จตุตฺถีวิภตฺติราสิ

 

กสฺมึ อตฺเถ จตุตฺถี?

 

๓๐๙. สมฺปทาเน จตุตฺถี [ก. ๒๙๓; รู. ๓๐๑; นี. ๖๐๕; จตุตฺถี สมฺปทาเน (พหูสุ), จํ. ๒.๑.๗๓; ปา. ๒.๓.๑๓]ฯ

 

สมฺปทาเน จตุตฺถี โหติฯ สมฺมา ปทียเต อสฺสาติ สมฺปทานํ, สมฺปฏิจฺฉกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

 

ตํ วตฺถุสมฺปฏิจฺฉกํ, กฺริยาสมฺปฏิจฺฉกนฺติ ทุวิธํฯ ภิกฺขุสฺส จีวรํ เทติ, พุทฺธสฺส สิลาฆเตฯ

 

ปุน อนิรากรณํ, อนุมติ, อาราธนนฺติ ติวิธํ โหติฯ ตตฺถ น นิรากโรติ น นิวาเรตีติ อนิรากรณํ, ทิยฺยมานํ น ปฏิกฺขิปตีติ อตฺโถฯ อสติ หิ ปฏิกฺขิปเน สมฺปฏิจฺฉนํ นาม โหตีติฯ กายจิตฺเตหิ สมฺปฏิจฺฉนาการํ ทสฺเสตฺวา ปฏิคฺคณฺหนฺตํ สมฺปทานํ อนุมติ นามฯ วิวิเธหิ อายาจนวจเนหิ ปรสฺส จิตฺตํ อาราเธตฺวา สมฺปฏิจฺฉนฺตํ อาราธนํ นามฯ โพธิรุกฺขสฺส ชลํ เทติ, ภิกฺขุสฺส อนฺนํ เทติ, ยาจกสฺส อนฺนํ เทติฯ

 

กฺริยาสมฺปฏิจฺฉกํ นานากฺริยาวเสน พหุวิธํฯ

 

ตตฺถ โรจนกฺริยาโยเค –

 

ตญฺจ อมฺหากํ รุจฺจติ เจว ขมติ จ [ม. นิ. ๑.๑๗๙; ม. นิ. ๒.๔๓๕], ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติ [ชา. ๒.๒๒.๔๓], กสฺส สาทุํ น รุจฺจติ, น เม รุจฺจติ ภทฺทนฺเต, อุลูกสฺสาภิเสจนํ [ชา. ๑.๓.๖๐]ฯ คมนํ มยฺหํ รุจฺจติ, มายสฺมนฺตานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจิตฺถ [ปารา. ๔๑๘], ยสฺสายสฺมโต น ขมติ, ขมติ สงฺฆสฺส [ปารา. ๔๓๘], ภตฺตํ มยฺหํ ฉาเทติ, ภตฺตมสฺส นจฺฉาเทติ [จูฬว. ๒๘๒], เตสํ ภิกฺขูนํ ลูขานิ โภชนานิ นจฺฉาเทนฺติ [มหาว. ๒๖๑ (โถกํ วิสทิสํ)]ฯ ตตฺถ ‘ฉาเทตี’ติ อิจฺฉํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ

 

ธารณปฺปโยเค –

 

ฉตฺตคฺคาโห รญฺโญ ฉตฺตํ ธาเรติ, สมฺปติชาตสฺส โพธิสตฺตสฺส เทวา ฉตฺตํ ธารยิํสุฯ

 

