นิรุตฺติทีปนี
๕. ตทฺธิตกณฺฑ
อถ ตทฺธิตวิธานํ ทีปิยเตฯ
ตทฺธิตวุตฺติ นาม วิจิตฺรา โหติ, สาติสเยน วิจิตฺรญาณหิตํ วหติ, ตสฺมา เตสํ เตสํ กุลปุตฺตานํ หิตนฺติ ตทฺธิตํ, อิมสฺมึ กณฺเฑ สพฺพวิธานสฺส นามํฯ ตํ ปน อฏฺฐวิธํ โหติ อปจฺจํ, อเนกตฺถํ, อสฺสตฺถิ, ภาวกมฺมํ, ปริมาณํ, สงฺขฺยา, ขุทฺทกํ, นานาตฺตนฺติฯ
อปจฺจราสิ
๔๓๐. โณ วาปจฺเจ [ก. ๓๔๔; รู. ๓๖๑; นี. ๗๕๒; จํ. ๒.๔.๑๖; ปา. ๔.๑.๙๒; ‘สรานมาทิสฺสา…’ (พหูสุ)]ฯ
ฉฏฺฐฺยนฺตา นามมฺหา ตสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ วิกปฺเปน ณปจฺจโย โหติฯ วาสทฺโท วากฺย, สมาสานํ วิกปฺปนตฺโถ, อิโต ปรํ อนุวตฺตเต, เตน สพฺพตฺถ วิกปฺปวิธิ สิชฺฌติฯ ณานุพนฺโธ วุทฺธฺยตฺโถ, โส ปโยคอปฺปโยคีฯ วสิฏฺฐสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ อิมินา สุตฺเตน วสิฏฺฐมฺหา ณปจฺจโย, โส สามฺยตฺถญฺจ อปจฺจตฺถญฺจ อุภยํ วทติ, ฉฏฺฐี จ อปจฺจปทญฺจ เตน วุตฺตตฺถา นาม โหนฺติ, วสิฏฺฐปทํ ปจฺจเยน สห เอกตฺถํ โหติ, อุภยํ เอกโต หุตฺวา ปุตฺตสฺส นามํ โหตีติ อตฺโถฯ ตโต ‘เอกตฺถตาย’นฺติ ฉฏฺฐิยา โลโป, อปจฺจปทํ ปน วุตฺตตฺถมตฺเตน ลุปฺปติฯ ตญฺหิ สุตฺเต ปธานภาเวน นิทฺทิฏฺฐํ โหติ, น ฉฏฺฐีติ, มหาวุตฺตินา วา ปทานํ โลโปฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ
๔๓๑. ปทานมาทิสฺสายุวณฺณสฺสาเอโอ ณานุพนฺเธ [ก. ๔๐๕; รู. ๓๖๕; นี. ๘๖๐]ฯ
ปทานํ อาทิภูตสฺส อการสฺส จ อิวณฺณุ’วณฺณสฺส จ อา, เอ, โอ วุทฺธิโย โหนฺติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเรติ ปทาทิอ-การสฺส อาวุทฺธิ, สฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ
วาสิฏฺโฐ, ปุริโส, วาสิฏฺฐี, อิตฺถี, วาสิฏฺฐํ, กุลํ, วสิฏฺฐสฺส ปุตฺโต วาสิฏฺโฐ, วสิฏฺฐสฺส ธีตา วาสิฏฺฐี, วสิฏฺฐสฺส กุลํ วาสิฏฺฐนฺติ เอวมฺปิ โยเชตุํ ยุชฺชติฯ
ตตฺถ ‘วสิฏฺฐสฺสา’ติ เอเตน โคตฺตสฺเสว ปิตุภูตํ อาทิปุริสํ วทติฯ กสฺมา? โคตฺตสทฺทตฺตาฯ เอวญฺหิ สติ ตสฺมึ โคตฺเต ปจฺจาชาตา สพฺเพปิ ชนา ตสฺส อปจฺจา นาม โหนฺติฯ
๔๓๒. มชฺเฌ [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙]ฯ
มชฺเฌ ปวตฺตานํ อ, ยุวณฺณานํ อา, เอ, โอวุทฺธิโย โหนฺติ วา กฺวจิฯ
วาเสฏฺโฐ, วาเสฏฺฐี, วาเสฏฺฐํฯ วาสทฺเทน ‘‘วสิฏฺฐสฺส ปุตฺโต ธีตา กุล’’นฺติ วากฺยํ วา ‘‘วสิฏฺฐปุตฺโต วสิฏฺฐธีตา วสิฏฺฐกุล’’นฺติ สมาสํ วา วิกปฺเปติฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ
ภรทฺวาชสฺส อปจฺจํ ภารทฺวาโช, วิสามิตฺตสฺส [ภารทฺวาชสฺส… เวสามิตฺตสฺส… (รู.)] อปจฺจํ เวสามิตฺโต, โคตมสฺส อปจฺจํ โคตโม, กสฺสปสฺส อปจฺจํ กสฺสโป, วสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโวฯ เอวํ พาลเทโวฯ
อุปคุสฺส อปจฺจนฺติ เอตฺถ ‘อุวณฺณสฺสาวง…’ติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อุวณฺณสฺส อวง โหติฯ โอปคโว, โอปควี, โอปควํ, มนุโน อปจฺจํ มานโว, ภคฺคุโน อปจฺจํ ภคฺคโว, ปณฺฑุโน อปจฺจํ ปณฺฑโว, อุปวินฺทุสฺส อปจฺจํ โอปวินฺทโว อิจฺจาทิฯ
๔๓๓. วจฺฉาทิโต ณานณายนา [ก. ๓๔๕; รู. ๓๖๖; นี. ๗๕๔; ปา. ๔.๑.๙๓, ๙๔, ๑๖๒, ๑๖๓]ฯ
ฉฏฺฐุนฺเตหิ วจฺฉาทีหิ โคตฺตสทฺทคเณหิ ตสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ ณานุพนฺธา อาน, อายนปจฺจยา โหนฺติ วาฯ
วจฺฉสฺส อปจฺจํ วจฺฉาโน, วจฺฉายโน, วจฺฉานี, วจฺฉายนี, วจฺฉานํ, วจฺฉายนํฯ เอวํ กจฺจาโน, กจฺจายโน, กาติยาโน, กาติยายโน, สากฏาโน, สากฏายโน, กณฺหาโน, กณฺหายโน, โมคฺคลฺลาโน, โมคฺคลฺลายโน, อคฺคิเวสฺสาโน [อคฺคิเวสฺสโนติปิ ทิสฺสติ ที. นิ. ๑.๑๗๖; ม. นิ. ๑.๓๕๓ อาทโย], อคฺคิเวสฺสายโน, มุญฺจาโน, มุญฺจายโน, กุญฺจาโน, กุญฺจายโน อิจฺจาทิฯ
๔๓๔. กตฺติกาวิธวาทีหิ เณยฺยเณรา [ก. ๓๔๖; รู. ๓๖๗; นี. ๗๕๕; ปา. ๔.๑.๑๒๐, ๑๒๓, ๑๒๖, ๑๒๗, ๑๒๘, ๑๒๙, ๑๓๑]ฯ
ฉฏฺฐฺยนฺเตหิ กตฺติกาทีหิ วิธวาทีหิ จ ตสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ กเมน ณานุพนฺธา เอยฺย, เอรปจฺจยา โหนฺติ วาฯ
เณยฺเย – กตฺติกาย นาม เทวธีตาย อปจฺจํ กตฺติเกยฺโย, วินตาย นาม เทวิยา อปจฺจํ เวนเตยฺโย, โรหิณิยา นาม เทวิยา อปจฺจํ โรหิเณยฺโย, ภคินิยา อปจฺจํ ภาคิเนยฺโย, นทิยา นาม อิตฺถิยา อปจฺจํ นาเทยฺโยฯ เอวํ อนฺเตยฺโย, อาเหยฺโย, กาเมยฺโย, สุจิยา อปจฺจํ โสเจยฺโย, พาลาย อปจฺจํ พาเลยฺโย อิจฺจาทิฯ
เณเร – วิธวาย อปจฺจํ เวธเวโร, วิธวา นาม มตปติกา อิตฺถีฯ พนฺธุกิยา อปจฺจํ พนฺธุเกโร, นาฬิกิยา นาม อิตฺถิยา ปุตฺโต นาฬิเกโร, สมณสฺส อุปชฺฌายสฺส ปุตฺโต สามเณโร, สมณิยา ปวตฺตินิยา ธีตา สามเณรี อิจฺจาทิฯ
๔๓๕. ณฺย ทิจฺจาทีหิ [ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๒.๔.๒; ปา. ๔.๑.๘๕]ฯ
ฉฏฺฐุนฺเตหิ ทิติอิจฺจาทีหิ ตสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ ณานุพนฺโธ ยปจฺจโย โหติ วาฯ
๔๓๖. โลโปวณฺณิวณฺณานํ [ก. ๒๖๑; รู. ๓๖๙; นี. ๕๐๙]ฯ
เย ปเร อวณฺณสฺส อิวณฺณสฺส จ โลโป โหตีติ ณฺยมฺหิ ปเร อวณฺณิ’วณฺณานํ โลโปฯ
ทิติยา นาม เทวธีตาย อปจฺจํ เทจฺโจ, อทิติยา อปจฺจํ อาทิจฺโจฯ
ตตฺถ อิวณฺณโลเป ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา’ติ ยมฺหิ ปเร ตวคฺคสฺส จวคฺคตฺตํ, ปุน ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, กุณฺฑนิยา อปจฺจํ โกณฺฑญฺโญฯ
๔๓๗. อุวณฺณสฺสาวง สเร [ก. ๓๔๘; รู. ๓๗๑; นี. ๗๕๗]ฯ
สเร ปเร อุวณฺณสฺส อวง โหตีติ อุวณฺณสฺส อวตฺตํฯ ‘ตวคฺควรณาน…’นฺติ สุตฺเตน วสฺส พตฺตํ, ปุน ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ สุตฺเตน ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, ภาตุโน อปจฺจํ ภาตพฺโยฯ
๔๓๘. อา ณิ [ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๒.๔.๑๙; ปา. ๔.๑.๙๕]ฯ
รสฺสา’การนฺตโต อปจฺจตฺเถ ณานุพนฺโธ รสฺสิ’ปจฺจโย โหติ วาฯ
ทกฺขสฺส อปจฺจํ ทกฺขิฯ เอวํ โทณิ, วาสวิ, สกฺยปุตฺติ, นาฏปุตฺติ, ทาสปุตฺติ, ทารุโน อปจฺจํ ทารวิ [วิจาเรตพฺพมิทํ], วรุณสฺส อปจฺจํ วารุณิฯ เอวํ กณฺฑิ, พาลเทวิ, ปาวกิ, ชินทตฺตสฺส อปจฺจํ เชนทตฺติ, สุทฺโธทนิ, อนุรุทฺธิ อิจฺจาทิฯ
๔๓๙. ราชโต โญ ชาติยํ [ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๒.๔.๗๐; ปา. ๔.๑.๑๓๗]ฯ
ชาติยํ คมฺยมานายํ ราชสทฺทมฺหา อปจฺจตฺเถ ญปจฺจโย โหติ วาฯ
รญฺโญ อปจฺจํ ราชญฺโญ, ราชกุลสฺส ปุตฺโตติ อตฺโถฯ
ชาติยนฺติ กึ? ราชปุตฺโตฯ
๔๔๐. ขตฺตา ยิยา [ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๒.๔.๖๙; ปา. ๔.๑.๑๓๘]ฯ
ชาติยํ คมฺยมานายํ ขตฺตสทฺทมฺหา อปจฺจตฺเถ ย, อิยปจฺจยา โหนฺติฯ
ขตฺตกุลสฺส อปจฺจํ ขตฺโย, ขตฺติโยฯ
ชาติยนฺตฺเวว? ขตฺติฯ
๔๔๑. มนุโต สฺสสณ [ก. ๓๔๘; รู. ๓๗๑; นี. ๗๕๓; จํ. ๒.๔.๙๔, ๙๕; ปา. ๔.๑.๑๖๑]ฯ
ชาติยํ คมฺยมานายํ มนุสทฺทมฺหา อปจฺจตฺเถ สฺส, สณปจฺจยา โหนฺติฯ
มนุโน อปจฺจํ มนุสฺโส, มานุโส, มนุ นาม กปฺเป อาทิขตฺติโย มหาสมฺมตราชา, อิตฺถิยํ มนุสฺสี, มานุสี,
ชาติยนฺตฺเวว? มาณโวฯ
๔๔๒. ชนปทนามสฺมา ชนขตฺติยา รญฺเญ จ โณ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๒.๔.๙๖; ปา. ๔.๑.๑๖๘; ‘‘ชนปทนามสฺมา ขตฺติยา…’’ (พหูสุ)]ฯ
ชนวาจินา จ ขตฺติยวาจินา จ ชนปทนามมฺหา รญฺเญ จ อปจฺเจ จ โณ โหติฯ
ปญฺจาลานํ ชนานํ ราชา ปญฺจาโล, ปญฺจาลสฺส ขตฺติยสฺส อปจฺจํ ปญฺจาโลฯ เอวํ โกสโล, มาคโธ, โอกฺกาโก [ที. นิ. ๑.๒๖๗]ฯ
ชนปทนามสฺมาติ กึ? ทสรถรญฺโญ ปุตฺโต ทาสรถิ [ทาสรฏฺฐิ]ฯ
ชนขตฺติยาติ กึ? ปญฺจาลสฺส พฺราหฺมณสฺส อปจฺจํ ปญฺจาลิฯ
๔๔๓. ณฺย กุรุสิวีหิ [ก. ๓๔๖; รู. ๓๖๗; นี. ๗๕๕; จํ. ๒.๔.๑๐๑ …เป.… ๔.๑.๑๗๒]ฯ
กุรุ, สิวิสทฺเทหิ อปจฺเจ รญฺเญ จ ณฺโย โหติฯ
กุรุรญฺโญ อปจฺจํ โกรพฺโย [ชา. ๑.๑๔.๒๒๘, ๒๓๒, ๒๓๖], กุรุรฏฺฐวาสีนํ ราชา โกรพฺโย, โกรพฺโพ, ปุพฺพรูปตฺตํ, สิวิรญฺโญ อปจฺจํ เสพฺโย, สิวิรฏฺฐวาสีนํ ราชา เสพฺโยฯ
อปจฺจราสิ นิฏฺฐิโตฯ
อเนกตฺถราสิ
๔๔๔. ณ ราคา เตน รตฺตํ [ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๓.๑.๑ …เป.… ๔.๒.๑]ฯ
รชฺชนฺติ วตฺถํ เอเตนาติ ราโค, รชนวตฺถุ, ราควาจิมฺหา เตน รตฺตนฺติ อตฺเถ โณ โหติฯ
กสาเวน รตฺตํ วตฺถํ กาสาวํ [ธ. ป. ๙], กาสายํ วาฯ เอวํ โกสุมฺภํ, หลิทฺทิยา รตฺตํ หาลิทฺทํ, ปาฏงฺเคน รตฺตํ ปาฏงฺคํ, มญฺชิฏฺฐํ, กุงฺกุมํ อิจฺจาทิฯ
‘‘นีลํ วตฺถํ, ปีตํ วตฺถ’’นฺติอาทีสุ ปน นีล, ปีตาทิสทฺทา คุณสทฺทตฺตา ปจฺจเยน วินา คุณนิสฺสยํ ทพฺพํ วทนฺติฯ เอวํ สพฺเพสุ คุณสทฺท, ชาติสทฺท, นามสทฺเทสุฯ
๔๔๕. นกฺขตฺเตนินฺทุยุตฺเตน กาเล [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๕; ปา. ๔.๒.๓]ฯ
อินฺทุยุตฺเตน นกฺขตฺเตน ลกฺขิเต กาเล ตนฺนกฺขตฺตวาจีหิ โณ โหติฯ
ปุณฺณจนฺทยุตฺเตน ผุสฺสนกฺขตฺเตน ลกฺขิตา ผุสฺสา, รตฺติ, ผุสฺโส, อโหฯ เอวํ มาโฆ อิจฺจาทิฯ
นกฺขตฺเตนาติ กึ? ครุคเหน ลกฺขิตา รตฺติฯ
อินฺทุยุตฺเตนาติ กึ? ผุสฺเสน ลกฺขิโต มุหุตฺโตฯ
