Kategorie: สทฺทนีติ (สุตฺตมาลา)
Zugriffe: 757

สทฺทนีติ-สุตฺตมาลา (๒๗)

-จตุปทวิภาค

——————

นามปท

อิโตปรํปวกฺขามิจตุนฺนนฺตุวิภาชนํ.

วาโจคธปทานนฺตํสุณาถสุสมาหิตา.

ตตฺถ นามิกปทํ อาขฺยาตปทํ อุปสคฺคปทํ นิปาตปทนฺติ จตฺตาริ วาโจคธปทานิ นาม โหนฺติ. เอตสฺมิญฺหิ ปทจตุกฺเก ติปิฏเก วุตฺตานิ สพฺพานิ วิมุตฺติรสสาธกานิ วจนานิ โอภาสนฺติ. เอเตสุ จตูสุ นามิกปทนฺติ เอตฺถ

เหฏฺฐาการกภาเวนทสฺสิตานิกฺริยํปติ.

ปทานิสสมาสานิตทฺธิตานิกิตานิจ.

รูฬฺหีนามญฺจตํสพฺพํนามมิจฺเจวภาสิตํ.

ตโตอาขฺยาติกํวุตฺตํติกาลาทิสมายุตํ.

นามํอาขฺยาติกญฺเจตํทุวิธํสมุทีริตํ.

เอวํสนฺเตปิเอเตสุนาเมกิญฺจิวทามหํ.

ตตฺร นามนฺติ อตฺถาภิมุขํ นมตีติ นามํ; อตฺตนิ จ อตฺถํ นาเมตีติ นามํ; ฆฏปฏาทิโก โย โกจิ สทฺโท. โส หิ สยํ ฆฏปฏาทิอตฺถาภิมุขํ นมติ, อตฺเถ สติ ตทภิธานสฺส สมฺภวโต; ตํ ตํ อตฺถํ อตฺตนิ นาเมติ, อสติ อภิธาเน อตฺถาวโพธนสฺเสว อสมฺภวโต; ตญฺจ นามํ ทุวิธํ อนฺวตฺถรูฬฺหีวเสน. ตตฺถ

เอกนฺเตเนวอนฺวตฺถํโลโก พุทฺโธติอาทิกํ.

เยวาปโน เตลปายีอิจฺจาเทกนฺตรูฬฺหิกํ.

สิรีวฑฺฒโกอิจฺจาทิ ทาสาทีสุ ปวตฺติโต.

รูฬฺหีสิยาถวานฺวตฺถํอิสฺสเรจปวตฺติโต.

อนฺวตฺถนฺตุสมานมฺปิรูฬฺหีโคมหิสาทิกํ.

คติภูสยนาทีนํ อญฺเญสุปิ ปวตฺติโต.

ตถา นามํ ทุวิธํ เนรุตฺติกยาทิจฺฉกวเสน. ตตฺถ เนรุตฺติกํ นาม สญฺญาสุ ธาตุรูปานิ เจว ปจฺจยญฺจ กตฺวา ตโต ปรํ วณฺณาคมาทิกญฺจ กตฺวา สทฺทลกฺขเณน สาธิกํ นามํ วุจฺจติ. ยาทิจฺฉกํ นาม ยทิจฺฉาย กตมตฺตํ พฺยญฺชนตฺถวิคตํ นามํ วุจฺจติ.

ตถา ติวิธํ นามํ อนฺวตฺถการิโมปจารีวเสน. ตตฺถ อนฺวตฺถํ นาม นิพฺพจนตฺถ-สาเปกฺขนามํ วุจฺจติ. การิมํ นาม ยทิจฺฉากตสงฺเกตํ นามํ วุจฺจติ. โอปจาริมํ นาม อตพฺภูตสฺส ตพฺภาวโวหาโร วุจฺจติ.

ตถา จตุพฺพิธํ นามํ สมญฺญานามํ คุณนามํ กิตฺติมนามํ โอปปาติกนามนฺติ. ตตฺถ ปฐมกปฺปิเตสุ มหาชเนน สมฺมนฺนิตฺวา ฐปิตตฺตามหาสมฺมโตติ รญฺโญ นามํ สมญฺญานามํ นาม. ตถา หิ ตํสมญฺญาย ชนสมฺมุติยา ปวตฺตนามนฺติ สมญฺญานามํ นาม. 

ธมฺมกถิโก, ปํสุกูลิโก, วินยธโร, เตปิฏโก, สทฺธา, สทฺโธติ เอวรูปํ คุณโต อาคตํ นามํ คุณนามํ นาม. “ภควา, อรหํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธติอาทีนิ ตถาคตสฺส อเนกานิ นามสตานิ คุณนามานิเยว. 

ยํ ปน ชาตสฺส กุมารสฺส นามคฺคหณทิวเส ทกฺขิเณยฺยานํ สกฺการํ กตฺวา สมีเป ฐิตญาตกา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวาอยํ อสุโก นามาติ นามํ กโรนฺติ; อิทํ กิตฺติมนามํ นาม. 

ยา ปน ปุริมปญฺญตฺติ อปรปญฺญตฺติยํ ปตติ; ปุริมโวหาโร ปจฺฉิมโวหาเร ปตติ; เสยฺยถิทํ ? ปุริมกปฺเปปิ จนฺโท จนฺโทเยว นาม; เอตรหิปิ จนฺโทเยว; อตีเตปิ สูริโย, สมุทฺโท, ปถวี, ปพฺพโตเยว นาม; เอตรหิปิ ปพฺพโตเยวาติ อิทํ โอปปาติกนามํ นาม; สยเมว อุปปาตนสีลํ นามนฺติ อตฺโถ.

ตถา ปญฺจวิธํ นามํ ยาทิจฺฉกํ, อาวตฺถิกํ, เนมิตฺติกํ, ลิงฺคิกํ, รูฬฺหิกนฺติ. ตตฺถ ยาทิจฺฉกํ นาม ยทิจฺฉาย กตสงฺเกตํ นามํ. อาวตฺถิกํ นามวจฺโฉ, ทมฺโม, พลิพทฺโทอิจฺจาทิกํ. เนมิตฺติกํสีลวา, ปญฺญวาอิจฺจาทิกํ. ลิงฺคิกํทณฺฑี, ฉตฺตีติอาทิกํ. รูฬฺหิกํ ปน เลสมตฺเตน รูฬฺหีโค, มหึโสอิจฺจาทิกํ.

ปุน ฉพฺพิธํ นามํ นามนามํ กิตกนามํ สมาสนามํ ตทฺธิตนามํ สพฺพนามํ อนุกรณนามนฺติ. ตตฺถ นามนามํ จตุพฺพิธํ สามูหิกปจฺเจกวิกปฺปปาฏิปกฺขิกวเสน. ตตฺรฆโฏ ปโฏอิจฺจาทิ สามูหิกํ อเนกทพฺพสมุทาเย สมฺภูตนามตฺตา. “เวทนา สญฺญาอิจฺจาทิ ปจฺเจกนามํ เอเกกเมว ธมฺมํ ปฏิจฺจ สมฺภูตนามตฺตา. “เทโส กาโล โอกาโสอิจฺจาทิ วิกปฺปนามํ อสภาวธมฺเม วิกปฺปวเสน สมฺภูตนามตฺตา. “สีตํ อุณฺหมิจฺจาทิ ปาฏิปกฺขิกํ อญฺญมญฺญปฏิปกฺขานํ อตฺถานํ วเสน สมฺภูตนามตฺตา. กิตกนามาทีนิ จตฺตาริ นามานิ เหฏฺฐา ทสฺสิตานิ. อนุกรณนามํ นามเยวาปโน, เยวาปนโก, สุวตฺถิคาถา, นตุมฺหากวคฺโคติ เอวมาทีนิ ภวนฺติ.

อปโร นโยติวิธํ นามํ ปุมิตฺถินปุํสกลิงฺควเสน; ยถา รุกฺโข มาลา ธนํ; จตุพฺพิธํ สามญฺญคุณกฺริยายาทิจฺฉกวเสน; ยถา รุกฺโข นีโล ปาจโก สิรีวฑฺฒโนติอาทีนิ. อฏฺฐวิธํ อวณฺณิวณฺณุวณฺโณการนิคฺคหีตนฺตปกติวเสน; สพฺพมฺเปตํ เหฏฺฐา ปกาสิตํ.

อาขฺยาติกปทมฺปิ สพฺพถาว วิภตฺตํ.

 

อุปสารปท

อิทานิ อุปสคฺคปทํ กถยาม. อุปสคฺคา จ นาม สทฺทสตฺเถ เวยฺยากรเณหิ สทฺทํ อาทึ กตฺวา ฐปิตา. สาสเน ปน สาสนิเกสุ เอกจฺเจหิปิ ครูหิ ปสทฺทํ อาทึ กตฺวา ฐปิตา; เนรุตฺติเกหิ ปน ครูหิ สรานํ นิสฺสยตฺตา นิสฺสยภูตํ สุทฺธสฺสรํ อาสทฺทเมว อาทึ กตฺวา อญฺเญน กเมน ฐปิตา. เสยฺยถิทํ ? อา อุ อติ ปติ ป ปริ อว ปรา อธิ อภิ อนุ อุป อป อปิ สํ วิ นิ นี สุ ทุ; เอเต วีสติ อุปสคฺคา. 

ตตฺถ

อาสทฺโทภิมุขีภาเว อุทฺธกมฺเม ตเถว จ.

มริยาทาภิวิธีสุปริสฺสชนปตฺติสุ.

อิจฺฉายํอาทิกมฺเมจนิวาเสคหเณปิจ.

อวฺหาเนจสมีปาทิ- อตฺเถสุปิ ปวตฺตติ.

ตตฺถ อภิมุขีภาเวอาคจฺฉติ. อุทฺธกมฺเมอาโรหติ. มริยาทายํอาปพฺพตา เขตฺตํ. อภิวิธิมฺหิอากุมารํ ยโส กจฺจานสฺส. ปริสฺสชเนอาลิงฺคติ. ปตฺติยํอาปตฺตึ อาปนฺโน. อิจฺฉายํอากงฺขา. อาทิกมฺเมอารมฺโภ. นิวาเสอาวสโถ อาวาโส. คหเณอาทิยติ. อวฺหาเนอามนฺเตสิ. สมีเปอาสนฺนนฺติ.

อุคฺคเตอุทฺธกมฺเมจปธาเนสมฺภเวปิจ.

สรูปกถเนเจวอตฺถลาเภจสตฺติยํ.

วิโยคาทีสุอตฺเถสุอุสทฺโท สมฺปวตฺตติ.

ตตฺถ อุคฺคเตอุคฺคจฺฉติ. อุทฺธกมฺเมอาสนา อุฏฺฐิโต; อุกฺเขโป. ปธาเนอุตฺตโม; โลกุตฺตโร. สมฺภเวอยํ อุพฺภโว; เอสา ยุตฺตีติ อตฺโถ. สรูปกถเนอุทฺทิสติ สุตฺตํ. อตฺถลาเภอุปฺปนฺนํ ญาณํ. สตฺติยํอุสฺสหติ คนฺตุํ. วิโยเคอุฏฺฐาปิโตติ.

อติสทฺโท อติกฺกนฺเต ตถาติกฺกมเนปิ จ.

อติสเยภุสตฺถาทิอตฺเถสุ จ ปวตฺตติ.

ตตฺถ อติกฺกนฺเตอจฺจนฺตํ. อติกฺกมเนอติโรจติ อมฺเหหิ. อตีโต. อติสเยอติกุสโล. ภุสตฺเถอติโกโธ; อติวุฏฺฐีติ.

ปติสทฺโท ปฏิคเต ตถา ปฏินิธิมฺหิ จ.

ปฏิทาเนนิเสเธจสาทิเสจนิวตฺตเน.

อาทาเนปฏิกรเณปฏิจฺเจปฏิโพธเน.

ลกฺขณิตฺถมฺภูตกฺขานภาเคสุ ปฏิโลมเก.

วิจฺฉาทีสุจสมฺโภติวิญฺญูอิจฺจุปลกฺขเย.

ตตฺถ ปฏิคเตปจฺจกฺขํ. ปฏินิธิมฺหิอาจริยโต ปติ สิสฺโส. ปฏิทาเนเตลตฺถิกสฺส ฆตํ ปฏิททาติ. นิเสเธปฏิเสเธติ. สาทิเสปติรูปกํ. นิวตฺตเนปฏิกฺกมติ. อาทาเนปฏิคฺคณฺหาติ. ปฏิกรเณปฏิกาโร. ปฏิจฺเจปจฺจโย. 

ปฏิโพธเนปฏิเวโธ. ลกฺขเณรุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต วิชฺชุ. อิตฺถมฺภูตกฺขาเน  สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปติ. ภาเคยเทตฺถ มํ ปติ สิยา; ตํ ทียตุ. ปฏิโลเมปฏิโสตํ. วิจฺฉายํรุกฺขํ รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต จนฺโทติ.

ปกาเรอภินิปฺผนฺเนอนฺโตภาเวจตปฺปเร.

ปธาเนอิสฺสเรเจววิโยเคสนฺทเนปิจ.

ภุสตฺเถติตฺติยญฺเจวปตฺถนายมนาวิเล.

เอวมาทีสุอตฺเถสุสทฺโท สมฺปวตฺตติ.

ตตฺถ ปกาเรปญฺญา. อภินิปฺผนฺเนปกตํ. อนฺโตภาเวปกฺขิตฺตํ. ตปฺปเรปาจริโย. ปธาเนปณีตํ. อิสฺสเรเทสสฺส ปภู. วิโยเคปวาสี. 

สนฺทเนหิมวตา คงฺคา ปภวติ. ภุสตฺเถปวทฺธกาโย. ติตฺติยํปหูตวิตฺโต. ปตฺถนายํปณิธานํ. อนาวิเลปสนฺนโมทกนฺติ.

ปริ สมนฺตโตภาเว ปริจฺเฉเท จ วชฺชเน.

อาลิงฺคเนนิวสเนปูชายํโภชเนปิจ.

ตถาวชานเนโทสกฺขาเน จ ลกฺขณาทิสุ.

ตตฺถ สมนฺตโตภาเวปริวุโต. ปริจฺเฉเทปริญฺเญยฺยํ. วชฺชเนปริหรติ. อาลิงฺคเนปริสฺสชติ. นิวสเนวตฺถํ ปริวสติ. ปูชายํปาริจริยา.๑๐ 

โภชเนภิกฺขุํ ปริวิสติ. อวชานเนปริภวติ. โทสกฺขาเนปริภาสติ. ลกฺขณาทีสุรุกฺขํ ปริวิชฺโชตเต วิชฺชุอิจฺจาทิ.

อโธภาเววิโยเคจเทเสนิจฺฉยสุทฺธิสุ.

ปริภเวชานเนจเถยฺยาทีสุจทิสฺสติ.

อวอิจฺจูปสคฺโคติ วิญฺญาตพฺพํ วิภาวินา.

