เหตุกตฺตุรูป

 

๕๗๑. ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิ จ [ก. ๔๓๘; รู. ๕๔๐; นี. ๙๑๔]ฯ

 

โย สุทฺธกตฺตารํ ปโยเชติ, ตสฺส ปโยชกสฺส กตฺตุโน พฺยาปาเร กฺริยตฺถา ณิ จ ณาปิ จ โหนฺติฯ ณานุพนฺธา วุทฺธุตฺถาฯ

 

เตสุ จ อาการนฺตโต [‘อโต’ (โมค.)] ณาปิเยว โหติ, ทาเปติ, ทาปยติฯ

 

อุวณฺณนฺตโต ณิเยว, สาเวติ, สาวยติฯ

 

เสสโต ทฺเวปิ, ปาเจติ, ปาจยติ, ปาจาเปติ, ปาจาปยติฯ

 

ปโยชกพฺยาปาโรปิ กฺริยา เอวาติ ตทตฺถวาจีหิ ณิ,-ณาปีหิ ปรํ วิภตฺติ, ปจฺจยา ภวนฺติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ ณิ, ณาปีนญฺจ วุทฺธิฯ

 

โส มคฺคํ ภาเวติ, เต มคฺคํ ภาเวนฺติ, ตฺวํ มคฺคํ ภาเวสิ, ตุมฺเห มคฺคํ ภาเวถ, อหํ มคฺคํ ภาเวมิ, มยํ มคฺคํ ภาเวมฯ

 

๕๗๒. อายาวา ณานุพนฺเธ [ก. ๕๑๕; รู. ๕๔๑; นี. ๑๐๒๙]ฯ

 

เอ, โอนํ กเมน อาย, อาวา โหนฺติ สราโท ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร, สุตฺตวิภตฺติยา อณานุพนฺเธปิ อายา’วา โหนฺติฯ

 

เค-สทฺเท, คายติ, คายนฺติฯ

 

อปปุพฺโพ เจ-ปูชายํ, อปจายติ, อปจายนฺติฯ

 

เฌ-จินฺตายํ, ฌายติ, ฌายนฺติ, อุชฺฌายติ, นิชฺฌายติ อิจฺจาทิฯ

 

๕๗๓. ณิณาปฺยาปีหิ จ [‘‘…วา’’ (พหูสุ)]ฯ

 

ณิ, ณาปิ, อาปีหิ จ กตฺตริ โล โหติ วาฯ

 

การยติ, การาปยติ, สทฺทาปยติฯ

 

อิมินา อสเร ฐาเน อยาเทสโต ปรํ อกาโร โหติ, โส มคฺคํ ภาวยติ, ภาวยนฺติ, ภาวยสิ, ภาวยถ, ภาวยามิ, ภาวยามฯ

 

อิติ เหตุกตฺตุรูปานิฯ

 

ตฺยาทิ

 

‘กฺโย ภาวกมฺเมสู…’ติ ณิ, ณาปิปจฺจยนฺตโต โยฯ

 

๕๗๔. กฺยสฺส [ก. ๔๔๒; รู. ๔๔๘; นี. ๙๒๒]ฯ

 

กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺยสฺส อาทิมฺหิ อีญ โหติฯ

 

เตน มคฺโค ภาวียติ, เตน มคฺคา ภาวียนฺติ, เตน ตฺวํ ภาวียสิ, เตน ตุมฺเห ภาวียถ, เตน อหํ ภาวียามิ, เตน มยํ ภาวียามฯ

 

รสฺสตฺเต-ภาวิยติ, ภาวิยนฺติฯ

 

ทฺวิตฺเต-ภาวิยฺยติ, ภาวิยฺยนฺติฯ ตถา ภาวยียติ, ภาวยียนฺติฯ

 

รสฺสตฺเต-ภาวยิยติ, ภาวยิยนฺติฯ

 

ทฺวิตฺเต-ภาวยิยฺยติ, ภาวยิยฺยนฺติฯ

 

อกมฺมิกาปิ ยา ธาตุ, การิเต ตฺเว’กกมฺมิกา;

 

เอกกมฺมา ทฺวิกมฺมา จ, ทฺวิกมฺมา จ ติกมฺมกาฯ

 

อิติ สุทฺธกตฺตุรูปํ, สุทฺธกมฺมรูปํ, เหตุกตฺตุรูปํ, เหตุกมฺมรูปนฺติ เอกธาตุมฺหิ จตฺตาริ นิปฺผนฺนรูปานิ ลพฺภนฺติฯ

 

กตฺตุรูเปน เจตฺถ กมฺมกตฺตุรูปมฺปิ สงฺคยฺหติฯ กุสูโล ภิชฺชติ, ภิชฺชนธมฺโม ภิชฺชติฯ

 

กมฺมรูเปน จ กตฺตุกมฺมรูปมฺปิ สงฺคยฺหติฯ ตตฺถ ยํ ปทํ กตฺตุวาจกํ สมานํ สทฺทรูเปน กมฺมรูปํ ภวติ, ตํ กตฺตุกมฺมรูปํ นาม, ตํ ปาฬิยํ พหุลํ ทิสฺสติฯ

 

รูปํ วิภาวิยฺยติ [มหานิ. ๑๐๘], อติกฺกมิยฺยติ, สมติกฺกมิยฺยติ, วีติวตฺติยฺยติ, นิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ โคตฺรภุ [ปฏิ. ม. ๑.๕๙], ปวตฺตํ อภิภุยฺยติ [ปฏิ. ม. ๑.๕๙], จุติํ อภิภุยฺยติ, อุปปตฺติํ อภิภุยฺยตีติ [ปฏิ. ม. ๑.๕๙] โคตฺรภุ อิจฺจาทิฯ

 

ตถา โส ปหีเยถาปิ โนปิ ปหีเยถ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], โส ปหียิสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], นิหิยฺยติ ยโส ตสฺส [ที. นิ. ๓.๒๔๖], หิยฺโยติ หิยฺยติ โปโส, ปเรติ ปริหายติ [ชา. ๑.๑๕.๓๔๘], อาชานียา หสียนฺติ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๖๙], วิธุรสฺส หทยํ ธนิยติ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๕๐] อิจฺจาทิฯ

 

ยญฺจ ‘ยมฺหิ ทา ธา มา ถา หา ปา มห มถาทีนมี’ติ กจฺจายเน สุตฺตํ, ตํ กมฺมนิ อิจฺฉนฺติ, กตฺตริ เอว ยุชฺชติ กมฺมนิ อิวณฺณาคมสฺส สพฺภาวาฯ สทฺทนีติยํ ปน ‘‘โส ปหียิสฺสตี’’ติ ปทานํ ภาวรูปตฺตํ ทฬฺหํ วทติ, ตานิ ปน กตฺตุกมฺมรูปานิ เอวาติฯ

 

เอตฺถ จ วตฺตมานํ จตุพฺพิธํ นิจฺจปวตฺตํ, ปวตฺตาวิรตํ, ปวตฺตุปรตํ, สมีปวตฺตมานนฺติฯ

 

ตตฺถ นิจฺจปวตฺเต – อิธายํ ปพฺพโต ติฏฺฐติ, จนฺทิมสูริยา ปริยายนฺติ, ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา [อ. นิ. ๔.๖๙]ฯ

