นามธาตุราสิ
ปุตฺตํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ –
๗๐๕. อีโย กมฺมา [ก. ๔๓๗; รู. ๕๓๘; นี. ๙๑๒; จํ. ๑.๑.๒๓, ๒๔; ปา. ๓.๑.๘, ๙]ฯ
กมฺมตฺถา นามปทมฺหา อิจฺฉตฺเถ อีโย โหตีติ กมฺมภูตา ปุตฺตสทฺทโต อิจฺฉายํ อีโย, ‘ปุตฺตีย’อิติ ธาตุปจฺจยนฺตรูปํ, ตโต ตฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ
ปุตฺตียติ, ปุตฺตียนฺติ, ปุตฺตีเยติ, ปุตฺตียยติ, ปุตฺตียาเปติ, ปุตฺตียาปยติ, ปุตฺตียาปียติ, ปุตฺตียาปียนฺติฯ เอวํ จีวรียติ, จีวรียนฺติ, ปตฺตียติ, ปตฺตียนฺติ, ปริกฺขารียติ, ปริกฺขารียนฺติ อิจฺจาทิฯ
อปุตฺตํ สิสฺสํ ปุตฺตมิว อาจรตีติ อตฺเถ –
๗๐๖. อุปมาณาจาเร [ก. ๔๓๖; รู. ๕๓๗; นี. ๙๑๒; จํ. ๑.๑.๒๕; ปา. ๓.๑.๑๐]ฯ
อุปมียติ อุปเมตพฺโพ อตฺโถ เอเตนาติ อุปมานํ, อุปมานภูตา กมฺมปทโต อาจารตฺเถ อีโย โหติฯ
ปุตฺตียติ, ปุตฺตียนฺติ สิสฺสํฯ
กมฺเม-อปุตฺโตปิ ปุตฺโต วิย อาจรียติ ปุตฺตียียติ, ปุตฺตียียนฺติ, ปุตฺตีเยติ, ปุตฺตียยติ, ปุตฺตียาเปติ, ปุตฺตียาปยติ, ปุตฺตียาปียติ, ปุตฺตียาปียนฺติฯ เอวํ สิสฺสียติ, สิสฺสียนฺติฯ
กุฏิยํ วิย ปาสาเท อาจรตีติ อตฺเถ –
๗๐๗. อาธารา [ก. ๔๓๖; รู. ๕๓๗; นี. ๙๑๒; จํ. ๑.๑.๒๖; ปา. ๓.๑.๑๐]ฯ
อุปมานภูตา อาธารภูตา จ นามมฺหา อาจารตฺเถ อีโย โหติฯ
กุฏียติ, กุฏียนฺติ ปาสาเท, นทิยํ วิย สมุทฺเท อาจรติ นทียติ, นทียนฺติ อิจฺจาทิฯ
อรญฺเญ วิย นคเร อาจรติ อรญฺญียติ, อรญฺญียนฺติ นคเรฯ เอวํ เคหียติ วิหาเรฯ
โลกธมฺเมหิ อกมฺปนียฏฺเฐน ปพฺพโต วิย อตฺตานํ อาจรตีติ อตฺเถ –
๗๐๘. กตฺตุตาโย [ก. ๔๓๕; รู. ๕๓๖; นี. ๙๑๑; จํ. ๑.๑.๒๗; ปา. ๓.๑.๑๑]ฯ
อุปมานภูตา กตฺตุภูตา จ นามมฺหา อาจารตฺเถ อาโย โหตีติ ปพฺพตสทฺทโต อาโยฯ ตโต ตฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ
ปพฺพตายติ สงฺโฆ, ปพฺพตายนฺติ, จิจฺจิโฏ วิย อตฺตานํ อาจรติ จิจฺจิฏายติ, สทฺโทฯ เอวํ ปฏปฏายติ, กฏกฏายติ, ธูมธูมายติ, ธูปายติ, สนฺธูปายติฯ
อภุสมฺปิ ภุสํ ภวตีติ อตฺเถ –
๗๐๙. ฌตฺเถ [ก. ๔๓๕; รู. ๕๓๖; นี. ๙๑๑; จํ. ๑.๑.๓๐; ปา. ๓.๑.๑๒, ๑๓]ฯ
จีปจฺจยสฺส อตฺโถ อพฺภูตตพฺภาโว ฌตฺโถ นามฯ กตฺตุโต ฌตฺเถ อาโย โหติฯ
ภุสายติ, ภุสายนฺติ, อปโฏปิ ปโฏ ภวติ ปฏายติ, ปฏายนฺติ, อโลหิตมฺปิ โลหิตํ ภวติ โลหิตายติฯ เอวํ นีลายติ, กมลายติ, จนฺทายติ, จนฺทนายติ, กญฺจนายติ, วชิรายติฯ
กตฺตุโตตฺเวว? ภุสํ กโรติฯ
สทฺทํ กโรตีติ อตฺเถ –
๗๑๐. สทฺทาทีหิ กโรติ [ก. ๔๓๕; รู. ๕๓๖; นี. ๙๑๑; จํ. ๑.๑.๓๖; ปา. ๓.๑.๑๗, ๑๘; ‘สทฺทาทีนิ’ (พหูสุ)]ฯ
สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหิ นาเมหิ กโรตฺยตฺเถ อาโย โหติฯ