กาเลติ กึ? ผุสฺเสน ลกฺขิตา อตฺถสิทฺธิฯ
๔๔๖. สาสฺส เทวตา ปุณฺณมาสี [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๑๘, ๑๙ …เป.… ๔.๒.๒๑-๒๔]ฯ
สา อสฺส เทวตา, สา อสฺส ปุณฺณมาสีติ อตฺเถ ปฐมนฺตา โณ โหติฯ
พุทฺโธ อสฺส เทวตาติ พุทฺโธ, โย พุทฺธํ อตฺตโน อารกฺขเทวตํ วิย ครุํ กตฺวา วิจรติ, นิรนฺตรํ วา ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธ’’ติ วาจํ นิจฺฉาเรติ, ตสฺเสตํ นามํฯ สุคโต อสฺส เทวตาติ โสคโต, มหินฺทเทโว อสฺส เทวตาติ มาหินฺโทฯ เอวํ ยาโม, โสโม, วารุโณฯ
ผุสฺสี อสฺส ปุณฺณมาสีติ ผุสฺโส, มาโสฯ เอวํ มาโฆ, ผคฺคุโน, จิตฺโต, เวสาโข, เชฏฺฐมูโล, อาสฬฺโห, สาวโณ, โปฏฺฐปาโท, อสฺสยุโช, กตฺติโก, มาคสิโรฯ
ปุณฺณมาสีติ กึ? ผุสฺสี อสฺส ปญฺจมี ติถีฯ
๔๔๗. ตมธีเต ตํ ชานาติ กณิกา จ [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๓.๑.๓๗ …เป.… ๔.๒.๕๙]ฯ
เอเตสุ อตฺเถสุ ทุติยนฺตา โณ จ โก จ ณิโก จาติ เอเต ปจฺจยา โหนฺติฯ
ณมฺหิ – พฺยากรณํ อธีเต ชานาติ วา เวยฺยากรโณ [ที. นิ. ๑.๒๕๖]ฯ ปกฺเข ‘‘เวยฺยากรณิโก, พฺยญฺชนํ อธีเต ชานาติ วา เวยฺยญฺชนิโก’’ติ อิมานิ ณิเกน สิชฺฌนฺติฯ
กมฺหิ-ฉนฺทํ อธีเต ชานาติ วา ฉนฺโทฯ เอวํ ปทโก [ที. นิ. ๑.๒๕๖], นามโกฯ
ณิกมฺหิ-วินยํ อธีเต ชานาติ วา เวนยิโก, สุตฺตนฺติโก, อาภิธมฺมิโกฯ
เอตฺถ จ ‘เวยฺยากรโณ’ติ ปเท วิยฺยากรณํ อธีเตติ วากฺยํ, ‘เวยญฺชนิโก’ติ ปเท วิยญฺชนํ อธีเตติฯ อุปริ ‘โทวาริโก, โสวคฺคิก’นฺติ ปเทสุปิ ‘ทุวาเร นิยุตฺโต, สุวคฺคาย สํวตฺตตี’ติ วากฺยํ, อตฺถํ กเถนฺเตน ปน ทุวาร, สุวคฺคสทฺทานํ ตทฺธิตภาเว เอว สิทฺธตฺตา ทฺวาเรติ จ สคฺคายาติ จ กเถตพฺโพฯ
๔๔๘. ตสฺส วิสเย เทเส [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๓๖๕; จํ. ๓.๑.๖๑; ปา. ๔.๒.๕๒, ๕๓]ฯ
ตสฺส เทสรูเป วิสเย ฉฏฺฐุนฺตา โณ โหติฯ
ถูยมิคา วสาติโน นาม, วสาตีนํ วิสโย เทโส วาสาโตฯ อิธ อเทสรูปตฺตา โณ น โหติ, จกฺขุสฺส วิสโย รูปํฯ
๔๔๙. นิวาเส ตนฺนาเม [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๓๖๕; จํ. ๓.๑.๖๔; ปา. ๔.๒.๖๙]ฯ
ตนฺนามภูเต นิวาเส ฉฏฺฐฺยนฺตา โณ โหติฯ
สิวีนํ นิวาโส เทโส เสพฺโยฯ วสํ อเทนฺติ ภกฺขนฺตีติ วสาทา, พฺยคฺฆา สีหา วา, วสาทานํ นิวาโส เทโส วาสาโทฯ
๔๕๐. อนุภเว [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๖๕; ปา. ๔.๒.๗๐]ฯ
สมีเป ภวํ อนุภวํ, ‘‘อทูรภเว’’ติปิ ปาโฐ, ตนฺนาเม อนุภเว เทเส ฉฏฺฐฺยนฺตา โณ โหติฯ
วิทิสาย อนุภวํ เวทิสํ, นครํ, อุทุมฺพรสฺส อนุภวํ โอทุมฺพรํ, วิมานํฯ
๔๕๑. เตน นิพฺพตฺเต [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๖๖; ปา. ๔.๒.๖๘]ฯ
ตนฺนาเม เตน นิพฺพตฺเต เทเส ตติยนฺตา โณ โหติฯ
กุสมฺเพน นาม อิสินา นิพฺพตฺตา โกสมฺพี, อิตฺถิยํ อี, นครีฯ เอวํ กากนฺที, มากนฺที, สหสฺเสน ธเนน นิพฺพตฺตา สาหสฺสี, ปริขา, อยญฺจ ตติยา เหตุมฺหิ กตฺตริ กรเณ จ ยถาโยคํ ยุชฺชติฯ
๔๕๒. ตมิธตฺถิ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๖๗; ปา. ๔.๒.๖๗]ฯ
ตํ อิธ อตฺถีติ อตฺเถ ตนฺนาเม เทเส ปฐมนฺตา โณ โหติฯ
อุทุมฺพรา อสฺมึ เทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร, พทรา อสฺมึ เทเส สนฺตีติ พาทโรฯ เอวํ ปพฺพโชฯ
๔๕๓. ตตฺร ภเว [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๒.๔๘; ปา. ๔.๒.๑๓๓]ฯ
ตตฺร ภวตฺเถ สตฺตมฺยนฺตา โณ โหติฯ
อุทเก ภโว โอทโก, มจฺโฉ, อุรสิ ภโว โอรโส, ปุตฺโต, สาคโมฯ นคเร ภโว นาคโรฯ เอวํ ชานปโท, มาคโธ, กปิลวตฺถุมฺหิ ภโว กาปิลวตฺถโว, ‘อุวณฺณสฺสาวง…’ติ อุสฺส อวตฺตํฯ โกสมฺพิยํ ภโว โกสมฺโพ, มิตฺเต ภวา เมตฺตา, ปุเร ภวา โปรี [ที. นิ. ๑.๙], วาจา, มนสฺมึ ภโว มานโสฯ เอตฺถ ปน –
๔๕๔. มนาทีนํ สก [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙]ฯ
ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร มนาทีนํ อนฺเต สาคโม โหตีติ สพฺพตฺถ มโนคณาทีนํ อนฺเต สาคโมฯ
มานโส, ราโค, มานสา, ตณฺหา, มานสํ, สุขํฯ เอวํ เจตโส, เจตสา, เจตสํฯ กฺวจิ มโน เอว มานสํ, เจโต เอว เจตโสติปิ ยุชฺชติฯ
๔๕๕. อชฺชาทีหิ ตโน [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑๕; ปา. ๔.๒.๑๐๕]ฯ
ตตฺร ภโวติ อตฺเถ อชฺชาทีหิ ตโน โหติฯ
อชฺช ภโว อชฺชตโน, อตฺโถ, อชฺชตฺตนี, วิภตฺติ, ทฺวิตฺตํ, อชฺชตนํ, หิตํ, สฺเว ภโว สฺวาตโน, มหาวุตฺตินา เอสฺส อาตฺตํฯ หิยฺโย ภโว หิยฺยตฺตโน, หิยฺยตฺตโน, หิยฺยตฺตนํ, โอสฺส อตฺตํ ทฺวิตฺตญฺจฯ
๔๕๖. ปุราโต โณ จ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕]ฯ
ตตฺร ภโวติ อตฺเถ ปุราสทฺทมฺหา โณ จ ตโน จ โหนฺติฯ
ปุเร ภโว ปุราโณ, อิธ โณ อนุพนฺโธ น โหติ, โปราโณ วา, ปุราตโนฯ
๔๕๗. อมาตฺวจฺโจ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๒.๑๓; ปา. ๔.๒.๑๐๔]ฯ
อมาสทฺทมฺหา ภวตฺเถ อจฺโจ โหติฯ ‘อมา’ติ สหตฺถวาจีฯ
ราชกิจฺเจสุ รญฺญา สห ภวตีติ อมจฺโจ [ที. นิ. ฏี. ๑.๓๓๙]ฯ
๔๕๘. มชฺฌาทีหิโม [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗; จํ. ๓.๒.๘๒; ปา. ๔.๓.๘, ๒๒; ‘มชฺฌาทิตฺวิโม’ (พหูสุ)]ฯ
มชฺฌาทีหิ ภวตฺเถ อิโม โหติฯ
มชฺเฌ ภโว มชฺฌิโมฯ เอวํ อนฺติโม, เหฏฺฐิโม, อุปริโม, โอริโม, ปจฺฉิโม, อพฺภนฺตริโม, ปจฺจนฺติโม, ปุรตฺถิโมฯ
๔๕๙. กณ เณยฺย เณยฺยก ยิยา [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๒.๔, ๕, ๖ …เป.… ๔.๒.๙๔, ๙๕, ๙๗, ๑๑๙-๑๓๐]ฯ
ภวตฺเถ สตฺตมฺยนฺตา เอเต ปญฺจ ปจฺจยา โหนฺติฯ
กณ-กุสินารายํ ภโว โกสินารโก, มคเธสุ ภโว มาคธโก, อารญฺญโก, วิหาโรฯ
เณยฺย-คงฺคายํ ภโว คงฺเคยฺโย, ปพฺพเตยฺโย, วเน ภโว วาเนยฺโยฯ
เณยฺยก-โกสเลยฺยโก, พาราณเสยฺยโก, จมฺเปยฺยโก, มิถิเลยฺยโก, อิธ น วุทฺธิฯ
ย-คาเม ภโว คมฺโม, ทิเว ภโว ทิพฺโพ,
อิย-คามิโย, คามิโก, ยสฺส กตฺตํ, อุทเร ภโว โอทริโย, โอทริโก, ทิเว ภโว ทิวิโย, ปญฺจาลิโย, โพธิปกฺขิโย, โลกิโยฯ
๔๖๐. ณิโก [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๓.๒.๔๐, ๔๑, ๔๒; ปา. ๔.๒.๑๒๖, ๑๒๗, ๑๒๘]ฯ
ภวตฺเถ สตฺตมฺยนฺตา ณิโก โหติฯ
สารทิโก, ทิวโส, สารทิกา, รตฺติ, สารทิกํ, ปุปฺผํฯ ภวสทฺเทน เจตฺถ อญฺเญปิ อตฺเถ อุปลกฺเขติ, ปพฺพตโต ปกฺขนฺทา นที ปพฺพเตยฺยา, กิมีนํ โกเส ชาตํ โกเสยฺยํ, วตฺถํฯ เอวํ สิเวยฺยํ, พาราณเสยฺยํฯ
๔๖๑. ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๓.๔.๔๙-๖๖ …เป.… ๔.๔.๔๗-๖๕]ฯ
ตมสฺส สิปฺปํ, ตมสฺส สีลํ, ตมสฺส ปณฺยํ, ตมสฺส ปหรณํ, ตมสฺส ปโยชนนฺติ อตฺเถสุ ปฐมนฺตา ณิโก โหติฯ
สิปฺเป – วีณาวาทนมสฺส สิปฺปํ เวณิโกฯ เอตฺถ จ วีณาสทฺเทน วีณาวาทนํ วุจฺจติฯ เอกตฺถีภาวสามตฺถิยญฺเหตํฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ เอวํ โมทิงฺคิโก, ปาณวิโก, วํสิโกฯ
สีเล-ปํสุกูลธารณํ อสฺส สีลํ ปํสุกูลิโก, ปํสุกูลํ ธาเรตุํ สีลมสฺสาติ วา ปํสุกูลิโกฯ สีลสทฺเทน เจตฺถ วต, ธมฺม, สาธุการาปิ คยฺหนฺติ, ปํสุกูลํ ธาเรติ สีเลนาติ ปํสุกูลิโกติปิ ยุชฺชติฯ เอวํ เตจีวริโก, ปิณฺฑํ ปิณฺฑํ ปตตีติ ปิณฺฑปาโต, ปิณฺฑาจาเรน ลทฺธโภชนํ, ปิณฺฑปาตยาปนํ อสฺส สีลนฺติ ปิณฺฑปาติโก, ปิณฺฑปาเตน ยาเปตุํ สีลญฺจ วตญฺจ ธมฺโม จ ครุกาโร จ อสฺสาติ ปิณฺฑปาติโกฯ
‘ปณฺย’นฺติ วิกฺเกยฺยวตฺถุ วุจฺจติ, คนฺโธ ปณฺยํ อสฺสาติ คนฺธิโกฯ เอวํ เตลิโก, โคฬิโกฯ
ปหรนฺติ เอเตนาติ ปหรณํ, อาวุธภณฺฑํ, จาโป ปหรณมสฺสาติ จาปิโกฯ เอวํ โตมริโก, มุคฺคริโกฯ
ปโยชนํ วุจฺจติ ผลํ, อุปธิ ปโยชนมสฺสาติ โอปธิกํ [อ. นิ. ๘.๕๙], ปุญฺญํ, สตํ ปโยชนมสฺสาติ สาติกํฯ เอวํ สาหสฺสิกํ [ชา. ๒.๒๑.๔๑๕]ฯ
๔๖๒. ตํ หนฺตารหติ คจฺฉตุญฺฉติ จรติ [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๓.๔.๒๗-๔๓; ปา. ๔.๔.๒๘-๔๖]ฯ
ตํ หนฺติ, ตํ อรหติ, ตํ คจฺฉติ, ตํ อุญฺฉติ, ตํ จรตีติ อตฺเถสุ ทุติยนฺตา ณิโก โหติฯ
ปกฺขีหิ ปกฺขิโน หนฺตีติ ปกฺขิโกฯ เอวํ สากุณิโก [อ. นิ. ๒.๒๖๓ (สากุนิโกติปิ ทิสฺสติ)], มายูริโก, มจฺเฉหิ มจฺเฉ หนตีติ มจฺฉิโกฯ เอวํ เธนุโก, มเคหิ มเค หนตีติ มาควิโก, มชฺเฌ วาคโมฯ เอวํ หาริณิโก, ‘หริโณ’ติ มโค เอวฯ สูกริโก, อิธ น วุทฺธิฯ
สตํ อรหตีติ สาติกํฯ เอวํ สาหสฺสิกํฯ
ปรทารํ คจฺฉตีติ ปารทาริโก, ปรทาริโก วาฯ เอวํ ปถิโก, มคฺคิโกฯ
พทเร อุญฺฉติ คเวสตีติ พาทริโกฯ เอวํ อามลกิโกฯ
ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมิโกฯ เอวํ อธมฺมิโกฯ
๔๖๓. เตน กตํ กีตํ พนฺธํ อภิสงฺขตํ สํสฏฺฐํ หตํ หนฺติ ชิตํ ชยติ ทิพฺพติ ขณติ ตรติ จรติ วหติ ชีวติ [ก. ๓๕๐; รู. ๓๗๓; นี. ๓๖๔; จํ. ๓.๔.๑-๒๖; ปา. ๔.๔.๑-๒๗]ฯ
เตน กตํ, เตน กีตํ…เป.… เตน ชีวติ อิจฺจตฺเถสุ ตติยนฺตา ณิโก โหติฯ
กาเยน กตํ กายิกํฯ เอวํ วาจสิกํ, มานสิกํ, วาเตน กโต วาติโก, อาพาโธฯ
สเตน มูเลน กีตํ ภณฺฑํ สาติกํฯ เอวํ สาหสฺสิกํฯ
วรตฺตาย โยตฺตาย พนฺธิโต วารตฺติโก, อยสา พนฺธิโต อายสิโก, สาคโมฯ เอวํ ปาสิโกฯ
