสฺส ปุนคฺคหเณ ปโยชนํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตสฺเสว วิกปฺปตฺถวาจกตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต วาติ กสฺมาน ตํ กมฺมํ กตํ สาธูตฺยาห. ตสฺส ปนน ตํ กมฺมนฺติ เฉทํ กตฺวา วาคฺคหเณน วคฺคนฺตมกตฺวาอํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺติ วุตฺตวิธึ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

 

[๓๒] เอเห ญํ 

 

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เอการ-กาเร ปเร นิคฺคหิตํ โข วิกปฺเปน การํ ปปฺโปตีติ ญาปนตฺถํ. เอเหติ เอกํ ปทํ, ญนฺติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิตคฺคหณสฺส วาคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโตเอการ-กาเร ปเร นิคฺคหิตํ วิกปฺเปน การํ ปปฺโปตีติ อตฺโถ. เอโหเอหํ. ตสฺมึ เอเห. ทฺวนฺท-วิสโย วิคฺคโห. เอตฺถ ปน ทฺวนฺทสมาเส กเตโส นปุ๊สกลิงฺโค, ทิคุสฺเส-กตฺตนฺติ อธิกิจฺจตถา ทฺวนฺเท ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิส-ภาคตฺถาทีนญฺเจติ เอกตฺตญฺจ นปุ๊สกลิงฺคตฺตญฺจ กาตพฺพํ. “ญเมเหติ วตฺตพฺเพ อวตฺวาเอเห ญนฺติ วจนํโญ จ โม จ ญมาติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา ทุติยาพหุวจนํ กตฺวาโยนํ นิ นปุ๊สเกหีติ ตสฺส นิอาเทสํ กตฺวาอโต เนนาติ วตฺตมาเนสพฺพโยนีนมาเอติ ตสฺสการํ กตฺวา วุตฺตนฺติ มนฺตฺวานิคฺคหิตํ โข กาเร ปเร การ-การํ ปปฺโปตีติ อตฺถํ คณฺเหยฺยุนฺติ ตํนิวตฺตนตฺถํ. 

 

ปจฺจตฺตญฺเญวาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปนปจฺจตฺตํ เอว, ตํ เอว, เอวํ หิ โว, ตํ หิ ตสฺสาติ เฉทํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา เอการ-กาเร ปเร นิคฺคหิตสฺส การํ กตฺวา ตสฺสปรเทฺวภาโว ฐาเนติ เทฺวภาวญฺจ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. 

 

เอวเมตํตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปนเอวํ เอตํ, เอวํ โหตีติ เฉทํ กตฺวา สติปิ ปรสฺมึ เอการ-กาเร วาคฺคหเณน อิมินา นิคฺคหิตสฺส การมกตฺวา ปุพฺพรูเป นิคฺคหิตสฺสอํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, วคฺคนฺตํ วา วคฺเคติ อธิกิจฺจมทา สเรติ การํ กตฺวา อิตรสฺมึปิ นิคฺคหิตสฺสอํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺติ วุตฺตวิธานํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

 

[๓๓] เย

 

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “กาเร ปเร นิคฺคหิตํ เตน สห วิกปฺเปน การํ ปปฺโปตีติ ญาปนตฺถํ. อิติ เอกํ ปทํ, เยติ เอกํ ปทํ, าติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิตคฺคหณสฺส วาคฺคหณสฺส ญการคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโตกาเร ปเร นิคฺคหิตํ สห กาเรน วิกปฺเปน การํ ปปฺโปตีติ อตฺโถ. อนนฺตเรน สเหเวตํ เอกโยคากรณํ อิมินา สนิมิตฺตสฺสาธิปฺเปตตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํ. อิธ ปน สหสทฺทสฺสโสทกนฺติอาทีสุ วิยกฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จาติ อธิกิจฺจเตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จาติ วาปจฺจยา-ทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตีติ วา าเทสํ กตฺวาสห เย จาติ วตฺตพฺเพส เย จาติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อาห จสห กาเรนาติ. 

 

สญฺโญโค, สญฺญุตฺตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปนสํ โยโค, สํ ยุตฺตนฺติ เฉทํ กตฺวาอํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, วคฺคนฺตํ วา วคฺเค, เอเห ญนฺติ อธิกิจฺจส เย จาติ สห กาเรน นิคฺคหิตสฺส การํ กตฺวาปรเทฺว-ภาโว ฐาเนติ ตสฺส เทฺวภาวํ ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุ-ทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. คฺคหณํ ญการคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. 