 

ปวตฺตาวิรเต – อปิ นุ เต คหปติ กุเล ทานํ ทียตีติ, ทียติ เม ภนฺเต กุเล ทานํ [อ. นิ. ๙.๒๐]ฯ

 

เอตฺถ จ ยาว ทาเน สอุสฺสาโห, ตาว ยถาปวตฺตา ทานกฺริยา วตฺตมานา เอว นาม โหติ อุสฺสาหสฺส อวิรตตฺตาฯ

 

ปวตฺตุปรเต – น ขาทติ อยํ มํสํ, เนว ปาณํ หนติ [อ. นิ. ๓.๖๗], น อทินฺนํ อาทิยติ [อ. นิ. ๓.๖๗]ฯ เอตฺถ ยาว ตพฺพิปกฺขกฺริยํ น กโรติ, ตาว วิรมณกฺริยา วตฺตมานา เอว นาม โหติฯ

 

สมีเป – อตีเต – กุโต นุ ตฺวํ อาคจฺฉสิ [สํ. นิ. ๑.๑๓๐], ราชคหโต อาคจฺฉามีติฯ อนาคเต – ธมฺมํ เต เทเสมิ, สาธุกํ สุโณหิฯ

 

สุตฺตวิภตฺเตน ตทาโยเค อตีเตปิ อยํ วิภตฺติ โหติ, วากจีรานิ ธุนนฺโต, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา [พุ. วํ. ๒.๓๗]ฯ

 

ยาว, ปุเร, ปุราโยเค อนาคเตปิ-อิเธว ตาว ติฏฺฐาหิ, ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ยํนูนาหํ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคาเยยฺยํ [ปารา. อฏฺฐ. ๑.ปฐมมหาสงฺคีติกถา], ปุเร อธมฺโม ทิพฺพติ, ธมฺโม ปฏิพาหิยฺยติ [จูฬว. ๔๓๗], ทนฺเต อิเม ฉินฺท ปุรา มรามิ [ชา. ๑.๑๖.๑๒๗]ฯ

 

เอกํสตฺเถปิ-นิรยํ นูนคจฺฉามิ, เอตฺถ เม นตฺถิ สํสโย [ชา. ๒.๒๒.๓๓๑]ฯ อวสฺสมฺภาวิยตฺเถปิ-ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ [พุ. วํ. ๒.๑๐๙], ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ [พุ. วํ. ๒.๘๑] วาฯ

 

อนิยมตฺเถปิ-มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา [ธ. ป. ๒] จินฺเตตีติ จิตฺตํ [ธ. ส. อฏฺฐ. ๑], ผุสตีติ ผสฺโส [ธ. ส. อฏฺฐ. ๑], พุชฺฌตีติ พุทฺโธฯ

 

กทา กรหิโยเคปิ-กทา คจฺฉติ, กรหิ คจฺฉติ, คมิสฺสติ วาฯ

 

อิติ ตฺยาทิฯ

 

ตฺวาทิ

 

อถ ตฺวาทิ วุจฺจเตฯ

 

๕๗๕. ตุ อนฺตุ หิ ถ มิ ม ตํ อนฺตํ สุ วฺโห เอ อามเส [ก. ๔๒๔; รู. ๔๕๐; นี. ๘๙๗; จํ. ๑.๓.๑๒๒; ปา. ๓.๓.๑๖๒]ฯ

 

วตฺตมาเน กาเล ปญฺห, ปตฺถนา, วิธีสุ กฺริยตฺถา ตฺวาทโย โหนฺติฯ

 

ปญฺเห-ธมฺมํ วา ตฺวํ อธิยสฺสุ วินยํ วา [ปาจิ. ๔๗๑ (อตฺถโต สทิสํ)]ฯ

 

ปตฺถนาสทฺเทน อาสีสาทโยปิ สงฺคยฺหนฺติฯ

 

ตตฺถ ปตฺถนายํ-ภวาภเว สํสรนฺโต, สทฺโธ โหมิ อมจฺฉรีฯ

 

อาสีสายํ-เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปชฺชุนฺโน อภิวสฺสตุ [จริยา. ๓.๘๙], สพฺเพ ภทฺรานิ ปสฺสนฺตุ [ชา. ๑.๒.๑๐๕], สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตุ [ปฏิ. ม. ๒.๒๒]ฯ

 

ยาจเน-เอกํ เม นยนํ เทหิ [จริยา. ๑.๕๙]ฯ

 

อายาจเน-เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ [ที. นิ. ๒.๖๘], โอวทตุ มํ ภควา [สํ. นิ. ๓.๑], อนุสาสตุ มํ สุคต [สํ. นิ. ๓.๑], อุลฺลุมฺปตุ มํ ภนฺเต สงฺโฆ [มหาว. ๗๑], อสฺมากํ อธิปนฺนานํ, ขมสฺสุ ราชกุญฺชร [ชา. ๒.๒๑.๑๘๑], เอถ พฺยคฺฆา นิวตฺตวฺโห [ชา. ๑.๓.๖๖]ฯ

 

วิธิสทฺเทน นิโยชนาทโยปิ สงฺคยฺหนฺติฯ

 

ตตฺถ วิธิมฺหิ-อกุสลํ ปชหถ, กุสลํ อุปสมฺปชฺช วิหรถ [ปฏิ. ม. ๓.๓๐; ปารา. ๑๙], เอวํ วิตกฺเกถ, มา เอวํ วิตกฺเกถ [ปฏิ. ม. ๓.๓๐]ฯ

 

นิโยชเน-เอถ ภิกฺขเว สีลวา โหถ [อ. นิ. ๕.๑๑๔], อปฺปมาเทน สมฺปาเทถ [ที. นิ. ๒.๑๘๕], เอถ คณฺหถ พนฺธถ [ที. นิ. ๒.๓๔๒], มา โว มุญฺจิตฺถ กิญฺจนํ [ที. นิ. ๒.๓๔๒]ฯ

 

อชฺเฌสเน-อุทฺทิสตุ ภนฺเต เถโร ปาติโมกฺขํ [มหาว. ๑๕๕]ฯ

 

อาณตฺติยํ-สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ [ปารา. ๓๖๘]ฯ

 

เปสเน-คจฺฉถ ตุมฺเห สาริปุตฺตา [ปารา. ๔๓๒]ฯ

 

ปวารณายํ-วทตุ มํ ภนฺเต สงฺโฆ [มหาว. อฏฺฐ. ๒๑๓], วเทถ ภนฺเต เยนตฺโถ [ปารา. ๒๙๐]ฯ

 

อนุมติยํ-ปริภุญฺช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหิ [ปาจิ. ๓๗๔]ฯ

 

วรทาเน-ผุสฺสตี วรวณฺณาเภ, วรสฺสุ ทสธา วเร [ชา. ๒.๒๒.๑๖๕๕], อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ [อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๑๙๒]ฯ

 

อนุญฺญายํ-ปุจฺฉ วาสว มํ ปญฺหํ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสิ [ที. นิ. ๒.๓๕๖]ฯ

 

กตาวกาสา ปุจฺฉวฺโห [สุ. นิ. ๑๐๓๖]ฯ

 