พุทฺธสฺส สิลาฆเต, โถเมตีติ อตฺโถ, ตุยฺหํ หนุเต, ตุณฺหิภาเวน วญฺเจตีติ อตฺโถ, ภิกฺขุนี ภิกฺขุสฺส ภุญฺชมานสฺส ปานีเยน วา วิธูปเนน วา อุปฏฺฐาติ [ปาจิ. ๘๑๖ (วิสทิสํ)]ฯ ทุติยาปิ โหติ, รญฺโญ อุปฏฺฐาติ, ราชานํ อุปฏฺฐาติ, อหํ โภติํ อุปฏฺฐิสฺสํ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๔], อหํ ตํ อุปฏฺฐิสฺสามิ, มาตาปิตุอุปฏฺฐานํ [ขุ. ปา. ๕.๖], ตุยฺหํ สปเต, สปสฺสุ เม เวปจิตฺติ [สํ. นิ. ๑.๒๕๓], สปถมฺปิ เต สมฺม อหํ กโรมิ [ชา. ๒.๒๑.๔๐๗], ตว มยิ สทฺทหนตฺถํ สจฺจํ กโรมีติ อตฺโถ, รญฺโญ สตํ ธาเรติ, อิธ กุลปุตฺโต น กสฺสจิ กิญฺจิ ธาเรติ [อ. นิ. ๔.๖๒], ตสฺส รญฺโญ มยํ นาคํ ธารยามฯ ตตฺถ ‘รญฺโญ สตํ ธาเรตี’ติ สตํ พลิธนํ วา ทณฺฑธนํ วา นิเทตีติ [นิเธตีติ, นิเธม (เกจิ)] อตฺโถ, ‘‘อิณํ กตฺวา คณฺหาตี’’ติ จ วทนฺติฯ ‘ธารยามา’ติ ปุน นิเทม [นิเธตีติ, นิเธม (เกจิ)], ตุยฺหํ สทฺทหติ, มยฺหํ สทฺทหติ, สทฺทหาสิ สิงฺคาลสฺส, สุราปีตสฺส พฺราหฺมณ [ชา. ๑.๑.๑๑๓]ฯ

 

เทวาปิ เต ปิหยนฺติ ตาทิโน [ธ. ป. ๙๔ (ตสฺส ปิหยนฺติ)], เทวาปิ เตสํ ปิหยนฺติ, สมฺพุทฺธานํ สตีมตํ [ธ. ป. ๑๘๑], ‘ปิหยนฺตี’ติ ปุนปฺปุนํ ทฏฺฐุํ ปตฺเถนฺตีติ อตฺโถฯ ทุติยาปิ โหติ, สเจ มํ ปิหยสิ, ธนํ ปิเหติ, หิรญฺญํ ปิเหติ, สุวณฺณํ ปิเหติฯ ตติยาปิ ทิสฺสติ, รูเปน ปิเหติ, สทฺเทน ปิเหติ อิจฺจาทิฯ

 

ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร [ชา. ๑.๔.๔๙], มา เม กุชฺฌ รเถสภ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๙๖ (กุชฺฌิ)], ยทิหํ ตสฺส กุปฺเปยฺยํ, มาตุ กุปฺปติ, ปิตุ กุปฺปติ, โย อปฺปทุฏฺฐสฺส นรสฺส ทุสฺสติ [ธ. ป. ๑๒๕; สุ. นิ. ๖๖๗; ชา. ๑.๕.๙๔], ทุหยติ ทิสานํ เมโฆ, ปูเรติ วินาเสติ วาติ อตฺโถ, อกาเล วสฺสนฺโต หิ วินาเสติ นาม, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ [ชา. ๒.๒๒.๑๙], อทุฏฺฐสฺส ตุวํ ทุพฺภิ [ชา. ๑.๑๖.๒๙๕], มิตฺตานํ น ทุพฺเภยฺย, ติตฺถิยา อิสฺสนฺติ สมณานํ, อุสฺสูยนฺติ ทุชฺชนา คุณวนฺตานํ, ปติวิสฺสกานํ อุชฺฌาเปสิ [ม. นิ. ๑.๒๒๖ (อุชฺฌาเปสิ)], มา ตุมฺเห ตสฺส อุชฺฌายิตฺถ [อุทา. ๒๖ (วิสทิสํ)], มหาราชานํ อุชฺฌาเปตพฺพํ วิรวิตพฺพํ วิกฺกนฺทิตพฺพํ, กฺยาหํ อยฺยานํ อปรชฺฌามิ [ปารา. ๓๘๓] อยฺเย วา, รญฺโญ อปรชฺฌติ ราชานํ วา, อาราโธ เม ราชา โหติฯ

 