นนฺวนนฺตเร วุตฺตตฺตา วตฺตเตติ. วตฺตเต. เอวํ สนฺเตปิกิมุตฺตรตฺราปิ วตฺตเตติ สนฺเทโห ชาเยยฺย, ตสฺมา ตํนิวตฺตนตฺถํ. จานุกฑฺฒิตฃฺหิ อุตฺตรตฺร นานุวตฺตตีติ. “นนุ การิยํ ทิสฺวา การิยํ นิวตฺตเต, ตถา นิมิตฺตการิโน ทิสฺวา นิมิตฺตการิโนติ. “สจฺจํ, เอวํ สนฺเตปิ ยถาอวํมฺหิ จาติ เอตฺถ อวาเทสสงฺขาเต การิเย วิชฺชมาเนปิ เหฏฺฐาคาว เสติ เอตฺถ วุตฺตาวาเทสญฺจ วตฺตเต, เอวมิหาปีติ สนฺเทโห ชาเยยฺยาติ ตํนิวตฺตนตฺถํ. “นนุ ตตฺถ คฺคหเณนานุวตฺตตีติ. “น ตทตฺถํ ตตฺถ คฺคหณํ, อถ โข อญฺเญสุปิ วิภตฺตีสุ อวาเทโส โหตีติ ญาปนตฺถํ. อาห จคฺคหเณน สาทิเสเสสุ ปุพฺพุตฺตรวจเนสุ อวาเทโส โหตีติ. 

 

[๓๔] มทา สเร

 

  กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นิคฺคหิตสฺส โข สเร ปเร การ-การาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนาติ ญาปนตฺถํ. มทาติ เอกํ ปทํ, สเรติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. โมโทมทาติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา ปฐมาพหุวจเนน มทาติ นิทฺทิฏฺฐตฺตาอํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺติ อิโต วตฺตมานํ นิคฺคหิตคฺคหณํ ฉฏฺฅฺยนฺตวเสน วตฺตเตอตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโมติ กตฺวา, วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. เตนนิคฺคหิตสฺส สเร ปเร การ-การาเทสา โหนฺติ วาติ อตฺโถ. 

 

ตมหํ, เอตทโวจาติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปนตํ อหํ, เอตํ อโวจาติ เฉทํ กตฺวา อาทิสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา นิคฺคหิตสฺส การ-การาเทสํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. 

 

นเนฺวตฺถ วาคฺคหณผลํ น วตฺตพฺพํ อวุตฺเตปิ สิชฺฌนโต. ตถา หิกฺวจิ โลปนฺติ สเร ปเร นิคฺคหิตสฺส โลปํ วุตฺตํ. เตน ญายติ น สพฺพตฺถ สเร ปเร นิคฺคหิตสฺส การการาเทสา โหนฺติ. อถ โข โลปมฺปิ โหตีติ, เอวมิหาสติปิ วาคฺคหเณ อิมสฺสานิจฺจตา ปากฏาเวติ. 

 

นเนฺววํ สนฺเตสรา สเร โลปนฺติอาทีนิ วตฺวาสเร กฺวจีติ วุตฺตตฺตา อสติปิ ตตฺถ กฺวจิคฺคหเณ ตสฺสานิยตตา ปากฏาเวติ นิรตฺถกํว ตตฺถ กฺวจิคฺ-คหณนฺติ. น นิรตฺถกํ อุตฺตรตฺถตฺตาติ. “ยทิ เอวํ กสฺมา ตตฺเถว น กตนฺติ. อิธาปิ กิญฺจิมตฺตตฺถสมฺภวโต. อสติ หิ ตตฺถ กฺวจิคฺคหเณสเร เจติ สุตฺตํ ภเวยฺย. อยํ ปนตฺโถ ภเวยฺยสเร จ สรา ปกติกา โหนฺตีติ. เอวญฺจ สติ สเร ปเร สพฺพสรานํ ปกติภาวาภาเวปิ ยถา ปน สพฺเพสํ วจนานํ ขทิร-ภาวาภาเวปิ ตทุสฺสนฺนตฺตาอานครา ขทิรวนํตฺยาทีนิ วุตฺตานิ. ตเถวิทํปิ เยภุยฺยวเสน นิยเมตฺวา วุตฺตนฺติ จินฺตา ภเวยฺย. น จ เต พหุกา, เย สเร ปเร ปกติกา โหนฺติ. อถ โข อิตราว. ตสฺมา ตทาการวิญฺญาปนตฺถมิห กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ โหตุ, “สรา ปกตี พฺยญฺชเนติ พฺยญฺชเน ปเร ปุพฺพสรานํ ปกติภาวํ กตฺวาทีฆนฺติอาทีนมฺปิ วุตฺตตฺตา อสติ กฺวจิคฺคหเณ เตสํ ปนา-นิจฺจตา ปากฏาเวติ นิรตฺถกํว ตตฺถ ตทตฺถมฺปิ กวจิคฺคหณนฺติ. น นิรตฺถกํ. กสฺมา, ปโยชนนฺตรสมฺภวโต. อสติปิ หิ กฺวจิคฺคหเณ ยถาสรา ปกติ พฺยญฺชเนติ ปกติภาวํ กตฏฺฐาเนน รูปทฺวยมตฺถิ, ตถาทีฆนฺติอาทินา ทีฆาทิ-กตฏฺฐาเนน รูปทฺวเยน ภวิตพฺพนฺติ. 