สมฺปฏิจฺฉเน-เอวํ โหตุ [ที. นิ. ๒.๔๑๙]ฯ

 

อกฺโกเส-มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธา [ชา. ๑.๑๖.๒๙๕], โจรา ตํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทนฺตุ [ม. นิ. อฏฺฐ. ๑]ฯ

 

สปเถ-เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส [ชา. ๑.๑๔.๑๐๔], มุสา เม ภณมานาย, มุทฺธา ผลตุ สตฺตธา [ชา. ๑.๑๔.๑๐๔]ฯ

 

อามนฺตเน-เอตุ เวสฺสนฺตโร ราชา [ชา. ๒.๒๒.๒๓๔๑], ‘‘เอหิ ภิกฺขุ จร พฺรหฺมจริยํ [มหาว. ๒๘], เอถ ภิกฺขเว สีลวา โหถ’’ อิจฺจาทีสุปิ เอหิ, เอถสทฺทา อามนฺตเน ติฏฺฐนฺติฯ

 

นิมนฺตเน-อธิวาเสตุ เม ภนฺเต ภควา สฺวาตนาย ภตฺตํ [ปารา. ๗๗]ฯ

 

ปเวทเน-เวทยตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตุ [จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒], อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ [ที. นิ. ๑.๒๙๙], ปุนารายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริส [ที. นิ. ๒.๓๖๙]ฯ

 

ปตฺตกาเล-ปรินิพฺพาตุ ภนฺเต ภควา, ปรินิพฺพาตุ สุคโต, ปรินิพฺพานกาโล ภนฺเต ภควโต [ที. นิ. ๒.๑๖๘], กาโล โข เต มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ [พุ. วํ. ๑.๖๗], พฺยากโรหิ อคฺคิเวสฺสน น ทานิ เต ตุณฺหีภาวสฺส กาโล [ม. นิ. ๑.๓๕๗]ฯ

 

อนุโภตุ, อนุโภนฺตุ, อนุโภหิ, อนุโภถ, อนุโภมิ, อนุโภม, ภวตุ, ภวนฺตุ, ‘หิมิเมสฺวสฺสา’ติ หิ, มิ, เมสุ อสฺส ทีโฆ, ตฺวํ ปณฺฑิโต ภวาหิฯ

 

๕๗๖. หิสฺสโต โลโป [ก. ๔๗๙; รู. ๔๕๒; นี. ๙๖๐; จํ. ๕.๓.๙๙; ปา. ๖.๔.๑๐๕]ฯ

 

อการโต ปรสฺส หิสฺส โลโป โหติฯ

 

อโตติ กึ? พฺรูหิ, เทหิ, โหหิฯ

 

อิมินา อโต หิสฺส โลโป, ตฺวํ ปณฺฑิโต ภวฯ

 

ตุมฺเห ปณฺฑิตา ภวถ, ภวามิ, ภวามฯ

 

ปรฉกฺเก-โส ภวตํ, เต ภวนฺตํ, ตฺวํ ภวสฺสุ, ตุมฺเห ภววฺโห, อหํ ภเว, มยํ ภวามเส, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิฯ

 

อนุภูยตุ, อนุภูยนฺตุ, อนุภุยฺยตุ, อนุภุยฺยนฺตุ อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํฯ

 

ภาเวตุ, ภาเวนฺตุ, ภาวยตุ, ภาวยนฺตุ อิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํฯ

 

ภาวียตุ, ภาวียนฺตุฯ รสฺสตฺเต-ภาวิยตุ, ภาวิยนฺตุฯ ทฺวิตฺเต-ภาวิยฺยตุ, ภาวิยฺยนฺตุฯ ตถา ภาวยียตุ, ภาวยียนฺตุอิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํฯ

 

‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทิสุตฺเตน ถสฺส วฺโห, ตุมฺเห ภววฺโห, ภวถ วาฯ

 

อิติ ตฺวาทิฯ

 

เอยฺยาทิ

 

อถ เอยฺยาทิ วุจฺจเตฯ

 

๕๗๗. เหตุผเลสฺเวยฺย เอยฺยุํ เอยฺยาสิ เอยฺยาถ เอยฺยามิ เอยฺยาม เอถ เอรํ เอโถ เอยฺยาวฺโห [เอยฺยวฺโห (โมคฺคลฺลานาทีสุ)] เอยฺยํ เอยฺยามฺเห วา [ก. ๔๑๖; รู. ๔๕๔; นี. ๘๘๐; จํ. ๑.๓.๑๒๐; ปา. ๓.๓.๑๕๖]ฯ

 

อญฺญมญฺญสมฺพนฺธินิยา เหตุกฺริยายญฺจ ผลกฺริยายญฺจ กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย โหนฺติ วาฯ เหตุผเลสุปิ กทาจิ อญฺญวิภตฺตุปฺปตฺติทีปนตฺโถ วาสทฺโท, สเจ โส ยานํ ลภิสฺสติ, คมิสฺสติ, สเจ น ลภิสฺสติ, น คมิสฺสติ อิจฺจาทิฯ

 

สเจ สงฺขาโร นิจฺโจ ภเวยฺย, สุโข นาม ภเวยฺย, สเจ โส ปณฺฑิโต ภเวยฺย, สุขิโต ภเวยฺยฯ

 

๕๗๘. ปญฺหปตฺถนาวิธีสุ [จํ. ๑.๓.๑๒๑; ปา. ๓.๓.๑๖๑]ฯ

 

เอเตสุ เอยฺยาทโย โหนฺติฯ

 

ปญฺเห-กินฺนุ โข ตฺวํ วินยํ วา อธิยฺเยยฺยาสิ ธมฺมํ วาฯ

 

ปตฺถนายํ-ภเวยฺยํ ชาติชาติยํฯ

 

วิธิมฺหิ-ปาณํ น หเนยฺย, อทินฺนํ น อาทิเยยฺย, ทานํ ทเทยฺย, สีลํ รกฺเขยฺยฯ

 

๕๗๙. สตฺตารเหสฺเวยฺยาที [ก. ๔๑๖; รู. ๔๕๔; นี. ๘๘๑-๔; จํ. ๑.๓.๑๒๘; ปา. ๓.๓.๑๖๙-๑๗๒; สตฺยรเหสฺเวยฺยาที (พหูสุ)]ฯ

 

สตฺติยํ อรหตฺเถ จ เอยฺยาทโย โหนฺติฯ

 

ภวํ รชฺชํ กเรยฺย, ภวํ รชฺชํ กาตุํ สกฺโก, กาตุํ อรโหติ อตฺโถฯ

 

โส อิมํ วิชฏเย ชฏํ [สํ. นิ. ๑.๒๓]ฯ

 

๕๘๐. สมฺภาวเน วา [ก. ๔๑๖; รู. ๘๕๔; นี. ๘๘๑, ๘๘๓-๔; จํ. ๑.๓.๑๑๘-๙; ปา. ๓.๓.๑๕๔-๕]ฯ

 

สมฺภาวเนปิ เอยฺยาทโย โหนฺติ วาฯ

 

ปพฺพตมปิ สิรสา ภินฺเทยฺย, ภเวยฺย, ภเวยฺยุํ, ภเวยฺยาสิ, ภเวยฺยาถ, ภเวยฺยามิ, ภเวยฺยามฯ