ฆเตน อภิสงฺขตํ สํสฏฺฐํ วา ฆาติกํฯ เอวํ โคฬิกํ, ทาธิกํ, มาริจิกํฯ
ชาเลน หโต ชาลิโก, มจฺโฉฯ
ชาเลน หนฺตีติ ชาลิโก, ชาลเกวฏฺโฏฯ เอวํ พาฬิสิโก [สํ. นิ. ๒.๑๕๘]ฯ
อกฺเขหิ ชิตํ ธนํ อกฺขิกํฯ เอวํ สาลากิกํฯ
อกฺเขหิ ชยติ ทิพฺพตีติ วา อกฺขิโกฯ
ขณิตฺติยา ขณตีติ ขาณิตฺติโกฯ เอวํ กุทฺทาลิโก, อิธ น วุทฺธิฯ
อุฬุมฺเปน ตรตีติ โอฬุมฺปิโก, อุฬุมฺปิโก วาฯ เอวํ นาวิโก [ชา. ๒.๒๐.๑๔๙], โคปุจฺฉิโกฯ
สกเฏน จรตีติ สากฏิโกฯ เอวํ รถิโก, ยานิโก, ทณฺฑิโก,
ขนฺเธน วหตีติ ขนฺธิโกฯ เอวํ อํสิโก, สีสิโก, อิธ น วุทฺธิฯ
เวตเนน ชีวตีติ เวตนิโกฯ เอวํ ภติโก, กสิโก, กยิโก, วิกฺกยิโก, ภติกาทีสุ น วุทฺธิฯ
๔๖๔. ตสฺส สํวตฺตติ [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๔.๖๗-๖๙; ปา. ๔.๔.๖๖-๖๘]ฯ
ตสฺส สํวตฺตตีติ อตฺเถ จตุตฺถฺยนฺตา ณิโก โหติฯ
ปุน ภวาย สํวตฺตตีติ โปโนพฺภวิโก, ปุนสฺส โอตฺตํ, ภสฺส ทฺวิตฺตํ, โปโนพฺภวิกา [มหาว. ๑๔], ตณฺหา, โลกาย สํวตฺตตีติ โลกิโก, สุฏฺฐุ อคฺโคติ สคฺโค, สคฺคาย สํวตฺตตีติ โสวคฺคิกํ [ที. นิ. ๑.๑๖๓], ปุญฺญํฯ เอวํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ, สมฺปรายิกํฯ
๔๖๕. ตโต สมฺภูตมาคตํ [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๓.๔๙-๕๑; …เป.… ๔.๓.๗๗-๗๙]ฯ
ตโต สมฺภูตํ, ตโต อาคตํ อิจฺจตฺเถสุ ปญฺจมฺยนฺตา ณิโก โหติฯ
มาติโต สมฺภูตํ อาคตํ วา มตฺติกํ [ปารา. ๓๔], ทฺวิตฺตํ รสฺโส จฯ เอวํ เปตฺติกํฯ ณฺย, ณิยาปิ ทิสฺสนฺติ, สุรภิโต สมฺภูตํ โสรภฺยํ, ถนโต สมฺภูตํ ถญฺญํ, ปิติโต สมฺภูโต เปตฺติโยฯ เอวํ มตฺติโยฯ ณฺยมฺหิ-มจฺโจฯ
๔๖๖. ตตฺถ วสติ วิทิโต ภตฺโต นิยุตฺโต [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๔.๗๐-๗๕ …เป.… ๔.๔.๖๙-๗๔]ฯ
เอเตสฺวตฺเถสุ สตฺตมฺยนฺตา ณิโก โหติฯ
รุกฺขมูเล วสตีติ รุกฺขมูลิโกฯ เอวํ อารญฺญิโก, โสสานิโกฯ
เอตฺถ จ วสตีติ สามญฺญวจเนปิ ตสฺสีล, ตพฺพต, ตทฺธมฺม, ตสฺสาธุการิตานํ วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ ตทฺธิตปจฺจยานํ ปสิทฺธตฺถทีปกตฺตาฯ น หิ รุกฺขมูเล มุหุตฺตมตฺตํ วสนฺโต รุกฺขมูลิโกติ โวหรียติฯ
โลเก วิทิโต โลกิโกฯ
จตุมหาราเชสุ ภตฺตา จาตุมหาราชิกา [สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑]ฯ
ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโกฯ เอวํ ภณฺฑาคาริโก, นวกมฺมิโก, อิธ น วุทฺธิฯ ‘‘ชาติกิโย, อนฺธกิโย’’ อิจฺจาทีสุ มหาวุตฺตินา กิโยฯ
๔๖๗. ตสฺสิทํ [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๓.๓.๘๕-๑๐๒; ปา. ๔.๓.๑๒๐-๑๓๓]ฯ
ตสฺส อิทนฺติ อตฺเถ ฉฏฺฐุนฺตา ณิโก โหติฯ
สงฺฆสฺส อยํ สงฺฆิโก, วิหาโร, สงฺฆิกา, ภูมิ, สงฺฆสฺส อิทํ สงฺฆิกํ, ภณฺฑํฯ เอวํ ปุคฺคลิกํ, คณิกํ, มหาชนิกํ, สกฺยปุตฺตสฺส เอโสติ สกฺยปุตฺติโกฯ เอวํ นาฏปุตฺติโก, ทาสปุตฺติโกฯ
๔๖๘. ณิกสฺสิโย วา [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๗๕๖]ฯ
ณิกปจฺจยสฺส อิโย โหติ วาฯ
สกฺยปุตฺติโย, สกฺยปุตฺติโก อิจฺจาทิฯ
๔๖๙. โณ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๓.๘๕; ปา. ๔.๓.๑๒๐]ฯ
ตสฺสิทนฺติ อตฺเถ ฉฏฺฐุนฺตา โณ โหติฯ
กจฺจายนสฺส อิทํ กจฺจายนํ, พฺยากรณํฯ เอวํ โสคตํ, สาสนํ, มาหิํสํ, มํสาทิฯ
๔๗๐. ควาทีหิ โย [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๘๑]ฯ
ตสฺสิทนฺติ อตฺเถ ควาทีหิ โย โหติฯ
๔๗๑. ยมฺหิ โคสฺส จ [ก. ๗๘; รู. ๓๑; นี. ๒๒๙]ฯ
ยวนฺเต ปจฺจเย ปเร โคสฺส จ อุวณฺณานญฺจ อวง โหตีติ อวาเทโสฯ ‘ตวคฺควรณาน…’นฺติ สุตฺเตน วสฺส พตฺตํ, คุนฺนํ อิทํ คพฺยํ, มํสาทิ, ทุ วุจฺจติ รุกฺโข, ตสฺส อิทํ ทพฺยํ, ทพฺพํ, มูลาทิฯ
อเนกตฺถราสิ นิฏฺฐิโตฯ
อสฺสตฺถิราสิ
๔๗๒. ตเมตฺถสฺสตฺถีติ มนฺตุ [ก. ๓๖๙; รู. ๔๐๓; นี. ๗๙๓; จํ. ๔.๒.๙๘; ปา. ๕.๒.๙๔]ฯ
ตํ เอตฺถ อตฺถิ, ตํ อสฺส อตฺถีติ อตฺเถสุ ปฐมนฺตา มนฺตุปจฺจโย โหติ, อิวณฺณุ’วณฺโณ’กาเรหิ มนฺตุฯ ตตฺถ อิวณฺณนฺเตหิ นิจฺจํ, อุปฏฺฐิตา สติ เอตสฺมึ อตฺถิ, เอตสฺส วา อตฺถีติ สติมาฯ เอวํ คติมา, มติมา, ธิติมา [สํ. นิ. ๑.๑๙๕๒; ชา. ๒.๒๒.๑๔๕๑], อตฺถทสฺสิมา [ชา. ๒.๒๒.๑๔๕๑], สิรีมา [ชา. อฏฺฐ. ๑.อวิทูเรนิทานกถา] อิจฺจาทิฯ
อุวณฺณนฺเตหิ ปน –
๔๗๓. อายุสฺสายส มนฺตุมฺหิ [ก. ๓๗๑; รู. ๔๐๔; นี. ๗๙๗]ฯ
มนฺตุมฺหิ ปเร อายุสฺส อายสาเทโส โหติฯ
ทีฆํ อายุ อสฺมึ อตฺถิ, อสฺส วา อตฺถีติ อายสฺมา [มหานิ. ๔๙]ฯ เอวํ จกฺขุมา, พนฺธุมา, ภาณุมา อิจฺจาทิฯ
พหู คาโว อสฺมึ สนฺติ, อสฺส วา สนฺตีติ โคมาฯ จนฺทิมา, ปาปิมาปเทสุ จ มหาวุตฺตินา อิมนฺตุปจฺจยํ อิจฺฉนฺติฯ ตตฺถ จนฺทสงฺขาตํ วิมานํ อสฺส อตฺถีติ จนฺทิมา [ธ. ป. ๓๘๗], เทวปุตฺโต, อุปจาเรน ปน วิมานมฺปิ จนฺทิมาติ วุจฺจติ, เทวปุตฺโตปิ จนฺโทติ วุจฺจติฯ อติ วิย ปาโป อชฺฌาสโย อสฺส อตฺถีติ ปาปิมา [สํ. นิ. ๑.๑๓๗], มาโรฯ น หิ อปฺปเกน ปาเปน ปาปิมาติ วุจฺจติ ปหูตาทิวเสน ปสิทฺเธ เอว มนฺตาทีนํ ปวตฺตนโตฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺติยํ –
‘‘ปหูเต จ ปสํสายํ, นินฺทายญฺจาติสายเนฯ
นิจฺจโยเค จ สํสคฺเค, โหนฺติเม มนฺตุอาทโย’’ติ [โมค. ๗๘]ฯ
ตตฺถ ปหูเต-โคมา [สํ. นิ. ๑.๑๒], ธนวาติฯ
ปสํสายํ-ชาติมา, คุณวาติฯ
นินฺทายํ-วลิมาติฯ
อติสายเน – พุทฺธิมา, วณฺณวาติฯ
นิจฺจโยเค-สติมา, สีลวา, ทณฺฑีติฯ
สํสคฺเค – หลิทฺทิมาติฯ
ตถา วิชฺชมาเนหิ เอว สติอาทีหิ สติมา อิจฺจาทโย วุจฺจนฺติ, น อตีเตหิ อนาคเตหิ จ อวิชฺชมาเนหิ, กสฺมา? อตฺถิสทฺเทน ปจฺจุปฺปนฺเนน นิทฺทิฏฺฐตฺตาฯ เอวํ ปน สติ กถํ ปุพฺเพปิ ตฺวํ สติมา อาสิ, อนาคเตปิ สติมา ภวิสฺสสีติ อิทํ สิทฺธนฺติ? ตทปิ ตทา วิชฺชมานาย เอว สติยา สิทฺธนฺติฯ
โค, อสฺโส, มนุสฺโส อิจฺจาทีสุ ชาติสทฺเทสุ เตสํ ทพฺพาภิธานสมตฺถตฺตา มนฺตาทโย น โหนฺติ, ตถา นีโล ปโฏ, สุกฺโก ปโฏอิจฺจาทีสุ คุณสทฺเทสุ ติสฺโส, ผุสฺโสอิจฺจาทีสุ นามสทฺเทสุ จฯ เยสํ ปน ทพฺพาภิธานสามตฺถิยํ นตฺถิ, เตสฺเวว โหนฺติ, พุทฺธิมา, ปญฺญวา, รูปวา, วณฺณวา อิจฺจาทิฯ
๓๗๔. อิมิยา [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๘]ฯ
ปฐมนฺตา มนฺตฺวตฺเถ อิม, อิยา โหนฺติฯ
พหโว ปุตฺตา อสฺส อสฺมึ วา สนฺตีติ ปุตฺติโม, ปตฺถฏา กิตฺติ อสฺส อสฺมึ วา อตฺถีติ กิตฺติโมฯ เอวํ ผลิโม, ขนฺธิโม, รุกฺโข, ปุตฺติโย, กปฺปิโม, กปฺปิโย, ชฏิโม, ชฏิโย, ถิรํ คุณชาตํ อสฺส อสฺมึ วา อตฺถีติ เถริโย, หานภาโค อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ หานภาคิโยฯ เอวํ ฐิติภาคิโย, วิเสสภาคิโย, นิพฺเพธภาคิโย อิจฺจาทิฯ
เอตฺถ จ ปาฬิยํ จนฺทิมา, ปุตฺติมาสทฺทานํ สิมฺหิ ราชาทิคณรูปํ ทิสฺสติ, รตฺติมาภาติ จนฺทิมา [ธ. ป. ๓๘๗], ปุตฺเตหิ นนฺทติ ปุตฺติมาติ [สํ. นิ. ๑.๑๒]ฯ กิตฺติมาสทฺทสฺส ปน กิตฺติมสฺส กิตฺติมโตติ รูปนฺติฯ
๔๗๕. วนฺตฺวาวณฺณา [ก. ๓๖๘; รู. ๔๐๒; นี. ๗๙๒; จํ. ๖.๓.๓๕ …เป.… ๘.๒.๙]ฯ
อวณฺณภูตา ปฐมนฺตา มนฺตฺวตฺเถ วนฺตุ โหติฯ
นิจฺจสีลวเสน วิสุทฺธํ สีลํ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ สีลวา, ปสตฺโถ คุโณ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ คุณวาฯ
เอวํ สพฺพตฺถ ปทตฺถานุรูปํ มนฺตฺวตฺถวิเสโส วตฺตพฺโพ, ปฏิสนฺธิสหคตา ปญฺญา อสฺส อตฺถีติ ปญฺญวา, ปจฺจเย ปเร ทีฆานํ กฺวจิ รสฺสตฺตํฯ วิทติ เอเตนาติ วิโท, ญาณํ, วิโท เอตสฺส อตฺถิ, เอตสฺมึ วา วิชฺชตีติ วิทฺวา, พฺยญฺชเน ปุพฺพสฺสรโลโปฯ
อวณฺณาติ กึ? สติมา, พนฺธุมาฯ
พหุลาธิการา รสฺมิวา, ลกฺขิวา, ยสสฺสิวา, ภยทสฺสิวา, มสฺสุวา, คาณฺฑีวธนฺวาติปิ สิชฺฌนฺติฯ ตตฺถ คาณฺฑีวธนุ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ คาณฺฑีวธนฺวา, พฺยญฺชเน ปุพฺพสฺสรโลโปฯ
๔๗๖. ทณฺฑาทีหิกอี วา [ก. ๓๖๖; รู. ๔๐๐; นี. ๗๙๐; จํ. ๔.๒.๑๑๘-๑๒๑; ปา. ๕.๒.๑๑๕-๖]ฯ
เตหิ มนฺตฺวตฺเถ อิก, อี โหนฺติ วาฯ
นิจฺจํ คหิโต ทณฺโฑ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ ทณฺฑิโก, ทณฺฑี, ทณฺฑวาฯ เอวํ คนฺธิโก, คนฺธี, คนฺธวา, รูปิโก, รูปี, รูปวาฯ อิณสามิเก วตฺตพฺเพ ธนา อิโก, ธนิโก, อญฺญตฺร ธนี, ธนวา, อตฺถิโก, อตฺถี, อตฺถวาฯ
เอตฺถ จ อสนฺนิหิเตน อตฺเถน อตฺโถ อสฺส อตฺถีติ อตฺถิโก, มหคฺเฆน อตฺถิโก มหคฺฆตฺถิโกฯ เอวํ ธนตฺถิโก, ปุญฺญตฺถิโก, เสยฺยตฺถิโก, อยํ อตฺโถ เอตสฺสาติ อิทมตฺถี, ปาฏเวน อตฺโถ อสฺสาติ ปาฏวตฺถีฯ เอวํ เฉกตฺถี, กุสลตฺถีอิจฺจาทีนิ สิชฺฌนฺติฯ
วณฺณสทฺทนฺตา ปน อีเยว โหติ, พฺรหฺมุโน วณฺโณ สณฺฐานํ อสฺส อตฺถีติ พฺรหฺมวณฺณีฯ อถ วา พฺรหฺมุโน วณฺโณ พฺรหฺมวณฺโณ, พฺรหฺมวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โส พฺรหฺมวณฺณีฯ เอวํ พฺรหฺมวจฺฉสี, ‘วจฺฉส’นฺติ สีสํ, ตทฺธิตนฺตสมาสปทํ นาเมตํฯ เอวํ เทววณฺณีฯ