 

มุนิ, โส มุนีติเอวมาทีนิ รูปทฺวยานิ น ภวิตพฺพานิ. ตสฺมา ตํนิวตฺตนตฺถํ กฺวจิคฺคหณํ กตนฺติ. “ยทิ เอวํ กิมตฺถเมว วาคฺคหณํ น กตนฺติ. กฺวจิสทฺทสฺส วาตฺถสฺสาปิ ทีปนโต. ตสฺมาวสรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตีติ เอตฺถ อํคหณํ กตํ, ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวาติ. เตนาโวจุมฺหานเนฺวตฺถ วาคฺคหณผลนฺติอาทีนีติ. วุจฺจเต. “กฺวจิ โลปนฺติ สเร ปเร นิคฺคหิตสฺส น โลโป โหติอกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ อชินิ มํ อหาสิ เมติอาทีสุ, ตตฺถีมินา สพฺพทา วาคฺคหณสฺสาภาวา มทาเทสา สิยุนฺติ สงฺกา สิยาติ ตํนิวตฺตนตฺถนฺติ.

 

[๓๕] ยวมทนตรลา จาคมา

 

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สเร ปเร การาทโย อาคมา โหนฺติ วาติ ญาปนตฺถํ. ยวมทนตรลาติ เอกํ ปทํ, าติ เอกํ ปทํ, อาคมาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิมิตฺตาภาวา สเรคหณสฺส จานุวตฺตนโตสเร ปเร การาทโย อาคมา โหนฺติ วาติ อตฺโถ. โยโวโมโทโนโตโรโล จาติ วิคฺคหํ กตฺวานามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโทติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวาวุตฺตตฺถานมปฺปโยโคติ มฺหิ ลุตฺเตเตสํ วิภตฺติโย โลปา เจติ วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเตปกตี จสฺส สรนฺตสฺสาติ ปกติภาเว กเต วุตฺตนเยน สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ปฐมาพหุวจนํ กตฺวาอโต เนน, โส วาติ อธิกิจฺจสพฺพโยนีนมาเอติ ตสฺสการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยนสรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตีติ สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา ยวมทนตรลาติ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อาคจฺฉนฺตีติ อาคมา. คฺคหเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ. 

 

นยิมสฺสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปนน อิมสฺส, ยถา อิทํ, มิคี ภนฺตา อุทิกฺขติ, ลหุ เอสฺสติ, ครุ เอสฺสติ, ภโทฺร กสา อิว, สมฺมา อญฺญา, มนสา อญฺญา, อตฺต อตฺถํ, จิรํ อายติ, อิโต อายติ, ยสฺมา อิห, ตสฺมา อิห, อชฺช อคฺเค, สพฺภิ เอว, อารคฺเค อิว, สาสโป อิว, ฉ อภิญฺญา, ฉ อายตนนฺติ เฉทํ กตฺวาวคฺคนฺตํ วา วคฺเค, มทา สเรติ อธิกิจฺจ อิมินา การาทโย อาคมวเสน อาเนตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา ยถานุรูปวเสน ยํ กาตพฺพํ, ตญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. 

 

เอวํ มหิทฺธิยา เอสาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปนเอวํ มหิทฺธิยา เอสา, อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม, อเชยฺโย อนุคามิโยติ เฉทํ กตฺวา สติปิ ปรสฺมึ สเร วาคฺคหเณนาคมํ อกตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. นิปาตานํ ปน อเนกตฺถตฺตา คฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา คฺคหณปฺปโยชนํ ทสฺเสนฺโตการสฺส กาโร โหตีติอาทิมาห. ตตฺถจิรํ ปวาสึ ปุริสํ, สกตฺถปฺ-ปสุโต สิยา, สุคโทติ เฉทํ กตฺวา ปุพฺพรูเป นิคฺคหิตสฺสวคฺคนฺตํ วา วคฺเคติ การํ กตฺวา การสฺส คฺคหเณน การํ กตฺวา, อิตเรสุ ปน การ-การานํ การ-การาเทเส กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เตเนว คฺคหเณนอติปฺปโค โข ตาวาติอาทีสุ การาคโม จ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ ยสฺมึ ยสฺมึ อาคมวเสน อานีเต ยํ ยํ รูปํ สิชฺฌติ, ตตฺถ ตตฺถ ตนฺตํ อาเนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. สุคโตติ อิทํ อิมินาปิ สิชฺฌตีติ ทีปนตฺถมิห วุตฺตนฺติ.

 

[๓๖] กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน 

 

  กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาคโม โหตีติ ญาปนตฺถํ. กฺวจีติ เอกํ ปทํ, โอติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต อาคมคฺคหณมิหานุวตฺตนโตพฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาคโม โหตีติ อตฺโถ. สติปิ วาคฺคหเณ อตฺถวิเสสสฺสุปลพฺภนโต กฺวจิคฺคหณํ กตํ. ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. 