 

ปรฉกฺเก-โส ภเวถ, เต ภเวรํ, ตฺวํ ภเวโถ, ตุมฺเห ภเวยฺยาวฺโห, อหํ ภเวยฺยํ, มยํ ภเวยฺยามฺเห, อิติ สุทฺธกตฺตุรูปานิฯ

 

อนุภูเยยฺย, อนุภูเยยฺยุํฯ ทฺวิตฺเต รสฺสตฺตํ, อนุภุยฺเยยฺย, อนุภุยฺเยยฺยุํ อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํฯ

 

ภาเวยฺย, ภาเวยฺยุํ, ภาวเยยฺย, ภาวเยยฺยุํ อิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํฯ

 

ภาวีเยยฺย, ภาวีเยยฺยุํฯ รสฺสตฺเต-ภาวยิเยยฺย, ภาวยิเยยฺยุํฯ ทฺวิตฺเต-ภาวิยฺเยยฺย, ภาวิยฺเยยฺยุํฯ ตถา ภาวยีเยยฺย, ภาวยีเยยฺยุํ อิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํฯ

 

๕๘๑. เอยฺเยยฺยาเสยฺยํนํ เฏ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

เอยฺย, เอยฺยาสิ, เอยฺยมิจฺเจเตสํ เฏ โหติ วาฯ

 

อตฺริมา ปาฬี-จเช มตฺตา สุขํ ธีโร, ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขํ [ธ. ป. ๒๙๐]ฯ กึ ตฺวํ สุตโสมา’นุตปฺเป [ชา. ๒.๒๑.๓๙๙], ธีรํ ปสฺเส สุเณ ธีรํ, ธีเรน สห สํวเส [ชา. ๑.๑๓.๙๔] อิจฺจาทิฯ

 

โส ภเว, ภเวยฺย, ตฺวํ ภเว, ภเวยฺยาสิ, อหํ ภเว, ภเวยฺยํฯ

 

๕๘๒. เอยฺยุํสฺสุํ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

เอยฺยุํสฺส อุํ โหติ วาฯ

 

อตฺริมา ปาฬี-วชฺชุํ วา เต น วา วชฺชุํ, นตฺถิ นาสาย รูหนา [ชา. ๑.๓.๓๓], อุปยานานิ เม ทชฺชุํ, ราชปุตฺต ตยี คเตติ [ชา. ๒.๒๒.๒๖]ฯ

 

๕๘๓. เอยฺยามสฺเสมุ จ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

เอยฺยามสฺส เอมุ จ โหติ, อนฺตสฺส อุ จฯ

 

อตฺริมา ปาฬี-กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ [ที. นิ. ๒.๓๑๘], มุญฺเจมุ นํ อุรคํ พนฺธนสฺมา [ชา. ๑.๑๕.๒๕๒], ทกฺเขมุ เต นาค นิเวสนานิ [ชา. ๑.๑๕.๒๕๔], คนฺตฺวาน ตํ ปฏิกเรมุ อจฺจยํ, อปฺเปว นํ ปุตฺต ลเภมุ ชีวิตํ [ชา. ๑.๑๕.๑๓], ทชฺเชมุ โข ปญฺจสตานิ โภโต [ชา. ๒.๒๒.๑๓๐๒], ปญฺหํ ปุจฺเฉมุ มาริส [ที. นิ. ๒.๓๕๔], วิหเรมุ อเวริโน [ที. นิ. ๒.๓๕๗], ตยาชฺช คุตฺตา วิหเรมุ รตฺตินฺติ [ชา. ๑.๒.๑๘]ฯ ภเวยฺยามุ, ภเวยฺยามฯ

 

มหาวุตฺตินา กฺวจิ มชฺเฌ ยฺยา-การสฺส โลโป, อตฺถํ ธมฺมญฺจ ปุจฺเฉสิ [ชา. ๑.๑๖.๑๕๐], อุเรคณฺฑาโย พุชฺเฌสิ, ตาโย พุชฺเฌสิ มาณว [ชา. ๒.๑๗.๑๓๒-๑๓๓], ยถา คติํ เม อภิสมฺภเวถ [ชา. ๒.๑๗.๘๗-๘๙], ยถา คติํ เต อภิสมฺภเวม [ชา. ๒.๑๗.๘๗-๘๙], โอกาสํ สมฺปชานาถ, วเน ยตฺถ วเสมเสติ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๘๕ ‘วสามเส’]ฯ

 

‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทิสุตฺเตน เอยฺยาถสฺส โอ จ, ตุมฺเห ภเวยฺยาโถ, ภเวยฺยาถ วาฯ

 

เอตฺถ จ ปุพฺเพ วุตฺตา ปญฺห, ปตฺถนา, วิธิปฺปเภทา อิธปิ ยถาปโยคํ เวทิตพฺพาฯ ปญฺหสทฺเทน ปริปญฺห, ปริปุจฺฉา, ปริวิตกฺก, ปริวีมํสาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ

 

ปริปญฺเห-ธมฺมํ วา ปฐมํ สงฺคาเยยฺยาม วินยํ วาฯ

 

ปริปุจฺฉายํ-วเทถ ภนฺเต กิมหํ กเรยฺยํ, โก อิมสฺส อตฺโถ, กถญฺจสฺส อตฺถํ อหํ ชาเนยฺยํฯ

 

ปริวิตกฺเก-กสฺสาหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺยํ [ที. นิ. ๒.๗๒], ยํนูนาหํ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคาเยยฺยํ [ปารา. อฏฺฐ. ๑.ปฐมมหาสงฺคีติกถา]ฯ

 

ปริวีมํสายํ-คจฺเฉยฺยํ วา อหํ อุโปสถํ, น วาคจฺเฉยฺยํ [มหาว. ๑๓๗]ฯ

 

ปตฺถนายํ-เอวํรูโป สิยํ อหํ อนาคตมทฺธานํ [ม. นิ. ๓.๒๗๔], อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน, สิวิราชา ตโต สิยํ [ชา. ๒.๑๘.๗๐], ปสฺเสยฺย ตํ วสฺสสตํ อโรคํ [ชา. ๒.๒๑.๔๕๓]ฯ

 

อายาจเน-ลเภยฺยาหํ ภนฺเต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปทํ [มหาว. ๒๘; สํ. นิ. ๒.๑๗]ฯ

 

วิธิมฺหิ-จเรยฺย ธมฺมํ [ชา. ๑.๑๔.๖๓]ฯ

 

นิโยชเน-จเรยฺยาทิตฺตสีโสว, นตฺถิ มจฺจุสฺส นาคโม [สํ. นิ. ๑.๑๔๕]ฯ

 

อชฺเฌสเน-ยสฺส สิยา อาปตฺติ, โส อาวิกเรยฺย [มหาว. ๑๓๒], ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย [มหาว. ๗๐]ฯ

 

ปวารณายํ-วเทยฺยาถ ภนฺเต เยนตฺโถ [ปารา. ๒๙๐]ฯ

 

อนุมติยํ-ตํ ชโน หเรยฺย วา ทเหยฺย วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺย [ม. นิ. ๑.๒๔๗]ฯ

 