ตตฺถ อโธภาเวอวกุชฺโช;๑๑ อวกฺขิตฺตจกฺขุ; โอกฺขิตฺตจกฺขุ.๑๒ วิโยเคโอมุกฺกอุปาหโน;๑๓ อวโกกิลํ วนํ.๑๔ เทเสอวกาโส; โอกาโส. นิจฺฉเยอวธารณํ. สุทฺธิยํโวทานํ. ปริภเวอวชานนํ; อวมญฺญติ; ทหโรติ น อุญฺญาตพฺโพ. ชานเนอวคจฺฉติ. เถยฺเยอวหาโรติ.

กลิคฺคาเหจคติยํวิกฺกเมปริหานิยํ.

อามสนาทิเกจตฺเถปราสทฺโท ปวตฺตติ.

ตตฺถ กลิคฺคาเหปราชิโต. คติยํปรายณํ. วิกฺกเมปรกฺกมติ. ปริหานิยํปราภโว. อามสเนองฺคสฺส ปรามสนนฺติ.

อธิเกอิสฺสเรเจโวปริภาเว จ นิจฺฉเย.

อธิฏฺฐาเนธิภวเนตถาอชฺฌยเนปิจ.

ปาปุณนาทิเกจตฺเถอธิสทฺโท ปวตฺตติ.

ตตฺถ อธิเกอธิสีลํ. อิสฺสเรอธิพฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา. อุปริภาเวอธิโรหติ; อธิสยติ; อธิวจนํ. นิจฺฉเยอธิโมกฺโข. อธิฏฺฐาเนภูมิกมฺมาทึ อธิฏฺฐาติ. อธิภวเนอธิภวติ. อชฺฌยเนพฺยากรณมธีเต. ปาปุณเนโภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉตีติ.

วิสิฏฺเฐภิมุขีภาเวอุทฺธกมฺเมตเถวจ.

อธิกตฺเถกุเลจาปิสารุปฺเปวนฺทเนปิจ.

ลกฺขณิตฺถมฺภูตกฺขานวิจฺฉาทีสุ จ ทิสฺสติ.

อภิอิจฺจุปสคฺโคติ เวทิตพฺพํ สุธีมตา.

ตตฺถ วิสิฏฺเฐอภิธมฺโม. อภิมุขีภาเวอภิมุโข; อภิกฺกมติ. อุทฺธกมฺเมอภิรูหติ. อธิกตฺเถอภิวสฺสติ. กุเลอภิชาโต. สารุปฺเปอภิรูโป. วนฺทเนอภิวาเทติ. ลกฺขเณรุกฺขมภิวิชฺโชตเต วิชฺชุ; อิตฺถมฺภูตกฺขาเนสาธุ เทวทตฺโต มาตรมภิ. วิจฺฉายํรุกฺขํ รุกฺขํ อภิ วิชฺโชตเต จนฺโทติ.

อนุสทฺโท อนุคเต อนุปจฺฉินฺเน จ วตฺตติ.

ปจฺฉาภุสตฺถสาทิสหีเนสุ ตติยตฺถเก.

ลกฺขณิตฺถมฺภูตกฺขานภาเคสุปิ จ วตฺตติ.

วิจฺฉาทีสุจสมฺโภติธีโรอิจฺจุปลกฺขเย.

ตตฺถอนุคเตอเนฺวติ. อนุปจฺฉินฺเนอนุสโย. ปจฺฉาตฺเถอนุรถํ. ภุสตฺเถอนุรตฺโต. สาทิเสอนุรูปํ. หีเนอนุ สาริปุตฺตํ ปญฺญวา. 

ตติยตฺเถนทิมนฺวาวสิตา เสนา. ลกฺขเณรุกฺขมนุ วิชฺโชตเต วิชฺชุ. อิตฺถมฺภูตกฺขาเนสาธุ เทวทตฺโต มาตรมนุ. ภาเคยเทตฺถ มมนุ สิยา; ตํ ทียตุ. วิจฺฉายํรุกฺขํ รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต จนฺโทติ.

อุปสทฺโท สมีปตฺเถ ตถา อุปคเมปิ จ.

สาทิเสอธิเกเจวยุตฺติยํอุปปตฺติยํ.

สญฺญายมุปริภาเวตถาอนสเนปิจ.

โทสกฺขาเนปุพฺพกมฺเมคยฺหากาเรจอจฺจเน.

ภุสตฺถาทีสุจตฺเถสุวตฺตตีติวิภาวเย.

ตตฺถ สมีปตฺเถอุปนครํ. อุปคมเนนิสินฺนํ วา อุปนิสีเทยฺย. สาทิเสอุปมานํ; อุปมา. อธิเกอุปขาริยํ โทโณ. ยุตฺติยํอุปปตฺติโต อิกฺขติ. อุปปตฺติยํสคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. สญฺญายํอุปธา; อุปสคฺโค. อุปริภาเวอุปสมฺปนฺโน. อนสเนอุปวาโส. โทสกฺขาเนปรํ อุปวทติ. ปุพฺพกมฺเมอุปกฺกโม; อุปกาโร. คยฺหากาเรโสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานํ. อจฺจเนพุทฺธุปฏฺฐาโก; มาตุปฏฺฐานํ. ภุสตฺเถอุปาทานํ; อุปายาโส; อุปนิสฺสโยติ.

อปสทฺโท อปคเต ครหาวชฺชเนสุ จ.

ปทุสฺสเนปูชนาทิอตฺเถสุปิ จ ทิสฺสติ.

ตตฺถ อปคเตอปคโต. ครหายํอปคพฺโภ สมโณ โคตโม. วชฺชเนอปสาลาย อายนฺติ วาณิชา. ปทุสฺสเนอปรชฺฌติ. ปูชนายํวุทฺธาปจายีติ.

อปิ สมฺภาวนาเปกฺขาปญฺหสมุจฺจเยสุ จ.

ครหาทีสุจตฺเถสุวตฺตตีติปกาสเย.

ตตฺถ สมฺภาวนายํอปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุรตึ โส นาธิคจฺฉติ. ตณฺหากฺขยรโต โหติ; สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก. เมรุมฺปิ วินิวิชฺฌิตฺวา คจฺเฉยฺย. อเปกฺขายํอยมฺปิ ธมฺโม อนิยโต. ปญฺเหอปิ ภนฺเต ภิกฺขํ ลภิตฺถ.๑๐ สมุจฺจเยอิติปิ อรหํ.๑๑ อนฺตมฺปิ อนฺตคุณมฺปิ อาทาย.๑๒ ครหายํอมฺหากมฺปิ ปณฺฑิตกาติ.๑๓

สมฺมาสเมสุสํสทฺโท สโมธาเน จ สงฺคเต.

สมนฺตภาเวสงฺเขเปภุสตฺเถอปฺปเกปิจ.

สหตฺเถปภวตฺเถจสงฺคหาภิมุเขสุจ.

สํสรเณปิธาเนจสมิทฺธาทีสุทิสฺสติ.

ตตฺถ สมฺมาสเมสุสมาธิ.๑๔ สโมธาเนสนฺธิ.๑๕ สงฺคเตสงฺคโม.๑๖ สมนฺตภาเวสํกิณฺณาสมุลฺลปนา. สงฺเขเปสมาโส. ภุสตฺเถสารตฺโต. สารชฺชติ. อปฺปเกสมคฺโฆ. สหตฺเถสํวาโส. ปภวตฺเถสมฺภโว. สงฺคเหปุตฺตทารสฺส สงฺคโห; ปุตฺตทารํ สงฺคณฺหาติ; อภิมุเขสมฺมุขํ. สํสรเณสนฺธาวติ. ปิธาเนสํวุตํ.๑๐ สมิทฺธิยํสมฺปนฺโนติ.๑๑

วิเสเสวิวิเธวีติ วิรุทฺเธ วิคเตปิ จ.

อาทิกมฺเมวิรูปตฺเถวิโยคาทีสุทิสฺสติ.

ตตฺถ วิเสเสวิมุตฺติ;๑๒ วิสิฏฺโฐ.๑๓ วิวิเธวิมติ;๑๔ วิจิตฺรํ.๑๕ วิรุทฺเธวิวาโท.๑๖ วิคเตวิมลํ.๑๗ อาทิกมฺเมวิปฺปกตํ.๑๘ วิรูปตฺเถวิรูโป.๑๙ วิโยเควิปฺปยุตฺโตติ.๒๐

นิสฺเสเสนิคฺคเตเจวตถาอนฺโตปเวสเน.

นีหรเณอภาเวจนิกฺขนฺเตจนิเสธเน.

วิภชเนปาตุกมฺเมอวสาเนวธารเณ.

อุปธารณเฉเกสุอุปมาทีสุทิสฺสติ.

นิสทฺโท อิติ ชาเนยฺย อตฺถุทฺธารตฺถิโก นโร.

ตตฺถ นิสฺเสเส  นิรวเสสํ เทติ. นิคฺคเตนิกฺกิเลโส;๒๑ นิยฺยาติ.๒๒ 

   อนฺโตปเวสเนนิขาโต.๒๓ 

นีหรเณนิทฺธารณํ; นิรุตฺติ. อภาเวนิมฺมกฺขิกํ. นิกฺขนฺเตนิพฺพโน; นิพฺพานํ. นิเสธเนนิวาเรติ. วิภชเนนิทฺเทโส. 

ปาตุกมฺเมนิมฺมิตํ. อวสาเนนิฏฺฐิตํ. อวธารเณนิจฺฉโย.๑๐ อุปธารเณนิสามนํ.๑๑ เฉเกนิปุโณ.๑๒ อุปมายํนิทสฺสนนฺติ.๑๓

นีหรเณอาวรเณนิคมาทีสุทิสฺสติ.

นีสทฺโท อิติ ชาเนยฺย อตฺถุทฺธารตฺถิโก นโร.

ตตฺถ นีหรเณนีหรติ.๑๔ อาวรเณนีวรณํ.๑๕ นิคฺคมเนนิยฺยานิกํ มม สาสนนฺติ.๑๖

โสภนตฺเถสุขตฺเถจสุฏฺฐุสมฺมารตฺเถสุจ.

สมิทฺธิยาทีสุเจวสุสทฺโท สมฺปวตฺตติ.

ตตฺถ โสภนตฺเถสุคนฺโธ.๑๗ สุขตฺเถสุกโร.๑๘ สุฏฺฐุสมฺมารตฺเถสุสุฏฺฐุ คโต สมฺมา คโตติปิ สุคโต.๑๙ สมิทฺธิยํสุภิกฺขนฺติ.๒๐

อโสภเนอภาเวจกุจฺฉิเตอสมิทฺธิยํ.

กิจฺเฉวิรูปตาทิมฺหิทุสทฺโท สมฺปวตฺตติ.

ตตฺถ อโสภเนทุคฺคนฺโธ.๒๑ อภาเวทุพฺภิกฺขํ.๒๒ กุจฺฉิเตทุคฺคติ.๒๓ อสมิทฺธิยํทุสฺสสฺสํ. กิจฺเฉทุกฺขํ.๒๔ วิรูปตายํทุพฺพณฺโณ.๒๕ ทุมฺมุโขติ.

เอวํ วีสติ อุปสคฺคา อเนกตฺถา หุตฺวา นามาขฺยาตวิเสสการกา ภวนฺติ.

อุเปจฺจ นามญฺจ อาขฺยาตญฺจ สชนฺติ ลคฺคนฺติ เตสํ อตฺถํ วิเสเสนฺตีติ อุปสคฺคา. ยทิ เอวํ กตฺถจิ ฐาเน อุปสคฺคมตฺตนฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ ? สจฺจํ, วิเสสิตพฺพสฺส อภาเวน เตสํ อุปสคฺคานํ นามาขฺยาตานุวตฺตนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตถา หิ

ธาตฺวตฺถํพาธเตโกจิโกจิตมนุวตฺตติ.

ตเมวญฺโญวิเสเสติอุปสคฺคคตีติธา.

ปติปริมนฺวภีติ จตุโร โอปสคฺคิกา.

อาทิมฺหีปิปทานํเวอนฺเตปิจปวตฺตเร.

เสสาโสฬสสพฺเพปิอาทิมฺหิเยววตฺตเร.

เนวกทาจิเตอนฺเตอิตินีตึมเนกเร.

อตฺร ปฏิเสวติ. ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต. สูริยุคฺคมนํ ปติ. 

ปริภุญฺชติ; ปริภุตฺตํ; รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต วิชฺชุ; 

อนุภวติ; อนุภูตํ; อนุสาริปุตฺตํ ปญฺญวา; สาธุ เทวทตฺโต มาตรมนุ; 

อภิภวติ; อภิภูตํ; สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภิ;  

อิมานิ อุทาหรณานิ เวทิตพฺพานิ. อุปสคฺควิภาโคยํ.

นิปาตปท

อิทานิ นิปาตวิภาโค วุจฺจเต: สมุจฺจยวิกปฺปนปฏิเสธปูรณตฺถํ อสตฺววาจกํ เนปาติกํ. เอตฺถ จ สตฺวํ วุจฺจติ ทพฺพํ; ตโต อญฺญํ อสตฺวํ; สมุจฺจยาทิเยว; อสตฺวํ วทตีติ อสตฺววาจกํ. อถ วา สตฺวํ น วทตีติ อสตฺววาจกํ; ยถาอจนฺทมุลฺโลกิกานิ มุขานีติ. นนุ จ ลกฺขเณน นาม อสาธารเณน ภวิตพฺพํ; ยถากกฺขฬลกฺขณา ปถวีธาตูติ. อสตฺววาจกตฺตนฺตุ อาขฺยาโตปสคฺคิกานมฺปิ อตฺถีติ กถํ ลกฺขณํ ภวติ; นามเมว หิ สตฺวาภิธานมุปคตนฺติ ? นายํ นิยโม. ยํ สาธารณมฺปิ ยตฺถ วิเสสนมฺปิ ลภติ; ตํ ลกฺขณํ ภวติเยว; ยถารุปฺปนฏฺเฐน รูปนฺติ รุปฺปนญฺจ นาม วิรุทฺธปจฺจยสนฺนิปาเตน วิสทิสุปฺปตฺติ; ตญฺจ อรูปานมฺปิ วิชฺชเตว; รูปธมฺมานํ ปน รุปฺปนํ สีตาทิสนฺนิธานุปฺปตฺติยา ปากฏนฺติ ตเทว รุปฺปนฏฺเฐน รูปนฺติ วุตฺตํ; เอวเมตฺถาปิ ยํ วิเสสโต สตฺวํ น วทติ; ตเทว อสตฺววาจกนฺติ นิปาตปทเมว วุจฺจติ. อาขฺยาติกปทญฺหิ สตฺวนิสฺสิตํ กฺริยํ วทติ; อุปสคฺโค จ ตํ วิเสเสตีติ เต อุโภปิ สตฺววาจิโน วิย โหนฺติ. นิปาตปทํ ปน ทพฺพโต ทูรภูตํ สมุจฺจยาทึ วทตีติ ตเทว อสตฺววาจกํ.