 

อติปฺปโค โข ตาวาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปนอติปฺป โข ตาว, ปร สหสฺสนฺติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา โอการาคมํ กตฺวา ปุพฺพรูเป อนนฺตรสุตฺเต คฺคหเณน การาคมํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. 

 

นนฺวนนฺตรสุตฺเต คฺคหเณน การาคมํ วิย โอการาคมมฺปิ กตฺวา สาเธตุ๊ สกฺกา. กสฺมา ปุนิทํ สุตฺตมธีตนฺติ. ปโยชนนฺตรสมฺภวโต. ตถา หิ ตตฺถ สโรว นิมิตฺตํ. อิธ ปน พฺยญฺชนเมว. ตํ วาตฺถวเสน วิหิตํ. เตนยถยิทํ, ยถา อิทนฺติ รูปทฺวยํปิ โหติ. อิทํ ปน กฺวจตฺถวเสน วิหิตํ. เตน ยตฺถ โหติ, ตตฺถ นิยตํ. กตฺถจิ ปน สพฺพทาปิ น โหติ. อปิ จ ตตฺถ ยวาทีนํ พฺยญฺชนตฺตา คฺคหเณนาปิ พฺยญฺชนาคมา พฺยญฺชนาเทสา จ โหนฺตีติ สกฺกา มนฺตุ๊. ยถา ปน มคฺฆเสน ปุริเสน อุปนีตํ ภตฺตํ อจิรสฺเสว ปริภุฃฺชิตฺวา ปุน อญฺญํปิ โหตูติ วุตฺเต กิญฺจาปิ อญฺญสทฺโท สามญฺญวเสน ปวตฺโต, ตถาปิ ตงฺขณานุรูปวเสน ภตฺตนฺติ วิญฺญายติ, เอวํ สมฺปทมิทํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

 

[๓๗] นิคฺคหิตญฺจ 

 

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรสฺมึ พฺยญฺชเน ปเรปิ วา กฺวจิ นิคฺคหิตาคโม โหตีติ ญาปนตฺถํ. นิคฺคหิตนฺติ เอกํ ปทํ, าติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สราคม-กฺวจิ-พฺยญฺชนคฺคหณานมนุวตฺตนโตสเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร กฺวจิ นิคฺคหิตาคโม โหตีติ อตฺโถ. “พฺยญฺชเนติ วตฺตมาเนปิสเรติ กสฺมา วตฺตเตติ. อธิกตตฺตา. “กฺวจิ โลปนฺติ เอตฺถาปิ หิ สเรคหณํ วตฺตเตติ. “เอวํ โหตุ, สเรคหเณ วตฺตมาเนปิ พฺยญฺชนคฺคหณํ กสฺมา วตฺตเตติ. นิคฺคหิตสฺส พฺยญฺชนตฺตา พฺยญฺชนาคมานนฺตรํว กตฺวา วตฺตพฺเพปิ เอวมกตฺวากฺวจิ โอ พฺยญฺชเนตีมสฺสานนฺตรมุจฺจารณํ พฺยญฺชนคฺคหณานุวตฺตนตฺถํ, ตสฺมาติ. 

 

นนุ กฺวจิคฺคหณานุวตฺตนตฺถนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ. “น สกฺกา, ยทิ ปน ตทตฺถํ สิยา, มิสฺสกมกตฺวา พฺยญฺชนาคมานนฺตรํว กตฺวา กฺวจินิคฺคหิต-ญฺเจติ วตฺวาโอ พฺยญฺชเนติ ปจฺฉา วตฺตุ๊ สกฺกา, เอวํ สนฺเตปิ อิเหวีมสฺ-สุจฺจารณํ พฺยญฺชนคฺคหณานุวตฺตนตฺถนฺติ คเหตพฺพนฺติ. 

 

นนุ สเรคหณสฺส อธิการตฺเต สติปิกฺวจิ โอ พฺยญฺชเนติ อิมสฺส วิย อิธาปิ สเรคหณํ น วตฺตเตติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ. “น สกฺกา, สเร ปเร โอการาคมาภาวา อิห สเรคหณํ มณฺฑูกคติกวเสนกฺวจิ โอ พฺยญฺชเนติ อิทํ อติกฺกมิตฺวา วตฺตเตติ สกฺกา มนฺตุ๊. นิคฺคหิตาคมสฺส ปน สเร ปเรปิ ทิสฺสนโต อิทํปิ มณฺฑูกคติกวเสนาติกฺกมิตฺวา วตฺตเตติ น สกฺกา มนฺตุนฺติ. ตสฺมา สเรคหณํ พฺยญฺชนคฺคหณญฺจ วตฺตเตติ คเหตพฺพนฺติ. 