อนุญฺญายํ-อากงฺขมาโน สงฺโฆ กมฺมํ กเรยฺย [จูฬว. ๖]ฯ

 

อามนฺตเน-ยทา เต ปหิเณยฺยามิ, ตทา เอยฺยาสิ ขตฺติย [ชา. ๒.๒๒.๖๓๕]ฯ

 

นิมนฺตเน-อิธ ภวํ นิสีเทยฺยฯ

 

ปตฺตกาเล-สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺย [มหาว. ๑๖๗]ฯ

 

‘สมฺภาวเน วา’ติ วาสทฺโท อวุตฺตวิกปฺปนตฺโถ, เตน ปริกปฺป, กฺริยาติปนฺนาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ

 

ตตฺถ ปริกปฺโป ทุวิโธ ภูตา’ภูตวเสนฯ

 

ตตฺถ ภูตปริกปฺเป-โย พาลํ เสเวยฺย, โสปิ พาโล ภเวยฺยฯ

 

อภูตปริกปฺเป-ยทา กจฺฉปโลมานํ, ปาวาโร ติวิโธ สิยา [ชา. ๑.๘.๗๘]ฯ ยทา สสวิสาณานํ, นิสฺเสณี สุกตา สิยา [ชา. ๑.๘.๗๙]ฯ

 

กฺริยาติปนฺเน-สเจ โส อคารํ อชฺฌาวเสยฺย, ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี [ที. นิ. ๓.๑๓๖]ฯ

 

อิติ เอยฺยาทิฯ

 

หิยฺยตฺตนี

 

อถ หิยฺยตฺตนี วุจฺจเตฯ

 

๕๘๔. อนชฺชตฺตเน อา อู โอ ตฺถ อ มฺหา ตฺถ ตฺถุํ เส วฺหํ อิํ มฺหเส [ก. ๔๑๘; รู. ๔๕๖; นี. ๘๘๖; จํ. ๑.๒.๗๗; ปา. ๓.๒.๑๑๑]ฯ

 

อชฺชโต อญฺญสฺมึ ภูเต กาเล กฺริยตฺถา ปรํ อาอิจฺจาทโย โหนฺติฯ

 

๕๘๕. อา อี สฺสาทีสฺวอุ วา [ก. ๕๑๙; รู. ๔๕๗; นี. ๑๐๓๒]ฯ

 

อาอิจฺจาทีสุ อีอิจฺจาทีสุ สฺสาทีสุ จ เตสํ อาทิมฺหิ ออุ โหติ วาฯ

โส อภวา, ภวา, เต อภวู, ภวู, ตฺวํ อภโว, ภโว, ตุมฺเห อภวตฺถ, ภวตฺถ, อหํ อภว, ภว, มยํ อภวมฺหา, ภวมฺหาฯ

ปรฉกฺเก-อภวตฺถ, ภวตฺถ, อภวตฺถุํ, ภวตฺถุํ, อภวเส, ภวเส, อภววฺหํ, ภววฺหํ, อภวิํ, ภวิํ, อภวมฺหเส, ภวมฺหเสฯ

 

๕๘๖. อา อี อู มฺหา สฺสา สฺสามฺหานํ วา [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

เอเตสํ รสฺโส โหติ วาฯ

โส อภว, เต อภวุ, มยํ อภวมฺหฯ

‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา อาสฺส ตฺถตฺตํ, อสฺส จ อํ, โส อภวตฺถ, ภวตฺถ, อภวา, ภวา วา, อหํ อภวํ, ภวํ, อภว, ภว วา, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิฯ

 

เอตฺถ จ มหาวุตฺตินา อา-วิภตฺติยา ถาเทโส พหุลํ ทิสฺสติ, เมทนี สมฺปกมฺปถ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๗๒], วิสญฺญี สมปชฺชถ [ชา. ๒.๒๒.๓๒๘], อิมา คาถา อภาสถ [ชา. ๒.๒๒.๓๒๘], ตุจฺโฉ กาโย อทิสฺสถ [เถรคา. ๑๗๒], นิพฺพิทา สมติฏฺฐถ [เถรคา. ๒๗๓], เอโก รหสิ ฌายถ [ชา. ๑.๑๕.๒๘๖] อิจฺจาทิฯ ตถา โอ-วิภตฺติยา จ, ทุพฺเภยฺยํ มํ อมญฺญถ อิจฺจาทิฯ

 

อิติ หิยฺยตฺตนีฯ

 

อชฺชตฺตนี

 

อถ อชฺชตฺตนี วุจฺจเตฯ

 

๕๘๗. ภูเต อี อุํ โอ ตฺถ อิํ มฺหา อา อู เส วฺหํ อํ มฺเห [ก. ๔๑๙; รู. ๔๖๙; นี. ๘๘๗]ฯ

อภวีติ ภูโต, อตีโตติ อตฺโถ, ภูเต กาเล กฺริยตฺถา ปรํ อีอิจฺจาทโย โหนฺติฯ

 

๕๘๘. อ อี สฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิอุ [ก. ๕๑๖; รู. ๔๖๖; นี. ๑๐๓๐; จํ. ๑.๒.๗๖; ปา. ๓.๒.๑๑๐ ออีสฺสอาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิอุ (พหูสุ)]ฯ

ออาทิสฺส อีอาทิสฺส สฺสาอาทิสฺส สฺสติอาทิสฺส จ พฺยญฺชนสฺส อาทิมฺหิ อิอุ โหติฯ ‘พฺยญฺชนสฺสา’ติ เอเตน ออาทิมฺหิ ปญฺจ, อีอาทิมฺหิ สตฺตาติ ทฺวาทส สุทฺธสรวิภตฺติโย ปฏิกฺขิปติฯ

‘อาอีสฺสาทีสฺวอุ วา’อิติ สุตฺเตน วิกปฺเปน ธาตฺวาทิมฺหิ อกาโรฯ

โส อภวี, ภวี, เต อภวุํ, ภวุํ, ตฺวํ อภโว, ภโว, ตุมฺเห อภวิตฺถ, ภวิตฺถ, อหํ อภวิํ, ภวิํ, มยํ อภวิมฺหา, ภวิมฺหา, โส อภวา, ภวา, เต อภวู, ภวู, ตฺวํ อภวิเส, ภวิเส, ตุมฺเห อภวิวฺหํ, ภวิวฺหํ, อหํ อภวํ, ภวํ, มยํ อภวิมฺเห, ภวิมฺเหฯ

‘อาอีอู’อิจฺจาทินา อี, มฺหา, อา, อูนํ รสฺสตฺเต-โส อภวิ, ภวิ, มยํ อภวิมฺห, ภวิมฺห, โส อภว, ภว, เต อภวุ, ภวุฯ

 

๕๘๙. เอยฺยาถสฺเสออาอีถานํ โอ อ อํ ตฺถ ตฺโถ วฺโห วา [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘…วฺโหก’ (พหูสุ)]ฯ

เอยฺยาถาทีนํ ยถากฺกมํ โออาทโย โหนฺติ วาฯ

ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาโถ, คจฺเฉยฺยาถ วา, ตฺวํ อคจฺฉิสฺส, อคจฺฉิสฺเส วา, อหํ อคมํ, คมํ, อคม, คม วา, โส อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมา, คมา วา, โส อคมิตฺโถ, คมิตฺโถ, อคมี, คมี วา, ตุมฺเห คจฺฉวฺโห, คจฺฉถ วาติฯ