ตตฺร อิติ สมุจฺจยตฺเถ 

อสโม จ สหลิ จ นิโก จ อาโกฏโก จ เวคพฺภริ จ มาณวคามิโย จาติ วามิตฺตามจฺจา จ ภตฺตา จ; ปุตฺตทารา จ พนฺธวาติ วา เอวํ สมุจฺจยตฺเถ สทฺโท ปวตฺตติ. เอตฺถ สมุจฺจโย นาม ราสิกรณํ; สภาวภินฺนานํ อญฺญมญฺญํ สาเปกฺขกรณํ วุจฺจติ. ตถา หิอสโมติ วุตฺเต เอวํนามโก เทวปุตฺโตติ วิญฺญายติ; “อสโม จาติ วุตฺเต ปน อญฺโญปิ อตฺถีติ พุทฺธิ ชายติ.

ตถา อิติ อนฺวาจเย อิตรีตรโยเค สมาหาเร พฺยติเรเก อวธารณาทีสุ จ ปวตฺตติ. ตตฺร อนฺวาจเย– “ภิกฺขญฺจ เทหิ; ควญฺจาเนหีติ วาทานญฺจ เทหิ; สีลญฺจ รกฺขาหีติ วา อิติ อนฺวาจโย ภินฺนกฺริยาวิสเย ทฏฺฐพฺโพ.

อิตรีตรโยเคสมโณ จ ติฏฺฐติ; พฺราหฺมโณ จ ติฏฺฐติ; สมณพฺราหฺมณา ติฏฺฐนฺติ; อิติ อิตรีตรโยโค สมานกฺริยาวิสเย ทฏฺฐพฺโพ.

สมาหาเรสีตญฺจ อุณฺหญฺจ สีตุณฺหํ; ปตฺโต จ จีวรญฺจ ปตฺตจีวรํ อิติ สมาหาโร เอกตฺตูปคเม ทฏฺฐพฺโพ; อิทมฺปิ ปเนตฺถ สลฺลกฺเขตพฺพํ. อนฺวาจโย นาม เอกมตฺถํ ปธานวเสน คเหตฺวายทิ นาม ภเวยฺยาติ อญฺญสฺสาปิ กถนํ, ยถาภิกฺขญฺจ เทหิ; ควญฺจ อาเนหีติ. อิตรีตรโยโค ทฺวนฺทสมาเส ลพฺภติ; ยตฺถ พหุวจนปฺปโยโค ยถาสมณพฺราหฺมณาติ. สมาหาโรปิ ตตฺเถว; ยตฺถ เอกวจนปฺปโยโค ยถาอเชฬกนฺติ.

พฺยติเรเก– “โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจาติ คาถายํโย จาติ เอตฺถ สทฺโท พฺยติเรกตฺถวาจโก; โส จ สทฺโท ปุพฺเพ วุตฺตตฺถาเปกฺขโก. กถํ ?

พหุํเวสรณํยนฺติปพฺพตานิวนานิจ.

อารามรุกฺขเจตฺยานิมนุสฺสาภยตชฺชิตา.

เนตํโขสรณํเขมํเนตํสรณมุตฺตมํ.

เนตํสรณมาคมฺมสพฺพทุกฺขาปมุจฺจตีติ

อยํ ปุพฺเพ วุตฺโต อตฺโถ นาม. ตโต ปรํ

โยจพุทฺธญฺจธมฺมญฺจสํฆญฺจสรณํคโต.

จตฺตาริอริยสจฺจานิสมฺมปฺปญฺญายปสฺสติ.

เอตํโขสรณํเขมํเอตํสรณมุตฺตมํ.

เอตํสรณมาคมฺมสพฺพทุกฺขาปมุจฺจตีติ

อยํ ปจฺฉิโม อตฺโถ. ตตฺร อตฺร จ อยมธิปฺปาโย พฺยติเรกตฺถทีปเน. กถํ ? ยทิ ปพฺพตาทิกํ เขมํ สรณํ น โหติ; อุตฺตมํ สรณํ น โหติ; เอตญฺจ สรณํ อาคมฺม สพฺพทุกฺขา น มุจฺจติ; กึ นาม วตฺถุ เขมํ สรณํ โหติ; อุตฺตมํ สรณํ โหติ; กึ นาม วตฺถุํ สรณํ อาคมฺม สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ เจ ? โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ ฯเปฯ เอตํ สรณมาคมฺม; สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติ. เอตฺถ โย าติ โย ปนาติอตฺโถ. เอตฺถ หิ พฺยติเรกตฺถวาจกสฺส สทฺทสฺส อตฺโถ ปนสทฺทตฺโถ ภวตีติ ทฏฺฐพฺโพ. ตถา

นเวกทริยาเทวโลกํวชนฺติ

พาลาหเวนปฺปสํสนฺติทานํ.

ธีโรจทานํอนุโมทมาโน

เตเนวโสโหติสุขีปรตฺถาติ

อาทีสุปิ จสทฺโท ปุพฺเพ วุตฺตํ อตฺถํ อเปกฺขิตฺวา พฺยติเรกตฺถวาจโก โหติ. เอตฺถ หิ ธีโร าติ ธีโร ปนาติ ปนสทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพ. อวธารณาทีสุ สทฺทปฺปโยโค อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา คเหตพฺโพ.

วาอิติ วิกปฺปนตฺเถ. “ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา อิจฺจาทิ. ตถา วาอิติ สมุจฺจยตฺเถ สทิสตฺเถ ววตฺถิตวิภาสายญฺจ. 

ตตฺถ สมุจฺจยตฺเถปาฏลิปุตฺตสฺส โข อานนฺท ตโย อนฺตรายา ภวิสฺสนฺติ อคฺคิโต วา อุทกโต วา มิถุเภทา วา. เอตฺถ หิ อคฺคินา จ อุทเกน จ มิถุเภเทน จ นสฺสิสฺสตีติ อตฺโถ. 

สทิสตฺเถมธุ วา มญฺญติ พาโล; ยาว ปาปํ น ปจฺจติ. 

ววตฺถิตวิภาสายํ วาสทฺทปฺปโยโค อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา คเหตพฺโพ.

โน มา อลํ หลํอิจฺเจเต ปฏิเสธนตฺเถ. น วาหํ ปณฺณํ ภุญฺชามิ;  น เหตํ มยฺห โภชนํ. สุภาสิตํว ภาเสยฺย; โน จ ทุพฺภาสิตํ ภเณ. มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ; กามานํ วสนฺวคํ. 

อญฺญาตํ อสุตํ อทิฏฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อปสฺสิตํ ปญฺญาย. 

อลํ เม พุทฺเธนาติ วทติ วิญฺญาเปติ. 

หลํ ทานิ ปกาสิตุํ.

เตสุ อิติ อุปมาเนปิ วตฺตติ. ยํ น กญฺจนเทปิญฺฉ; อนฺเธน ตมสา กตํ. เอตฺถ นสทฺทํ คเหตฺวา กตํสทฺเทน โยเชตฺวา นกตนฺติ ปทสฺสกตํ วิยาติ อตฺโถ ภวติ.

โนอิติ ปุจฺฉายมฺปิ. “อภิชานาสิ โน ตฺวํ มหาราช อิมํ ปญฺหํ อญฺเญ สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉิตาติ เอตฺถ อภิชานาสิ โนติ อภิชานาสิ นุ. โนอิติ อวธารเณปิ; น โน สมํ อตฺถิ ตถาคเตน; สมํ รตนํ นตฺเถวาติ อตฺโถ. อตฺถุทฺธารวเสน ปน โนสทฺโท ปจฺจตฺโตปโยคสมฺปทานสามิวจเนสุปิ วตฺตติ. ตทา โส นิปาตปทํ น ภวติ; สพฺพนามิกปทเมว โหติ.

มาสทฺโท นามิกปทตฺตํ ปตฺวา จนฺทวาจโก สิรีวาจโก จ โหติ.

อิติ วุทฺธิตพฺภาวาทีสุปิ ทิสฺสติ.๑๐ 

วุตฺตญฺจ

ปฏิเสเธวุทฺธิตพฺภาเวอญฺญตฺเถสทิเสปิจ.

วิรุทฺเธครเหสุญฺเญอกาโรวิรหปฺปเกติ.

ตตฺถ ปฏิเสโธ วุตฺโตว. “อเสกฺขา ธมฺมาติ๑๑อาทีสุ วุทฺธิยํ. “อนวชฺชมริฏฺฐนฺติ๑๒อาทีสุ ตพฺภาเว. “อพฺยากตา ธมฺมาติอาทีสุ อญฺญตฺเถ. “อมนุสฺโสติอาทีสุ สทิเส. “อกุสลา ธมฺมาติอาทีสุ วิรุทฺเธ. “อราชาติอาทีสุ ครเห. “อภาโวติอาทีสุ สุญฺเญ. “อปุตฺตกํ สาปเตยฺยนฺติอาทีสุ วิรเห. “อนุทรา กญฺญาติอาทีสุ อปฺปเก. 

อปิจ อิติ กตฺถจิ นิปาตมตฺตมฺปิ. ตถา หิ โคปาลวิมานวตฺถุมฺหิขิปึ อนนฺตกนฺติ อิมสฺมึ ปาฬิปฺปเทเส กาโร นิปาตมตฺตํ. 

ตตฺถ ขิปินฺติ ปฏิคฺคหาปนวเสน สมณสฺส หตฺเถ ขิปึ อทาสึ. 

อนนฺตกนฺติ นนฺตกํ ปิโลติกํ.

อลํอิติ ปริยตฺติภูสเนสุ จ. อลเมตํ สพฺพํ. อลงฺกาโรติ.

ปูรณตฺถํ ทุวิธํ อตฺถปูรณญฺจ ปทปูรณญฺจ. 

เตสุ อตฺถปูรณนฺติ ปทนฺตเรน ปกาสิตสฺเสวตฺถสฺส โชตนวเสน อธิกภาวกรณํ. ตถา หิขตฺติโย พฺราหฺมโณ เวสฺโส สุทฺโท"ติ วุตฺเตปิขตฺติโย จ พฺราหฺมโณ จ เวสฺโส จ สุทฺโท จาติ อยมตฺโถ วุตฺโตเยว โหติ. เอส นโย ยถารหํ เนตพฺโพ. “ปทนฺตเรนาติ อิทํ ปน น สพฺพตฺถกํ, อตฺถิสกฺกาลพฺภาอิจฺเจวมาทีสุ อนุปตฺติโต. ปทปูรณนฺติ อสติปิ อตฺถวิเสสาภิธาเน วาจาสิลิฏฺฐตาย ปทสฺส ปูรณํ. 

นนุ จ ภควโต ปารมิตานุภาเวเนว นิรตฺถกเมกมกฺขรมฺปิ มุขํ นาโรหติ; สกลญฺจ สาสนํ ปเท ปเท จตุสจฺจปฺปกาสนนฺติ วุตฺตํ; กถํ ตสฺส ปทปูรณสฺส สมฺภโวติ ? สจฺจํ; ปทปูรณมฺปิ ปทนฺตราภิหิตสฺส อตฺถสฺส วิเสสนวเสน อนนฺตราตีตํ อตฺถํ วทติ เอว; โส ปน วินาปิ เตน ปทนฺตเรเนว สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ ปทปูรณมิจฺเจว วุตฺตนฺติ. 

อถวา เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปวเสน ภควโต เทสนา ปวตฺตติ; เวเนยฺยา จ อนาทิมติ สํสาเร โลกิเยสุเยว สทฺเทสุ ปริภาวิตจิตฺตา โลเก จ อสติปิ อตฺถวิเสสาวโพเธ วาจาสิลิฏฺฐตาย สทฺทปฺปโยโค ทิสฺสติลพฺภติ อุปลพฺภติ; ขญฺญติ นิขญฺญติ; อาคจฺฉติ ปจฺจาคจฺฉตีติ. ตถาปริจิตานํ ตถาวิเธเนว สทฺทปฺปโยเคน อตฺถาวคโม สุโข โหตีติ ปทปูรณปฺปโยโค โน น ยุชฺชติ.

ตตฺร ปทปูรณํ พหุวิธํ อถ ขลุ วต วถ อโถ อสฺสุ ยคฺเฆ หิ จรหิ นํ จ วา โว ปน หเว กีว ห ตโต ยถา สุทํ โข เว กหํ เอนํ เสยฺยถิทํ อานํ ตํ อิจฺเจวมาทีนิ; 

เตสํ ปโยคานิ วกฺขาม

อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย.

สมโณ ขลุ โภ โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต.

อจฺฉริยํ วต โภ; อพฺภุตํ วต โภ.

ตํ วถ ชยเสโน ราชกุมาโร.

อโถ มํ อนุกมฺปสิ.

นาสฺสุธ โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ.

ยคฺเฆ มหาราช ชาเนยฺยาสิ.

โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ; ปสฺสํ ปสฺสติ.

กถํ จรหิ มหาปญฺโญ.

นํ สุชาโต สมโณ โคตโม.

กึ ภิกฺขเว รูปํ วเทถ.

นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ. อยํ วา โส มหานาโค.

เอเต โว สุขสมฺมตา.

กึ ปน ภวํ โคตโม ทหโร เจว ชาติยา; นโว จ ปพฺพชฺชาย.

หเว เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา.

ยาว กีวญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขูนํ.

มา ปน เม ภนฺเต ภควา.

ตโต จ มฆวา สกฺโก; อตฺถทสฺสี ปุรินฺทโท.

ยถา กถํ ปน ภนฺเต ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ.

ตตฺร สุทํ ภควา นาติเก วิหรติ คิญฺชกาวสเถ.

ตตฺร สุ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ.

เว เอเตน ยาเนน; นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก.๑๐

กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก.๑๑

ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ  อสํวุตํ วิหรนฺตํ.๑๒

เสยฺยถิทํ ? รูปุปาทานกฺขนฺโธ.๑๓

ทานํ มญฺญติ พาโล; ภยามฺยายํ ติติกฺขติ.๑๔

ตํ กิสฺส เหตุ.๑๕

ตตฺถ ยทานํ มญฺญตีติ ยํ อา นํ มญฺญตีติ ปทจฺเฉโท.๑๖ อาติ นิปาตมตฺตํ; ยสฺมา ตํ มญฺญตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ยทิ อาสทฺโท อุปสคฺโค ภเวยฺย; ธาตุโต ปุพฺโพ สิยา.

ตตฺถ เย เตอถ ขลุ วตาติอาทินา ปทปูรณา นิปาตา ทสฺสิตา; เตสุ อถอิติ กตฺถจิ ปญฺหานนฺตริยาวิจฺฉินฺนาธิการนฺตเรสุปิ. 

ตตฺถ ปญฺเห - อถ ตฺวํ เกน วณฺเณน เกน วา ปน เหตุนา, เกน วา อตฺถชาเตน; อตฺตานํ ปริโมจยิ. 

อนนฺตริเยอถ นํ อาห. 

อวิจฺฉินฺนตฺเถอถ โข ภควา รตฺติยา ปฐมํ ยามํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อนุโลมปฏิโลมํ  มนสากาสิ. 

อธิการนฺตเรอถ ปุพฺพสฺสรโลโป; ตโต ปรนฺติ อตฺโถปิ. อถ ทกฺขสิ ภทฺทนฺเต; นิโคฺรธํ มธุรปฺผลํ.

ขลุอิติ อนุสฺสวตฺเถปิ. ตถา หิสมโณ ขลุ โภ โคตโมติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตหิขลูติ อนุสฺสวตฺเถ นิปาโตติ วุตฺตํ. สมโณ กิร โภ โคตโมติ อตฺโถ. ตถา ขลุอิติ กตฺถจิ ปฏิเสธาวธารเณสุปิ. 