 

จกฺขุ๊ อุทปาทีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปนจกฺขุ อุทปาทิ, อว สิโร, ยาว จิธ, ปุริม ชาติ, อณุ ถูลานิ, มโนปุพฺพ คมา ธมฺมาติ เฉทํ กตฺวามทา สเร, ยวมทนตรลา จาคมา, กฺวจิ โอ พฺยญฺชเนตฺยธิกิจฺจ ปุพฺพ-รูปสฺมึ สเร ปเร เสเสสุ พฺยญฺชเนสุ ปเรสุ อิมินา นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เอตฺถ หิ จกฺขุสทฺทา สิวจเน กเตเสสโต โลปํ คสิปีติ สิมฺหิ ลุตฺเตจกฺขุ อุทปาทีติ ภวิตพฺพํ. 

 

อวํสิโรตีทํ ปนอวนตํ สิโร ยสฺส โส อวนตสิโรติ วตฺตพฺเพกฺวจา-ทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ เจติ อธิกิจฺจเตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจติ การ-การสฺมึ ลุตฺเต อวสิโรติ ภวิตพฺพํ. ยาวญฺจิธาตีทํ ปน นิปาตสฺสยาวาติ ปฅิตตฺตา ยาว จิธาติ ภวิตพฺพํ. 

 

ปุริมํชาตีตีทํ ปนปุเร ชาตนฺติ อตฺเถชาตาทีนมิมิยา จาติ ปุรสทฺทา อิมปจฺจเย กเตสรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตีติ สรโลปปฺปกติภาเว กเต ตโตอิตฺถิยมโต อาปจฺจโยติ อาปจฺจเย กเต ปุน วุตฺตนเยน สรโลปปฺ-ปกติภาเว กเตตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจติ เอตฺถ คฺคหเณน นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวาเสสโต โลปํ คสิปีติ สิโลปํ กตฺวาปุริมา ชาตีติ อตฺเถนามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถติ อธิกิจฺจ ทฺวิปเทตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโยติ กมฺมธารยสมาสํ กตฺวาอิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจติ อธิกิจฺจกมฺมธารยสญฺเญ จาติ ปุริมาสทฺทํ ปุลฺลิงฺคมิว กตฺวา อาปจฺจยา-ภาเว กเต ปุริมชาตีติ ภวิตพฺพํ. 

 

อณุถูลานีตีทํ ปนอณุ๊ จ ถูลญฺจาติ ทฺวนฺทสมาเส กเตวุตฺตตฺถาน-มปฺปโยโคติ มฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต นามมิว กตฺวา ปฐมาพหุวจนํ กตฺวาโยนํ นิ นปุ๊สเกหีติ อธิกิจฺจอโต นิจฺจนฺติ ตสฺส นิอาเทเส กเตโยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺติ ทีเฆ กเต อณุถูลานีติ ภวิตพฺพํ. ปุพฺพงฺคมาตีทํ ปน ปุพฺพสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺสปุพฺพํ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺเถวิสรุชปทาทิโต เณติ ปจฺจเย กเต ฆฏาทิปกฺเขเปน วุทฺธิมฺหิ อกเต ปจฺจเย วา รูปนฺติ ปุพฺพคมาติ ภวิตพฺพํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

 

นิปาตานํปนอเนกตฺถตฺตาสทฺทสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต คฺคหเณน วิสทฺทสฺส กาโร โหตีติอาทิมาห. 

ตตฺถจปจฺเจสฺสตีตีทํ ปน วิจ=วิเวจเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยาติ อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค สติวตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺ-ปฏิปตฺตีติ กตฺวาภวิสฺสนฺตี สฺสติ-สฺสนฺติ-สฺสสิ-สฺสถ-สฺสามิ-สฺสาม-สฺสเต-สฺสนฺเต-สฺสเส-สฺสเวฺห-สฺสํ-สฺสาเมฺหติ สฺสตฺยาทีนํ ภวิสฺสนฺตีสญฺญํ กตฺวาอนาคเต ภวิสฺสนฺตีติ ภวิสฺสนฺตีปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติจฺฉานุ ฯเปฯ กตฺวา ปุพฺเพสํ ฉนฺนํอถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานีติ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวากตฺตริ ปรสฺสปทนฺติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวาเทฺวเทฺว ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสาติอาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา ตโตนามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโมติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวาเอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺติ เอกวจนสฺส ติปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จหิยฺยตฺตนีสตฺตมีปญฺจมีวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺติ วุตฺตตฺตา เตหิ อญฺเญ น สพฺพธาตุกาติ อสพฺพธาตุกา โหนฺตีติ อสพฺพ-ธาตุกตฺตมาคมฺมอิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหีติ ธาตุมฺหา อิการาคมํ กตฺวาอสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเตติ อธิกิจฺจอญฺเญสุ จาติ เอตฺถ คฺคหเณน วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวาอยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธีติ วุตฺตตฺตา อิการสฺสการํ กตฺวาปรเทฺวภาโว ฐาเนติ การสฺส เทฺวภาวํ กตฺวานเย ปรํ ยุตฺเตติ วุตฺตวิธิมฺหิ กเต วิเจสฺสตีติ รูเป นิปฺผนฺเน อิธ คฺคหเณน วิการสฺส กาเร กเต รูปํ. อิตรํ กฺวจิคฺคหณผลํ.