หตฺถ, ทนฺตาทีหิ ชาติยํ อี, หตฺถี, ทนฺตี, คโช, ทาฐี, เกสรี, สีโห, อญฺญตฺร หตฺถวา, ทนฺตวาฯ พฺรหฺมจาริมฺหิ วตฺตพฺเพ วณฺณโต อีเยว, วณฺณี, อญฺญตฺร วณฺณวาฯ โปกฺขราทีหิ เทเส อีเยว, โปกฺขรํ วุจฺจติ กมลํ, โปกฺขรณี, ปุน อิตฺถิยํ นี, ปุพฺพอี-การสฺส อตฺตํ, อุปฺปลินี, กุมุทินี, ภิสินี, มุฬาลินี, สาลุกินี, ปทุมํ เอตฺถ เทเส อตฺถีติ ปทุมี, ตโต อิตฺถิยํ นี, ปทุมินี, ปุพฺพอี-การสฺส รสฺสตฺตํ, สพฺพํ กมลากรสฺส วา กมลคจฺฉสฺส วา นามํ, อญฺญตฺร โปกฺขรวา หตฺถี, อิธ โสณฺฑา โปกฺขรํ นามฯ
สิขี, สิขาวา, มาลี, มาลาวา, สีลี, สีลวา, พลี, พลวาฯ สมาสนฺเตปิ อี, นิทฺทาสีลี, สภาสีลี, พาหุพลี, อูรุพลีฯ สุข, ทุกฺเขหิ อีเยว, สุขี, ทุกฺขี อิจฺจาทิฯ
๔๗๗. ตปาทีหิ สี [ก. ๓๖๕; รู. ๓๙๙; นี. ๗๘๙; จํ. ๔.๒.๑๐๖; ปา. ๕.๒.๑๐๒; ‘… สฺสี’ (พหูสุ)]ฯ
ตปาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ สี โหติ วาฯ
ตโป อสฺส อสฺมึ วา วิชฺชตีติ ตปสฺสี, ทฺวิตฺตํฯ เอวํ ยสสฺสี, เตชสฺสี, มโน อสฺส อตฺถีติ มนสฺสีฯ
วาตฺเวว? ยสวาฯ
๔๗๘. โณ ตปา [ก. ๓๗๐; รู. ๔๐๕; นี. ๗๙๕; จํ. ๔.๒.๑๐๖; ปา. ๕.๒.๑๐๓]ฯ
ตปมฺหา มนฺตฺวตฺเถ โณ โหติฯ
ตโป อสฺส อตฺถีติ ตาปโส, อิตฺถิยํ ตาปสีฯ
๔๗๙. มุขาทิโต โร [ก. ๓๖๗; รู. ๔๐๑; นี. ๗๙๑; จํ. ๔.๒.๑๑๐, ๑๑๑; ปา. ๕.๒.๑๐๖, ๑๐๗]ฯ
มุขาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ โร โหติฯ
อสํยตํ มุขํ อสฺส อตฺถีติ มุขโร, สุสิ อสฺส อตฺถีติ สุสิโร, รุกฺโข, อูโส ขาโร ยสฺมึ อตฺถีติ อูสโร, ขารภูมิปฺปเทโส, มธุ รโส อสฺส อตฺถีติ มธุโร, คุโฬ, นคา เอตฺถ สนฺตีติ นคโร, พหุปพฺพตปฺปเทโส, ‘‘นคร’’นฺติปิ ปาโฐ, กุญฺโช วุจฺจติ หนุ, กุญฺชโร, หตฺถี, อุณฺณตา ทนฺตา อสฺส สนฺตีติ ทนฺตุโร, หตฺถีเยว, มหาวุตฺตินา อสฺส อุตฺตํฯ
๔๘๐. ตุนฺทฺยาทีหิ โภ [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๓๘๗; จํ. ๔.๒.๑๔๘; ปา. ๕.๒.๑๓๙]ฯ
ตุนฺทิอิจฺจาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ โภ โหติ วาฯ
ตุนฺทิ วุจฺจติ วุทฺธา นาภิ, ตุนฺทิโภ, วลิโย เอตสฺมึ อตฺถีติ วลิโภฯ
วาตฺเวว? ตุนฺทิมาฯ
๔๘๑. สทฺธาทิตฺว [ก. ๓๗๐; รู. ๔๐๕; นี. ๗๙๕; จํ. ๔.๒.๑๐๕; ปา. ๕.๒.๑๐๑ (สทฺทาทิวฺห?)]ฯ
สทฺธาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ อ โหติฯ
สทฺธา อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ สทฺโธฯ เอวํ ปญฺโญ, สโตฯ
วาตฺเวว? ปญฺญวา, สติมาฯ
๔๘๒. อาลฺวาภิชฺฌาทีหิ [ก. ๓๕๙; รู. ๓๘๔; นี. ๗๗๙; จํ. ๔.๒.๑๕๗; ปา. ๓.๒.๑๕๘]ฯ
อภิชฺฌาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ อาลุ โหติ วาฯ
อภิชฺฌา อธิกา อสฺส อตฺถีติ อภิชฺฌาลุ, สีตลทุกฺขํ อธิกํ อสฺส อตฺถีติ สีตาลุ, ธชา พหุลา อสฺมึ รเถ สนฺตีติ ธชาลุ, ทยา พหุลา อสฺสาติ ทยาลุ, ปุริสจิตฺตํ พหุลํ อสฺสาติ ปุริสาลุ, ปุริสโลลา อิตฺถีฯ
วาตฺเวว? ทยาวาฯ
๔๘๓. ปิจฺฉาทิตฺวิโล [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๐๒, ๑๐๓; ปา. ๕.๒.๙๙, ๑๐๐]ฯ
ปิจฺฉาทิโต มนฺตฺวตฺเถ อิโล โหติ วาฯ
ปิจฺฉํ ตูลํ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ปิจฺฉิโล, ปิจฺฉวา, ตูลรุกฺโข, ปิจฺฉิลา สิปฺปลิ [สิปฺปลี, สีมฺพลี, เสมฺมลีติปิ ทิสฺสติ], เผนิโล [เผณิโลติปิ ทิสฺสติ], เผนวา, อทฺทาริฏฺฐโก, ชฏิโล, ชฏาวา, ตาปโส, ตุณฺฑิโล, ตุณฺฑวา, อธิกา วาจา อสฺส อตฺถีติ วาจาโล, มหาวุตฺตินา อิโลโปฯ
๔๘๔. สีลาทิโต โว [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๑๓; ปา. ๕.๒.๑๐๙]ฯ
สีลาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ โว โหติฯ
นิจฺจรกฺขิตสีลํ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ สีลโว, ปุริโส, สีลวา, อิตฺถี, เกสา อติทีฆา อสฺมึ สนฺตีติ เกสโว, เกสวา, อปริมาณา อณฺณา อุทกา อสฺมึ สนฺตีติ อณฺณโว, มหนฺตํ พลํ อสฺส อตฺถีติ พลโว, พลวา, พลวํฯ คาณฺฑี วุจฺจติ สนฺธิ, พหโว คาณฺฑี อสฺมึ อตฺถีติ คาณฺฑีวํ, ธนุ [คณฺฑสฺส คณฺฑมิคสิงฺคสฺส อยํ คาณฺฑี, โส อสฺส อตฺถีติ คาณฺฑีติ คาณฺฑีโวฯ (ปญฺจกาฏีกา)ฯ คาณฺฑีเมณฺฑสิงฺคมสฺส อตฺถีติ คาณฺฑีวํ, ธนุฯ (ปโยคสิทฺธิ)ฯ คาณฺฑี คนฺถิ, โส อตฺถิ อสฺส อสฺมึ วา คาณฺฑีโว อชฺชุนธนุ, (มุคฺธโพธฏีกา)], พหุกา ราชี อสฺส อตฺถีติ ราชีวํ, ปงฺกชํฯ
๔๘๕. มายาเมธาหิ วี [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๓๗; ปา. ๕.๒.๑๒๑]ฯ
เอเตหิ มนฺตฺวตฺเถ วี โหติฯ
มายาวี, เมธาวีฯ
๔๘๖. อิสฺสเร อามฺยุวามี [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๔๓; ปา. ๕.๒.๑๒๖; ‘‘สิสฺสเร…’’ (พหูสุ)]ฯ
อิสฺสรภูเต มนฺตฺวตฺเถ อามี, อุวามี โหนฺติฯ
อิสฺสริยฏฺฐานภูตํ สํ อสฺส อตฺถีติ สามี, สุวามี [สุ. นิ. ๖๗๑], อิตฺถิยํ สามินี, สุวามินี, พินฺทุโลโป, กาคเม สามิโกฯ
๔๘๗. ลกฺขฺยา โณ อ จ [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; ปา. ๕.๒.๑๐๐]ฯ
ลกฺขีมฺหา มนฺตฺวตฺเถ โณ โหติ, อีการสฺส อตฺตญฺจ โหติฯ
ลกฺขี สิรี เอตสฺส อตฺถีติ ลกฺขโณฯ
๔๘๘. องฺคา โน กลฺยาเณ [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; ปา. ๕.๒.๑๐๐]ฯ
กลฺยาเณ วตฺตพฺเพ องฺคมฺหา มนฺตฺวตฺเถ โน โหติฯ
กลฺยาณํ องฺคํ เอติสฺสา อิตฺถิยา อตฺถีติ องฺคนาฯ
๔๘๙. โส โลมา [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๐๔; ปา. ๕.๒.๑๐๐]ฯ
โลมมฺหา มนฺตฺวตฺเถ สปจฺจโย โหติฯ
พหูนิ โลมานิ อสฺส สนฺตีติ โลมโสฯ เอตฺถ ‘โส’ติ สุตฺตวิภาเคน ‘‘สุเมธโส, ภูริเมธโส’’ อิจฺจาทีนิปิ สิชฺฌนฺติฯ
อสฺสตฺถิราสิ นิฏฺฐิโตฯ
ภาว, กมฺมราสิ
๔๙๐. ตสฺส ภาวกมฺเมสุ ตฺต ตา ตฺตน ณฺย เณยฺยณิย ณ อิยา [ก. ๓๖๐; รู. ๓๘๗; นี. ๗๘๐; จํ. ๔.๑.๑๓๖-๑๕๓; ปา. ๕.๑.๑๑๙-๑๓๖]ฯ
ตสฺส ภาโว, ตสฺส กมฺมนฺติ อตฺเถ ฉฏฺฐุนฺตา เอเต อฏฺฐ ปจฺจยา พหุลํ ภวนฺติฯ
ตตฺถ ภวนฺติ พุทฺธิ, สทฺทา เอตสฺมาติ ภาโว, สทฺทานํ อตฺตโน อตฺเถสุ อาทิมฺหิ อุปฺปตฺติการณํ, จิรกาลํ ปวตฺติการณญฺจฯ ตตฺถ อาทิมฺหิ ปวตฺติการณํ พฺยปฺปตฺตินิมิตฺตํ นามฯ จิรกาลํ ปวตฺติการณํ ปวตฺตินิมิตฺตํ นามฯ ตทุภยมฺปิ ชาติ, ทพฺพ, คุณ, กฺริยา, นามวเสน ปญฺจวิธํ โหติฯ
ตตฺถ ‘‘โคสฺส ภาโว โคตฺต’’นฺติ เอตฺถ โคชาติ ภาโว นามฯ
‘‘ทณฺฑิโน ภาโว ทณฺฑิตฺต’’นฺติ เอตฺถ ทณฺฑทพฺพํ ภาโว นามฯ
‘‘นีลสฺส ปฏสฺส ภาโว นีลตฺต’’นฺติ เอตฺถ นีลคุโณ ภาโว นามฯ
‘‘ปาจกสฺส ภาโว ปาจกตฺต’’นฺติ เอตฺถ ปจนกฺริยา ภาโว นามฯ
‘‘ติสฺสนามสฺส ชนสฺส ภาโว ติสฺสตฺต’’นฺติ เอตฺถ ติสฺสนามํ ภาโว นามฯ
ตตฺถ โคสฺส ภาโวติ โคสทฺทํ สุตฺวา โคทพฺเพ โคพุทฺธิยา วา โคทพฺพํ ทิสฺวา ตสฺมึ ทพฺเพ โคโวหารสฺส วา ปวตฺติการณนฺติ อตฺโถฯ เอวํ เสเสสุปิ ยถานุรูปํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
ตฺตมฺหิ-โคตฺตํ, ทณฺฑิตฺตํ, ปาจกตฺตํ, ติสฺสตฺตํ อิจฺจาทิฯ
ตามฺหิ-สงฺคณิการามตา, นิทฺทารามตา, ภสฺสารามตา อิจฺจาทิฯ
ตฺตนมฺหิ-ปุถุชฺชนตฺตนํ, เวทนตฺตนํ, ชารตฺตนํ, ชายตฺตนํ อิจฺจาทิฯ
ณฺยมฺหิ-อลสสฺส ภาโว อาลสฺยํ, สมณสฺส ภาโว สามญฺญํ, พฺราหฺมณสฺส ภาโว พฺราหฺมญฺญํ, สีลสมาธิปญฺญาคุโณ สามญฺญญฺจ พฺราหฺมญฺญญฺจ นามฯ ตาปสสฺส ภาโว ตาปสฺยํ, นิปุณสฺส ภาโว เนปุญฺญํ, วิปุลสฺส ภาโว เวปุลฺลํ, รญฺโญ ภาโว รชฺชํ, อาปพฺพตสฺส เขตฺตสฺส ภาโว อาปพฺพตฺยํ, ทายาทสฺส ภาโว ทายชฺชํ, วิสมสฺส ภาโว เวสมฺมํ, สขิโน ภาโว สขฺยํ, วาณิชานํ ภาโว วาณิชฺชํ อิจฺจาทิฯ
เณยฺยมฺหิ – สุจิสฺส ภาโว โสเจยฺยํฯ เอวํ อาธิปเตยฺยํ อิจฺจาทิฯ
ณิยมฺหิ-อาลสิยํ, มทภาโว มทิยํฯ เอวํ ทกฺขิยํ, ปุโรหิตภาโว โปโรหิติยํ, พฺยตฺตสฺส ภาโว เวยฺยตฺติยํ, พฺยาวฏสฺส ภาโว เวยฺยาวฏิยํ, อิมานิ ทฺเว ปุพฺเพ เวยฺยากรณปทํ วิย สิทฺธานิฯ
ณมฺหิ-ครุโน ภาโว คารโว, ปฏุภาโว ปาฏวํ อิจฺจาทิฯ
อิยมฺหิ-อธิปติภาโว อธิปติยํ, ปณฺฑิตภาโว ปณฺฑิติยํ, พหุสฺสุตภาโว พหุสฺสุติยํ, นคฺคสฺส ภาโว นคฺคิยํ, สูรภาโว สูริยํ, วีรภาโว วีริยํ อิจฺจาทิฯ
กมฺมตฺเถ กมฺมํ นาม กฺริยา, อลสสฺส กมฺมํ อลสตฺตํ, อลสตา, อลสตฺตนํ, อาลสฺยํ, อาลเสยฺยํ, อาลสิยํ, อาลสํ, อลสิยํ อิจฺจาทิฯ
๔๙๑. พฺย วทฺธทาสา วา [ก. ๓๖๐; รู. ๓๘๗; นี. ๗๘๐]ฯ
ภาว, กมฺเมสุ วทฺธ, ทาเสหิ พฺโย โหติ วาฯ
วทฺธสฺส ภาโว กมฺมํ วา วทฺธพฺยํ, วทฺธตา, ทาสพฺยํ, ทาสตา, ‘วทฺธว’นฺติ อิธ เณ ปเร วาคโมฯ
๔๙๒. นณ ยุวา โพ จ วเย [ก. ๓๖๑; รู. ๓๘๘; นี. ๗๘๑; จํ. ๔.๑.๑๔๖; ปา. ๕.๑.๑๓๐; ‘…วสฺส’ (พหูสุ)]ฯ
วเย คมฺยมาเน ภาว, กมฺเมสุ ยุวโต นณ โหติ วา พาคโม จฯ
ยุวสฺส ภาโว โยพฺพนํฯ
วาตฺเวว? ยุวตฺตํ, ยุวตาฯ
๔๙๓. อณฺวาทีหิโม [ก. ๓๖๐; รู. ๓๘๗; นี. ๗๘๐; จํ. ๔.๑.๑๓๙; ปา. ๕.๑.๑๒๒; ‘อณฺวาทิตฺวิโม’ (พหูสุ)]ฯ
เตหิ ภาเว อิโม โหติ วาฯ
อณุโน ภาโว อณิมา, ลฆุโน ภาโว ลฆิมาฯ
๔๙๔. กสฺสมหตมิเม กสมหา [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นิ. ๘๕๙; ‘กสฺสก…’?]ฯ
อิมปจฺจเย ปเร กสฺส, มหนฺตสทฺทานํ กเมน กส, มหา โหนฺติฯ