ตตฺถ ปฏิเสเธน ปจฺฉาภตฺติโก ขลุปจฺฉาภตฺติโก. 

อวธารเณสาธุ ขลุ ปยโสปานํ ยญฺญทตฺเตน. 

เอตฺถ หิ สาธุ ขลูติ สาธุ เอวาติ อตฺโถ.

วตอิติ เอกํสเขทานุกมฺปาสงฺกปฺเปสุปิ. ตตฺเถกํเสอจฺเฉรํ วต โลกสฺมึ; อุปฺปชนฺติ วิจกฺขณา. เขเทกิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน.  อนุกมฺปายํกปโณ วตายํ สมโณ; มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต. อมาตุโก อปิตุโก; รุกฺขมูลมฺหิ ฌายติ.๑๐ สงฺกปฺเปอโห วตายํ นสฺเสยฺยาติ.

อโถอิติ อนฺวาเทเสปิ. สฺวาคตนฺเต มหาราช; อโถ เต อทุราคตํ.

หเว เวอิจฺเจเต เอกํสตฺเถปิ. ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา. น เว อนตฺถกุสเลน; อตฺถจริยา สุขาวหา. น วาหํ ปณฺณํ ภุญฺชามิ. น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสิ. น วายํ ภทฺทิกา สุรา.

โขอิติ อวธารณตฺเถปิ. ตถา หิอสฺโสสิ โข เวรญฺโช พฺราหฺมโณติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตหิโขอิติ ปทปูรณตฺเถ; อวธารณตฺเถ วา นิปาโตติ วุตฺตํ. อสฺโสสิ โขติ อสฺโสสิ เอวาติ อตฺโถ.

เสยฺยถิทํอิติโส กตโมติ วา, “เต กตเมติ วา, “สา กตมาติ วา, “ตา กตมาติ วา, “ตํ กตมนฺติ วา, “ตานิ กตมานีติ วา เอวํ ลิงฺควจนวเสน อนิยมิเต อตฺเถปิ.

ตุอิติ เอกํเส วา, วจนาลงฺกาเร วา, วิเสสนิวตฺตเน วา. เวทนาทีสุเปกสฺมึ; ขนฺธสทฺโท ตุ รูฬฺหิยา.

ปนอิติ วิเสเส, กตฺถจิ วจนาลงฺกาเรปิ. 

ตตฺถ วิเสเสอฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํขลูติ เอโก สกุโณติ.๑๐ 

วจนาลงฺกาเรอจฺจนฺตสนฺตา ปน ยา; อยํ นิพฺพานสมฺปทา.๑๑ อญฺเญปิ โยเชตพฺพา; ตตฺรายํ อตฺถุทฺธาโร

ขลุสทฺโท นิปาตตฺเถ ปกฺขิเภเท จ ทิสฺสติ.

นิปาตตฺถมฺหิตํสทฺโทอุปโยเคจทิสฺสติ.

อสฺสุสทฺโท นิปาตตฺเถ ทิฏฺโฐ อสฺสุชเลปิ จ.

อาขฺยาตตฺตญฺจปตฺวานปุถุวจนโกภเว.

นิปาตตฺเถจปจฺจตฺเตอุปโยเคตเถวจ.

สมฺปทาเนจสามิมฺหิโวสทฺโทสมฺปวตฺตติ.

อตฺถปูรณํ ทุวิธํ วิภตฺติยุตฺตญฺจ อวิภตฺติยุตฺตญฺจ. อตฺถิสกฺกาลพฺภาอิจฺเจเต ปฐมาย. อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺฐํ. สกฺกา ภิกฺขเว อกุสลํ ปชหิตุํ กุสลํ ภาเวตุํ. ลพฺภา ภิกฺขเว ปถวี เกตุํ วิกฺเกตุํ ฐาเปตุํ โอจินิตุํ วิจินิตุํ.

ทิวา ภิยฺโย นโมอิจฺเจเต ปฐมาย จ ทุติยาย จ. รตฺตึเยว สมานํ ทิวาติ สญฺชานนฺติ. อุปฺปชฺชติ สุขํ; สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสํ. นโม เต พุทฺธ วีรตฺถุ; วิปฺปมุตฺโตสิ สพฺพธิ. เอวํ ปฐมาย. ทิวาเยว สมานํ รตฺตีติ สญฺชานนฺติ. ภิยฺโย ปลฺโลมมาปาทึ; อรญฺเญ วิหาราย. นโม กโรหิ นาคสฺสาติ เอวํ ทุติยาย จ.

สห วินา สทฺธึ สยํ สมํ สามํ สมฺมา มิจฺฉา สกฺขิ ปจฺจตฺตํ กินฺติ โต อิจฺเจเต ตติยาย. สํโฆ สห วา คคฺเคน, วินา วา คคฺเคน อุโปสถํ กเรยฺย. มหตา ภิกฺขุสํเฆน สทฺธึ. สยํ อภิญฺญาย กมุทฺทิเสยฺยํ. สหสฺเสน สมํ มิตา. สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา.๑๐ เย เอวํ ชานนฺติ; เต สมฺมา ชานนฺติ; เย อญฺญถา ชานนฺติ; มิจฺฉา เตสํ ญาณํ; สาหํ ทานิ สกฺขิ ชานามิ; มุนิโน เทสยโต ธมฺมํ สุคตสฺส.๑๑ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหิ.๑๒ กินฺติ เม สาวกา สทฺธาย วฑฺเฒยฺยุํ. อนิจฺจโต; ทุกฺขโต; โรคโต; คณฺฑโต; สลฺลโต.๑๓

โส ธาอิจฺเจเต จ สุตฺตโส. ปทโส. เอกธา; ทฺวิธา อิจฺจาทิ.

ตุํอิติ จตุตฺถิยา, ตเวอิติ จ. ทาตุํ; วูปกาสาเปตุํ; วิโนเทตุํ; วิโนทาเปตุํ; วิเวเจตุํ; วิเวจาเปตุํ; กาตเว; ทาตเว.

โตอิติ ปญฺจมิยา โสอิติ จ. มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก. นาสฺสุธ โกจิ โภคานํ อุปฆาโต อาคจฺฉติ ราชโต วา โจรโต วา อคฺคิโต วา อุทกโต วา อปฺปิยทายาทโต วา. ทีฆโส. โอรโส.

โต สตฺตมิยตฺเถ ตฺรถาทิปจฺจยนฺตา จ. เอกโต; ปุรโต; ปจฺฉโต; ปสฺสโต; ปิฏฺฐิโต; ปาทโต; สีสโต; อคฺคโต; มูลโต. ยตฺร; ยตฺถ; ยหึ; ตตฺร; ตตฺถ; ตหึ; กฺว; กุหึ; กุหํ; กหํ; กุหิญฺจนํ.

โกอิติ สตฺตมิยตฺเถ. โก เต พลํ มหาราช; โก นุ เต รถมณฺฑลํ.

กตฺถจิ กฺวจิ กฺวจนิจฺเจเต สตฺตมิยตฺเถ ปเทสวาจกา.

ยตฺถกตฺถจิอิติ สตฺตมิยตฺเถ อนวเสสปริยาทานวจนํ.

ยโตกุโตจิอิติ ปญฺจมิยตฺเถ อนวเสสปริยาทานวจนํ.

สมนฺตา สามนฺตา ปริโต อภิโต สมนฺตโต เอกชฺฌํ เหฏฺฐา อุปริ อุทฺธํ อโธ ติริยํ สมฺมุขา ปรมฺมุขา อาวิ รโห ติโร อุจฺจํ นีจํ อนฺโต อนฺตรา อนฺตํ อนฺตรํ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา พาหิรา พาหิรํ โอรํ ปารํ อารา อารกา ปจฺฉา ปุเร หุรํ เปจฺจ อปาจีนํ อิจฺเจเต สตฺตมิยา.

สมฺปติ อายตึ อชฺชุ อปรชฺชุ เสฺว สุเว อุตฺตรสุเว หิยฺโย ปเร สชฺช สายํ ปาโต กาลํ ทิวา รตฺติ นิจฺจํ สตตํ อภิณฺหํ อภิกฺขณํ มุหุํ มุหุตฺตํ ภูตปุพฺพํ ปุรา ยทา ตทา ตทานิ เอตรหิ อธุนา อิทานิ กทา กุทาจนํ สพฺพทา สทา อญฺญทา เอกทาอิจฺเจเต กาลสตฺตมิยา.

ยทา กทาจิอิติ กาลสตฺตมิยํ อนวเสสปริยาทานวจนํ.

อาวุโส อมฺโภ หมฺโภ หเร อเร เหอิจฺเจเต เอกวจนปุถุวจนวเสน ปุริสานํ อามนฺตเน.

ภเณอิติ เอกวจนปุถุวจนวเสน นีจปุริสานํ อามนฺตเน.

เชอิติ อิสฺสเรหิ เอกวจนปุถุวจนวเสน ทาสีนํ อามนฺตเน.

โภอิติ เอกวจนปุถุวจนวเสน ปุริสานํ อิตฺถีนญฺจ อามนฺตเน.

โภ ปุริส; โภ ธุตฺตา; โภ ยกฺขา; อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเล; ปริปฺลว โภ ปุถุสิเล; คจฺฉถ โภ ฆรณิโยติ สพฺพาเนตานิ วิภตฺติยุตฺตาเนว.

เอตฺถ ปน อิทํ วทาม 

เอหิ สมฺม นิวตฺตสฺสุ. มา สมฺมา เอวํ อวจุตฺถ. ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ; เอวํ ชานาหิ มาริส. สเจ มาริสา เทวานํ สงฺคามคตานํ อุปฺปชฺเชยฺย ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วาติ. 

เอตฺถ สมฺม สมฺมา มาริส มาริสาติ ปฐมาวิภตฺติยุตฺตานํ เอกวจนปุถุวจนนฺตานํ อามนฺตนปทานํ ทิฏฺฐตฺตา, ทุติยาตติยาทิวิภตฺติยุตฺตภาเวน เตสํ ปทานํ อทิฏฺฐตฺตา จ ตานิ ปทานิ นิปาตปเทสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพานิ.

อวิภตฺติยุตฺตํ พหุวิธํ พหูสุ อตฺเถสุ วตฺตติ. 

อปฺเปว อปฺเปวนาม นุโขอิจฺเจเต สํสยตฺเถ. อปฺเปว มํ ภควา อฏฺฐิกํ โอวเทยฺย. 

อปฺเปวนาม อยมายสฺมา อนุโลมิกานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวมาโน อญฺญมาราเธยฺย. อหํ นุโขสฺมิ; โน นุโขสฺมิ; กึ นุโขสฺมิ; กถํ นุโขสฺมิ.

อทฺธา อญฺญทตฺถุ ตคฺฆ ชาตุ กามํ สสกฺกํ ชาตุจฺเฉอิจฺเจเต เอกํสตฺเถ. อทฺธา อาวุโส ภควา ชานํ ชานาติ; ปสฺสํ ปสฺสติ. อญฺญทตฺถุ มาณวกานญฺเญว สุตฺวา. ตคฺฆ ภควา โพชฺฌงฺคา; ตคฺฆ สุคต โพชฺฌงฺคาติ. 

อิทญฺหิ ชาตุ เม ทิฏฺฐํ; นยิทํ อิติหีติหํ. กามํ จชาม อสุเรสุ ปาณํ. เอวรูปนฺเต ราหุล กาเยน กมฺมํ สสกฺกํ น จ กรณิยํ. 

นมิคาชินชาตุจฺเฉ; อหํ กิญฺจิ กุทาจนํ. 

อธมฺเมนชิเนญาตึ; น จาปิ ญาตโย มมํ.

เอวอิติ อวฏฺฐานตฺเถ. ปุพฺเพว เม ภิกฺขเว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ.๑๐

กจฺจิ นุ นนุอิจฺเจเต ปุจฺฉนตฺเถ. กจฺจิ ภิกฺขเว ขมนียํ; กจฺจิ ยาปนียํ.๑๑ โก นุ โข ภนฺเต เหตุ โก ปจฺจโย ภควโต สิตสฺส ปาตุกมฺมายาติ.๑๒ นนุ ตฺวํ ผคฺคุน กุลปุตฺโต สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต.๑๓

กถํอิติ อุปายปุจฺฉนตฺเถ. กถํ สุ ตรติ โอฆํ; กถํ สุ ตรติ อณฺณวํ.

กึสุ กึอิจฺเจเต วตฺถุปจฺฉนตฺเถ. กึสุ เฉตฺวา สุขํ เสติ. กึ เสวมาโน ลภตีธ ปญฺญํ.

เอวํ อิตฺถํ อิติอิจฺเจเต นิทสฺสนตฺเถ. เอวมฺปิ เต มโน; อิตฺถมฺปิ เต มโน; อิติปิ เต จิตฺตํ.

ยาว ตาว ยาวตา ตาวตา กิตฺตาวตา เอตฺตาวตาอิจฺเจเต ปริจฺเฉทตฺเถ. ยาวสฺส กาโย ฐสฺสติ; ตาว นํ ทกฺขนฺติ เทวมนุสฺสา. ยาวตา ภิกฺขเว กาสิโกสลา. ตาวตา ตฺวํ ภวิสฺสสิ อิสิ วา อิสิตฺถาย วา ปฏิปนฺโน. กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต อุปาสโก โหตีติ. เอตฺตาวตา โข มหานาม อุปาสโก โหตีติ.

เอวํ สาหุ ลหุ โอปายิกํ ปติรูปํ อาม อาโมอิจฺเจเต สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ. เอวํ ภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา.๑๐ สาหูติ วา ลหูติ วา โอปายิกนฺติ วา ปติรูปนฺติ วา.๑๑ อปาวุโส อมฺหากํ สตฺถารํ ชานาสีติ. อามาวุโส ชานามิ. อาโมติ โส ปฏิสฺสุตฺวา; มาธโร สุวปณฺฑิโต.๑๒

กิญฺจาปิอิติ อนุคฺคหตฺเถ. กิญฺจาปิ เม ภนฺเต ภควา สทฺธายิโก ปจฺจยิโก.๑๓ กิญฺจาปิ ภิกฺขเว ราชา จกฺกวตฺตี; กิญฺจาปิ ภิกฺขเว อริยสาวโก. กิญฺจาปิ โส กมฺม กโรติ ปาปกํ.๑๔

กิญฺจิอิติ อนุคฺคหตฺเถ ครหตฺเถ จ. 

อญฺเญปิ เทโว โปเสติ; กิญฺจิ เทโว สกํ ปชํ.

