ฎการนฺตธาตุ
ฆฎฺฎ ฆฎฺฎเนฯ ฆฎฺฎนํ วายามกรณํฯ ฆฏฺเฎติ, ฆฎฺฎยติฯ เอตฺถ ตุ ‘‘ฆฏฺเฎสิ, ฆฏฺเฎสิ, กึการณา ฆฏฺเฎสิ, อหํ ตํ ชานามี’’ติ นิทสฺสนํฯ
ฆฎ สงฺฆาเตฯ ปุพฺเพ วิย กฺริยาปทานิ, นามิกตฺเต ‘‘ฆโฎ, ฆฎา’’ติ รูปานิฯ เอตฺถ คโฎติ ปานียฆโฎฯ ฆฎาติ สมูโห ‘‘มจฺฉฆฎา’’ติอาทีสุ วิยฯ
ฆฎฺฎ จลเนฯ ฆฏฺเฎติ, ฆฎฺฎยติฯ
นฎ อวสนฺทเนฯ อวสนฺทนํ คตฺตวิกฺเขโปฯ นเฎติ, นฎยติฯ
จุฎ ฉุฎ กุฎฺฎ เฉทเนฯ จุเฎติ, จุฎยติฯ ฉุเฎติ, ฉุฎยติฯ กุฏฺเฎติ, กุฎฺฎยติฯ
ปุฎฺฎ จฎฺฎ อปฺปภาเวฯ ปุฏฺเฎติ, ปุฎฺฎยติฯ จุฏฺเฎติ, จุฎฺฎยติ, อปฺปํ ภวตีติ อตฺโถฯ
มุฎ สญฺจุณฺณเนฯ โมเฎติ, โมฎยติฯ
อฎฺฎ สุฎฺฎ อนาทเรฯ อฏฺเฎติ, อฎฺฎยติฯ สุฏฺเฎติ, สุฎฺฎยติฯ
ขฎฺฎ สํวรเณ ขฏฺเฎติ, ขฎฺฎยติฯ
สฎฺฎ หึสาพลทานนิเกตเนสุฯ สฏฺเฎติ, สฎฺฎยติฯ
ตุวฎฺฎ นิปชฺชายํฯ ตุวฏฺเฎติ, ตุวฎฺฎยติฯ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู เอกมญฺเจ ตุวฏฺเฎนฺติฯ
ฉฎฺฎ ฉฎฺฎเนฯ ฉฏฺเฎติ, ฉฎฺฎยติฯ อตฺรายํ ปาฬิ – สเจ โส ฉฏฺเฎติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โนเจ ฉฏฺเฎติ, ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ รูปิยฉฎฺฎโก สมฺมนฺนิตพฺโพฯ
ปุฎ หึสายํฯ โปเฎติ, โปฎยติฯ
กีฎ พนฺเธฯ พนฺโธ พนฺธนํฯ กีเฎติ, กีฎยติฯ กีโฎฯ
จุฎิ เฉทเนฯ จุณฺเฎติ, จุณฺฎยติฯ
ลุฎิ เถยฺเยฯ ลุณฺเฎติ, ลุณฺฎยติฯ
กูฎ อปฺปสาเทฯ กูเฎติ, กูฎยติฯ กูฎํ รชตํฯ กูฎา คาวีฯ กุฎตาปโสฯ
จุฎ ปุฎ ผุฎ วิเภเทฯ จุเฎติ, จุฎยติฯ โปเฎติ, โปฎยติฯ โผเฎติ, โผฎยติฯ องฺคุลิโย โผเฎสุํฯ
ฆฎ สงฺฆาเฎ หนฺตฺยตฺเถ จฯ ฆเฎติ, ฆฎยติฯ
ปฎ ปุฎ ลุฎ ฆฎ ฆฎิ ภาสายํฯ ปาเฎติ, ปาฎยติฯ โปเฎติ, โปฎยติฯ โลเฎติ, โลฎยติฯ ฆาเฎติ, ฆาฎยติฯ ฆณฺเฎติ, ฆณฺฎยติฯ
ปฎ วฎ คนฺเถฯ ปเฎติ, ปฎยติฯ วเฎติ, วฎยติฯ
เขฎ ภกฺขเณฯ เขเฎติ, เขฎยติฯ
โขฎ เขเปฯ โขเฎติ, โขฎยติฯ
กุฎิ ทาเหฯ กุเฎติ, กุฎยติฯ
ยุฎ สํสคฺเคฯ โยเฎติ, โยฎยติฯ
วฎ วิภชเนฯ วเฎติ, วฎยติฯ
ฎการนฺตธาตุรูปานิฯ
ฐการนฺตธาตุ
สฐ สงฺขารคตีสุฯ สเฐติ, สฐยติฯ
สุฐ อาลสิเยฯ โสเฐติ, โสฐยติฯ
สุฐิ โสสเนฯ สุณฺเฐติ, สุณฺฐยติฯ