กสฺสกสฺส กมฺมํ กสิมา [(กิสมหตมิเม กสมหาฯ อิมปจฺจเย ปเร กิส, มหนฺถสทฺทานํ กเมน กส, มหา โหนฺถิฯ กิสสฺส ภาโว กสิมา, โมค. ๔-๑๓๓)], มหนฺตสฺส ภาโว มหิมาฯ สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, ณฺยมฺหิ สาคโม, ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปรรูปตฺตํฯ เอวํ โทมนสฺสํ, สุนฺทรํ วโจ เอตสฺมินฺติ สุวโจ, สุวจสฺส ภาโว โสวจสฺสํฯ เอวํ โทวจสฺสํฯ
‘‘อารามรามเณยฺยกํ, อุยฺยานรามเณยฺยกํ, ภูมิรามเณยฺยกํ’’ อิจฺจาทีสุ รมิตพฺพนฺติ รมณํ, รมณํ เอตฺถ อตฺถีติ รามโณ, อาราโม, อารามรามณสฺส ภาโว อารามรามเณยฺยกํ, เณยฺโย, สกตฺเถ จ โก [กถํ รามณิยกตฺถิ? สกตฺเถ กนฺถา เณน สิทฺธํ, (โมค. ๔-๕๙)], อารามสมฺปตฺติ, อารามสิรีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ เสเสสุฯ
ภาว, กมฺมราสิ นิฏฺฐิโตฯ
ปริมาณราสิ
๔๙๕. ตมสฺส ปริมาณํ ณิโก จ [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๔.๑.๖๒; ปา. ๕.๑.๕๗, ๕๘]ฯ
ตํ อสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ ปฐมนฺตา ณิโก โหติ โก จฯ ปริมียเต อเนนาติ ปริมาณํฯ
โทโณ ปริมาณมสฺสาติ โทณิโกฯ เอวํ ขาริโก, กุมฺภิโก, อสีติวสฺสานิ ปริมาณมสฺสาติ อาสีติโก, วโยฯ เอวํ นาวุติโก, อุปฑฺฒกาโย ปริมาณมสฺสาติ อุปฑฺฒกายิกํ, พิมฺโพหนํ, ทฺเว ปริมาณมสฺสาติ ทุกํฯ เอวํ ติกํ, จตุกฺกํ, ปญฺจกํ, ฉกฺกํ, ทฺวิตฺตํฯ ทสกํ, สตกํฯ
๔๙๖. ยเตเตหิ ตฺตโก [ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๐; ปา. ๕.๑.๒๒, ๒๓]
ตมสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ ย, ต, เอตสทฺเทหิ สทิสทฺวิภูโต ตฺตโก โหติฯ
ยํ ปริมาณมสฺสาติ ยตฺตกํฯ เอวํ ตตฺตกํฯ
๔๙๗. เอตสฺเสฏ ตฺตเก [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙]ฯ
ตฺตเก ปเร เอตสทฺทสฺส เอฏ โหติฯ
เอตํ ปริมาณมสฺสาติ เอตฺตกํ, ยาว ปริมาณมสฺสาติ ยาวตฺตกํฯ เอวํ ตาวตฺตกํ, เอตาวตฺตกํฯ ‘ยเตเตหี’ติ วจเนน ยาว, ตาว, เอตาวาปิ คยฺหนฺติฯ
๔๙๘. สพฺพา จ ฏาวนฺตุ [ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๐; จํ. ๔.๒.๔๓; ปา. ๕.๒.๓๙; ‘สพฺพา จจวนฺตุ’ (พหูสุ)]ฯ
ตมสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ ย, เต’เตหิ จ สพฺพโต จ ฏาวนฺตุ โหติ, เอตสฺส ทฺวิตฺตํฯ
สพฺพํ ปริมาณํ อสฺสาติ สพฺพาวนฺตํ, สพฺพาวา, อตฺโถ, สพฺพาวนฺโต, สพฺพาวนฺตา, อตฺถา, สพฺพาวติ, อตฺเถ, สพฺพาวนฺเตสุ, อตฺเถสุ, อิตฺถิยํ สพฺพาวตี, สพฺพาวนฺตี, ปริสาฯ เอวํ ยาวา, ยาวนฺตา, ยาวนฺโต, ตาวา, ตาวนฺตา, ตาวนฺโต, เอตฺตาวา, เอตฺตาวนฺตา, เอตฺตาวนฺโต อิจฺจาทิฯ
กฺวจิ มหาวุตฺตินา เอกสฺส ต-การสฺส โลโป, ยาวตโก กาโย, ตาวตโก พฺยาโม [ที. นิ. ๓.๒๐๐], ยาวติกา ยานสฺส ภูมิฯ
๔๙๙. กึมฺหา รติ รีว รีวตก ริตฺตกา [ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๐; จํ. ๔.๒.๔๕; ปา. ๕.๒.๔๑]ฯ
ตํ อสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ กึสทฺทโต เอเต จตฺตาโร ปจฺจยา ภวนฺติฯ
๕๐๐. รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺส [ก. ๕๓๙; รู. ๕๕๘; นี. ๑๑๒๔]ฯ
รานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร ปทนฺตสราทิสฺส โลโป โหติฯ อาทิสทฺเทน ปทนฺตพฺยญฺชนํ คยฺหติ, สุตฺตวิภตฺเตน รีวนฺตุ, ริตฺตาวนฺตุปจฺจยา จ โหนฺติฯ
กึ ปริมาณมสฺสาติ กติฯ ปญฺจกฺขนฺธา กติ กุสลา, กติ อกุสลา [วิภ. ๑๕๑], กติวสฺโสสิ ตฺวํ ภิกฺขุ, เอกวสฺโส อหํ ภควา [มหาว. ๗๘], กึ ปริมาณํ อสฺสาติ กีวํ, กึว ทูโร อิโต คาโมฯ เอวํ กีวตกํ, กิตฺตกํฯ
รีวนฺตุมฺหิ – กีวนฺโต โหนฺตุ ยาจกา [ชา. ๒.๒๐.๑๐๓] ติฯ
ริตฺตาวนฺตุมฺหิ – กิตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปญฺญตฺติ [สํ. นิ. ๓.๘๒], กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต รูปนฺติ วุจฺจติ, กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต มาโรติ วุจฺจติ [สํ. นิ. ๓.๑๖๑]ฯ
ปุพฺพสุตฺเตน ฏาวนฺตุมฺหิ – เอตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปญฺญตฺติ, เอตฺตาวตา รูปนฺติ วุจฺจติ, เอตฺตาวตา มาโรติ วุจฺจติฯ
๕๐๑. มาเน มตฺโต [ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๗๐๘; จํ. ๔.๒.๓๘; ปา. ๕.๒.๓๗]ฯ
มียเต เอเตนาติ มานํ, ตํ อุมฺมานํ, ปริมาณนฺติ ทุวิธํ, อุทฺธํ มานํ อุมฺมานํ, ตทญฺญํ มานํ ปริมาณํ, อิมสฺมึ สุตฺเต ปน สามญฺญวจนตฺตา ทุวิธมฺปิ ลพฺภติ, ทุวิเธ มาเน ปวตฺตา หตฺถาทิสทฺทมฺหา ตมสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ มตฺตปจฺจโย โหติฯ
หตฺโถ ปริมาณํ อสฺสาติ หตฺถมตฺตํ, ทฺเว หตฺถา ปริมาณํ อสฺสาติ ทฺวิหตฺถมตฺตํ, ทฺเว องฺคุลิโย ปริมาณํ อสฺสาติ ทฺวงฺคุลมตฺตํฯ เอวํ จตุรงฺคุลมตฺตํ, วิทตฺถิมตฺตํ, โยชนมตฺตํ, ตีณิ โยชนานิ ปริมาณํ อสฺสาติ ติโยชนมตฺตํ, นาฬิมตฺตํ, ปตฺถมตฺตํ, โทณมตฺตํ, ปลํ วุจฺจติ อุมฺมานสงฺขาโต ปาติวิเสโส, ปลํ ปริมาณํ อสฺสาติ ปลมตฺตํ, ปญฺจมตฺตํ, ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ [ปารา. ๑], ติํสมตฺตํ, สฏฺฐิมตฺตํ, สตมตฺตํ, สหสฺสมตฺตํ, โกฏิมตฺตํ, กุมฺภมตฺตํ, จาฏิมตฺตํ, หตฺถิมตฺตํ, ปพฺพตมตฺตํ อิจฺจาทิฯ
‘มตฺตา’ติ วา ปริมาณวาจิสทฺทนฺตรํ, หตฺโถ มตฺตา เอตสฺสาติ หตฺถมตฺตํฯ เอวํ ทฺวิหตฺถมตฺตํ, อิจฺจาทินา สมาโสปิ ยุชฺชติฯ อเภทูปจาเรน ปน หตฺถปริมาณํ หตฺโถติ กตฺวา ‘‘ทฺวิหตฺถํ วตฺถํ, โทโณ วีหิ, โทโณ มาโส’’ติ สิชฺฌติฯ
๕๐๒. ตคฺโฆ จุทฺธํ [ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๗๐๘; จํ. ๔.๒.๓๙; ปา. ๕.๒.๓๗]ฯ
อุทฺธํมาเน ปวตฺตา สทฺทา ตมสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ ตคฺฆปจฺจโย โหติ มตฺโต จฯ
ชณฺณุ ปริมาณมสฺสาติ ชณฺณุตคฺฆํ, ชณฺณุมตฺตํฯ
๕๐๓. โณ จ ปุริสา [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๔.๒.๔๐ …เป.… ๕.๒.๓๘]ฯ
อุทฺธํมาเน ปวตฺตา ปุริสมฺหา โณ จ โหติ ตคฺโฆ จ มตฺโต จฯ
จตุหตฺโถ ปุริโส ปริมาณมสฺสาติ โปริสํ, ติโปริสํ, สตโปริสํ, คมฺภีรํฯ เอวํ ปุริสตคฺฆํ, ปุริสมตฺตํ, อุทฺธํ ปสาริตหตฺเถน สทฺธิํ ปญฺจหตฺถํ ปุริสปมาณํ โปริสนฺติ วทนฺติ, ‘‘เอกูนตีโส วยสา’’ติ [ที. นิ. ๒.๒๑๔ (เอกูนติํโส)] เอตฺถ เอกูนตีส วสฺสานิ อายุปริมาณํ อสฺสาติ เอกูนตีโสฯ เอวํ วีโส, ตีโส, จตฺตาลีโส, ปญฺญาโส, สหสฺโส พฺรหฺมา, ทฺวิสหสฺโส พฺรหฺมา, ทสสหสฺโส พฺรหฺมาฯ เอตฺถ จ ‘‘สหสฺสปริมาณํ จกฺกวาฬํ อสฺสาติ สหสฺโส’’-อิจฺจาทินา ณปจฺจเยน สิชฺฌติฯ
ปริมาณราสิ นิฏฺฐิโตฯ
สงฺขฺยาราสิ
๕๐๔. เอกา กากฺยสหาเย [ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๕; จํ. ๔.๒.๖๗; ปา. ๕.๓.๕๒]ฯ
อสหายตฺเถ เอกมฺหา ก, อากี โหนฺติ วาฯ
อสหาโย เอโก, เอกโก, เอกากี, เอโก วาฯ
อิตฺถิยํ เอกิกา, เอกากินี, เอกา วา, ‘อธาตุสฺส เก’ติ สุตฺเตน อิตฺถิยํ กมฺหิ ปเร อสฺส อิตฺตํฯ
๕๐๕. ทฺวิติ จตูหิ ตียตฺถา [ก. ๓๘๕; รู. ๔๐๙; นี. ๘๑๗; ติสตฺถา?]ฯ
เตหิ ตสฺส ปูรณนฺติ อตฺเถ ตีโย จ ตฺโถ จ โหนฺติฯ
๕๐๖. ทฺวิตีนํ ทุตา ตีเย [ก. ๓๘๖, ๔๑๐; นี. ๘๑๘; ติเย?]ฯ
ตีเย ปเร ทฺวิ, ติสทฺทานํ ทุ, ตาเทสา โหนฺติฯ
ทฺวินฺนํ ปูรโณ ทุตีโย [ฉฏฺฐสํคีติ ปาเฐสุ ทุติโยตฺยาทินา ทิสฺสนฺติ], ทฺวินฺนํ ปูรณี ทุตียา, ทฺวินฺนํ ปูรณํ ทุตียํฯ เอวํ ตตีโย, ตตียา, ตตียํฯ จตุนฺนํ ปูรโณ จตุตฺโถ, จตุตฺถี, จตุตฺถํฯ
๕๐๗. ม ปญฺจาทิกติหิ [ก. ๓๗๓; รู. ๔๐๖; นี. ๘๐๒; จํ. ๔.๒.๕๕; ปา. ๕.๒.๔๙]ฯ
ปญฺจาทีหิ จ กติมฺหา จ ตสฺส ปูรณนฺติ อตฺเถ โม โหติฯ
ปญฺจโม, ปญฺจมี, ปญฺจมํฯ เอวํ สตฺตม, อฏฺฐม, นวม, ทสม, เอกาทสมาทิฯ กตินฺนํ ปูรโณ กติโม, กติมี, ติถีฯ
๕๐๘. ตสฺส ปูรเณกาทสาทิโต วา [ก. ๓๗๔; รู. ๔๑๒; นี. ๘๐๕; จํ. ๔.๒.๕๑; ปา. ๕.๒.๔๘]ฯ
ปูรเต อเนนาติ ปูรณํ, เอกาทสาทิโต ตสฺส ปูรณนฺติ อตฺเถ ฏานุพนฺโธ อปจฺจโย โหติ วาฯ
เอกาทสนฺนํ ปูรโณ เอกาทโส, เอกาทสี, เอกาทสํ, เอกาทสโม วาฯ เอวํ ทฺวาทโส, ทฺวาทสโม, เตรโส, เตรสโม, จุทฺทโส, จุทฺทสโม, ปญฺจทโส, ปญฺจทสโม, ปนฺนรโส, ปนฺนรสโม, โสฬโส, โสฬสโม, สตฺตรโส, สตฺตรสโม, อฏฺฐารโส, อฏฺฐารสโมฯ
๕๐๙. เฏ สติสฺส ติสฺส [ก. ๓๘๙; รู. ๔๑๓; นี. ๘๒๔]ฯ
เฏ ปเร สติสฺส ติ-การสฺส โลโป โหตีติ วีสติ, ตีสตีนํ ติสฺส โลโปฯ
เอกูนวีโส, เอกูนวีสติโม, วีโส, วีสติโม, ตีโส, ตีสติโม, จตฺตาลีโส, จตฺตาลีสโม, ปญฺญาโส, ปญฺญาสโมฯ สฏฺฐฺยาทิโต ปุริมสุตฺเตน โม, สฏฺฐิโม, สตฺตติโม, อสีติโม, นวุติโมฯ
๕๑๐. สตาทีนมิ จ [ก. ๓๗๓; รู. ๔๐๖; นี. ๘๐๒; จํ. ๔.๒.๕๓ …เป.… ๕.๒.๕๗]ฯ
สตาทิโต ตสฺส ปูรณตฺเถ โม โหติ, สตาทีนํ อนฺตสฺส อิตฺตญฺจ โหติฯ
สตสฺส ปูรโณ สติโม, ทฺวิสติโม, ติสติโม, สหสฺสิโมฯ
๕๑๑. ฉา ฏฺฐฏฺฐมา [ก. ๓๘๔; รู. ๔๐๗; นี. ๘๐๓]ฯ
ฉมฺหา ตสฺส ปูรณนฺติ อตฺเถ ฏฺฐ, ฏฺฐมา โหนฺติฯ
ฉฏฺโฐ, ฉฏฺฐี, ฉฏฺฐํ, ฉฏฺฐโม, ฉฏฺฐมี, ฉฏฺฐมํฯ
๕๑๒. สงฺขฺยาย สจฺจุตีสาสทสนฺตายาธิกาสฺมึ สตสหสฺเส ฏ [ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๗๐๑; จํ. ๔.๒.๕๐ …เป.… ๕.๒.๔๕, ๔๖; ‘…โฑ’ (พหูสุ)]ฯ