ยถา ตถา ยเถว ตเถว เอวํ เอวเมว เอวเมวํ เอวมฺปิ ยถาปิ เสยฺยถาปิ เสยฺยถาปินาม วิย อิว ยถริว ตถริวอิจฺเจเต ปฏิภาคตฺเถ. นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ; คุตฺตํ สนฺตรพาหิรํ. ตถูปมํ สปฺปุริสํ วทามิ. ยเถว ตฺยาหํ วจนํ; อกรํ ภทฺทมตฺถุ เต. ตเถว สทฺโธ สุตวา อภิสงฺขจฺจ โภชนํ. เอวํ วิชิตสงฺคามํ; สตฺถวาหํ อนุตฺตรํ. เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธํ. เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอวมฺปิ โย เวทคู ภาวิตตฺโต. ยถาปิ เสลา วิปุลา; นภํ อาหจฺจ ปพฺพตา.๑๐ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว มหารุกฺโข.๑๑ เสยฺยถาปินาม มหตี นงฺคลสีสา.๑๒ หตฺถิปฺปภินฺนํ วิย องฺกุสคฺคโห.๑๓ ตูลํ ภฏฺฐํว มาลุโต.๑๔ ยถริว โภตา โคตเมน.๑๕ ตถริว ภควาติ.

อโห นามอิจฺเจเต ครหตฺเถ. อโห วต เร อสฺมากํ ปณฺฑิตกา; อโห วต เร อสฺมากํ พหุสฺสุตกา; อโห วต เร อสฺมากํ เตวิชฺชกา.๑๖ อตฺถิ นาม ตุมฺเห อานนฺท เถเร ภิกฺขู วิเหฐิยมาเน อชฺชุเปกฺขิสฺสถ.๑๗ อตฺถิ นาม ตาต รฏฺฐปาล อมฺหากํ.๑๘

อโห นาม สาธุอิจฺเจเต ปสํสนตฺเถ. อโห พุทฺโธ; อโห ธมฺโม; อโห สํโฆ; อโห ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตตา; อโห สํฆสฺส สุปฺปฏิปนฺนตา; อโห วต โน สตฺถุสมฺปทา.๑๙ อโห ทานํ ปรมทานํ; กสฺสเป สุปฺปติฏฺฐิตํ.๒๐ ยตฺร หิ นาม สาวโกปิ เอวํมหิทฺธิโก ภวิสฺสติ เอวํมหานุภาโว. สาธุ สาธุ สาริปุตฺต อานนฺโทว สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺย.

สาธุอิติ ยาจนสมฺปฏิจฺฉเนสุ. สาธุ เม ภนฺเต ภควา ธมฺมํ เทเสตุ; ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา อาชาเนยฺยนฺติ. สาธูติ วตฺวาน ปหูตกาโม; ปกฺกมิ ยกฺโข วิธูเรน สทฺธึ.

อโหอิติ ปตฺถนตฺเถ. อโห วต มํ อรญฺเญ วสมานํ รชฺเช อภิสิญฺเจยฺยาติ.

อิงฺฆ หนฺทอิจฺเจเต โจทนตฺเถ. อิงฺฆ เม ตฺวํ อานนฺท ปานียํ อาหร; ปิปาสิโตสฺมิ อานนฺท ปิวิสฺสามีติ. หนฺท ทานิ ภิกฺขเว อามนฺตยามิ โว; วยธมฺมา สงฺขารา; อปฺปมาเทน สมฺปาเทถาติ.

เอวเมตํอิติ อนุโมทนตฺเถ. เอวเมตํ มหาราช; เอวเมตํ มหาราช; สพฺเพ สตฺตา มรณธมฺมา มรณปริโยสานา.

กิรอิติ  อนุสฺสวตฺเถ อรุจิสูจนตฺเถ จ. ตตฺถ อนุสฺสวตฺเถ อสฺโสสิ โข จิตฺโต คหปตินิคณฺโฐ กิร นาฏปุตฺโต มจฺฉิกาสณฺฑํ อนุปฺปตฺโตติ.

อรุจิสูจนตฺเถ

ขณวตฺถุปริตฺตตฺตาอาปาตํนวชนฺติเย.

เตธมฺมารมฺมณานามเยสํรูปาทโยกิร.

นูนอิติ อนุมานานุสฺสรณปริวิตกฺกนตฺเถ. 

นูน หิ น โส ธมฺมวินโย โอรโก; น สา โอรกา ปพฺพชฺชาติ เอวํ อนุมานตฺเถ. 

สา นูนสา กปณิยา; อนฺธา อปริณายิกาติ เอวํ อนุสฺสรณตฺเถ. 

ยํนูนาหํ อนุปขชฺช ชีวิตา โวโรเปยฺยนฺติ เอวํ ปริวิตกฺกนตฺเถ.

กสฺมาอิติ การณปุจฺฉนตฺเถ. กสฺมา ภวํ วิชนมรญฺญนิสฺสิโต; ตโป อิธ กฺรุพฺพสิ พฺรหฺมปตฺติยา.

ยสฺมา ตสฺมา ตถาหิ เตนอิจฺเจเต การณจฺเฉทนตฺเถ. 

ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว รูปํ อนตฺตา; ตสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตติ. ตถาหิ ปน เม อยฺยปุตฺตา ภควา นิมนฺติโต สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสํเฆน. สุญฺญํ เม อคารํ ปวิสิตพฺพํ อโหสิ; เตน ปาวิสินฺติ.

ธีรตฺถุอิติ ครหตฺเถ. ธีรตฺถุ กณฺฑินํ สลฺลํ.* ธีรตฺถุ ตํ วิสํ วนฺตํ. 

มตนฺตเร ธีอิติ ครหตฺเถ. ธี พฺราหฺมณสฺส หนฺตารํ.

หาอิติ วิสาเท ตทาการนิทสฺสเน จ. หา มฏฺฐกุณฺฑลี หา มฏฺฐกุณฺฑลี. เอวํ วิสาเท. หา จนฺท หา จนฺท.๑๐ เอวํ วิสาทาการนิทสฺสเน.

ตุณฺหีอิติ อภาสเน. ตุณฺหีภูโต อุทิกฺเขยฺย.๑๑

สจฺฉิอิติ ปจฺจกฺเข. อรหตฺตผลํ สจฺฉิ อกาสิ.๑๒

ทุฏฺฐุ กุอิจฺเจเต กุจฺฉิตตฺเถ. ทุฏฺฐุลฺลํ.๑๓ กุปุตฺโต.

ยถาอิติ อติวิยาติอตฺเถ โยคฺคตาวิจฺฉาปฏิปาฏิปทตฺถานติวตฺตินิทสฺสเนสุ จ. ยถา อยํ นิมิราชา; ปณฺฑิโต กุสลตฺถิโก.๑๔ เอวํ อติวิยาติอตฺเถ. ตถา หิ ยถา อยนฺติ อยํ นิมิราชา ยถา ปณฺฑิโต อติวิย ปณฺฑิโตติ อตฺโถ. ยถานุรูปํ อุปสํหรติ; เอวํ โยคฺคตายํ. เย เย วุฑฺฒา ยถาวุฑฺฒํ; เอวํ วิจฺฉายํ. วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ ยถาวุฑฺฒํ; เอวํ ปฏิปาฏิยํ. ยถากฺกมํ; เอวํ ปทตฺถานติวตฺติยํ. โก คสฺส; ยถา กุลูปโก. เอวํ นิทสฺสเน.

สาธุ สุฏฺฐุอิจฺเจเต สมฺปฏิจฺฉนานุโมทนตฺเถสุ. สาธุ สุฏฺฐุ ภนฺเต สํวริสฺสามิ. เอวํ สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ. สาธุ เต กตํ; สุฏฺฐุ ตยา กตํ; เอวํ อนุโมทนตฺเถ.

สห สทฺธึ อมาอิจฺเจเต สมกฺริยายํ. เวเทโห สหมจฺเจหิ; อุมงฺเคน คมิสฺสติ. มยา สทฺธึ คมิสฺสติ; อมาวาสี ทิวโส. อมาวาสิกา รตฺติ. สพฺพกิจฺเจสุ อมา วตฺตตีติ อมจฺโจ.

สหอิติ สมฺปนฺนตฺเถ จ. สห วตฺเถหิ โสภติ. อิทํ พิมฺพํ วตฺเถหิ สมฺปนฺนํ โสภติ; น นคฺคนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ หิ สหสทฺโท สมกฺริยายํ น วตฺตติ สมฺปนฺนตฺเถเยว วตฺตติ, “สมฺปนฺนํ เขตฺตํ สเขตฺตนฺติ เอตฺถ วิย.

วินา ริเต รหิตาอิจฺเจเต วิปฺปโยเค. วินา สทฺธมฺมา นตฺถญฺโญ โกจิ โลเก นาโถ วิชฺชติ. ริเต สทฺธมฺมา กุโต สุขํ; รหิตา มาตุชา.

อญฺญตฺรอิติ  ปริวชฺชนตฺเถ. อญฺญตฺร พุทฺธุปฺปาทา อภิสมโย นตฺถิ.

นานาปุถุอิจฺเจเต พหุปฺปกาเร. นานาผลธรา ทุมา. เยน อนฺเนน ยาเปนฺติ; ปุถุ สมณพฺราหฺมณา.

นานํอิติ อสทิสตฺเถ. พฺยญฺชนเมว นานํ.

ปุถุ วิสุํอิจฺเจเต อสงฺฆาเต. อริเยหิ ปุถุ ภูโต ชโน; วิสุํ ภูโต ชโน.

กเตอิติ ปฏิจฺจตฺเถ. 

นมโนวาสรีรํวา; มํ กเต สกฺก กสฺสจิ; กทาจิ อุปหญฺเญถ; เอตํ สกฺกวรํ วเร. 

เอตฺถ หิ มํ กเตติ มํ ปฏิจฺจ; มม การณาติ อตฺโถ.

มนํอิติ อีสกํ อปฺปตฺตภาเว. มนํ วุฬฺโห อโหสิ.

นุอิติ เอวสทฺทตฺเถปิ. มารทิฏฺฐิคตํ นุ เต. นามสทฺทตฺเถปิ ยํ นุ คิชฺโฌ โยชนสตํ; กุณปานิ อเวกฺขติ.

ปุน ปุโน ปุนํอิจฺเจเต อปฐเม. ปุน วทามิ; ปุโนปิ ธมฺมํ เทเสสิ; ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ. น ปุโน อมตาการํ; ปสฺสิสฺสามิ มุขํ ตว. นาหํ ปุนํ น จ ปุนํ; น จาปิ อปุนปฺปุนํ. หตฺถิโพนฺธึ ปเวกฺขามิ. เอตฺถ จ อปุนปฺปุนนฺติ อกาโร นิปาตมตฺตํ.

ปุนปฺปุนํอิติ อภิณฺหตฺเถ. ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.

จิรํ จิรสฺสํอิจฺเจเต ทีฆกาเล. จิรํ ตฺวํ อนุตปฺปิสฺสสิ.๑๐ จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺฐนฺติ.๑๑ จิรสฺสํ วต ปสฺสามิ; พฺราหฺมณํ ปรินิพฺพุตํ.๑๒

เจ ยทิอิจฺเจเต สงฺกาวตฺถาเน. มญฺเจ ตฺวํ นิกฺขณํ วเน.๑๓ ยทิมสฺส โลกนาถสฺส; วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ.๑๔

ธุวํอิติ ถิเรกํสตฺเถสุ. นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต.๑๕ เอวํ ถิรตฺเถ. ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ.๑๖ เอวํ เอกํสตฺเถ.

สุอิติ สีฆตฺเถ. ลหุํ ลหุํ ภุญฺชติ คจฺฉตีติ สุทฺโธ.

โสตฺถิ สุวตฺถิอิจฺเจเต อาสีสตฺเถ. โสตฺถิ โหตุ สพฺพสตฺตานํ.๑๗ เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.๑๘ เอตฺเถเก วเทยฺยุํ 

โสตฺถึ ปสฺสามิ ปาณินํ. โสตฺถินามฺหิ สมุฏฺฐิโตติ เอวํ โสตฺถิสทฺโท อลุตฺตวิภตฺติโก หุตฺวา อุปโยคกรณวจนวเสน ทฺวิปฺปกาโร ทิฏฺโฐ; ตสฺส ทฺวิปฺปการตฺเต ทิฏฺเฐเยว สุวตฺถิสทฺทสฺสาปิ ทฺวิปฺปการตา ทิฏฺฐาเยว โหติ ตคฺคติกตฺตา ตสฺส. 

เอวญฺจ สติ

สทิสํตีสุลิงฺเคสุสพฺพาสุจวิภตฺติสุ.

วจเนสุจสพฺเพสุยํนเพฺยติตทพฺยนฺติ

วจเนน วิรุชฺฌนโต อิเมสุ นิปาตปเทสุ สงฺคโห น กาตพฺโพติ ? สจฺจํ; เอวํ สนฺเตปิ เอเตสํ เสสวิภตฺติโย ปฏิจฺจ วโย นตฺถีติ อพฺยยตฺตา นิปาตปเทสุ สงฺคโหเยว กาตพฺโพ; เอส นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ.

ยทิอิติ กตฺถจิ วาสทฺทตฺเถ. ยญฺญเทว ปริสํ อุปสงฺกมติ; ยทิ ขตฺติยปริสํ; ยทิ พฺราหฺมณปริสํ; ยทิ คหปติปริสํ อิจฺจาทิ. 

เอตฺถ หิยทิ ขตฺติยปริสนฺติอาทีนํขตฺติยปริสํ วาติอาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอตฺถ จ ยทิสทฺทสฺส วาสทฺทตฺถตฺตา กถํ วิญฺญายตีติ เจ ? ยสฺมา กตฺถจิ ปาฬิปฺปเทเส ยทิสทฺเทน สทฺธึ วาสทฺโท สโมธานํ คจฺฉติยถา อิมสฺส วจนํ; สจฺจํ วา ยทิ วา มุสาติอาทีสุ; ตสฺมา วิญฺญายติ. สาสนสฺมิญฺหิ เกจิ สมานตฺถา สทฺทา เอกโต สโมธานํ คจฺฉนฺติ; ยถาหตฺถี จ กุญฺชโร นาโคติอปฺปํ วสฺสสตํ อายุ;  อิทาเนตรหิ วิชฺชตีติเตน สมเยน พุทฺโธ ภควาติ จ เอวํ เอตาย สาสนยุตฺติจินฺตาย ยทิสทฺทสฺส วาสทฺทตฺถตา วิญฺญายติ. อถวา กึ ยุตฺติจินฺตาย; นนุ วตฺถสุตฺตสํวณฺณนายํ อฏฺฐกถาจริเยหิยทิ นีลกาย ฯเปฯ ยทิ ปีตกายาติอาทีนํนีลกตฺถาย วาติอาทินา อตฺโถ สํวณฺณิโต; ตทนุสาเรนยทิ ขตฺติยปริสนฺติอาทีนมฺปิ ยทิสทฺทสฺส วาสทฺทตฺถตา วิญฺญายติเยวาติ นิฏฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํ.

ยทีติ กตฺถจิ ยทาสทฺทสฺส อตฺเถปิ. ยทิ ปสฺสนฺติ ปวเน; ทารกา ผลิเน ทุเม.

กิสฺมึ วิยอิติ สชฺชนาการนิทสฺสเน. กิสฺมึ วิย ริตฺตหตฺถํ คนฺตุํ. 

เอตฺถ จ กิสฺมึ วิยาติ ลชฺชนากาโร วิย; กิเลโส วิย โหตีติ อตฺโถ.