อิมินา อี, อา, อวจนานํ ตฺโถ, ตฺถ, อํอาเทสา โหนฺติ, โส อภวิตฺโถ, ภวิตฺโถ, โส อภวิตฺถ, ภวิตฺถ, อหํ อภวํ, ภวํฯ

อตฺริมา ปาฬี – อีมฺหิ-ปงฺโก จ มา วิสิยิตฺโถ [ชา. ๑.๑๓.๔๔], สญฺชคฺฆิตฺโถ มยา สห [ชา. ๑.๑๖.๒๔๑]ฯ อามฺหิ-อนุโมทิตฺถ วาสโว [ชา. ๒.๒๒.๑๖๖๗], นิมนฺตยิตฺถ วาสโว [ชา. ๒.๒๒.๑๖๖๗], ขุพฺภิตฺถ นครํ ตทา [ชา. ๒.๒๒.๑๖๗๓], สุภูติตฺเถโร คาถํ อภาสิตฺถ [เถรคา. ๑]ฯ อมฺหิ-อิธาหํ มลฺลิกํ เทวิํ เอตทโวจํ [สํ. นิ. ๑.๑๑๙], อชานเมวํ อาวุโส อวจํ ชานามีติ [ปารา. ๑๙๕], อหํ กามานํ วสมนฺวคํ [ชา. ๒.๑๙.๔๕], อชฺฌคํ อมตํ สนฺติํ อิจฺจาทิฯ

 

๕๙๐. อุํสฺสิํสฺวํสุ [ก. ๕๐๔, ๕๑๗; รู. ๔๗๐-๔๘๘; นี. ๑๐๑๖-๑๑๐๕]ฯ

อุมิจฺจสฺส อิํสุ, อํสุ โหนฺติฯ

อคมึสุ, อคมํสุ, อคมุํฯ อิมินา อุํสฺส อิํสุ, อภวิํสุ, ภวิํสุฯ

 

๕๙๑. โอสฺส อ อิ ตฺถ ตฺโถ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

โอสฺส ออิจฺจาทโย โหนฺติฯ

ตฺวํ อภว, ตฺวํ อภวิ, ตฺวํ อภวิตฺถ, ตฺวํ อภวิตฺโถฯ

อตฺริมา ปาฬี-โอสฺส อตฺเต-มา เหวํ อานนฺท อวจ [ที. นิ. ๒.๙๕], ตฺวเมว ทานิ’มกร, ยํ กาโม พฺยคมา ตยิ [ชา. ๑.๒.๑๖๗]ฯ อิตฺเต-มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ [ชา. ๒.๒๒.๖๘๔], มา จินฺเตสิ มา ตฺวํ โสจิ, ยาจามิ ลุทฺทกํ อหํ [คเวสิตพฺพํ]ฯ ตฺถตฺเตมาสฺสุ ติณฺโณ อมญฺญิตฺถ [ชา. ๒.๒๒.๒๕๕], มา กิลิตฺถ มยา วินา [ชา. ๒.๒๒.๑๗๑๓], มาสฺสุ กุชฺฌิตฺถ นาวิก [ชา. ๑.๖.๕]ฯ ตฺโถตฺเต-มา ปุราเณ อมญฺญิตฺโถ [เถรคา. ๒๘๐], มา ทยฺหิตฺโถ ปุนปฺปุนํ [สํ. นิ. ๑.๒๑๒], ติณมตฺเต อสชฺชิตฺโถ [ชา. ๑.๑.๘๙], มา ตฺวํ พฺรหฺมุโน วจนํ อุปาติวตฺติตฺโถ [ม. นิ. ๑.๕๐๒], มา ตฺวํ มญฺญิตฺโถ น มํ ชานาตี [ม. นิ. ๑.๕๐๒] ติฯ

 

ตตฺถ ‘มา ทยฺหิตฺโถ’อิจฺจาทีนิ ปโรกฺขาวจเนนปิ สิชฺฌนฺติฯ

 

สุตฺตวิภตฺเตน ตฺถสฺส ตฺโถ โหติ, ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา [อป. เถร ๑.๑.๓๖๗], มสฺสุ มิตฺตานํ ทุพฺภิตฺโถฯ มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโกติ [ชา. ๑.๑๖.๒๒๒]ฯ

 

มหาวุตฺตินา โอสฺส กฺวจิ โลโป, ปุน ทานํ อทา ตุวํ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๘๖], มา โน ตฺวํ ตาต อททา [ชา. ๒.๒๒.๒๑๒๖], มา โภติ กุปิตา อหุ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๑], มาหุ ปจฺฉานุตาปินี [สํ. นิ. ๑.๑๖๒; เถรีคา. ๕๗]ฯ

 

๕๙๒. สิ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

โอสฺส สิ โหติ วาฯ

 

ตฺวํ อภวสิ, ภวสิ, ตฺวํ อนุโภสิฯ

 

๕๙๓. มฺหาตฺถานมุอุ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

มฺหา, ตฺถานํ อาทิมฺหิ อุอุ โหติฯ

 

อสฺโสสุมฺหา, อเหสุมฺหา, อโวจุมฺหา, อโวจุตฺถ อิจฺจาทีนิ ทิสฺสนฺติฯ

 

ตุมฺเห อภวุตฺถ, ภวุตฺถ, อภวิตฺถ, ภวิตฺถ วา, มยํ อภวุมฺหา, ภวุมฺหา, อภวิมฺหา, ภวิมฺหา วาฯ

 

๕๙๔. อิํสฺส จ สุอุ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘‘…สิอุ’’ (พหูสุ)]ฯ

 

อิมิจฺจสฺส มฺหา, ตฺถานญฺจ อาทิมฺหิ สุอุ โหติ, สาคโม โหตีติ อตฺโถฯ จสทฺเทน อีอาทีนมฺปิ อาทิมฺหิ สาคโม โหติ, สาคเม จ สติ พฺยญฺชนํ โหติ, ตสฺส อาทิมฺหิ อิอาคโม ลพฺภติฯ เตน ‘‘อิมา คาถา อภาสิสุํ [คเวสิตพฺพํ], เต เม อสฺเส อยาจิสุํ, ยถาภูตํ วิปสฺสิสุํ’’ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๖๓] อิจฺจาทีนิ [ที. นิ. ๓.๒๗๗] สิชฺฌนฺติฯ

 

โส โภคํ อนุโภสิ, อนุภวิ วา, ตุมฺเห อนุโภสิตฺถ, อนุภวิตฺถ วา, อหํ อนุโภสิ, อนุภวิํ วาฯ มยํ อนุโภสิมฺหา อนุภวิมฺหา วาฯ

 

๕๙๕. เอโอนฺตา สุํ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘เอโอตฺตา สุํ’’ (พหูสุ)]ฯ

 

เอทนฺตโต โอทนฺตโต จ ปรสฺส อุํวจนสฺส สุํ โหติ วาฯ

 

อาเนสุํ, สาเยสุํ, จินฺเตสุํ, ปจฺจนุโภสุํ, ปริโภสุํ, อธิโภสุํ, อภิโภสุํฯ

 