ปติ, อาปุพฺพสฺส สุ-ธาตุสฺส อนุ, ปติปุพฺพสฺส จ คี-ธาตุสฺส โยเค สมฺปทาเน จตุตฺถีฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ, ‘‘ภทฺทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ [อ. นิ. ๑.๑]ฯ เอตฺถ จ ปุพฺพวากฺเย อามนฺตนกฺริยาย กตฺตา ภควา, โส ปรวากฺเย ปจฺจาสุโยเค สมฺปทานํ โหติ, ‘ปจฺจสฺโสสุ’นฺติ ภทฺทนฺเตติ ปฏิวจนํ อทํสูติ อตฺโถฯ ภิกฺขู พุทฺธสฺส อาสุณนฺติ, ราชา พิมฺพิสาโร ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรสฺส อารามิกํ ปฏิสฺสุตฺวา [มหาว. ๒๗๐], อมจฺโจ รญฺโญ พิมฺพิสารสฺส ปฏิสฺสุตฺวา [มหาว. ๒๗๐], สมฺปฏิจฺฉิตฺวาติ อตฺโถ, ภิกฺขุ ชนํ ธมฺมํ สาเวติ, ชโน ตสฺส ภิกฺขุโน อนุคิณาติ ปฏิคิณาติ, สาธุการํ เทตีติ อตฺโถฯ

 

อาโรจนตฺถโยเค –

 

อาโรจยามิ โว ภิกฺขเว [ม. นิ. ๑.๔๑๖], ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว [ม. นิ. ๑.๔๑๖], อามนฺตยามิ โว ภิกฺขเว [ที. นิ. ๒.๒๑๘ (วิสทิสํ)], ธมฺมํ โว เทเสสฺสามิ [ม. นิ. ๓.๑๐๕], ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสติ, ยถา โน ภควา พฺยากเรยฺย, นิรุตฺติํ เต ปวกฺขามิ, อหํ เต อาจิกฺขิสฺสามิ, อหํ เต กิตฺตยิสฺสามิ, ภิกฺขูนํ เอตทโวจฯ

 

๓๑๐. ตทตฺเถ [ก. ๒๗๗; รู. ๓๐๓; นี. ๕๕๔]ฯ

 

ตสฺสา ตสฺสา กฺริยาย อตฺโถติ ตทตฺโถ, ตทตฺเถ สมฺปทาเน จตุตฺถี โหติฯ

 

๓๑๑. สสฺสาย จตุตฺถิยา [ก. ๑๐๙; รู. ๓๐๔; นี. ๒๗๙-๘๐]ฯ

 

อการนฺตโต จตุตฺถีภูตสฺส สสฺส อาโย โหติ วาฯ

 

วินโย สํวรตฺถาย, สํวโร อวิปฺปฏิสารตฺถาย, อวิปฺปฏิสาโร ปามุชฺชตฺถาย, ปามุชฺชํ ปีตตฺถาย, ปีติ ปสฺสทฺธตฺถาย, ปสฺสทฺธิ สุขตฺถาย, สุขํ สมาธตฺถาย, สมาธิ ยถาภูตญาณทสฺสนตฺถาย, ยถาภูตญาณทสฺสนํ นิพฺพิทตฺถาย, นิพฺพิทา วิราคตฺถาย, วิราโค วิมุตฺตตฺถาย, วิมุตฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนตฺถาย, วิมุตฺติญาณทสฺสนํ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย [ปริ. ๓๖๖], อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ [ม. นิ. ๑.๕๐], อลํ กุกฺกุจฺจาย [ปารา. ๓๘], อลํ สมฺโมหาย, ปากาย วชติ, ยุทฺธาย คจฺฉติ, คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิํ [ปาจิ. ๙๐๒]ฯ

 

ตุมตฺโถปิ ตทตฺเถ สงฺคยฺหติ, อลํ มิตฺเต สุขาเปตุํ, อมิตฺตานํ ทุขาย จ [ชา. ๒.๑๗.๑๓]ฯ โลกานุกมฺปาย พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชติ, อลํ ผาสุวิหาราย, อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ [มหาว. ๑๓]ฯ

 

อลมตฺถโยเค –

 