สฐ สิลาฆายํฯ สเฐติ, สฐยติฯ
สฐ อสมฺมาภาสเนฯ สเฐติฯ สฐยติ, สโฐฯ
เอตฺถ สโฐติ เกราฎิโกฯ สฐยตีติ สโฐ, น สมฺมา ภาสตีติ อตฺโถฯ
สฐ เกตเวฯ รูปํ ตาทิสเมวฯ
‘‘สุทสฺสํ วชฺชมญฺเญสํ, อตฺตโน ปน ทุทฺทสํ…เป.…
อตฺตโน ปน ฉาเทติ, กลึว กิตวาสโฐ’’ติฯ
เอตฺถ สากุณิโก ‘‘กิตวา’’ติ วุตฺโตฯ ตสฺส อิทํ เกตวํ, ตสฺมึ เกตเว อยํ ธาตุ วตฺตตีติ อตฺโถฯ
กฐิ โสเกฯ กณฺเฐติ, กณฺฐยติฯ
ฐการนฺตธาตุรูปานิฯ
ฑการนฺตธาตุ
ปฑิ ปริหาเสฯ ปณฺเฑติ, ปณฺฑยติฯ อุปฺปณฺเฑติ, อุปฺปณฺฑยติฯ มนุสฺสานํ นํ ภิกฺขุนึ อุปฺปณฺฑึสุฯ
ลฑิ อุกฺเขเปฯ ลณฺเฑติ, ลณฺฑยติฯ
ขฑิ กฑิ เฉเทฯ ขณฺเฑติ, ขณฺฑยติฯ กณฺเฑติ, กณฺฑยติฯ ขณฺโฑ, กณฺโฑฯ
ปิฑิ สงฺฆาเตฯ ปิณฺเฑติ, ปิณฺฑยติฯ ปิณฺโฑฯ
เอตฺถ จ ปิณฺโฑติ สมูหสงฺขาโต กลาโปปิ ‘‘โจฬํ ปิณฺโฑ รติ ขิฑฺฑา’’ติ เอตฺถ วุตฺโต อาหารสงฺขาโต ปิณฺโฑปิ ปิณฺโฑเยวฯ
กุฑิ เวธเนฯ กุณฺเฑติ, กุณฺฑยติฯ กุณฺฑลํฯ
มฑิ ภูสายํ หสเน จฯ มณฺเฑติ, มณฺฑยติฯ มณฺโฑ, มณฺฑนํ, มณฺฑิโตฯ
ภฑิ กลฺยาเณฯ กลฺยาณํ กลฺยาณตาฯ ภณฺเฑติ, ภณฺฑยติฯ ภณฺโฑฯ
เอตฺถ จ ภณฺโฑติ ธนํ, อลงฺกาโร วาฯ ‘‘ภณฺฑํ คณฺหาติฯ สมลงฺกริตฺวา ภณฺเฑนา’’ติ จ อาทีสุ วิยฯ
ทณฺฑ ทณฺฑวินิปาเตฯ ทณฺเฑติ, ทณฺฑยติฯ ทณฺโฑฯ
ฉฑฺฑ ฉฑฺฑเนฯ ฉเฑฺฑติ, ฉฑฺฑยติฯ ฉฑฺฑนโกฯ ฉฑฺฑิยติ, ฉฑฺฑิโตฯ ฉฑฺฑิตุํ, ฉฑฺฑยิตุํ, ฉเฑฺฑตฺวา, ฉฑฺฑยิตฺวาฯ
ฑการนฺตธาตุรูปานิฯ
ฒการนฺตธาตุ
วฑฺฒ อากิรเณฯ กํสปาติยา ปายาสํ วเฑฺฒติ, วฑฺฒยติฯ ภตฺตํ วเฑฺฒตฺวา อทาสิฯ
อิมานิ ฒการนฺตธาตุรูปานิฯ
ณการนฺตธาตุ
วณฺณ วณฺณกฺริยาวิตฺถารคุณวจเนสุฯ วณฺโณ ปสํสาฯ กฺริยา กรณํฯ วิตฺถาโร วิตฺถินฺนตาฯ คุโณ สีลาทิธมฺโมฯ วจนํ วาจาฯ วณฺเณติ, วณฺณยติฯ วณฺโณ, วณฺณํ, สุวณฺณํ, สํวณฺณนาฯ
วณฺณสทฺโท ฉวิถุติกุลวคฺคการณสณฺฐานปมาณรูปายตนาทีสุ ทิสฺสติฯ ตตฺถ ‘‘สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา’’ติ เอวมาทีสุ ฉวิยํฯ ‘‘กทา สญฺญูฬฺหา ปน เต คหปติ สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ ถุติยํฯ ‘‘จตฺตาโรเม โภ โคตม วณฺณา’’ติเอวมาทีสุ กุลวคฺเคฯ ‘‘อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติ เอวมาทีสุ การเณฯ ‘‘มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติเอวมาทีสุ สณฺฐาเนฯ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ ปมาเณฯ ‘‘วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา’’ติ เอวมาทีสุ รูปายตเนติฯ