ตุอิติ เอกํสตฺเถ. เสยฺโย อมิตฺโต มติยา อุเปโต; น เตฺวว มิตฺโต มติวิปฺปหีโน.

ยญฺเจอิติ ปฏิเสธตฺเถ. เสยฺโย อมิตฺโต เมธาวี; ยญฺเจ พาลานุกมฺปโก. ยญฺเจ ปุตฺตา อนสฺสวา. ยญฺเจ ชีเว ตยา วินา.

ธาอิติ วิภาคตฺเถ. เอกธา; ทฺวิธา; ติธา.

กฺขตฺตุํ วารตฺเถ. เอกกฺขตฺตุํ; ทฺวิกฺขตฺตุํ; ติกฺขตฺตุํ.

เว หนฺทอิจฺเจเต ววสฺสคฺคตฺเถ. ททนฺติ เว ยถาสทฺธํ; ยตฺถ ปสาทนํ ชโน. หนฺท ทานิ อปายามิ.

กินฺตุอิติ อปฺปมตฺตวิเสสปุจฺฉายํ. กินฺตุ วิปากานีติ นานากรณํ. 

นนุจอิติ อจฺจนฺตวิโรเธ. นนุ จ โภ สทฺทกฺกมานุรูเปน อตฺเถน ภวิตพฺพํ.

ปนอิติ วิเสสโชตนตฺเถ วจนาลงฺกาเร จ. อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํ. ฏีกายํ ปน วุตฺตํ; เอวํ วิเสสโชตนตฺเถ. กสฺมา ปเนตํ วุตฺตํ.๑๐ เอวํ วจนาลงฺกาเร.

อิติหีติเอวเมวาติ นิจฺฉยกรณตฺเถ. “สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ; จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยํ. อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ; โส อิมํ วิชฏเย ชฏนฺติ อิติ หิทํ วุตฺตนฺติ. หิ ตถาหิอิจฺเจเต ทฬฺหีกรณตฺเถ. วุตฺตญฺหิ. ตถา หิ วุตฺตํ.

เอวอิติ สปฏิโยคิตาทิโชตนตฺเถ. ตถา หิ

อโยคํโยคมญฺเญนอจฺจนฺตโยคเมวจ.

พฺยวจฺฉินฺทติวตฺถุสฺสเอวสทฺโทสกีทิโส.

วิเสสเนนสหิโตวิเสสนิยเกนจ.

กฺริยายจกเมนสฺสปโยคานิปวุจฺจเร.

อกฺโกตโมนุโทเอวพุทฺโธเอวตโมนุโท.

นีลํสโรชมตฺเถวเญยฺยเมตํปทตฺตยํ.

อิโต ปรํ สุวิทิตตฺตา ปโยคานิ น วกฺขาม.

กถญฺจิอิติ กิจฺฉตฺเถ.

อีสกมิติ อปฺปเก.

สณิกํอิติ มนฺทตฺเถ.

ขิปฺปํ อรํ ลหุํ อาสุํ ตุณฺณํ อจิรํ ตุวฏํอิจฺเจเต สีฆตฺเถ.

มุสา มิจฺฉา อลิกํอิจฺเจเต อสจฺเจ.

อปิจโขติ จ อปิตุขลูติ จ ยถานามาติ จ ตถานามาติ จ ยถาหีติ จ ตถาหีติ จ นิปาตสมุทาโย.

ยถาจาติ ปฏิภาคตฺเถ สมุจฺจโย.

ตุน ตฺวาน ตฺวาปจฺจยนฺตา อุสฺสุกฺกนตฺเถ.  อุสฺสุกฺกนตฺโถ นาม อุสฺสาโห อตฺโถ. โย หิ อตฺโถ เอเกเนว ปเทน อปริสมตฺโถ ปทนฺตรตฺถํ อเปกฺขติ; โส อุสฺสุกฺกนตฺโถ; ยถาทิสฺวาติ วุตฺเตเอวมาหาติ วาเอวมกาสีติ วา สมฺพนฺโธ โหติ. 

ปสฺสิตุน ปสฺสิตฺวาน ปสฺสิตฺวา, สุณิตุน สุณิตฺวาน สุณิตฺวา, 

สมฺผุสฺส สมฺผุสิตฺวา, ลภิตฺวาน ลภิตฺวา ลทฺธา ลทฺธาน, 

วิชฺฌิตฺวา วิชฺฌิตฺวาน วิทฺธา วิทฺธาน, 

พุชฺฌิตฺวา พุชฺฌิตฺวาน พุทฺธา พุทฺธาน, 

ทิสฺวา ทิสฺวาน ทิฏฺฐา ทิฏฺฐาน ทสฺเสตฺวา, 

สาเวตฺวา ผุสาเปตฺวา ลภาเปตฺวา วิชฺฌาเปตฺวา 

โพเธตฺวา, ทตฺตุน ทตฺวา ทตฺวาน ทาเปตฺวา อุปาทาย, วิญฺญาย วิเจยฺย วิเนยฺย นิหจฺจ สเมจฺจ อารพฺภ อาคมฺม อาคจฺฉ อาปุจฺฉ กตฺวา กริตฺวา กจฺจ อธิกจฺจ ขาทิตุน ขาทิตฺวาน ขาทิตฺวา ขาทิย ขาทิยาน ปริวิสิย ปริวิสิยาน อนุภวิย อนุภวิยาน อภิวนฺทิตุน อภิวนฺทิตฺวาน อภิวนฺทิย อภิวนฺทิยาน. อญฺเญปิ โยเชตพฺพา.

ตตฺร สมุจฺจยวิกปฺปปฏิเสธนตฺเถสุ วา โน มา อลํ หลํอิจฺเจเตสุ อฏฺฐสุ นิปาเตสุ อมาอิจฺเจเต ปทาทิมฺหิเยว นิปตนฺติ น ปทมชฺเฌ, น ปทาวสาเน; “อทิฏฺฐํ, อสุตํ, มา อกตฺถาติอาทีสุ.

วาอิจฺเจเต ปทาวสาเน จ ทฺวินฺนํ สมานาธิกรณปทานํ มชฺเฌ จ นิปตนฺติ, น ปทาทิมฺหิ. ตํ ยถา ? สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ; สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา. เอโส จ สมโณ สาธุรูโป; เอโส จ พฺราหฺมโณ สาธุรูโป; เอโส วา สมโณ สงฺคเหตพฺโพ; เอโส วา พฺราหฺมโณ สงฺคเหตพฺโพติ.

น นุ จ โภวา ปโร อสรูปา, วา ณปฺปจฺเจติอาทีสุ วาสทฺโท ปทาทิมฺหิ ทิสฺสตีติ ? สจฺจํ, อีทิโส ปน สทฺทรจนาวิเสโส อกฺขรสมเย เวยฺยากรณานํ มตํ คเหตฺวา ปฏฺฐปิโต; เอกนฺตโต มคธภาสาสุ เจว สกฺกฏภาสาสุ จ เอทิสี สทฺทคติ นตฺถิ; ตสฺมา อมฺหากํ มเต มคธภาสานุรูเปนปโร วา อสรูปาติ ลกฺขณํ ฐปิตนฺติ. ตถาปิ วเทยฺยนนุ จ โภ วาสทฺโท ปทาทิมฺหิปิ ทิสฺสติ; ‘วานโรติ เอตฺถ หิ นเรน สทิโสติ วานโรติ ? ตนฺน, สทิสตฺถวาจโก หิ วาสทฺโท ปทนฺเตเยว ติฏฺฐติมธุํ วา มญฺญติ พาโลติ.วานโรติ อิทํ ตุนิมฺมกฺขิกนฺติ ปทํ วิย อพฺยยตฺถปุพฺพงฺคมํ อพฺยยีภาวสมาสปทมฺปิ น โหติ; อิติ ตสฺมา อุปฺปถมโนตริตฺวา วานํ วุจฺจติ คมนํ; ตํ เอตสฺส อตฺถีติ วานโร; ยถากุญฺชา หนุ อสฺสตฺถีติ กุญฺชโรติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อิติ ยถารหํ ปทานมาทิมฺหิ มชฺฌาวสาเนสุ จ นิปตนฺตีติ นิปาตา; วาทโย อถ ขลุ วตาทโย จ. กตฺวา วตฺวาทโย ปน อพฺยยตฺตา นิปาตปเทสุ สงฺคหํ คตตฺตา นิปาตา.

โนอิจฺเจเต ปทาทิมฺหิ เจว ปทาวสาเน จ นิปตนฺติ, น ปทมชฺเฌ. ตํ ยถา ? น เว อนตฺถกุสเลน; อตฺถจริยา สุขาวหา. โน เหตํ ภนฺเต. ปมตฺโต ปุริโส ปุญฺญกมฺมํ กโรติ น. เอวมฺปิ เม โนอิจฺจาทิ.

อลํ หลํอิจฺเจเต ปทาทิมฺหิ เจว อวสาเน จ นิปตนฺติ, น ปทมชฺเฌ. อลํ ปุญฺญานิ กาตุํ; ปุญฺญานิ กาตุํ อลนฺติ วา. หลํ ทานิ ปกาสิตุํ; ปกาสิตุํ หลนฺติ วา; อิมสฺมึ ปกรเณ อฏฺฐกถานุรูเปน ปิสทฺโทปิ นิปาเตสุ อิจฺฉิตพฺโพ; อปิสทฺโทปิ จ นิปาตปกฺขิโต กาตพฺโพ; ยตฺถ กฺริยาวาจกปทโต ปุพฺโพ น โหติ. ตํ ยถา ? อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ; รตึ โส นาธิคจฺฉติ. ราชาปิ เทโวปิ อิติปิ โส ภควาติ. เตสุ ปิสทฺโท ปทมชฺเฌ ปทาวสาเน จ นิปตติ; อปิสทฺโท ปน ปทาทิมฺหิ ปทมชฺเฌ ปทาวสาเน จ นิปตติ; ติฏฺฐติปิ; นิสีทติปิ; จงฺกมติปิ; นิปชฺชติปิ; อนฺตราปิ ธายติ. ปทปูรเณสุปิ อถ ขลุ วต วถาทีนํ นิปาตาทีนํ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํ.

อิทานิ ยถารหํ เตสํ นิปาตานํ อตฺถุทฺธารํ กถยาม. ตตฺถ เอวํสทฺโท อุปมูปเทส-สมฺปหํสนครหวจนสมฺปฏิคฺคหาการนิทสฺสนาวธารณาทิอเนกตฺถปฺปเภโท. 

ตถา เหสเอวํ ชาเตน มจฺเจน; กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุนฺติเอวมาทีสุ อุปมายํ อาคโต. “เอวํ เต อภิกฺกมิตพฺพํ; เอวํ เต ปฏิกฺกมิตพฺพนฺติอาทีสุ อุปเทเส. 

"เอวเมตํ ภควา, เอวเมตํ สุคตา"ติอาทีสุ สมฺปหํสเน. “เอวเมว ปนายํ วสลี ยสฺมึ วา ตสฺมึ วา ตสฺส มุณฺฑกสฺส สมณสฺส วณฺณํ ภาสตีติอาทีสุ ครหเณ. 

เอวํ ภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุนฺติอาทีสุ วจนสมฺปฏิคฺคเห. “เอวํ พฺยาโข อหํ ภนฺเต ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามีติอาทีสุ อากาเร. 

เอหิ ตฺวํ มาณวก, เยน สมโณ อานนฺโท เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน สมณํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉสุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต ภวนฺตํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉตีติ; เอวญฺจ วเทหิสาธุ กิร ภวํ อานนฺโท เยน สุภสฺส มาณวสฺส โตเทยฺยปุตฺตสฺส นิเวสนํ; เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายาติอาทีสุ นิทสฺสเน. 

ตํ กึ มญฺญถ กาลามา อิเม ธมฺมา กุสลา วา อกุสลา วาติ. อกุสลา ภนฺเต. สาวชฺชา วา อนวชฺชา วาติ; สาวชฺชา ภนฺเต. วิญฺญูครหิตา วา วิญฺญูปสตฺถา วาติ; วิญฺญูครหิตา ภนฺเต. สมตฺตา สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ โน วา; กถํ โว เอตฺถ โหตีติ. สมตฺตา ภนฺเต สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ; เอวํ โน เอตฺถ โหตีติอาทีสุ อวธารเณ. อิจฺเจวํ

อุปมายํอุปเทเสอากาเรสมฺปหํสเน.

วจนสมฺปฏิคฺคเหครหายํนิทสฺสเน.

อตฺเถวธารณาทิมฺหิเอวํสทฺโท ปวตฺตติ.

ตตฺร อนฺตราสทฺโท การณขณจิตฺตเวมชฺฌวิวราทีสุ วตฺตติ. “ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺย; อญฺญตฺร ตถาคตาติชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ; มญฺจ ตญฺจ กิมนฺตรนฺติ จ อาทีสุ การเณ อนฺตราสทฺโท. “อทฺทส มํ ภนฺเต อญฺญตรา อิตฺถี วิชฺชนฺตริกาย ภาชนํ โธวนฺตีติ อาทีสุ ขเณ. "ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา"ติ อาทีสุ จิตฺเต. "อนฺตรา โวสานมาปาที"ติ อาทีสุ เวมชฺเฌ. "อปิจายํ ตโปทา ทฺวินฺนํ มหานิรยานํ อนฺตริกาย คจฺฉตีติอาทีสุ วิวเร. อญฺญสฺมึ ปน ฐาเน เวมชฺเฌติ อตฺโถ อธิปฺเปโต. อิจฺเจวํ

การเณเจวจิตฺเตจขณสฺมึวิวเรปิจ.

เวมชฺฌาทีสุอตฺเถสุอนฺตราติ รโว คโต.

ตตฺร อชฺฌตฺตสทฺโท โคจรชฺฌตฺเต  นิยกชฺฌตฺเต  อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต วิสยชฺฌตฺเตติ จตูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. “เตนานนฺท ภิกฺขุนา ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺฐเปตพฺพํ.๑๐ อชฺฌตฺตรโต สมาหิโตติ๑๑อาทีสุ อยํ โคจรชฺฌตฺเต ทิสฺสติ. “อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ.๑๒ อชฺฌตฺตํ วา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตีติ๑๓อาทีสุ นิยกชฺฌตฺเต. "ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี"ติ๑๔ อาทีสุ อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต. “อยํ โข ปนานนฺท วิหาโร ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ; ยทิทํ สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อชฺฌตฺตํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ๑๕อาทีสุ วิสยชฺฌตฺเต; อิสฺสริยฏฺฐาเนติ อตฺโถ. ผลสมาปตฺติ หิ พุทฺธานํ อิสฺสริยฏฺฐานํ นาม. อิจฺเจวํ นิปาตปทวิภตฺติ สมตฺตา.

อิจฺเฉนโรสุปฏุตํปริยตฺติธมฺเม

วาโจคเธจตุปเทวิปุลตฺถสาเร.

โยคํกเรยฺยสตตํพหุธาวิภตฺเต

โยคํกรํสุปฏุตํสนโรธิคจฺเฉ.

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปคตีสุ วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ วาโจคธปทวิภตฺติ นาม สตฺตวีสติโม ปริจฺเฉโท.