อลํ มลฺโล มลฺลสฺส, อรหติ มลฺโล มลฺลสฺส, อลํ เต อิธ วาเสน [ปารา. ๔๓๖], อลํ เต หิรญฺญสุวณฺเณน, กึ เม เอเกน ติณฺเณน [พุ. วํ. ๒.๕๖], กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กึ เต อชินสาฏิยา [ธ. ป. ๓๙๔]ฯ

 

มญฺญนาปโยเค อนาทเร อปาณิสฺมิเมว จตุตฺถี, กฏฺฐสฺส ตุวํ มญฺเญ, กลิงฺครสฺส [กฬิงฺครสฺส, กฬงฺครสฺส (ก.)] ตุวํ มญฺเญ, ชีวิตํ ติณายปิ น มญฺญติฯ

 

อนาทเรติ กึ? สุวณฺณํ ตํ มญฺเญฯ

 

อปาณิสฺมินฺติ กึ? คทฺรภํ ตุวํ มญฺเญฯ

 

คตฺยตฺถานํ นยนตฺถานญฺจ ธาตูนํ กมฺมนิ จตุตฺถี, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉติ [ธ. ป. ๑๗๔], โย มํ ทกาย เนติ [ชา. ๑.๖.๙๗], นิรยายุปกฑฺฒติ [ธ. ป. ๓๑๑], มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย [จูฬว. ๑๑๑]ฯ

 

อาสีสนกฺริยาโยเค –

 

อายุ ภวโต โหตุ, ภทฺทํ เต โหตุ, ภทฺทมตฺถุ เต [ชา. ๑.๘.๑๕; ชา. ๒.๑๗.๑], กุสลํ เต โหตุ, อนามยํ เต โหตุ, สุขํ เต โหตุ, อตฺถํ เต โหตุ, หิตํ เต โหตุ, กลฺยาณํ เต โหตุ, สฺวาคตํ เต โหตุ, โสตฺถิ เต โหตุ โสตฺถิ คพฺภสฺส [ม. นิ. ๒.๓๕๑], มงฺคลํ เต โหตุฯ

 

สมฺมุติโยเค กมฺมตฺเถ [ฉฏฺฐี], อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน รูปิยฉฑฺฑกสฺส สมฺมุติ [ปารา. ๕๙๐], ปตฺตคาหาปกสฺส สมฺมุติอิจฺจาทิ [ปารา. ๖๑๔]ฯ

 

อาวิกรณาทิโยเค –

 

ตุยฺหญฺจสฺส อาวิ กโรมิ, ตสฺส เม สกฺโก ปาตุรโหสิ, ตสฺส ปหิเณยฺย, ภิกฺขูนํ ทูตํ ปาเหสิ, กปฺปติ ภิกฺขูนํ อาโยโค, วฏฺฏติ ภิกฺขูนํ อาโยโค, ปตฺโถทโน ทฺวินฺนํ ติณฺณํ นปฺปโหติ, เอกสฺส ปโหติ, เอกสฺส ปริยตฺโต, อุปมํ เต กริสฺสามิ [ม. นิ. ๑.๒๕๘; ชา. ๒.๑๙.๒๔], อญฺชลิํ เต ปคฺคณฺหามิ [ชา. ๒.๒๒.๓๒๗], ตถาคตสฺส ผาสุ โหติ, อาวิกตา หิสฺส ผาสุ [มหาว. ๑๓๔], โลกสฺส อตฺโถ, โลกสฺส หิตํ, มณินา เม อตฺโถ [ปารา. ๓๔๔], น มมตฺโถ พุทฺเธน [ปารา. ๕๒], นมตฺถุ พุทฺธานํ นมตฺถุ โพธิยา [ชา. ๑.๒.๑๗], วิปสฺสิสฺส จ นมตฺถุ [ที. นิ. ๓.๒๗๗], นโม กโรหิ นาคสฺส [ม. นิ. ๑.๒๔๙], นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม [อป. เถร ๑.๒.๑๒๙]ฯ โสตฺถิ ปชานํ [ที. นิ. ๑.๒๗๔], สุวตฺถิ ปชานํ อิจฺจาทิฯ

 

จตุตฺถีวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