ตตฺถ ฉวิยนฺติ ฉวิคตา วณฺณธาตุ เอว ‘‘สุวณฺณวณฺโณ’’ติ เอตฺถ วณฺณคฺคหเณน คหิตาติ อปเรฯ วณฺณนํ กิตฺติยา อุคฺโฆสนนฺติ วณฺโณ, ถุติฯ วณฺณิยติ อสงฺกรโต ววตฺถปิยตีติ วณฺโณ, กุลวคฺโคฯ วณฺณิยติ ผลํ เอเตน ยถาสภาวโต วิภาวิยตีติ วณฺโณ, การณํ, วณฺณํ ทีฆรสฺสาทิวเสน สณฺฐหนนฺติ วณฺโณ, สณฺฐานํฯ วณฺณิยติ อฑฺฒมหนฺตาทิวเสน ปมิยตีติ วณฺโณ, ปมาณํฯ วณฺเณติ วิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ วณฺโณ, รูปายตนํฯ เอวํ เตน เตน ปวตฺตินิมิตฺเตน วณฺณสทฺทสฺส ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ
อปรมฺปิ วณฺณสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทามฯ วณฺณสทฺโท สณฺฐานชาติ รูปายตนการณปมาณคุณปสํสาชาตรูปปุฬินกฺขราทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘มหนฺตํ สปฺปราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติอาทีสุ สณฺฐาเน ทิสฺสติ, ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ, หีโน อญฺโญ วณฺโณ’’ติอาทีสุ ชาติยํฯ ‘‘ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต’’ติอาทีสุ รูปายตเนฯ
‘‘น หรามิ น ภญฺชามิ, อารา สิงฺฆามิ วาริชํ;
อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติ
อาทีสุ การเณฯ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ ปมาเณฯ ‘‘กทา สญฺญูฬฺหา ปน เต คหปติ สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ คุเณฯ ‘‘วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสตี’’ติอาทีสุ ปสํสายํฯ ‘‘วณฺณํ อญฺชนวณฺเณน, กาลิงฺคมฺหิ วนิมฺหเส’’ติ เอตฺถ ชาตรูเปฯ ‘‘อกิลาสุโน วณฺณปเถ ขณนฺตา’’ติ เอตฺถ ปุฬิเนฯ ‘‘วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโย’’ติอาทีสุ อกฺขเร ทิสฺสติฯ อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ –
ฉวิยํ ถุติยํ เหเม, กุลวคฺเค จ การเณ;
สณฺฐาเน จ ปมาเณ จ, รูปายตนชาติสุ;
คุณกฺขเรสุ ปุฬิเน, วณฺณสทฺโท ปวตฺตติ;
สุวณฺณสทฺโท ฉวิสมฺปตฺติครุฬชาตรูเปสุ อาคโตฯ อยญฺหิ ‘‘สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต’’ติ, ‘‘สุวณฺณตา สุสฺสรตา’’ติ จ เอวมาทีสุ ฉวิสมฺปตฺติยํ อาคโตฯ ‘‘กากํ สุวณฺณา ปริวารยนฺตี’’ติอาทีสุ ครุเฬฯ ‘‘สุวณฺณวณฺโณ กญฺจนสนฺนิภตฺตโจ’’ติอาทีสุ ชาตรูเปติฯ
ปุณ สงฺฆาเตฯ ปุเณติ, ปุณยติฯ
จุณ สงฺโกจเนฯ จุเณติ, จุณยติฯ
จุณฺณ เปรเณฯ จุณฺเณติ, จุณฺณยติฯ จุณฺณํฯ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรติฯ
สณ ทาเนฯ สเณติ, สณยติฯ
กุณ สงฺโกจเนฯ กุเณติ, กุณยติฯ กุโณฯ กุณหตฺโถฯ หตฺเถน กุณีฯ
ตูณ ปูรเณฯ ตูเณติ, ตูณยติฯ ตูณีฯ
เอตฺถ ตูณีติ สรกลาโปฯ สา หิ ตูเณนฺติ ปูเรนฺติ สเร เอตฺถาติ ตูณีฯ
ภูณ ภาสายํฯ ภูเณติ, ภูณยติฯ
กณ นิมีลเนฯ กาเณติ, กาณยติฯ กาโณฯ
เอตฺถ กาโณติ เอเกน วา ทฺวีหิ วา อกฺขีหิ ปริหีนกฺขิฯ อฎฺฐกถาจริยา ปน ‘‘กาโณ นาม เอกกฺขินา กาโณ, อนฺโธ นาม อุภยกฺขิกาโณ’’ติ วทนฺติ, ตํ กาณนฺธสทฺทานํ เอกตฺถสนฺนิปาเต ยุชฺชติฯ อิตรถา กาณกจฺฉโปปมสุตฺเต วุตฺโต กจฺฉโป เอกสฺมึ กาโณ สิยา, เอกกฺขิกาโณ จ ปน ปุริโส ‘‘อนฺโธ’’ติ น วตฺตพฺโพ สิยา, ตสฺมา เตสมยุคฬตฺเต เอเกกสฺส ยถาสมฺภวํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนมาการานํ วาจกตา ทฎฺฐพฺพาฯ ตถา หิ โกสลสํยุตฺตฎฺฐกถายํ ‘‘กาโณติ เอกจฺฉิกาโณ วา อุภยจฺฉิกาโณ วา’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘โอวเทยฺยานุสาเสยฺยา’’ติ เอตฺถ โอวาทานุสาสนานํ วิย สวิเสสตา อวิเสสตา จ ทฎฺฐพฺพาฯ
คณ สงฺขฺยาเนฯ คเณติ, คณยติฯ คณนา, คโณฯ
เอตฺถ คณนาติ สงฺขฺยาฯ คโณติ ภิกฺขุสมูโหฯ เยสํ วา เกสญฺจิ สมูโหฯ สมูหสฺส จ อเนกานิ นามานิฯ เสยฺยถิทํ –
สงฺโฆ คโณ สมูโห จ, ขนฺโธ สนฺนิจโย จโย;
สมุจฺจโย จ นิจโย, วคฺโค ปูโค จ ราสิ จฯ
กาโย นิกาโย นิกโร, กทมฺโพ วิสโร ฆฎา;
สมุทาโย จ สนฺเทโห, สงฺฆาโต สมโย กโรฯ