 

[๓๘] กฺวจิ โลปํ

 

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สเร ปเร นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปมาปชฺชเตติ ญาปนตฺถํ. กฺวจีติ เอกํ ปทํ, โลปนฺติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “มทา สเรติ อิโต สเรคหณสฺส จ อนนฺตรสุตฺตโต นิคฺคหิตคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโตสเร ปเร นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตีติ อตฺโถ. 

 

ตาสาหํ, วิทูนคฺคมิติ อิมานิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปนตาสํ อหํ, วิทูนํ อคฺคนฺติ เฉทํ กตฺวามทา สเร, นิคฺคหิตญฺเจตฺยาธิกิจฺจ อิมินา นิคฺคหิตโลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณานิ ปนอหํ เอว, เอตํ อตฺถนฺติ เฉทํ กตฺวา อิมินา โลเป สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา อาทิสุตฺตมธิกิจฺจวคฺคนฺตํ วา วคฺเคติ จมทา สเรติ การ-การํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. 

 

นนุนิคฺคหิตญฺเจตีมสฺส วิย สรคฺคหเณ พฺยญฺชนคฺคหเณ จ วตฺตมาเน สเร วา พฺยญฺชเน วา นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตีติ อตฺถสฺส สมฺภวโต อสติปิพฺยญฺชเน เจติ สุตฺเต อเนเนว สิชฺฌตีติ. สิชฺฌติ. เอวํ สนฺเตปิกฺวจิ โอ พฺยญฺชเนติ อิโต พฺยญฺชนคฺคหเณ วตฺตมาเน โอการคฺคหณมปิ การิโน อภาวา วตฺตเตติ สนฺเทโห ชาเยยฺย, ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ตโต พฺยญฺชนคฺ-คหณมนิจฺฉิตํ. สติปิ กฺวจิคฺคหเณ ปุน กฺวจิคฺคหณกรณมฺปิ ตทตฺถเมวาติ. 

 

นนฺวนนฺตเร วุตฺตํ นิคฺคหิตคฺคหณเมว คเหตพฺพนฺติ. น นิยมาภาวา อนฺตริกานมฺปิ การิยการีนํ คหณสมฺภวา จ. ตถา หิสิมฺหิ วาติ นฺตุสฺสนฺตสฺส ตฺตํ กตฺวา ปุนอคฺคิสฺสินีติ อคฺคิสฺสนฺตสฺส อินึ กตฺวาโยสฺวกตรสฺโส โฌติ อนนฺตเร วุตฺตํ อินึ ถเปตฺวา อนฺตริกมฺปิ ตฺตํ วิหิตํ. ตถาสฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วาติ วตฺวาสุหิสฺวกาโร เอ, สพฺพนามานํ นํมฺหิ จ, อโต เนน, โส, โส วาติ จ ปุนทีโฆเรหีติ อนนฺตเร วุตฺตนาวจนาทีนิ ถเปตฺวาสฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วาติ อิโต สฺมาวจนมาเนตฺวา ตสฺส โสอาเทโส วุตฺโต. เอวมนฺตริกานมฺปิ การิยการีนํ คหณสมฺภวา ยํ วุตฺตํ โอการคฺคหณมปิ การิโน อภาวา วตฺตเตติ สนฺเทโห ชาเยยฺย. ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ. ตโต พฺยญฺชนคฺ-คหณมนิจฺฉิตนฺติ, ตํ สุวุตฺตนฺติ. 

 

นนุ สเร ปเร โอกาโร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตีติ อตฺเถสรา สเร โลปนฺติ อิมินาว สิชฺฌนโต นิรตฺถกํ วิย ทิสฺสตีติ. “น นิรตฺถกํ, โอการสฺส โอกาเร ปเรเยว เตน โลโป ภเวยฺย. อิตเรสุ ปน ปรภูเตสุวา ปโร อสรูปาติ ปรสรานํเยว โลโป ภเวยฺย. ตสฺมา ตนฺนิวตฺเตตฺวา สพฺพสเรสุปิ ปรภูเตสุ โอการโลปตฺถนฺติ มนฺตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตาติ. 

 

นนุวา ปโร อสรูปาติ วุตฺตตฺตาว ปรสรานํ โลโป โหติเยวาติ. “น ตพฺพิสยภูตานํ โอการโต อญฺเญสมฺปิ อสรูปสรานํ สมฺภวาติ. “นนุวา ปโร อสรูปาติ อิทํ ยตฺถ วาคฺคหเณน น ปวิฏฺฐํ, ตตฺถสรา สเร โลปนฺติ โลปสฺส สิชฺฌนโต อิมินา จ น สพฺพตฺถาธิปฺเปตตฺตา นิรตฺถกมิมสฺส วจนนฺติ. น นิรตฺถกํ. วาคฺคหเณเนกสฺส รูปทฺวยุปฺปชฺชนโต ตนฺนิวตฺตนตฺถนฺติ มนฺตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตาติ. 