——————

 

- ปาฬินยาทิสงฺคห

——————

อิโตปรํปวกฺขามิปาฬินยาทิสงฺคหํ.

ปญฺญาเวปุลฺลกรณํปีติปาโมชฺชวฑฺฒนํ.

ตตฺถ ปาฬินโย อฏฺฐกถานโย ฏีกานโย ปกรณนฺตรนโยติ จตฺตาโร นยา อธิปฺเปตา. ตตฺร ปาฬินโยติ เตปิฏเก พุทฺธวจเน ปาฬิคติ. อฏฺฐกถานโยติ อฏฺฐกถาสุ อาคตา สทฺทคติ. ฏีกานโยติ ฏีกาสุ อาคตา สทฺทคติ. ปกรณนฺตรนโยติ อญฺเญสุ ปกรเณสุ อาคตา สทฺทคติ. ตตฺร ปาฬิคติยํ พฺยญฺชนฉกฺกอตฺถฉกฺเก ปธาเน กตฺวา อฏฺฐกถาฏีกาทีสุ ปวตฺตสทฺทคติวินิจฺฉเยน สห ยถารหํ คเหตฺวา ปาฬินยาทิสงฺคหํ ทสฺเสสฺสาม.

ตตฺร อกฺขรํ ปทํ พฺยญฺชนํ อาการโร นิรุตฺติ นิทฺเทโสติ ฉ พฺยญฺชนปทานิ. สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณํ วิภชนํ อุตฺตานีกรณํ ปญฺญตฺตีติ ฉ อตฺถปทานิ เอตานิเยวพฺยญฺชนฉกฺกํ, อตฺถฉกฺกนฺติปิ วุจฺจนฺติ. ตตฺร พฺยญฺชนปเทสุ อกฺขรํ นามรูปํ อนิจฺจนฺติ วุจฺจมาโน รูติ โอปาเตตีติ วจนโต อตฺถโชตกปทนฺโตคธเมกกฺขรมิห อกฺขรนฺติ คเหตพฺพํ. อถวาโย ปุพฺเพติ เอตฺถ โยกาโร วิย อตฺถโชตกเมกกฺขรมตฺร อกฺขรนฺติ คเหตพฺพํ; “สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานีติ วตฺตุกาเมน วุตฺตํ อาทิอกฺขรมิว อปริสมตฺเต จ ปเท วณฺณมกฺขรมิติ คเหตพฺพํ.

วีตตณฺโหอนาทาโนนิรุตฺติปทโกวิโท.

อกฺขรานํสนฺนิปาตํชญฺญาปุพฺพาปรานิจาติ

เอตฺถ วุตฺตนเยน วิภตฺติยนฺตํ อตฺถโชตกํ อกฺขรปิณฺฑํ ปทํ นาม, “สีเล ปติฏฺฐายาติ เอตฺถสีเลติ ปทํ วิย. อตฺถสมฺพนฺโธปเทสปริโยสาโน ปทสมูโห พฺยญฺชนํ นาม, “จตฺตาโรเม ภิกฺขเว สติปฏฺฐานาติอาทิ วิย. พฺยญฺชนวิภาโค วิภาคปฺปกาโร อากาโร นาม, “กตเม จตฺตาโร; อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติอาทีสุ วิย. อาการวิภาวิตสฺส นิพฺพจนํ นิรุตฺติ นาม, “ผุสตีติ ผสฺโส; เวทยตีติ เวทนาติอาทิ วิย. นิพฺพจนตฺถสฺส วิตฺถาโร นิสฺเสสโต เทโส นิทฺเทโส นาม, “สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา. สุขยตีติ สุขา; ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา; เนว ทุกฺขยติ น สุขยตีติ อทุกฺขมสุขา เวทนาติอาทิ วิย; อิมานิ ฉ พฺยญฺชนปทานิ.

อตฺถปเทสุ สงฺเขเปน กาสนา สงฺกาสนา. ตตฺถ กาสนาติ ทีปนา; สงฺเขเปน อตฺถทีปนาติ วุตฺตํ โหติ, “อุปาทิยมาโน โข ภิกฺขเว พทฺโธ มารสฺส; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโตติอาทิ วิย.

ปฐมเมว กาสนา ปกาสนา; ยตฺตโก อตฺโถ ปจฺฉา กเถตพฺโพ; ตํ สพฺพํ ปฐมวจเนเนว ทีเปตีติ วุตฺตํ โหติ, “สพฺพํ ภิกฺขเว อาทิตฺตนฺติอาทิ วิย.

สงฺกาสนปกาสนวเสน ทีปิตตฺถสฺส วิตฺถารํ ปุน วจนวเสน วิวริตฺวา ปากฏกรณํ วิวรณํ นาม, “รูปํ โข ภิกฺขเว อุปาทิยมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโตติอาทิ วิย; “กิญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ อาทิตฺตํ; จกฺขุ ภิกฺขเว อาทิตฺตํ; รูปา อาทิตฺตาติ๑๐อาทิ วิย.

วิวริตพฺพเมว อเนกภาวโต พุทฺธิสมฺมุขากรณํ วิภชนํ นาม, “กตมญฺจ ภิกฺขเว รูปํ; จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺติ๑๑อาทิ วิย; “เกน อาทิตฺตํ; ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺตนฺติ๑๐อาทิ วิย.

วิภชิตตฺถสฺส วิตฺถารณวเสน อุปมาโยปโรปริยชนนวเสน จ สมฺปฏิปาทนํ อุตฺตานีกรณํ นาม, “ตตฺถ กตเม จตฺตาโร มหาภูตา; ปถวีธาตุ อาโปธาตูติอาทิ วิย.

เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว นที ปพฺพเตยฺยา โอหารินี ทูรงฺคมา สีฆโสตา; ตสฺสา  อุภยโต ตีเร กาสา เจปิ ชาตา อสฺสุ; เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; กุสา เจปิ ชาตา  อสฺสุ; เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; ปพฺพชา เจปิ ชาตา อสฺสุ; เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; พีรณา เจปิ ชาตา อสฺสุ; เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; รุกฺขา เจปิ ชาตา อสฺสุ; เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; ตสฺสา โส ปุริโส โสเตน วุยฺหมาโน กาเส เจปิ คณฺเหยฺย; เต ปลุชฺเชยฺยุํ; โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺย. กุเส เจปิ คณฺเหยฺย; ปพฺพเช เจปิ คณฺเหยฺย; พีรเณ เจปิ คณฺเหยฺย; รุกฺเข เจปิ คณฺเหยฺย; เต ปลุชฺเชยฺยุํ; โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺย. เอวเมว โข ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส         อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ; รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ; รูปสฺมึ วา อตฺตานํ; ตสฺส ตํ รูปํ ปลุชฺชติ; โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ. เวทนํ สญฺญํ สงฺขาเร วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ; วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ; วิญฺญาณสฺมึ วา อตฺตานํ; ตสฺส ตํ วิญฺญาณํ ปลุชฺชติ; โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺชตีติอาทิ วิย.

ปกาเรน ญตฺติ ปญฺญตฺติ; อเนกปฺปกาเรหิ โสตูนํ ตุฏฺฐิสญฺชนนวเสน พุทฺธินิสฺสิตกรเณน จ อตฺถวิญฺญาปนาติ วุตฺตํ โหติ.

ยํ กิญฺจิ ราหุล รูปํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขรีคตํ อุปาทินฺนํ. เสยฺยถิทํ ? เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ; มํสํ นฺหารุ อฏฺฐิ อฏฺฐิมิญฺจํ วกฺกํ; หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ; อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ; ยํ วา ปนญฺญมฺปิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขรีคตํ อุปาทินฺนํ; อยํ วุจฺจติ ราหุล อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ; ยา เจว โข อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ ยา จ พาหิรา. ปถวีธาตุเยเวสา; เนตํ มม; เนโสหมสฺมิ; น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา  ปถวีธาตุยา นิพฺพินฺทติ; ปถวีธาตุยา จิตฺตํ วิราเชตีติอาทิ วิย,

ตตฺถ กตมํ รูปํ อตีตํ; ยํ รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตํ  อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตํ; อตีตํ อตีตํเสน สงฺคหิตํ; จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ; อิทํ วุจฺจติ รูปํ อตีตํ. ตตฺถ กตมํ รูปํ อนาคตํ; ยํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสญฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตํ อนุปฺปนฺนํ อสมุปฺปนฺนํ อนุฏฺฐิตํ อสมุฏฺฐิตํ; อนาคตํ อนาคตํเสน สงฺคหิตํ. จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ. อิทํ วุจฺจติ รูปํ อนาคตํ. ตตฺถ กตมํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ; ยํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ อุฏฺฐิตํ  สมุฏฺฐิตํ; ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ เสน สงฺคหิตํ. จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย-รูปํ; อิทํ วุจฺจติ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนนนฺติอาทิ วิย จ. อิมานิ ฉ อตฺถ-ปทานิ.

ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาสยติ; ปเทหิ ปกาสยติ; พฺยญฺชเนหิ วิวรติ; อากาเรหิ       วิภชติ; นิรุตฺตีหิ อุตฺตานึ กโรติ; นิทฺเทเสหิ ปญฺญาปยติ. อถ วา อกฺขเรหิ สงฺกาสยิตฺวา ปเทหิ ปกาสยติ; พฺยญฺชเนหิ วิวริตฺวา อากาเรหิ วิภชติ; นิรุตฺตีหิ อุตฺตานึ กตฺวา             นิทฺเทเสหิ ปญฺญาปยติ. อถ วา อกฺขเรหิ อตฺถทฺวารมุคฺฆาเฏตฺวา ปเทหิ ปกาเสนฺโต วินยติ อุคฺฆฏิตญฺญุํ; พฺยญฺชเนหิ วิวริตฺวา อากาเรหิ วิภชนฺโต วินยติ วิปญฺจิตญฺญุํ; นิรุตฺตีหิ อุตฺตานึ กตฺวา นิทฺเทเสหิ ปญฺญาเปนฺโต วินยติ เนยฺยํ; ตตฺถ ตตฺถ อนุรูปํ สลฺลกฺเขตฺวา เตสํ เวเนยฺยพนฺธวานํ อาสยานุสยจริยาธิมุตฺติวเสน ตํ ตํ เทสนํ วฑฺเฒตีติ อธิปฺปาโย. อตฺถโต ปเนตฺถ กตมํ พฺยญฺชนฉกฺกํ; กตมํ อตฺถฉกฺกนฺติ ? พุทฺธสฺส ภควโต ธมฺมํ เทสยโต โย อตฺถาวคมเหตุภูโต สวิญฺญตฺติกสทฺโท; ตํ พฺยญฺชนฉกฺกํ. โย เตน อภิสเมตพฺโพ ลกฺขณรสาทิสหิโต ธมฺโม; ตํ อตฺถฉกฺกนฺติ เวทิตพฺพํ. 

อิจฺเจวํ

อกฺขรญฺจปทญฺเจวพฺยญฺชนญฺจตถาปโร.

อากาโรจนิรุตฺติจนิทฺเทโสจาติเมฉตุ.

อาหุพฺยญฺชนฉกฺกนฺติพฺยญฺชนตฺถวิทูวิทู.

สงฺกาสนาปกาสนาวิวรณํตโตปรํ.

วิภชนญฺจอุตฺตานีกรณญฺจ ตโตปรา.

ปญฺญตฺติจาติฉยิเมอตฺถฉกฺกนฺติอพฺรวุํ.

ตตฺรพฺยญฺชนฉกฺกํตุพฺยญฺชนปทมีริตํ.

อตฺถฉกฺกํอตฺถปทํเอวมฺปิอุปลกฺขเย.

อิทํ ปเนตฺถ ววตฺถานํพฺยญฺชนฉกฺเก อกฺขรํ นามรูปํ อนิจฺจนฺติอาทีสุ อตฺถโชตกปทนฺโตคโธ รูอิจฺจาทิ เอเกโกเยว วณฺโณ เจวโย ปุพฺเพ กรณียานิ; โส อิมํ วิชฏเย ชฏนฺติอาทีสุ อตฺถโชตโก โยการโสการาทิโก เอโก วณฺโณ จสฏฺฐิวสฺสสหสฺสานีติอาทินา เอเกกํ คาถํ วตฺตุกาเมหิ วุตฺโต สอิจฺจาทิวณฺโณ จอกฺขรนฺติ คเหตพฺโพ.

อกฺขรจินฺตกานํ มเต ปน อกฺขรสญฺญาวิสเย การาทโย การาทโย จ วณฺณาอกฺขรนฺติ คเหตพฺพา; โลกิยมหาชเนน กตฺตพฺเพ โลกิยมหาชเนน กตสญฺญาวิสเยมหาสมฺมโตเตฺวว ปฐมํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺตนฺติอาทีสุ ปทภูโต อตฺถโชตโก วณฺณ-สมุทาโยอกฺขรนฺติ คเหตพฺโพ. ชาตกฏฺฐกถายมฺปิกึ เตตฺถ จตุมฏฺฐสฺสาติ อิมสฺส ปาฬิปฺปเทสสฺส พฺยญฺชนํ โสภนํ, อกฺขรตฺโถ อโสภโนติ อตฺถสํวณฺณนายํ ปทภูโต อตฺถโชตโก วณฺณสมุทาโยเยวพฺยญฺชนนฺติอกฺขรนฺติ จ นาเมน วุตฺโตติ คเหตพฺพํ. ตถา พฺยญฺชนฉกฺเก ปทํ นามสีเล ปติฏฺฐายาติ เอตฺถสีเลติ ปทํ วิย วิภตฺติยนฺตํ อตฺถโชตกํ อกฺขรปิณฺฑนฺติ คเหตพฺพํ.

เนรุตฺติกานํ มเต ปน วิภตฺติยนฺโตปิ อวิภตฺติยนฺโตปิ อตฺถโชตโก อกฺขรสมูโห ตถาวิธํ เอกมกฺขรญฺจ อุปสคฺคา จ นิปาตา จปทํ นามาติ คเหตพฺพํ.

ตถา พฺยญฺชนฉกฺเก พฺยญฺชนํ นามจตฺตาโรเม ภิกฺขเว สติปฏฺฐานาติอาทิ วิย อตฺถสมฺพนฺโธปเทสปริโยสาโน ปทสมูโหติ คเหตพฺพํ. อกฺขรจินฺตกานํ มเต ปน พฺยญฺชนสญฺญาวิสเย การาทิสุทฺธสฺสรวชฺชิโต สรรหิโต การาทิโก เอเกโก วณฺโณ พฺยญฺชนํ นามาติ คเหตพฺโพ. ตถา ปาวจนิกานํ สทฺธมฺมวิทูนํ มเต

สิถิลํธนิตญฺจทีฆรสฺสํ

ครุกํลหุกญฺเจวนิคฺคหีตํ.

สมฺพนฺธววตฺถิตํวิมุตฺตํ

ทสธาพฺยญฺชนพุทฺธิยาปเภโทติ

เอตฺถ สสฺสรานิปิ การาทีนิ วคฺคกฺขรานิ เจว สรมยา การาทโย จ วณฺณา สญฺโญคปทานิ จ อสญฺโญคปทานิ จ อกฺขรานิ พินฺทุ จ สํหิตาปทญฺจ อสํหิตาปทญฺจ วิสฺสฏฺฐปฺปโยเคน วตฺตพฺพปทญฺจ สพฺพมฺเปตํพฺยญฺชนํ นามาติ คเหตพฺพํ.