สุตฺตวิภตฺเตน อาทนฺตโตปิ จ, วิหาสุํ วิหรนฺติ จ [สํ. นิ. ๑.๑๗๓], เต อนุโภสุํ, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิฯ

 

เตน โภโค อนฺวภูยี, อนุภูยีฯ

 

รสฺสตฺเต-อนฺวภูยิ, อนุภูยิฯ

 

ทฺวิตฺเต-อนฺวภุยฺยิ, อนุภุยฺยิฯ

 

เตน โภคา อนฺวภูยุํ, อนุภูยุํ, อนฺวภูยิํสุ, อนุภูยิํสุ อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํฯ

 

โส มคฺคํ อภาวิ, ภาวิ, อภาเวสิ, ภาเวสิ, อภาวยิ, ภาวยิ, เต มคฺคํ อภาวิํสุ, ภาวิํสุฯ

 

‘เอโอนฺตาสุ’นฺติ เอทนฺตมฺหา สุํฯ เต มคฺคํ อภาเวสุํ, ภาเวสุํ, อภาวยิํสุ, ภาวยิํสุ, ตฺวํ มคฺคํ อภาวย, ภาวย, อภาวยิ, ภาวยิ, ตฺวํ มคฺคํ อภาวิตฺถ, ภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถ, ภาวยิตฺถ, ตฺวํ มคฺคํ อภาวยิตฺโถ, ภาวยิตฺโถ, ตฺวํ มคฺคํ อภาเวสิ, ภาเวสิ, ตุมฺเห มคฺคํ อภาวิตฺถ, ภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถ, ภาวยิตฺถ, อหํ มคฺคํ อภาวิํ, ภาวิํ, อภาเวสิํ, ภาเวสิํ, อภาวยิํ, ภาวยิํ, มยํ มคฺคํ อภาวิมฺหา, ภาวิมฺหา, อภาวิมฺห, ภาวิมฺห, อภาวยิมฺหา, ภาวยิมฺหา, อภาวยิมฺห, ภาวยิมฺหฯ

 

โส มคฺคํ อภาวา, ภาวา, อภาวิตฺถ, ภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถ, ภาวยิตฺถ อิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํฯ

 

เตน มคฺโค อภาวิยิ, ภาวิยิ, เตน มคฺคา อภาวิยิํสุ, ภาวิยิํสุ อิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํฯ

 

อิติ อชฺชตฺตนีฯ

 

ปโรกฺขา

 

อถ ปโรกฺขา วุจฺจเตฯ

 

๕๙๖. ปโรกฺเข อ อุ เอ ถ อํ มฺห ตฺถ เร ตฺโถ วฺโห อิํ มฺเห [ก. ๔๑๗; รู. ๔๖๐; นี. ๘๘๗; จํ. ๑.๒.๘๑; ปา. ๓.๒.๑๑๕]ฯ

 

อกฺขานํ อินฺทฺริยานํ ปรํ ปโรกฺขํ, อปจฺจกฺขนฺติ อตฺโถฯ ภูเต กาเล อตฺตโน ปโรกฺขกฺริยาย วตฺตพฺพาย กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติฯ

 

มหาวุตฺตินา คสฺส ทีโฆ วา, โส กิร ชคาม, เต กิร ชคามุ, ตฺวํ กิร ชคาเม, ตุมฺเห กิร ชคามิตฺถ, อหํ กิร ชคามํ, มยํ กิร ชคามิมฺห อิจฺจาทิฯ

 

เอตฺถ จ ‘โส กิร ชคาม’ อิจฺจาทีนิ อนุสฺสวปโรกฺขานิ นามฯ

 

‘อหํ กิร ชคามํ, มยํ กิร ชคามิมฺหา’ติ อิทํ อตฺตนา คนฺตฺวาปิ คมนํ ปมุฏฺฐสฺส วา อสมฺปฏิจฺฉิตุกามสฺส วา ปฏิวจนปโรกฺขํ นามฯ

 

๕๙๗. ปโรกฺขายญฺจ [ก. ๔๕๘; รู. ๔๖๑; นี. ๙๓๙; จํ. ๕.๑.๓; ปา. ๖.๑.๒]ฯ

 

ปโรกฺขมฺหิ ปุพฺพกฺขรํ เอกสฺสรํ ทฺเวรูปํ โหติ, จสทฺเทน อญฺญสฺมิมฺปิ ทฺเวทฺเวรูปํ สิชฺฌติฯ

 

จงฺกมติ, ททฺทลฺลติ, ททาติ, ชหาติ, ชุโหติ, โลลุโป, โมมูโหฯ

 

๕๙๘. ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา [ก. ๔๖๑; รู. ๔๖๔; นี. ๙๔๒]ฯ

 

ทฺวิตฺเต ปุพฺเพสํ ทุติย, จตุตฺถานํ กเมน ปฐม, ตติยา โหนฺติฯ

 

๕๙๙. ปุพฺพสฺส อ [ก. ๔๕๐; รู. ๔๖๓; นี. ๙๔๖; จํ. ๖.๒.๑๒๖; ปา. ๗.๔.๗๓]ฯ

 

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภูสฺส อนฺโต อ โหติฯ

 

๖๐๐. ภูสฺส วุก [ก. ๔๗๕; รู. ๔๖๕; นี. ๙๕๖; จํ. ๕.๓.๙๒; ปา. ๖.๔.๘๘]ฯ

 

ทฺวิตฺเต ภูธาตุสฺส อนฺเต วุก โหติ, วาคโม โหตีติ อตฺโถฯ

 

‘‘ตตฺถปฺปนาโท ตุมุโล พภูวา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๓๗] ปาฬิฯ

 

โส กิร ราชา พภูว, เต กิร ราชาโน พภูวุ, ตฺวํ พภูเวฯ

 

‘อ อี สฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิอุ’ อิติ สุตฺเตน พฺยญฺชนาทิมฺหิ อิอาคโม, ตุมฺเห พภูวิตฺถ, อหํ พภูวํ, มยํ พภูวิมฺห, โส พภูวิตฺถ, เต พภูวิเร, ตฺวํ พภูวิตฺโถ, ตุมฺเห พภูวิวฺโห, อหํ พภูวิํ, มยํ พภูวิมฺเห, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิฯ

 

‘กฺโย ภาวกมฺเมสฺวปโรกฺเขสู’ติ ปฏิสิทฺธตฺตา ปโรกฺขมฺหิ ภาวกมฺเมสุ ยปจฺจโย น โหติ, ‘เตน กิร โภโค อนุพภูวิตฺถ, เตน โภโค อนุพภูวิเร’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ

 

อิติ ปโรกฺขาฯ

 

สฺสตฺยาทิ

 

อถ สฺสตฺยาทิ วุจฺจเตฯ

 

๖๐๑. ภวิสฺสติ สฺสติ สฺสนฺติ สฺสสิ สฺสถ สฺสามิ สฺสาม สฺสเต สฺสนฺเต สฺสเส สฺสวฺเห สฺสํ สฺสามฺเห [ก. ๔๒๑; รู. ๔๗๓; นี. ๘๙๒; จํ. ๑.๓.๒; ปา. ๓.๓.๑๓]ฯ

 