สทฺทายติ, สทฺทายนฺติ, เวรํ กโรติ เวรายติ, เวรายนฺติ, กลหํ กโรติ กลหายติ, กลหายนฺติ, เมตฺตํ กโรติ เมตฺตายติ, เมตฺตายนฺติ, กรุณํ กโรติ กรุณายติ, กรุณายนฺติ, มุทิตํ กโรติ มุทิตายติ, มุทิตายนฺติ, อุเปกฺขํ กโรติ อุเปกฺขายติ, อุเปกฺขายนฺติ, กุกฺกุจฺจํ กโรติ กุกฺกุจฺจายติ, กุกฺกุจฺจายนฺติ, ปิยํ กโรติ ปิยายติ, ปิยายนฺติ, ปจฺจยํ สทฺทหนํ กโรติ ปตฺติยายติ, ปตฺติยายนฺติ, ตณฺหํ กโรติ ตณฺหายติ, ตณฺหายนฺติ, ตณฺหียติ, ตณฺหียนฺติ วา, กโรตฺยตฺเถ อีโยฯ มม อิทนฺติ กโรติ มมายติ, มมายนฺติฯ
นโม กโรตีติ อตฺเถ –
๗๑๑. นโมตฺวสฺโส [จํ. ๑.๑.๓๗; ปา. ๓.๑.๑๙]ฯ
นโมสทฺทโต กโรตฺยตฺเถ อสฺโส โหติฯ
นมสฺสติ, นมสฺสนฺติฯ
สมานํ สทิสํ กโรตีติ อตฺเถ –
๗๑๒. ธาตฺวตฺเถ นามสฺมิ [ปา. ๓.๑.๒๑, ๒๕]ฯ
ธาตฺวตฺโถ วุจฺจติ ยา กาจิ กฺริยาฯ นามสฺมา ธาตฺวตฺเถ อิ โหติฯ ‘ยุวณฺณานเมโอ ปจฺจเย’ติ อิสฺส เอตฺตํฯ
สมาเนติ, สมาเนนฺติฯ
‘เอโอนมยาวา สเร’ติ เอสฺส อยาเทโสฯ ‘ณิณาปฺยาปีหิ วา’ติ เอตฺถ วาสทฺเทน ลปจฺจโย, สมานยติ, สมานยนฺติ, ปิณํ กโรติ ปิเณติ, ปิณยติ, กุสลํ ปุจฺฉติ กุสเลติ, กุสลยติ, วิสุทฺธํ โหติ วิสุทฺเธติ, วิสุทฺธยติ, วีณาย อุปคายติ อุปวีเณติ, อุปวีณายติ, ปญฺญาย อติกฺกมติ อติปญฺเญติ, อติปญฺญายติ, วจฺจํ กโรติ วจฺเจติ, วจฺจยติ, มุตฺตํ กโรติ มุตฺเตติ, มุตฺตยติ, พเลน ปีเฬติ พเลติ, พลยติฯ
อสฺส อิตฺเต-พลียติ, พลียนฺติฯ ‘‘อพลานํ พลียนฺตี’’ติ ปาฬิฯ
สจฺจํ กโรตีติ อตฺเถ –
๗๑๓. สจฺจาทีหาปิ [สํยุตฺตนิกาเย; รู. ๕๔๐; นี. ๙๑๔; ปา. ๓.๑.๒๕]ฯ
สจฺจาทีหิ นาเมหิ ธาตฺวตฺเถ อาปิ โหติฯ
สจฺจาเปติ, สจฺจาเปนฺติ, อตฺถวิภาคํ กโรติ อตฺถาเปติ, อตฺถาเปนฺติ, เพทสตฺถํ กโรติ เพทาเปติ, เพทาเปนฺติ, สุกฺขํ กโรติ สุกฺขาเปติ, สุกฺขาเปนฺติ, สุขํ กโรติ สุขาเปติ, สุขาเปนฺติ, ทุกฺขํ กโรติ ทุกฺขาเปติ, ทุกฺขาเปนฺติ, อุณฺหํ กโรติ อุณฺหาเปติ, อุณฺหาเปนฺติ อิจฺจาทิฯ
อปุตฺตํ ปุตฺตมิว อาจรติ ปุตฺตียติ, ปุตฺตียิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ ‘ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต’ติ สปจฺจโยฯ
๗๑๔. ยถิฏฺฐํ สฺยาทิโน [ก. ๔๕๘; รู. ๔๖๑; นี. ๙๓๙; จํ. ๕.๑.๘; ปา. ๖.๑.๓]ฯ
อิจฺฉียตีติ อิฏฺฐํ, ยํ ยํ อิฏฺฐํ ยถิฏฺฐํฯ ‘‘ยมิฏฺฐ’’นฺติปิ ปาโฐฯ สฺยาทฺยนฺตสฺส ยถิฏฺฐํ เอกสฺสรํ อาทิภูต’มญฺญํ วา ทฺเวรูปํ โหติ, น ตฺยาทิสฺส วิย อาทิภูตเมวาติ อตฺโถฯ ‘อู พฺยญฺชนสฺสา’ติ อู อาคโมฯ
อาทิมฺหิ ทฺวิตฺเต-ปุปฺปุตฺตียิสติฯ
มชฺเฌ ทฺวิตฺเต-ปุตฺติตฺตียิสติฯ
อกมลํ กมลํ ภวติ กมลายติ, กมลายิตุํ อิจฺฉตีติ กกมลายิสติ, กมมลายิสติ, กมลลายิสติ อิจฺจาทิฯ
อิติ นามธาตุราสิฯ
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา
ตฺยาทิกณฺโฑ นาม อาขฺยาตกณฺโฑ
นิฏฺฐิโตฯ