 

นเนฺววํ สนฺเตปิ โอการสฺส สเร ปเรวโมทุทนฺตานนฺติ การาเทสสฺส วุตฺตตฺตา นิรตฺถกนฺติ. “น นิรตฺถกํ ตสฺสานิจฺจตฺตา จ อนฺตภูตสฺเสว เตน วิหิตตฺตา จาติ. “นนุโอ อว สเรติ ตสฺส สเร ปเร อวาเทสสฺส วุตฺตตฺตา นิรตฺถกนฺติ. “ตมฺปิ น, เตน ธาตฺวาธิกาเร วิหิตตฺตา, อปิ จ พฺยญฺชนคฺ-คหณสฺสาปีหานุวตฺตนโต โอการสฺส พฺยญฺชเน ปเร โลปตฺถนฺติปิ มนฺตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตา เนว นิรตฺถกํ, ตสฺมา โอคหณาปคมกรณตฺถํ ตโต พฺยญฺชนคฺ-คหณมนิจฺฉิตนฺติ. 

 

นนุมทา สเรติ อิโต สเรคหเณ วตฺตมาเน การิโน อภาวา มทา-คหณมฺปิ วตฺตเตติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ. น สกฺกา, ยทิ ปน สเร ปเร -า โลปํ ปปฺโปนฺตีติ ญาปนตฺถํ สิยา. ‘มทา สเรตีมสฺส อนนฺตรํ วตฺตพฺพํ สิยา. น ปน ตตฺถ วุตฺตํ. เตน ญายติ-านํ โลปตฺถมิทนฺติ. 

 

นนฺวิมสฺสาปิกฺวจิ โอ พฺยญฺชเนตีมสฺสานนฺตรมวตฺวานิคฺคหิตญฺเจ-ตีมสฺสานนฺตรํ วจนํ นิคฺคหิตโลปตฺถนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ. “น สกฺกา อาคม-วิธานสฺส มิสฺสกภาววิวชฺชนตฺถเมวํ วุตฺตนฺติ มนฺตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตา. เอวํ สติปิ กฺวจิคฺคหเณ จ พฺยญฺชนคฺคหเณ จ เต อนเปกฺขิตฺวา อิห กฺวจิคฺคหณกรณํ อุปริพฺยญฺชเน เจติ สุตฺตวจนญฺจ โอคหณปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

 

[๓๙] พฺยญฺชเน

 

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตีติ ญาปนตฺถํ. พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทํ, าติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. กฺวจิ-โลป-นิคฺคหิตคฺคหณานมนุวตฺตนโตนิคฺคหิตํ พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตีติ อตฺโถ. คฺคหณมุตฺตรตฺร กฺวจิคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ. 

 

นนุ วาคฺคหเณเนว นิวตฺตเตติ. “, ‘ปโร วา สโรติ เอตฺถ ปน นิวตฺตเต. ‘พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโคติ เอตฺถ ปน วาคฺคหณสฺสานิจฺฉิตตฺตา มณฺฑูกคติกวเสน กฺวจิคฺคหณํ ตตฺถปิ วตฺเตยฺย, ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ, ‘จิรปฺ-ปวาสินฺติอาทีสุ นิคฺคหิตสฺส การาปชฺชนตฺถํ วาติ. 

 

อริยสจฺจาน ทสฺสนนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปนอริยสจฺจานํ ทสฺสนํ, พุทฺธานํ สาสนนฺติ เฉทํ กตฺวานิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺติ อธิกิจฺจ อิมินา พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทา-หรณานิ ปน สุวิญฺเญยฺยาเนว.

 

[๔๐] ปโร วา สโร

 

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นิคฺคหิตมฺหา ปโร สโร วา โลปํ ปปฺโปตีติ ญาปนตฺถํ. ปโรติ เอกํ ปทํ, วาติ เอกํ ปทํ, สโรติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิตคฺคหณสฺสปโร สโรติ วุตฺตตฺตา ตทนุรูปวเสนอตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโมติ กตฺวา ปญฺจมฺยนฺตวเสนานุวตฺตนโต โลปคฺคหณานุวตฺตนโต จนิคฺคหิตมฺหา ปโร สโร วา โลปํ ปปฺโปตีติ อตฺโถ. 

 

อภินนฺทุนฺตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปนอภินนฺทุํ อิติ, อุตฺตตฺตํ อิว, ยถา พีชํ อิว, ธญฺญํ อิวาติ เฉทํ กตฺวานิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺติ อธิกิจฺจ อิมินา นิคฺคหิตมฺหา ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณานิ ปน สุวิญฺเญยฺยาเนว. วคฺคนฺตาธิกาเร อิมสฺสาวจนํ โลปคฺคหณา-นุวตฺตนตฺถํ.