ภวิสฺสตีติ ภวิสฺสนฺโต, อนาคตกาโล, ตสฺมึ ภวิสฺสติ กาเล กฺริยตฺถสฺส ตฺยาทโย โหนฺติฯ

 

๖๐๒. นาเม ครหาวิมฺหเยสุ [ก. ๔๒๑; รู. ๔๗๓; นี. ๘๙๓; จํ. ๑.๓.๑๐๙, ๑๑๕; ปา. ๓.๓.๑๔๓, ๑๕๐]ฯ

 

นิปาตนามโยเค ครหายญฺจ วิมฺหเย จ สฺสตฺยาทโย โหนฺติ, อตีตกาเลปิ สฺสตฺยาทีนํ อุปฺปตฺติทีปนตฺถมิทํ สุตฺตํ, อนุตฺถุนน, ปจฺจานุตาป, ปจฺจานุโมทนาทีนิปิ เอตฺถ สงฺคยฺหนฺติฯ

 

ตตฺถ ครหายํ-อตฺถิ นาม ตาต สุทินฺน อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสิ [ปารา. ๓๒]ฯ

 

วิมฺหเย-ยตฺร หิ นาม สญฺญี สมาโน ปญฺจมตฺตานํ สกฏสตานํ สทฺทํ น โสสฺสติ [ที. นิ. ๒.๑๙๒]ฯ

 

อนุตฺถุนนาทีสุ-น อตฺตนา ปฏิโจเทสฺสํ, น คณสฺส อาโรเจสฺสํ [ปาจิ. ๖๖๕], น ปุพฺเพ ธนเมสิสฺสํ [ชา. ๑.๑๒.๕๐], อิติ ปจฺฉานุตปฺปติ [ชา. ๑.๑๒.๕๓], ภูตานํ นาปจายิสฺสํ, ปหุ สนฺโต น โปสิสฺสํ, ปรทารํ อเสวิสฺสํ [ชา. ๑.๑๒.๕๔], น ปุพฺเพ ปยิรุปาสิสฺสํ [ชา. ๑.๑๒.๕๘], อิติ ปจฺฉานุตปฺปติ [ชา. ๑.๑๒.๕๐], อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ [ธ. ป. ๑๕๓]ฯ

 

กตฺถจิ ปน คาถาวเสน เอกสการโลโป, มิตฺโต มิตฺตสฺส ปานิยํ, อทินฺนํ ปริภุญฺชิสํ [ชา. ๑.๑๑.๕๙], นิรยมฺหิ อปจฺจิสํ [เถรีคา. ๔๓๘], คจฺฉนฺโต นํ อุทกฺขิสํ [คเวสิตพฺพํ], โยนิโส ปจฺจเวกฺขิสํ [เถรคา. ๓๔๗] อิจฺจาทิฯ

 

‘อ อี สฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิอุ’ อิติ อิอาคโม, ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ, ภวิสฺสเร, ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถ, ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสาม, ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเต, ภวิสฺสเร, ภวิสฺสเส, ภวิสฺสวฺเห, ภวิสฺสํ, ภวิสฺสามฺเหฯ

 

อนุโภสฺสติ, อนุโภสฺสนฺติ, อนุโภสฺสเร อิจฺจาทิ สุทฺธกตฺตุรูปํฯ

 

อนุภูยิสฺสติ, อนุภูยิสฺสนฺติ, อนุภูยิสฺสเรฯ

 

๖๐๓. กฺยสฺส สฺเส [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

กฺยสฺส โลโป โหติ วา สฺสการวติ วิภตฺติมฺหิฯ

 

เตน มคฺโค คมิสฺสติ, คมียิสฺสติ วา, เตน มคฺโค อคมิสฺสา, อคมียิสฺสา วาติ วิกปฺเปน กฺยสฺส โลโปฯ

 

เตน โภโค อนุภวิสฺสติ, อนุภูยิสฺสติ วา, เตน โภคา อนุภวิสฺสนฺติ, อนุภูยิสฺสนฺติ วา อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํฯ

 

ภาวิสฺสติ, ‘อูลสฺเส’ติ อิสฺส เอ, ภาเวสฺสติ, ภาวยิสฺสติอิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํฯ

 

เตน มคฺโค ภาวียิสฺสติ, มคฺคา ภาวียิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํฯ

 

อิติ สฺสตฺยาทิฯ

 

สฺสาทิ

 

อถ สฺสาทิ วุจฺจเตฯ

 

๖๐๔. เอยฺยาโทติปตฺติยํ สฺสา สฺสํสุ สฺเส สฺสถ สฺสํ สฺสามฺหา สฺสถ สฺสิํสุ สฺสเส สฺสวฺเห สฺสิํ สฺสามฺหเส [ก. ๔๒๒; รู. ๔๗๕; นี. ๘๙๕; จํ. ๑.๓.๑๐๗; ปา. ๓.๓.๑๓๙; เอยฺยาโท วาติปตฺติยํ (พหูสุ)]ฯ

 

เอยฺยาทิวิสเย กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาทโย ภวนฺติฯ เอยฺยาทิวิสโย นาม เหตุผลกฺริยาสมฺภโว, ตทุภยกฺริยาย อภาโว กฺริยาติปตฺติฯ

 

สา ทุวิธา อตีตา จ อนาคตา จฯ

 

ตตฺถ อตีตายํ-สเจ โส ปฐมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺสา, อรหา อภวิสฺสา [‘สเจ ปน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺส, อรหตฺตํ ปาปุณิสฺส’ (ธมฺมปท อฏฺฐ. ๑)] อิจฺจาทิฯ

 

อนาคตายํ-สจาหํ น คมิสฺสํ, มหาชานิโย โส อภวิสฺสา อิจฺจาทิฯ

 

‘อาอีสฺสาทีสฺวอุ วา’อิติ ธาตฺวาทิมฺหิ วิกปฺเปน อการาคโม,‘อ อีสฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิอุ’ อิติ สฺสาทีสุ อิอาคโม, อภวิสฺสา, ภวิสฺสา, อภวิสฺสํสุ, ภวิสฺสํสุ, อภวิสฺเส, ภวิสฺเส, อภวิสฺสถ, ภวิสฺสถ, อภวิสฺสํ, ภวิสฺสํ, อภวิสฺสามฺหา, ภวิสฺสามฺหา, อภวิสฺสถ, ภวิสฺสถ, อภวิสฺสิํสุ, ภวิสฺสิํสุ, อภวิสฺสเส, ภวิสฺสเส, อภวิสฺสวฺเห, ภวิสฺสวฺเห, อภวิสฺสิํ, ภวิสฺสิํ, อภวิสฺสามฺหเส, ภวิสฺสามฺหเสฯ

 

‘อาอีอู’อิจฺจาทินา สฺสา, สฺสามฺหานํ รสฺสตฺเต-โส อภวิสฺส, ภวิสฺส, มยํ อภวิสฺสามฺห, ภวิสฺสามฺหฯ ‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา สฺเสสฺส อตฺเต-ตฺวํ อภวิสฺส, ภวิสฺส อิจฺจาทีนิ รูปจตุกฺกานิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพานิฯ

 

อิติสฺสาทิฯ

 

ภูธาตุรูปํ นิฏฺฐิตํฯ

 

อฏฺฐวิภตฺตุปฺปตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