สติ, อุติ, อีส, อาส, ทสนฺตาหิ สงฺขฺยาหิ เต อธิกา อสฺมึ สตสหสฺเสติ อตฺเถ ฏานุพนฺโธ อปจฺจโย โหติฯ
เอตฺถ จ ‘สตสหสฺเส’ติ สเต วา สหสฺเส วาติ อตฺโถฯ
ตตฺถ สหสฺสสทฺเทน สหสฺสํ ทสสหสฺสํ สตสหสฺสํ ทสสตสหสฺสญฺจ คยฺหติฯ
ทสนฺต, สตฺยนฺต, อีสนฺต, อาสนฺต, อุตฺยนฺตาติ เอวํ อนุกฺกโม เวทิตพฺโพฯ
ตตฺถ ทส, เอกาทสโต ปฏฺฐาย ยาว อฏฺฐารสา นวสงฺขฺยา ทสนฺตา นามฯ
วีสติ, เอกวีสติโต ปฏฺฐาย ยาว อฏฺฐวีสติยา นวสงฺขฺยา จ ตีสติ, เอกตีสติโต ปฏฺฐาย ยาว อฏฺฐตีสติยา นวสงฺขฺยา จ สตฺยนฺตา นามฯ
จตฺตาลีส, เอกจตฺตาลีสโต ปฏฺฐาย ยาว อฏฺฐจตฺตาลีสาย นวสงฺขฺยา อีสนฺตา นามฯ
ปญฺญาส, เอกปญฺญาสโต ปฏฺฐาย ยาว อฏฺฐปญฺญาสาย นวสงฺขฺยา อาสนฺตา นามฯ
นวุติ, เอกนวุติโต ปฏฺฐาย ยาว อฏฺฐนวุติยา นว สงฺขฺยา อุตฺยนฺตา นามฯ
เสสา ฏฺฐุนฺต, ตฺยนฺตาปิ อิธ สงฺคยฺหนฺติฯ ฏฺฐุนฺตา นาม สฏฺฐิ,-เอกสฏฺฐฺยาทิกา นวสงฺขฺยาฯ ตฺยนฺตา นาม สตฺตติ, เอกสตฺตตฺยาทิกา นวสงฺขฺยา จ อสีติ, เอกาสีตฺยาทิกา นวสงฺขฺยา จฯ
ทสนฺตาสุ ตาว – ทส อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ ทสสตํฯ เอวํ ทสสหสฺสํ, ทสสตสหสฺสํ, เอกาทส อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ เอกาทสสตํฯ เอวํ เอกาทสสหสฺสํ, เอกาทสสตสหสฺสํฯ เอวํ ทฺวาทสสตมิจฺจาทีนิฯ
สตฺยนฺตาสุ – ฏมฺหิ ติ-การโลโป, วีสติ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ วีสสตํฯ เอวํ เอกวีสสตํ, ทฺวาวีสสตํ อิจฺจาทิ, ตีสติ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ ตีสสตํฯ เอวํ เอกตีสสตํ, ทฺวตฺตีสสตํ อิจฺจาทิฯ เอส นโย สหสฺเสปิฯ
อีสนฺตาสุ – จตฺตาลีสํ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ จตฺตาลีสสตํฯ เอวํ เอกจตฺตาลีสสตํ, ทฺเวจตฺตาลีสสตํ อิจฺจาทิฯ เอส นโย สหสฺเสปิฯ
อาสนฺตาสุ – ปญฺญาสํ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ ปญฺญาสสตํฯ เอวํ เอกปญฺญาสสตํ, ทฺเวปญฺญาสสตํ อิจฺจาทิฯ เอส นโย สหสฺเสปิฯ
ฏฺฐุนฺตาสุ – สฏฺฐิ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ สฏฺฐิสตํฯ เอวํ เอกสฏฺฐิสตํ, ทฺวาสฏฺฐิสตํ อิจฺจาทิฯ เอส นโย สหสฺเสปิฯ
ตฺยนฺตาสุ – สตฺตติ อธิกา, เอกสตฺตติ อธิกา, อสีติ อธิกา, เอกาสีติ อธิกา อิจฺจาทินา วตฺตพฺพาฯ
อุตฺยนฺตาสุ – นวุติ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ นวุติสตํฯ เอวํ เอกนวุติสตํ, ทฺเวนวุติสตํ อิจฺจาทิฯ เอส นโย สหสฺเสปิฯ
อถ วา ทสนฺตา นาม เอกโต ปฏฺฐาย ทสสงฺขฺยาฯ
สตฺยนฺตา นาม เอกาทสโต ปฏฺฐาย วีสสงฺขฺยาฯ
อีสนฺตา นาม เอกตีสโต ปฏฺฐาย ทสสงฺขฺยาฯ
อาสนฺตา นาม เอกจตฺตาลีสโต ปฏฺฐาย ทสสงฺขฺยาฯ
เอวํ ฏฺฐุนฺต, ตฺยนฺต, อุตฺยนฺตาปิ เวทิตพฺพาฯ
เอโก อธิโก ยสฺมึ สเต ตยิทํ เอกสตํ, ‘‘อเถตฺเถกสตํ ขตฺยา, อนุยนฺตา ยสสฺสิโน’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๕๙๔] ปาฬิฯ ‘‘ทฺเว อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ ทฺวิสตํ’’ อิจฺจาทินา สพฺพํ วตฺตพฺพํ, สุวิจิตฺตมิทํ วิธานนฺติฯ
ยถา ปน ‘‘เอโก จ ทส จ เอกาทส, เอกาธิกา วา ทส เอกาทสา’’ติ สิชฺฌติ, ตถา อิธปิ ‘‘ทส จ สตญฺจ ทสสตํ, ทสาธิกํ วา สตํ ทสสต’’นฺติอาทินา วุตฺเต สพฺพํ ตํ วิธานํ สมาสวเสน สิชฺฌติฯ
ตตฺถ ปน ‘‘ทฺเว สตานิ ทฺวิสตํ, ตีณิ สตานิ ติสต’’มิจฺจาทีนิ จ ‘‘ทฺเว สหสฺสานิ ทฺวิสหสฺสํ, ตีณิ สหสฺสานิ ติสหสฺส’’มิจฺจาทีนิ จ ‘‘ทฺเว สตสหสฺสานิ ทฺวิสตสหสฺสํ, ตีณิ สตสหสฺสานิ ติสตสหสฺส’’มิจฺจาทีนิ จ ทิคุสมาเส สิชฺฌนฺติฯ
๕๑๓. วารสงฺขฺยายกฺขตฺตุํ [ก. ๖๔๖; รู. ๔๑๙; นี. ๑๒๘๒; จํ. ๔.๔.๕; ปา. ๕.๔.๑๗]ฯ
วารสมฺพนฺธิภูตา สงฺขฺยาสทฺทา กฺขตฺตุํปจฺจโย โหติฯ
ทฺเว วารา ทฺวิกฺขตฺตุํฯ เอวํ ติกฺขตฺตุํ, จตุกฺขตฺตุํ, ปญฺจกฺขตฺตุํ, ทสกฺขตฺตุํ, สตกฺขตฺตุํ, สหสฺสกฺขตฺตุํฯ
๕๑๔. กติมฺหา [ก. ๖๔๖; รู. ๔๑๙; นี. ๑๒๘๒; จํ. ๔.๔.๖; ปา. ๕.๔.๒๐]ฯ
วารสมฺพนฺธิภูตา กติสทฺทา กฺขตฺตุํ โหติฯ กติ วารา กติกฺขตฺตุํฯ
๕๑๕. พหุมฺหา ธา จ ปจฺจาสตฺติยา [ก. ๖๔๖; รู. ๔๑๙; นี. ๑๒๘๒; ‘ปจฺจาสตฺติยํ’ (พหูสุ)]ฯ
วารสมฺพนฺธิภูตา พหุสทฺทา ปจฺจาสตฺติยา สติ ธา จ โหติ กฺขตฺตุญฺจฯ
พหุวารา พหุกฺขตฺตุํ, พหุสทฺเทน อเนกวารํ อุปลกฺเขติ, อเนกวารา อเนกกฺขตฺตุํฯ เอวํ พหุวารา พหุธา, อเนกวารา อเนกธาฯ ปจฺจาสตฺติ นาม วารานํ อจฺจาสนฺนตา วุจฺจติ, ทิวสสฺส พหุกฺขตฺตุํ ภุญฺชติ, พหุธา ภุญฺชติ, วารานํ ทูรภาเว สติ เต ปจฺจยา น โหนฺติ, มาสสฺส พหุวาเร ภุญฺชติฯ
๕๑๖. สกึ วา [ก. ๖๔๖; รู. ๔๑๙; นี. ๑๒๘๒; จํ. ๔.๔.๘; ปา. ๕.๔.๑๙]ฯ
เอกวารนฺติ อตฺเถ สกินฺติ นิปจฺจเต วาฯ
สกึ ภุญฺชติ, เอกวารํ ภุญฺชติฯ
สงฺขฺยาราสิ นิฏฺฐิโตฯ
ขุทฺทกราสิ
ปการราสิ
๕๑๗. ธา สงฺขฺยาหิ [ก. ๓๙๗; รู. ๔๒๐; นี. ๘๓๖; จํ. ๔.๓.๒๐; ปา. ๕.๓.๔๒]ฯ
สงฺขฺยาวาจีหิ ปกาเร ธา โหติฯ
ทฺวีหิ ปกาเรหิ ทฺวิธาฯ เอวํ ติธา, จตุธา, ปญฺจธา, ทสธา, สตธา, สหสฺสธา, พหุธา, เอกธา, อเนกธาฯ
๕๑๘. เวกา ชฺฌํ [ก. ๓๙๗; รู. ๔๒๐; นี. ๘๓๗; จํ. ๔.๓.๒๔; ปา. ๕.๓.๔๖]ฯ
เอกมฺหา ปกาเร ชฺฌํ โหติ วาฯ
เอเกน ปกาเรน เอกชฺฌํ, เอกธา วาฯ
๕๑๙. ทฺวิตีเหธา [ก. ๔๐๔; รู. ๔๒๐-๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๔.๓.๒๔; ปา. ๕.๓.๔๖]ฯ
ทฺวิติสทฺเทหิ ปกาเร เอธา โหติ วาฯ
ทฺเวธา, เตธา, ทฺวิธา, ติธา วาฯ
๕๒๐. สพฺพาทีหิ ปกาเร ถา [ก. ๓๙๘; รู. ๔๒๑; นี. ๘๔๔; จํ. ๔.๓.๒๖; ปา. ๕.๓.๖๙]ฯ
พหุเภโท วา สามญฺญสฺส เภทโก วิเสโส วา ปกาโร, สพฺพาทีหิ ปกาเร ถา โหติฯ
สพฺเพน ปกาเรน สพฺพถา, สพฺเพหิ ปกาเรหิ สพฺพถา, ยาทิเสน ปกาเรน ยถา, ยาทิเสหิ ปกาเรหิ ยถาฯ เอวํ ตถา, อญฺญถา, อุภยถา, อิตรถาฯ
๕๒๑. กถมิตฺถํ [ก. ๓๙๙; รู. ๔๒๒; นี. ๘๔๕; ปา. ๕.๓.๒๔, ๒๕]ฯ
เอเต สทฺทา ปกาเร นิปจฺจนฺติฯ
เกน ปกาเรน กถํ, อิมินา ปกาเรน อิตฺถํฯ อิมินา สุตฺเตน กึ, อิมสทฺเทหิ ถํ, ตฺถํปจฺจเย กตฺวา กึสฺส กตฺตํ, อิมสฺส อิตฺตญฺจ กริยติฯ
๕๒๒. ตพฺพติ ชาติโย [ก. ๓๙๘; รู. ๔๒๑; นี. ๘๔๔; จํ. ๔.๓.๒๖; ปา. ๕.๓.๖๙]ฯ
โส ปกาโร อสฺส อตฺถีติ ตพฺพา, ตสฺมึ ตพฺพติ, ปการวนฺเต ทพฺเพติ อตฺโถฯ ตํสามญฺญวาจิมฺหา ตพฺพติ ชาติยปจฺจโย โหติฯ
วิเสเสน ปฏุรูโป ปณฺฑิโต ปฏุชาติโยฯ วิเสเสน มุทุรูปํ วตฺถุ มุทุชาติยํฯ
๕๒๓. โส วีจฺฉาปฺปกาเรสุ [ก. ๓๙๗; รู. ๔๒๐; นี. ๘๓๖; จํ. ๔.๔.๒ …เป.… ๕.๔.๔๓]ฯ
วีจฺฉายํ ปกาเร จ โสปจฺจโย โหติฯ
วีจฺฉายํ –
ปทํ ปทํ วาเจติ ปทโส วาเจติฯ ขณฺฑํ ขณฺฑํ กโรติ ขณฺฑโส กโรติ, พิลํ พิลํ วิภชฺชติ พิลโส วิภชฺชติ อิจฺจาทิฯ เอตฺถ จ ‘ปทํ ปทํ’ อิจฺจาทีสุ กฺริยาวิเสสเน ทุติยาฯ
ปกาเร –
พหูหิ ปกาเรหิ ปุถุโส, สพฺเพหิ ปกาเรหิ สพฺพโส อิจฺจาทิฯ
‘‘โยนิโส อุปายโส, ฐานโส, เหตุโส, อตฺถโส, ธมฺมโส, สุตฺตโส, อนุพฺยญฺชนโส’’ อิจฺจาทีสุ ปน มหาวุตฺตินา ตติเยกวจนสฺส โสตฺตํฯ ตถา ทีฆโส, โอรโส อิจฺจาทิฯ
อิติ ปการราสิฯ
กุลราสิ
๕๒๔. ปิติโต ภาตริ เรยฺยณ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕]ฯ
ปิตุสทฺทมฺหา ตสฺส ภาตาติ อตฺเถ เรยฺยณ โหติฯ
ปิตุ ภาตา เปตฺเตยฺโย [อ. นิ. ๖.๔๔]ฯ ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ อุสฺส โลโป, ตสฺส ทฺวิตฺตํฯ
๕๒๕. มาติโต จ ภคินิยํ โฉ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕]ฯ
มาติโต ปิติโต จ ภคินิยํ โฉ โหติฯ
มาตุ ภคินี มาตุจฺฉา [อุทา. ๒๒], ปิตุ ภคินี ปิตุจฺฉา [สํ. นิ. ๒.๒๔๓]ฯ
๕๒๖. มาตาปิตูสฺวามโห [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๖๐; ปา. ๔.๒.๓๖]ฯ
มาตาปิตูหิ เตสํ มาตาปิตูสุ อามโห โหติฯ
มาตุ มาตา มาตามหี, มาตุ ปิตา มาตามโห [ม. นิ. ๒.๔๑๑], ปิตุ มาตา ปิตามหี, ปิตุ ปิตา ปิตามโหฯ
อิติ กุลราสิฯ
หิต, สาธุ, อรหราสิ
๕๒๗. หิเต เรยฺยณ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕]ฯ
มาตาปิตูหิ เตสํ หิเต เรยฺยณ โหติฯ
มาตุ หิโต เมตฺเตยฺโย, ปิตุ หิโต เปตฺเตยฺโยฯ มาตาปิตูสุ สุปฺปฏิปนฺโนฯ
๕๒๘. อิโย หิเต [ก. ๓๕๖; รู. ๓๘๑; นี. ๗๗๓]ฯ
ตสฺส หิตนฺติ อตฺเถ อิโย โหติฯ
อุปาทานานํ หิตํ อุปาทานิยํฯ เอวํ โอฆนิยํ, โยคนิยํ, คนฺถนิยํ, นีวรณิยํ, สุตฺตวิภตฺติยา อญฺญตฺเถสุปิ อิโย, สมาโนทเร สยิโต โสทริโยฯ
๕๒๙. จกฺขฺวาทิโต สฺโส [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗]ฯ
ตสฺส หิตนฺติ อตฺเถ จกฺขฺวาทีหิ สฺโส โหติฯ
จกฺขุสฺส หิตํ จกฺขุสฺสํ [อ. นิ. ๕.๒๐๘], สุภรูปํ จกฺขุเภสชฺชญฺจฯ อายุโน หิตํ อายุสฺสํ [อ. นิ. ๕.๒๓๑], อายุวฑฺฒนวิธิฯ
๕๓๐. ณฺโย ตตฺถ สาธุ [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗; จํ. ๓.๔.๑๐๐, ๑๐๓; ปา. ๔.๔.๙๘, ๑๐๓, ๑๐๕]ฯ
ตสฺมึ สาธูติ อตฺเถ ณฺโย โหติฯ
สภายํ สาธุ สพฺโภ, ‘สาธู’ติ กุสโล โยคฺโย หิโต วาฯ มิตฺตานํ หิตํ เมตฺตํฯ สุตฺตวิภาคา อญฺญตฺรปิ ณฺโย, รถํ วหตีติ รจฺฉา, รถวีถิฯ
๕๓๑. กมฺมานิยญฺญา [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗]ฯ