 

[๔๑] พฺยญฺชโน วิสญฺโญโค

 

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นิคฺคหิตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต ยทิปิ พฺยญฺชโน จ สสญฺโญโค อตฺถิ, โส วิสญฺโญโค โหตีติ ญาปนตฺถํ. พฺยญฺชโนติ เอกํ ปทํ, าติ เอกํ ปทํ, วิสญฺโญโคติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิตคฺคหณญฺจ ปโรคหณญฺจ สโรคหณญฺจ โลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อิธ ปน การิยการิโน สมฺภเวปิ นิมิตฺตาภาวา ปรสฺมึ สเรติ สมฺพนฺโธ โหติ. นิคฺคหิตคฺคหณํ ปนา-เปกฺขิตฺวา ปโรคหณสฺสาธีตตฺตา ตํ นิคฺคหิตมฺหาติ สมฺพนฺโธ โหติ. เตนนิคฺคหิตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต สสญฺโญโค พฺยญฺชโน วิสญฺโญโค โหตีติ อตฺโถ. 

 

อนนฺตรสุตฺเตน กสฺมา เอกโยคํ นากาสีติ. วาคฺคหณปริวชฺชนตฺถํ. น หิ นิคฺคหิตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต วิกปฺเปน สสญฺโญโค พฺยญฺชโน วิสญฺโญโค โหตีติ. เอตฺถ จพฺยญฺชโนติ ปทํ กิญฺจาปิ สามญฺญวเสน วุตฺตํ, ยถา ปนเถโร อภิธมฺมํ ภาสตูติ วุตฺเต กิญฺจาปิ เถรสทฺโท วุฑฺฒตเรสุ นิรุฬฺโห, ตถาปิ โย อภิธมฺมํ ภาสิตุ๊ สมตฺโถ, โสว คยฺหติ. เอวํ วิสญฺโญคํ ภวิตุ๊ สมตฺโถ สสญฺโญคพฺยญฺชโนว พฺยญฺชโนติ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพ. เตนาหยทิปิ พฺยญฺชโน สสญฺโญโค วิสญฺโญโค โหตีติ. 

 

วิสญฺโญโคติ อิมินา ปน โลปมาหเทวโลกํ คโตติ วจเนน มรณํ วิย. ตถา หิ ทุวิโธ สญฺโญโค. สํยุชฺชตีติ สญฺโญโค. “นเย ปรํ ยุตฺเตติ เนตพฺโพ. สํยุชฺชติ เอตฺถาติ วา สญฺโญโค. “นเย ปรํ ยุตฺเตติ เนตพฺพกฺขรสฺส ปติฏฺโฐ. วิคโต สญฺโญโค ยสฺส โสยํ วิสญฺโญโค. “วินฏฺฐสญฺโญโคติ อตฺโถ. เอตฺถ จ พฺยญฺชโนติ จ วิสญฺโญโคติ จ ปจฺฉา วุตฺโต ปวุตฺโต, ตคฺคุณวเสน อิตโรติ. 

เอวํส เต, ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชตีติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปนเอวํ อสฺส เต, ปุปฺผํ อสฺสา อุปฺปชฺชตีติ เฉทํ กตฺวานิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺติ อธิกิจฺจปโร วา สโรติ นิคฺคหิตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต ตาเนวาธิกิจฺจ อิมินา สสญฺโญคํ พฺยญฺชนํ วิสญฺโญคํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. 

 

กิมุทาหรเณสุเอวํ อสฺส, วิทูนํ อคฺคนฺติ เฉทํ กตฺวาปโร วา สโรติ เอตฺถ วาคฺคหเณน นิคฺคหิตมฺหา ปรสรสฺส โลปมกตฺวา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเตติ วุตฺตตฺตา ตทภาวา อิมินา วิสญฺโญคมกตฺวา ปุพฺพปกฺเข สเร ปเร นิคฺคหิตสฺสมทา สเรติ การํ กตฺวา อิตรปกฺเข นิคฺคหิตสฺสกฺวจิ โลปนฺติ โลปํ กตฺวาสรา สเร โลปนฺติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. 

 

นิปาตานํปนอเนกตฺถตฺตาคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโตติณฺณมฺปิ พฺยญฺชนานมนฺตเร เย สรูปา, เตสํปิ อาทิสฺส โลโป โหตีติ อาห. เอตฺถ จ อสติปิ นิคฺคหิตมฺหา ปรสรสฺส โลเป พฺยญฺชนสฺส วิสญฺโญคภาโว จ เอเกเนว วิสญฺโญคภาโว จ คฺคหเณ วิเสโส. 

 

อคฺยาคารํ, วุตฺยสฺสาติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปนอคฺคิ อาคารํ, วุตฺติ อสฺสาติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวาสรา สเร โลปนฺตฺยาธิกิจฺจอิวณฺโณ ยํ นวาติ อิการสฺส การํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา ติณฺณมาทิสฺส อิธ จคฺคหเณน โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

 

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ สนฺธิกปฺเป 

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

--------------------------