โอโฆ ปุญฺโช กลาโป จ, ปิณฺโฑ ชาลญฺจ มณฺฑลํ;
สณฺโฑ ปวาโห อิจฺเจเต, สมูหตฺถาภิธายกาติฯ
กิญฺจาปิ เอเต สงฺฆคณสมูหาทโย สทฺทา สมูหตฺถวาจกา, ตถาปิ สงฺฆคณสทฺทาเยว วินาปิ วิเสสกปเทน ภิกฺขุสมูเห วตฺตนฺติ, นาญฺเญ, อญฺเญ ปน สงฺฆคณส ทฺเทหิ สทฺธึ อญฺญมญฺญญฺจ กทาจิ สมานตฺถวิสยา โหนฺติ, กทาจิ อสมานตฺถวิสยา, ตสฺมา ยถาปาวจนํ อสมฺมุยฺหนฺเตน โยเชตพฺพาฯ ‘‘เอโก, เทฺว’’ติอาทินา คเณตพฺโพติ คโณฯ
กณฺณ สวเนฯ กณฺเณติ, กณฺณยติฯ กณฺโณฯ กณฺณยนฺติ สทฺทํ สุณนฺติ เอเตนาติ กณฺโณ, โย โลเก ‘‘สวนํ, โสต’’นฺติ จ วุจฺจติฯ
กุณ คุณ อามนฺตเนฯ กุเณติ, กุณยติฯ คุเณติ, คุณยติฯ คุโณฯ โคโณฯ
เอตฺถ คุโณติ สีลาทโย ธมฺมา, เกนฏฺเฐน เต คุณาฯ โคณาปิยติ อามนฺตาปิยติ อตฺตนิ ปติฎฺฐิโต ปุคฺคโล ทฎฺฐุํ โสตุํ ปูชิตุญฺจ อิจฺฉนฺเตหิ ชเนหีติ คุโณฯ เอตฺถ กิญฺจาปิ สีลาทิธมฺมานํ อามนฺตาปนํ นตฺถิ, ตถาปิ ตํเหตุอามนฺตนํ นิมนฺตนญฺจ เตเยว กโรนฺติ นามาติ เอวํ วุตฺตํฯ ตถา หิ –
‘‘ยถาปิ เขตฺตสมฺปนฺเน, พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ;
สมฺมา ธารํ ปวสฺสนฺเต, ผลํ โตเสติ กสฺสก’’นฺติ
เอตฺถ กสฺสกสฺส ตุฎฺฐิอุปฺปตฺติการณตฺตา เหตุวเสน นิจฺเจตนสฺสปิ ผลสฺส โตสนํ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ อามนฺตาปนการณตฺตา เอวํ วุตฺตํฯ อญฺเญ ปน ‘‘คุญฺชนฺเต อพฺยยนฺเต อิติ คุณา’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ ตทนุรูปํ ปน ธาตุสทฺทํ น ปสฺสาม, ‘‘คุณ อามนฺตเน’’ อิจฺเจว ปสฺสาม, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ
วณ คตฺตวิจุณฺณเนฯ วเณติ, วณยติฯ วโณฯ
เอตฺถ วโณติ อรุฯ สา หิ สรีรํ วณยติ วิจุณฺเณติ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ กโรตีติ วโณติ วุจฺจติฯ
ปณฺณ หริเตฯ ปณฺเณติ, ปณฺณยติฯ ตาลปณฺณํฯ สูเปยฺยปณฺณํฯ
เอตฺถ จ หริตภาววิคเตปิ วตฺถุสฺมึ ปณฺณภาโว รูฬฺหิโต ปวตฺโตติ ทฎฺฐพฺโพฯ ‘‘ปณฺณํ, ปตฺตํ, ปลาโส, ทลํ’’ อิจฺเจเต สมานตฺถาฯ
ปณ พฺยวหาเรฯ ปเณติ, ปณยติฯ ราชา จ ทณฺฑํ ครุกํ ปเณติฯ
อิมานิ ณการนฺตธาตุรูปานิฯ