ตสฺมึ สาธูติ อตฺเถ กมฺมมฺหา นิย, ญฺญา โหนฺติฯ
กมฺเม สาธุ กมฺมนิยํ, กมฺมญฺญํฯ
๕๓๒. กถาทิติโก [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗; จํ. ๓.๔.๑๐๔; ปา. ๔.๔.๑๐๒]ฯ
ตตฺถ สาธูติ อตฺเถ กถาทีหิ อิโก โหติฯ
กถายํ สาธุ กถิโก, ธมฺมกถายํ สาธุ ธมฺมกถิโก, สงฺคาเม สาธุ สงฺคามิโก, คามวาเส สาธุ คามวาสิโก, อุปวาเส สาธุ อุปวาสิโกฯ
๕๓๓. ปถาทีหิ เณยฺโย [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๔.๑๐๕; ปา. ๔.๔.๑๐๔]ฯ
ตตฺถ สาธูติ อตฺเถ ปถาทีหิ เณยฺโย โหติฯ
ปเถ สาธุ ปาเถยฺยํ, สํ วุจฺจติ ธนํ, ตสฺส ปติ สปติ, สปติมฺหิ สาธุ สาปเตยฺยํฯ
๕๓๔. ทกฺขิณายารเห [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๔.๑.๘๐; ปา. ๕.๑.๖๙]ฯ
ทกฺขิณาสทฺทมฺหา อรหตฺเถ เณยฺโย โหติฯ
ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโยฯ
๕๓๕. อาโย ตุมนฺตา [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; ‘ราโย ตุมนฺตา’ (พหูสุ)]ฯ
ตุมนฺตมฺหา อรหตฺเถ อาโย โหติฯ
ฆาเตตุํ อรหตีติ ฆาเตตาโย, ชาเปตุํ อรหตีติ ชาเปตาโย, ‘ชาเปตุ’นฺติ หาเปตุํ, ปพฺพาเชตุํ อรหตีติ ปพฺพาเชตาโย, มหาวุตฺตินา อายมฺหิ สพินฺทุโน อุสฺส โลโปฯ
อิติ หิต, สาธุ, อรหราสิฯ
วิกติราสิ
๕๓๖. ตสฺส วิการาวยเวสุ ณ ณิก เณยฺยมยา [ก. ๓๕๒, ๓๕๑, ๓๗๒; รู. ๓๗๖, ๓๗๔, ๓๘๕; นี. ๗๖๕, ๗๖๔, ๗๙๘; จํ. ๓.๓.๑๐๓; ปา. ๔.๓.๑๓๔]ฯ
ตสฺส วิกาโร, ตสฺส อวยโวติ อตฺเถสุ ณาทโย โหนฺติ, ปกติยา อุตฺตริ อวตฺถนฺตราปตฺติ วิกาโรฯ
อุทุมฺพรสฺส วิกติ โอทุมฺพรํ, ภสฺมา, อุทุมฺพรสฺส อวยโว โอทุมฺพรํ, ปณฺณาทิฯ กโปตาวยโว กาโปตํ, มํสโลหิตปตฺตาทิฯ
ณิกมฺหิ-กปฺปาสสฺส วิกติ กปฺปาสิกํ, สุตฺตํ วตฺถญฺจฯ
เณยฺยมฺหิ-เอณิสฺส อวยโว เอเณยฺยํ, มํสํฯ โกสกิมีนํ วิกติ โกเสยฺยํ, สุตฺตํ วตฺถญฺจฯ
มยมฺหิ-ติณานํ วิกติ ติณมยํฯ เอวํ ทารุมยํ, นฬมยํ, มตฺติกามยํ, คุนฺนํ วิกติ โคมยํ, กรีสํฯ
๕๓๗. ชตุโต มยณ วา [ก. ๓๗๒; รู. ๓๘๕; นี. ๗๙๘; จํ. ๓.๓.๑๐๘; ปา. ๔.๓.๑๓๘; ชตุโต สณ วา (พหูสุ)]ฯ
ตสฺส วิการาวยเวสุ ชตุโต มยณ โหติ วาฯ
ชตุโน วิกาโร ชตุมยํฯ
อิติ วิกติราสิฯ
วิเสสราสิ
๕๓๘. ตรตมิสฺสิกิยิฏฺฐาติสเย [ก. ๓๖๓; รู. ๓๙๐; นี. ๗๘๖; จํ. ๔.๓.๔๕; ปา. ๕.๓.๕๕, ๕๗]ฯ
อติสยตฺเถ เอเต ปจฺจยา ภวนฺติฯ
ปาปานํ อติสเยน ปาโปติ ปาปตโร, ปาปตโม, ปาปิสฺสิโก, ปาปิโย, ปาปิฏฺโฐ, อิตฺถิยํ ปาปตรา, อติสยโตปิ อติสยปจฺจโย โหติ, อติสเยน ปาปิฏฺโฐ ปาปิฏฺฐตโรฯ
๕๓๙. วจฺฉาทีหิ ตนุตฺเต ตโร [ก. ๓๖๓; รู. ๓๙๐; นี. ๗๘๖; จํ. ๔.๓.๗๔; ปา. ๕.๓.๙๑]ฯ
วจฺฉาทีหิ สพฺพตนุภาเว ตโร โหติฯ
อติตรุโณ วจฺโฉ วจฺฉตโร, อิตฺถิยํ วจฺฉตรีฯ โยพฺพนสฺส ตนุตฺเต โยพฺพนปตฺตานํ สุสุตฺตสฺส ตนุตฺเต อติตรุโณ อุสโภ อุกฺขตโร, อสฺสภาวสฺส ตนุตฺเต ตรุณอสฺโส อสฺสตโร, อิตฺถิยํ อสฺสตรีฯ สามตฺถิยสฺส ตนุตฺเต ตรุณอุสโภ อุสภตโรฯ
๕๔๐. กึมฺหา นิทฺธารเณ ตรตมา [ก. ๓๖๓; รู. ๓๙๐; นี. ๗๘๖; จํ. ๔.๓.๗๗; ปา. ๕.๓.๙๒, ๙๓; ‘…รตร รตมา’ (พหูสุ)]ฯ
กึสทฺทา นิทฺธารเณ คมฺยมาเน ตร, ตมา โหนฺติฯ
กตโร ภวตํ เทวทตฺโต, กตโร ภวตํ ยญฺญทตฺโต, กตโม ภวตํ เทวทตฺโต, กตโม ภวตํ ยญฺญทตฺโต, ‘กิสฺส โก’ติ สุตฺเตน ตร, ตเมสุ กิสฺส กตฺตํฯ
อิติ วิเสสราสิฯ
สมูหราสิ
๕๔๑. สมูเห กณณณิกา [ก. ๓๕๔; รู. ๓๗๙; นี. ๗๗๑; จํ. ๓.๑.๔๓-๔๗; ปา. ๔.๒.๓๗-๔๒]ฯ
ตสฺส สมูโหติ อตฺเถ กณ, ณ, ณิกา โหนฺติฯ
โคตฺตปจฺจยนฺเตหิ ตาว – ราชญฺญานํ สมูโห ราชญฺญกํ, มานุสฺสกํฯ
อุกฺขาทีหิ-อุกฺขานํ อุสภานํ สมูโห โอกฺขกํ, โอฏฺฐานํ สมูโห โอฏฺฐกํ, อุรพฺภานํ สมูโห โอรพฺภกํฯ เอวํ ราชกํ, ราชปุตฺตกํ, หตฺถิกํ, เธนุกํ, สสํ อเทนฺติ ภกฺขนฺตีติ สสาทกา, เตสํ สมูโห สสาทกกํฯ อิกฺขณิกํฯ
ณมฺหิ-อมิตฺตานํ สมูโห อมิตฺตํฯ
ณิกมฺหิ-อปูปานํ สมูโห อาปูปิกํ, สกุณานํ สมูโห สากุณิโก [สํกุลานํ สมูโห สํกุลิกํ?]ฯ
๕๔๒. ชนาทีหิ ตา [ก. ๓๕๕; รู. ๓๘๐; นี. ๗๗๑; จํ. ๓.๑.๖๙; ปา. ๔.๒.๔๓]ฯ
ตสฺส สมูโหติ อตฺเถ ตา โหติฯ
ชนตา, ราชตา, พนฺธุตา, คามตา, สหายตา, นครวาสีนํ สมูโห นาครตา อิจฺจาทิฯ
๕๔๓. อยูภทฺวิตีหํเส [ก. ๓๕๔; รู. ๓๗๙; นี. ๗๗๑; จํ. ๔.๒.๔๗, ๔๘; ปา. ๕.๒.๔๓, ๔๔]ฯ
อุภ, ทฺวิ, ตีหิ ตสฺส อํสตฺเถ อโย โหติฯ
อุโภ อํสา ภาคา อสฺสาติ อุภยํ, ทฺเว อํสา อสฺสาติ ทฺวยํ, ตโย อํสา อสฺสาติ ตยํ, วตฺถุตฺตยํ, รตนตฺตยํ, ทฺเว วา ตโย วา อํสา อสฺสาติ ทฺวตฺตยํฯ
อิติ สมูหราสิฯ
ทตฺต, นิพฺพตฺตราสิ
๕๔๔. เตน ทตฺเต ลิยา [ก. ๓๕๘, ๓๕๖; รู. ๓๘๓, ๓๘๑; นี. ๗๗๘, ๗๗๓]ฯ
เตน ทตฺโตติ อตฺเถ ล, อิยา โหนฺติฯ มหาวุตฺตินา ทินฺนสทฺทสฺส ทตฺตตฺตํฯ
เทเวน ทตฺโตติ เทวโล [ชา. ๑.๘.๖๕]ฯ ‘เทวิโล’ติปิ [เทวีโล?] ปาฬิฯ เทวิโย, เทวทตฺโต วาฯ
เอวํ พฺรหฺมโล, พฺรหฺมิโย, พฺรหฺมทตฺโต, สิเวน พิสฺสนุเทวราเชน ทตฺโต สีวโล, สีวิโย, อิตฺถิยํ สีวลิ, สีวิยิ, สิสฺส ทีโฆฯ
๕๔๕. เตน นิพฺพตฺเต [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗; ‘เตน นิพฺพตฺเต อิโม’?]ฯ
เตน นิพฺพตฺเต อิโม โหติฯ
ปาเกน นิพฺพตฺตํ ปากิมํ, เผเณน นิพฺพตฺตํ เผณิมํ, เวฐเนน นิพฺพตฺตํ เวฐิมํฯ เอวํ เวธิมํ, โคปฺผเนน นิพฺพตฺตํ โคปฺผิมํ [ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๓๑], ปุปฺผทามํ, กรเณน นิพฺพตฺตํ กิตฺติมํ, กุตฺติมํ วา, มหาวุตฺตินา กรณสฺส กิตฺตํ กุตฺตญฺจฯ สุตฺตวิภตฺเตน สํหาริมํ, อาหาริมํ อิจฺจาทีนิ สิชฺฌนฺติฯ
อิติ ทตฺต, นิพฺพตฺตราสิฯ
ล, อิต, กราสิ
๕๔๖. ตนฺนิสฺสิเต โล [ก. ๓๕๘; รู. ๓๘๓; นี. ๗๗๘; ‘ลฺโล’ (พหูสุ)]ฯ
ตนฺนิสฺสิตตฺเถ โล โหติฯ
เวทํ ญาณํ นิสฺสิตํ เวทลฺลํ, ลสฺส ทฺวิตฺตํ, ทุฏฺฐุ นิสฺสิตํ ทุฏฺฐุลฺลํฯ ‘‘มทนียํ, พนฺธนียํ, มุจฺฉนียํ, รชนียํ, คมนียํ, ทสฺสนียํ’’ อิจฺจาทีนิ กรเณ วา อธิกรเณ วา อนียปจฺจเยน สิชฺฌนฺติฯ
‘ธูมายิตตฺต’นฺติอาทีสุ ธูโม วิย อตฺตานํ อาจรตีติ ธูมายิตํ, คคนํ, ธูมายิตํ เอว ธูมายิตตฺตํ, สกตฺเถ ตฺตฯ เอวํ ติมิรายิตตฺตํ, นามธาตุโต [สํ. นิ. ๓.๘๗] อายปจฺจเยน สิทฺธํฯ
๕๔๗. สญฺชาตา ตารกาทฺวิตฺวิโต [ก. ๕๕๕; รู. ๖๑๒; นี. ๑๑๔๒; จํ. ๔.๒.๓๗ …เป.… ๕.๒.๓๖; ‘สญฺชาตํ…’ (พหูสุ)]ฯ
ตารกาทีหิ เต อสฺส สญฺชาตาติ อตฺเถ อิโต โหติฯ
ตารกา สญฺชาตา อสฺสาติ ตารกิตํ, คคนํฯ ปุปฺผานิ สญฺชาตานิ อสฺสาติ ปุปฺผิโตฯ เอวํ ผลิโต, รุกฺโขฯ ปลฺลวานิ สญฺชาตานิ อสฺสาติ ปลฺลวิตา, ลตาฯ ทุกฺขํ สญฺชาตํ อสฺสาติ ทุกฺขิโต, สุขํ สญฺชาตํ อสฺสาติ สุขิโตฯ
ปณฺฑา วุจฺจติ ปญฺญา, ปณฺฑา สญฺชาตา อสฺสาติ ปณฺฑิโต, ทณฺโฑ สญฺชาโต อสฺสาติ ทณฺฑิโตฯ มหาวุตฺตินา ตสฺส นตฺเต มลํ สญฺชาตํ อสฺสาติ มลินํฯ ตถา ปิปาสา สญฺชาตา อสฺสาติ ปิปาสิโต, ชิฆจฺฉา สญฺชาตา อสฺสาติ ชิฆจฺฉิโต, พุภุกฺขา สญฺชาตา อสฺสาติ พุภุกฺขิโต, มุจฺฉา สญฺชาตา อสฺสาติ มุจฺฉิโต, วิสญฺญา สญฺชาตา อสฺสาติ วิสญฺญิโต, นินฺทา สญฺชาตา อสฺสาติ นินฺทิโตฯ
เอวํ คพฺพ-ถมฺเภ คพฺพิโตฯ ทพฺพ-ปาฏเว ทพฺพิโตฯ อนฺตรํ สญฺชาตํ อสฺสาติ อนฺตริโต, วจฺจํ สญฺชาตํ อสฺสาติ วจฺจิโตฯ
๕๔๘. นินฺทาญฺญาตปฺปปฏิภาครสฺสทยาสญฺญาสุ โก [ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๕; จํ. ๔.๓.๖๒, ๖๓, ๖๔; ปา. ๕.๓.๗๓-๗๙, ๙๖, ๙๗]ฯ
นินฺทาทีสุ โชตนิเยสุ นามสฺมา โก โหติฯ
นินฺทายํ – กุจฺฉิโต สมโณ สมณโกฯ เอวํ มุณฺฑโก, อสฺสโก, อุทฺธุมาตกํ, วินีลกํ, วิปุพฺพกํ, อฏฺฐิกํ อิจฺจาทิฯ
อญฺญาเต – อญฺญาโต อสฺโส อสฺสโก, กสฺส อยํ อสฺโสติ วา อสฺสโก อิจฺจาทิฯ
อปฺปตฺเถ – อปฺปกํ เตลํ เตลกํฯ เอวํ ฆตกํ, ขุทฺทกํ ธนุ ธนุกํ, รถกํ, คามกํ อิจฺจาทิฯ
ปฏิภาคตฺเถ – หตฺถิรูปกํ หตฺถิกํฯ เอวํ อสฺสกํ, พลีพทฺทโก อิจฺจาทิฯ
รสฺเส-รสฺโส มนุสฺโส มนุสฺสโกฯ เอวํ รุกฺขโก, ปิลกฺขโก อิจฺจาทิฯ
ทยายํ-อนุกมฺปิโต ปุตฺโต ปุตฺตโกฯ เอวํ วจฺฉโก, อิตฺถิกา, อมฺพกา, กุมาริกา อิจฺจาทิฯ
สญฺญายํ-นามมตฺเตน โมโร วิย โมรโก อิจฺจาทิฯ
อิติ ล, อิต, ก ราสิฯ
อภูตตพฺภาวราสิ
๕๔๙. อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการาจี [ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๕; จํ. ๔.๔.๓๕; ปา. ๕.๔.๕๐]ฯ
ปุพฺเพ ตสฺส อภูตสฺส วตฺถุโน กทาจิ ตถา ภวนํ อภูตตพฺภาโว, ตสฺมึ อภูตตพฺภาเว โชตนิเย สติ กรา’ส, ภูธาตูนํ โยเค วิการวาจิมฺหา นามสฺมา จานุพนฺโธ อีปจฺจโย โหติฯ
อธวลํ ธวลํ กโรติ ธวลีกโรติ, อธวโล ธวโล สิยา ธวลีสิยา, อธวโล ธวโล ภวติ ธวลีภวติฯ เอวํ ธวลีกาโร, ธวลีภูโตฯ
อภูตตพฺภาเวติ กึ? ฆฏํ กโรติ, ฆโฏ อตฺถิ, ฆโฏ ภวติฯ
กราสภูโยเคติ กึ? อธวโล ธวโล ชายเตฯ
วิการาติ กึ? ปกติยา มา โหตุ, สุวณฺณํ กุณฺฑลํ กโรติ, สุวณฺณสฺส กุณฺฑลกรณํ นาม โลเก ปกติรูปนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ สุวณฺณํ กุณฺฑลํ สิยา, สุวณฺณํ กุณฺฑลํ ภวตีติฯ
อิติ อภูตตพฺภาวราสิฯ
สกตฺถราสิ
๕๕๐. สกตฺเถ [ก. ๑๗๘, ๓๖๐, ๓๗๒; รู. ๒๒๔, ๓๘๗, ๓๘๕, ๓๗๘; นี. ๓๖๔, ๗๘๐, ๗๙๘, ๗๖๗]ฯ
สกตฺเถปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติฯ ‘สกตฺโถ’ติ สกปทตฺโถ, ปกติลิงฺคปทตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ
หีโน เอว หีนโก, โปโต เอว โปตโก, เทโว เอว เทวตา, ยถาภูตเมว ยถาภุจฺจํ, กรุณา เอว การุญฺญํ, ปตฺตกาลเมว ปตฺตกลฺลํ, อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ, ปาคุญฺญเมว ปาคุญฺญตา, กมฺมญฺญเมว กมฺมญฺญตา, ทานํ เอว ทานมยํ, สีลํ เอว สีลมยํฯ เอวํ ภาวนามยํ อิจฺจาทิฯ
ยถา จ อมจฺจปุตฺตา เอว ‘อมจฺจปุตฺติยา’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ ‘‘สกฺยปุตฺโต เอว สกฺยปุตฺติโย, อสมโณ โหติ อสกฺยปุตฺติโย [ปารา. ๕๕], เอวํ นาฏปุตฺติโย, ทาสปุตฺติโย’’ติปิ ยุชฺชติฯ
‘ภยทสฺสิวา, อตฺถทสฺสิมา’ติ วนฺตุ, มนฺตุปจฺจยาสกตฺเถปิ ยุชฺชนฺติฯ ‘พฺรหฺมวณฺณี, เทววณฺณี’ติ เอตฺถ พฺรหฺมุโน วณฺโณ พฺรหฺมวณฺโณ, พฺรหฺมวณฺโณ วิย วณฺโณ อสฺส อตฺถีติ อตฺเถ สติ อีปจฺจโย ปจฺจยตฺโถ เอว โหติ, น สกตฺโถฯ พฺรหฺมวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โสยํ พฺรหฺมวณฺณีติ อตฺเถ สติ สกตฺโถเยวฯ อปิ จ เอกสฺมึ อญฺญปทตฺเถ ทฺเว สมาส, ตทฺธิตา วตฺตนฺตีติปิ ยุชฺชติ, ตถา ‘ปคุณสฺส ภาโว ปาคุญฺญตา’ติอาทีสุ ทฺเว ตทฺธิตปจฺจยา ภาวตฺเถติฯ
อิติ สกตฺถราสิฯ
นิทฺทิฏฺฐปจฺจยราสิ
๕๕๑. อญฺญสฺมึ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕]ฯ
ปุพฺเพ นิทฺทิฏฺฐา ณาทโย ปจฺจยา นิทฺทิฏฺฐตฺถโต อญฺเญสุปิ อตฺเถสุ ทิสฺสนฺติฯ
มคเธสุ ชาโต มาคโธ, มคเธสุ สํวฑฺฒิโต มาคโธ, มคเธสุ นิวุตฺโถ มาคโธ, มคธานํ มคเธสุ วา อิสฺสโร มาคโธ อิจฺจาทิ, โณฯ
กาสิํ อคฺฆตีติ กาสิโย [จูฬว. ๓๗๖], ‘กาสี’ติ สตํ วา สหสฺสํ วา วุจฺจติ, อิโยฯ
เอวมญฺเญปิ ปจฺจยา ยถานุรูปํ เวทิตพฺพาฯ
๕๕๒. ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา [ก. ๓๕๑, ๓๕๒; รู. ๓๗๔, ๓๗๖; นี. ๗๖๔, ๗๖๕]ฯ
ปุพฺเพ นิทฺทิฏฺฐปจฺจเยหิ อญฺเญปิ ปจฺจยา นิทฺทิฏฺเฐสุ อนิทฺทิฏฺเฐสุ จ อตฺเถสุ ทิสฺสนฺติฯ
วิสทิสา [วิวิธา (โมค.)] มาตโร วิมาตโร, ตาสํ ปุตฺตา เวมาติกา [เนตฺติ ๙๕], อิกณฯ
ปเถ คจฺฉนฺตีติ ปถาวิโน [ม. นิ. ๒.๓๔๗], อฆํ ทุกฺขํ ปาปํ วา คจฺฉตีติ อฆาวี, อาวีฯ
อิสฺสา อสฺส อตฺถีติ อิสฺสุกี [ชา. ๑.๖.๔๓], อุกีฯ
ธุรํ วหนฺตีติ โธรยฺหา [อ. นิ. ๓.๕๘], ยฺหณฯ
โลภสฺส หิตา โลภเนยฺยาฯ เอวํ โทสเนยฺยา, โมหเนยฺยา, อเนยฺโยฯ
ทสฺสนํ อรหตีติ ทสฺสเนยฺโยฯ เอวํ วนฺทเนยฺโย, ปูชเนยฺโย, นมสฺสเนยฺโย, เอยฺโยฯ
โอฆานํ หิตา โอฆนิยา, โยคนิยา, คนฺถนิยา, กมฺมนิยํ, อตฺตนิยํ, ทสฺสนิยํ, ปูชนิโย, นมสฺสนิโย อิจฺจาทิ, อนิโยฯ
ยํ ปริมาณํ อสฺสาติ ยาวํ, ยาวนฺตสฺส ภาโว ยาวตฺวํฯ เอวํ ตาวตฺวํ, ตฺวฯ
ปรมานํ อุตฺตมปุริสานํ ภาโว กมฺมํ วา ปารมี, สมคฺคานํ ภาโว กมฺมํ วา สามคฺคี, ณีฯ
‘‘นาควตา, สีหวตา, อาชญฺญวตา’’ อิจฺจาทีสุ ภาเว วนฺตุปจฺจยํ อิจฺฉนฺติฯ
มาตุ ภาตา มาตุโล, อุโลฯ
อิติ นิทฺทิฏฺฐปจฺจยราสิฯ
วุทฺธิราสิ
‘ปทานมาทิสฺสายุวณฺณสฺสาเอโอ ณานุพนฺเธ’ติ ปทาทิภูตานํ อการ, อิวณฺณุ’วณฺณานํ อา, เอ, โอวุทฺธิฯ
อาทิจฺโจ, วาสิฏฺโฐ, เวนเตยฺโย, เมนิโก, เปตฺติกํ, โอทุมฺพรํ, โอฬุมฺปิโก, โอทคฺยํ, โทภคฺคํ, โสภคฺคํ อิจฺจาทิฯ
ณานุพนฺเธติ กึ? นามโก, ปทโก, ปุราตโนฯ
‘มชฺเฌ’ติ สุตฺเตน ปทมชฺเฌปิ วุทฺธิ, วาเสฏฺโฐ, อฑฺฒเตยฺโย อิจฺจาทิฯ
๕๕๓. สํโยเคปิ กฺวจิ [ก. ๔๐๕; รู. ๓๖๕; นี. ๘๖๔; ‘ปิ’ (พหูสุ นตฺถิ)]ฯ
ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร สํโยเคปิ กฺวจิ วุทฺธิ โหติฯ
เปตฺเตยฺโย, เปตฺติกํ, เทจฺโจ, ปมุเข สาธุ ปาโมกฺขํ, ปมุทิตสฺส ภาโว ปาโมชฺชํ, วตฺตพฺพนฺติ วากฺยํ, ภชิตพฺพนฺติ ภาคฺยํ, โภคฺคํ, โยคฺคํ อิจฺจาทิฯ
อิติ วุทฺธิราสิฯ
โลปราสิ
‘โลโปวณฺณิวณฺณาน’นฺติ สุตฺเตน ณฺยมฺหิ ปเร อวณฺณิ’วณฺณานํ โลโปฯ
ตตฺถ อวณฺเณ-ปณฺฑิจฺจํ, ตจฺฉํ, ทายชฺชํ, ทฺวิธา ภาโว ทฺเวชฺฌํ, กรุณาเยว การุญฺญํ อิจฺจาทิฯ
อิวณฺเณ-อธิปติสฺส ภาโว อาธิปจฺจํฯ เอวํ อาทิจฺโจ, โกณฺฑญฺโญ อิจฺจาทิฯ
‘อุวณฺณสฺสาวง สเร’ติ สเร ปเร อุวณฺณสฺส อวง โหติฯ
ณมฺหิ-ลหุโน ภาโว ลาฆวํ, ราฆวํ, ชมฺพุรุกฺเข ภวํ ชมฺพวํฯ ตถา กปิลวตฺถุมฺหิ ภวํ กาปิลวตฺถวํ, วนํฯ ภาตุโน อปจฺจํ ภาตพฺโย, คพฺยํ, ทพฺยํฯ
‘เฏ สติสฺสา…’ติ ฏมฺหิ ปจฺจเย วีสติ, ตีสตีนํ ติโลโปฯ
วีสติยา ปูรโณ วีโส, เอกูนวีโสฯ เอวํ ตีโส, เอกูนตีโสฯ
‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ รานุพนฺเธ ปจฺจเย ปทนฺตสราทีนํ โลโปฯ
เมตฺเตยฺโย, เปตฺเตยฺโย, กิวํ, กิตฺตกํ, อีที, อีทิกฺโข, อีทิโส, อาหจฺจ, อุปหจฺจ, สกฺกจฺจ, อธิกิจฺจ, กิริยา, เวทคู, ปารคู อิจฺจาทิฯ
๕๕๔. ปจฺจยานํ โลโป [ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๐; โมคฺคลฺลาเน ‘โลโป’ ตฺเวว ทิสฺสติ]ฯ
ปจฺจยานํ กฺวจิ โลโป โหติฯ
พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ, จกฺขุ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา [สํ. นิ. ๔.๘๕]ฯ เอตฺถ จ รตนสฺส ภาโว รตนํ, อตฺตโน ภาโว อตฺตา, อตฺตโน สกสฺส ภาโว อตฺตนิยนฺติ เอวํ ภาวปจฺจยโลโปฯ
‘‘พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ’’อาทีสุ ‘‘พุทฺธสฺส ภาโว พุทฺโธ, พุทฺธสฺส อยํ คุโณ พุทฺโธ’’ติอาทินา นเยน ปจฺจยโลโป เวทิตพฺโพฯ
๕๕๕. โลโป วีมนฺตุวนฺตูนํ [ก. ๒๖๘; รู. ๓๙๗; นี. ๕๑๘]ฯ
อิยิ’ฏฺเฐสุ ปเรสุ วี, มนฺตุ, วนฺตูนํ โลโป โหติฯ
เมธาวีนํ อติสเยน เมธาวีติ เมธิโย, เมธิฏฺโฐ, สติมนฺตานํ อติสเยน สติมาติ สติโย, สติฏฺโฐ, คุณวนฺตานํ อติสเยน คุณวาติ คุณิโย, คุณิฏฺโฐฯ
อิติ โลปราสิฯ
ขุทฺทกราสิ นิฏฺฐิโตฯ
นานาตฺตราสิ
๕๕๖. โช วุทฺธสฺสิยิฏฺเฐสุ [ก. ๒๖๒; รู. ๓๙๑; นี. ๕๑๓; จํ. ๔.๓.๕๐; ปา. ๕.๓.๖๑, ๖๒]ฯ
อิยิ’ฏฺฐปจฺจเยสุ ปเรสุ วุทฺธสทฺทสฺส โช โหติฯ
วุทฺธานํ อติสเยน วุทฺโธติ เชยฺโย, เชฏฺโฐฯ
๕๕๗. พาฬฺหนฺติกปสตฺถานํ สาธเนทสชา [ก. ๒๖๓, ๒๖๔, ๒๖๕; รู. ๓๙๒, ๓๙๓, ๓๙๔; นี. ๕๑๒, ๕๑๔, ๕๑๕; จํ. ๔.๓.๔๙, ๕๑; ปา. ๕.๓.๖๐, ๖๓; ‘… ทสา’ (พหูสุ)]ฯ
อิย, อิฏฺฐปจฺจเยสุ ปเรสุ พาฬฺห, อนฺติก, ปสตฺถสทฺทานํ สาธ, เนท, ส, ชาเทสา โหนฺติฯ
พาฬฺหานํ อติสเยน พาฬฺโหติ สาธิโย, สาธิฏฺโฐ, อนฺติกานํ อติสเยน อนฺติโกติ เนทิโย, เนทิฏฺโฐ, ปสตฺถานํ อติสเยน ปสตฺโถติ เสยฺโย, เสฏฺโฐ, เชยฺโย, เชฏฺโฐฯ
๕๕๘. กณกน อปฺปยุวานํ [ก. ๒๖๖, ๒๖๗; รู. ๓๙๕, ๓๙๖; นี. ๕๑๖, ๕๑๗; จํ. ๔.๓.๕๓; ปา. ๕.๓.๖๔]ฯ
อิย, อิฏฺฐปจฺจเยสุ ปเรสุ อปฺป, ยุวสทฺทานํ กณ, กนอาเทสา โหนฺติฯ
อปฺปานํ นวานํ อติสเยน อปฺโป นโวติ กณิโย, กณิฏฺโฐ, ยุวานํ ตรุณานํ อติสเยน ยุวา ตรุโณติ กนิโย, กนิฏฺโฐ, กนิเย วเย ภวา กญฺญาฯ
๕๕๙. โกสชฺชาชฺชว ปาริสชฺช สุหชฺช มทฺทวาริสฺยาส ภาชญฺญเถยฺยพาหุสจฺจา [ก. ๓๖๐, ๓๖๑; รู. ๓๘๗, ๓๘๘; นี. ๗๘๐, ๗๘๑; ‘…ริสฺสา…’’ (พหูสุ)]ฯ
ภาว, กมฺเมสุ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเตฯ ตตฺถ อชฺชว, มทฺทวา’สภสทฺทา ณมฺหิ สิชฺฌนฺติ, เสสา ณฺยมฺหิฯ
ตตฺถ อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, อิมินา สุตฺเตน ณมฺหิ อุสฺส อตฺตํ, ‘อุวณฺณสฺสาวง…’ อิติ อุสฺส อวตฺตํฯ เอวํ มุทุโน ภาโว มทฺทวํ, อุสภสฺส ภาโว อาสภํ, อุสฺส อาตฺตํฯ กุสิตสฺส [กุสีตสฺส?] ภาโว โกสชฺชํ, อิมินา อิโลโป, ตฺยสฺส ชฺชตฺตํ, ปริสาสุ อุปฺปนฺโน ปาริสชฺโช [ที. นิ. ๒.๒๑๕], ทาคโม, สุหทโยว สุหโท, ยโลโป, สุหทสฺส ภาโว โสหชฺชํ [ชา. ๑.๕.๒๓], อิสิโน อิทํ อาริสฺยํ, อิสฺส อาริตฺตํ, อาชานิยสฺส [อาชานียสฺสาติปิ ทิสฺสติ] ภาโว อาชญฺญํ, ยโลโป, ปุน ‘โลโปวณฺณิวณฺณาน’นฺติ อิโลโป, ตโต ปรํ สนฺธิรูปํ, อาชานิโย เอว วา อาชญฺโญ [ชา. ๑.๑.๒๔], สกตฺเถ ณฺโย, เถนสฺส ภาโว, กมฺมํ วา เถยฺยํ, นสฺส ยตฺตํ, พหุสุตสฺส ภาโว พาหุสจฺจํ, อุสฺส อตฺตํ, ปุน สนฺธิรูปํฯ
๕๖๐. อธาตุสฺส เก [ปาณินิเย, จนฺเท จ ‘กาก’อิติ ปญฺจมฺยนฺตํ ทิสฺสเต] สฺยาทิโต เฆสฺสิ [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙]ฯ
‘เฆสฺสี’ติ เฆ+อสฺส+อิ, ฉปทมิทํ สุตฺตํฯ
อธาตุสฺส อวยวภูเต กกาเร ปเร ปุพฺพสฺส อการสฺส พหุลํ อิ โหติ กนิสฺสิเต เฆ อสฺยาทิโต ปเร สติฯ
พาลิกา, เอกิกา, หตฺถิโปติกา, มหลฺลิกา, กุมฺภการิกา, กมฺมการิกา, อนฺนทายิกา, อุปาสิกา, สาวิกา, ธมฺมวาจิกาฯ
อธาตุสฺสาติ กึ? กุลุปกา- ภิกฺขุนี, เธนุปกา, ขีรุปกา-วจฺฉี, อิธ ธาตฺวาเทโสปิ กกาโร ธาตุสญฺญํ ลภติเยวฯ
เกติ กึ? เวทนา, เจตนาฯ
อสฺยาทิโตติ กึ? พหุปริพฺพาชกา-ราชธานีฯ
อสฺสาติ กึ? พหุกตฺตุกา-สาลาฯ
เอตฺถ จ พหโว ปริพฺพาชกา ยสฺสา สา พหุปริพฺพาชกาติ วิคฺคโหฯ ปริพฺพาชกสทฺโท ปกติสฺยาทิสทฺโท โหติ, ตสฺมา กนิสฺสิตสฺส ฆสญฺญสฺส อาการสฺส สฺยาทิโต ปรตฺตา ปุพฺพสฺส อสฺส อิตฺตํ น ภวติฯ ยทิ ภเวยฺย, พหุกา ปริพฺพาชิกาโย ยสฺสนฺติ อตฺถปฺปสงฺโค สิยาติฯ
อิติ นานาตฺตราสิ นิฏฺฐิโตฯ
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานพฺยากรณ-
ทีปนิยา ตทฺธิตกณฺโฑ ปญฺจโมฯ