ตถา พฺยญฺชนฉกฺเกผุสตีติ ผสฺโสติอาทิกํ นิพฺพจนํ นิรุตฺติ นาม. วุตฺตมฺปิ เจตํอภิสงฺขโรนฺตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา สงฺขาราติ. เอวํ นิทฺธาเรตฺวา สเหตุํ กตฺวา วุจฺจมานา อภิลาปา นิรุตฺติ นาม. นิรุตฺติปิฏเก ปนสงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ อิเมหิ ทสหิ วุตฺตา ธมฺมชาติ นิรุตฺติ นาม. สา สรูปโต สวิญฺญตฺติวิกาโร สทฺโทเยว. อฏฺฐกถามคฺคํ ปน สํวณฺเณนฺตานํ เกสญฺจิ อาจริยานํ วาเท นามปญฺญตฺติ เจว อุปาทาปญฺญตฺติ จ อตฺถฉกฺเก ปญฺญตฺติ นาม. อเนกปฺปกาเรหิ โสตูนํ ตุฏฺฐิสญฺชนนวเสน พุทฺธินิสฺสิตกรเณน จ อตฺถวิภาวนาติ คเหตพฺพํ. ปญฺญตฺติทุเก ปนสงฺขา สมญฺญาอิจฺเจวมาทีหิ ยถาวุตฺเตหิ ทสหิ นาเมหิ วุตฺตา ธมฺมชาติ ปญฺญตฺติ นาม. สาปิ สรูปโต สวิญฺญตฺติวิกาโร สพฺโพ สทฺโทเยว. อฏฺฐกถามคฺคํ ปน สํวณฺเณนฺตานํ เกสญฺจิ อาจริยานํ วาเท นามปญฺญตฺติ เจว อุปาทาปญฺญตฺติ จาติ คเหตพฺพํ.

ววตฺถานมิทํญตฺวามยาเอตฺถปกาสิตํ.

โวหาโรสุฏฺฐุกาตพฺโพธีมตานยถาตถา.

ธีโรพฺยญฺชนฉกฺเกจอตฺถฉกฺเกจสพฺพโส.

โกสลฺลญฺจสมิจฺฉนฺโตอิมํนีตึมเนกเร.

โกสลฺลญฺจ นาเมตํ ปเภทโต โสฬสวิธํ โหติ. 

กถํ ? สทฺทกุสลตา อกฺขรกุสลตา สมุจฺจยกุสลตา ลิงฺคกุสลตา วิภตฺติกุสลตา ปุพฺพาปรกุสลตา สนฺธิกุสลตา สมาสกุสลตา พฺยาสกุสลตา นิพฺพจนกุสลตา อายกุสลตา อปายกุสลตา อาเทสกุสลตา คหณกุสลตา ธารณกุสลตา สมฺปฏิปาทนกุสลตาติ. 

ปาฬิยํ ปน ตํสมงฺคิปุคฺคลวเสน ปญฺจวิธํ โกสลฺลํ อาคตํ. 

กถํ ? อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล นิรุตฺติกุสโล พฺยญฺชนกุสโล ปุพฺพาปรกุสโลติ. ตตฺถ โย อฏฺฐกถายํ เฉโก; โส อตฺถกุสโล. ปาฬิยํ เฉโก ธมฺมกุสโล. นิรุตฺติวจเนสุ เฉโก นิรุตฺติกุสโล. อกฺขรปฺปเภเท เฉโก พฺยญฺชนกุสโล. เอวํ อตฺถกุสลตา ธมฺมกุสลตา นิรุตฺติกุสลตา พฺยญฺชนกุสลตา ปุพฺพาปรกุสลตาติ อิมํ ปญฺจวิธํ โกสลฺลํ อิจฺฉนฺโตปิ อิมํ นีตึ มนสิกเรยฺย.

อิทานิ ปาฬินยาทินิสฺสิตํ ภควโต สาสเน ตุลาภูตํ สาสนิกานํ ปริยตฺติธรานํ ภิกฺขูนํ หิตาวหํ ปีติปาโมชฺชวฑฺฒนํ สติเวปุลฺลกรํ ปญฺญาเวปุลฺลกรํ นีตึ สุณาถ. 

โย ปฐมปเท เอวกาโร; โส ยุตฺตฏฺฐาเน ทุติยปทาทีสุปิ โยเชตพฺโพ. วิวิจฺเจว กาเมหิ; วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ. อิเธว สมโณ; อิธ ทุติโย; อิธ ตติโย; อิธ จตุตฺโถ อิจฺเจวมาทิ.

ปุลฺลิงฺควิสเย เอกสทิสาติอตฺเถ วตฺตพฺเพ เอกาติ วตฺตพฺพํ. ตถา หิ ปาฬิ ทิสฺสติปญฺจาโล จ วิเทโห จ; อุโภ เอกา ภวนฺตุ เตติ. เอตฺถ หิ เอกา ภวนฺตูติ คงฺโคทกํ วิย ยมุโนทเกน สทฺธึ สํสนฺทติ; เอกสทิสา โหนฺตูติ อตฺโถ. ตถา ปุลฺลิงฺควิสเย เอกสทิสาติ อตฺเถ เอกาติ อวตฺวา เอเกติ วุตฺเต เอกจฺเจติ อตฺโถ โหติ; เอวญฺจ สติ อตฺโถ ทุฏฺโฐติ.

ปุริเสน อตฺตานํ โอปเมยฺยฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อุปมํ วทนฺเตน ปุลฺลิงฺควเสน อุปมา วตฺตพฺพา. ตถา หิ ปาฬิ ทิสฺสตินาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา; วิหรามิ อนาสโวติ. อิตฺถิยา อตฺตานํ โอปเมยฺยฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อุปมํ วทนฺติยา เยภุยฺเยน อิตฺถิลิงฺควเสน อุปมา วตฺตพฺพา. ตถา หิ ปาฬิ ทิสฺสติ

นาคีว พนฺธนํ เฉตฺวา วิหรามิ อนาสวาติ,

สุกจฺฉวี เวธเวรา ทตฺวา สุภคมานิโน.

อกามาปริกฑฺฒนฺติอุลูกญฺเญววายสาติ,

ยถา อารญฺญกํ นาคํ ทนฺตึ อเนฺวติ หตฺถินี.

เชสฺสนฺตํคิริทุคฺเคสุสเมสุวิสเมสุจ.

เอวนฺตํอนุคจฺฉามิปุตฺเตอาทายปจฺฉโต.

สุภราเตภวิสฺสามินเตเทสฺสามิทุพฺภรา"ติ

. เยภุยฺเยนาติ กึ ?

อหํปติญฺจปุตฺเตจอาเจรมิวมาณโว

อนุฏฺฐิตาทิวารตฺตึชฏินีพฺรหฺมจารินีติ.

อตฺถสภาวํ อจินฺเตตฺวา อิตฺถิลงฺคภาวมตฺตํ ปน จินฺเตตฺวา สมลิงฺคตาเปกฺขเน อิตฺถิลิงฺควเสน อุปมา วตฺตพฺพา,

ตาวสาทีนวานมฺปิลกฺขเณติฏฺฐเตมติ.

นปสฺเสยาวสาตีรํสามุทฺทสกุณียถาติ 

เอตฺถ วิย.

อิตฺถิลิงฺคภาวํ อจินฺเตตฺวา อตฺถสภาวมตฺตาเปกฺขเน ปุลฺลิงฺควเสน อุปมา วตฺตพฺพา,

สุปริญฺญาตสงฺขาเรสุสมฺมฏฺฐติลกฺขเณ.

อุเปกฺขนฺตสฺสตสฺเสวสิขาปฺปตฺตาวิปสฺสนา.

สงฺขารธมฺเมอารพฺภตาวกาลํปวตฺตติ.

ตีรทสฺสีวสกุโณยาวปารํนปสฺสตีติ

เอตฺถ วิย.

ปุลฺลิงฺควเสน นิทฺทิฏฺฐานมตฺถานํ อิตฺถิปทตฺถตฺตา กตฺถจิ อิตฺถิลิงฺควเสน ตํนิทฺเทโส กาตพฺโพ, “อิธ วิสาเข มาตุคาโม สุสํวิหิตกมฺมนฺตา โหติ; สงฺคหิตปริชนา; ภตฺตุ มนาปํ จรติ; สมฺภตํ อนุรกฺขตีติอาทีสุ วิย. 

กตฺถจีติ กึ ? อิธ มลฺลิเก เอกจฺโจ มาตุคาโม โกธโน โหติ.

นปุํสกลิงฺควเสน นิทฺทิฏฺฐานมตฺถานํ ปุริสปทตฺถตฺตา ปุลฺลิงฺควเสน ตํนิทฺเทโส กาตพฺโพ, “ปญฺจ ปจฺเจกพุทฺธสตานิ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสิโน อเหสุนฺติ เอตฺถ วิย, “ตํ โข ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปริณายกรตนํ ญาตานํ ปเวเสตา อญฺญาตานํ นิวาเรตาติ เอตฺถ วิย จ.

ปุลฺลิงฺควเสน นิทฺทิสิตพฺพานํ ปุริสานํ ลิงฺคมตฺตาเปกฺขเน ปุลฺลิงฺเคน จ อิตฺถิลิงฺเคน จ นิทฺเทโส กาตพฺโพ,

อตฺถกาโมสิเมยกฺขหิตกามาสิเทวเต.

กโรมิเตตํวจนํตฺวํสิอาจริโยมมาติ

เอตฺถ วิย.

ลิงฺคตฺตยโต ตํสมานาธิกรณภาเวน เสยฺโย อิติ เยภุยฺเยน นิทฺเทโส กาตพฺโพ,

เสยฺโยอมิตฺโตมติยาอุเปโต.

เอสาวปูชนาเสยฺโย.  เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโยติ

อาทีสุ วิย. เยภุยฺเยนาติ กึ ? 

อิตฺถีปิ หิ เอกจฺจิยา; เสยฺยา โปส ชนาธิป.

ปานียนฺติ วตฺตพฺเพปานีติ ปาโฐ; ปีตญฺจ เตสํ ภุสํ โหติ ปานิ.ขตฺติยาติ-อาทินา วตฺตพฺเพขตฺยาติอาทินา นิทฺเทโส. อเถตฺเถกสตํ ขตฺยา. เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ. โอปุปฺผานิ จ ปทฺมานิ. นิเสฺนหมภิกงฺขามิ อิจฺเจวมาทิ; “ทิสฺวาติ วตฺตพฺเพทิฏฺฐาติ นิทฺเทโส; อุมฺมาทนฺติมหํ ทิฏฺฐา.

อตฺถิ ปทํ กตฺถจิ กฺริยาปทํ โหติ; กตฺถจิ นามปทํ. เยเม พทฺธจรา อาสุํ; เตเม ปุปฺผํ อทุํ ตทา.๑๐ นยิทํ ทุกฺขํ อทุํ ทุกฺขํ.๑๑ ส คจฺฉํ น นิวตฺตติ.๑๒ คจฺฉํ ปุตฺตนิวาทโก๑๓ อิจฺเจวมาทิ. ตตฺถ อทุนฺติ อทํสุ. ปุน อทุนฺติ ตํ.

อตฺถิ ปทํ อลุตฺตวิภตฺติกญฺเจว โหติ ลุตฺตวิภตฺติกญฺจ. ยถา มนสิกาโร; มนสฺมึ กาโรติ หิ มนสิกาโร. ปุริมมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติปิ มนสิกาโร.๑๔

อตฺถิ ปทํ เอกวจนนฺตเมว โหติ, น ปุถุวจนนฺตํ. คจฺฉนฺโต โส ภารทฺวาโช.๑๕ มหนฺโต จรนฺโต อิจฺจาทิ.

อตฺถิ ปทํ ปุถุวจนนฺตเมว โหติ, น เอกวจนนฺตํ. อายสฺมนฺโต อายสฺมนฺตา.

อตฺถิ ปทํ กตฺถจิ เอกวจนนฺตํ โหติ; กตฺถจิ ปุถุวจนนฺตํ. หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน.๑๖ วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ; หนฺติ  เนสํ วรํ วรํ. ชานํ ปสฺสํ วิหรามิ; ชานํ อกฺขาสิ ชานโต. อปินุ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ชานํ ปสฺสํ วิหรถาติ. วจนวิปลฺลาโส วา เอตฺถ ทฏฺฐพฺโพ.

อตฺถิ ปทํ กตฺถจิ อตฺถวิสเย เอกวจนนฺตํ โหติ; กตฺถจิ ปน อตฺถวิสเย ปุถุวจนนฺตํ. เอโส นานาสมฺปตฺตีหิ ภวนฺโต วฑฺฒนฺโต อาคจฺฉติ. เอโส ราชา ภวนฺโต สมฺปตฺตีหิ โมทติ. เอเต ภวนฺโต อาคจฺฉนฺตุ. สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารี. สนฺโต สปฺปริสา โลเก.

อตฺถิ ปทํ จุณฺณิยปทตฺเต ปุถุวจนนฺตํ หุตฺวา คาถํ ปตฺวา กฺวจิ เอกวจนนฺตํ โหติ. ราชาโน นาม ปญฺญวนฺโต โหนฺติ.

อหํเตนสมเยนนาคราชามหิทฺธิโก.

อตุโลนามนาเมนปุญฺญวนฺโตชุตินฺธโร

อิจฺจาทิ. กฺวจีติ กึ ? 

อิทฺธิมนฺโต ชุติมนฺโต; วณฺณวนฺโต ยสสฺสิโน.

เอสนโยอวุตฺเตปิฐาเนเญยฺโยสุธีมตา.

สงฺเขเปเนววุตฺโตปิสกฺกาญาตุํวิชานตา.

ยํ พหุํ ธนนฺติ วายํ วิวิธํ ธนนฺติ วา เอกวจนวเสน วตฺวาตานิ ธนานีติ วุตฺเตปิ น โกจิ โทโส; ตถาโย มหาชโนติ วตฺวาสา มหาชนตาติ วาเต ชนาติ วา วุตฺเตปิ, ตถายา ชนตาติ วตฺวาเต ชนาติ วุตฺเตปิ น โกจิ โทโส. อตฺร กิญฺจิ ปาฬิปฺปเทสํ วทาม.

ยํอุสฺสุกฺกาสงฺฆรนฺติอลกฺขิกาพหุํธนํ.

สิปฺปวนฺโตอสิปฺปาวาลกฺขิวาตานิภุญฺชตีติ

คาถาปเทสุ อริยารหจริยาทิโยเค อธิกกฺขโรปิ ปาโท อนุปวชฺโช. เสยฺยถิทํ ?

ตโปจพฺรหฺมจริยญฺจอริยสจฺจานทสฺสนํ.

นิพฺพานสจฺฉิกิริยาจเอตํมงฺคลมุตฺตมํ.

ตเทวเมตฺวํวจนํยาจิโตกตฺตุมรหสิ อิจฺจาทิ.

นนุ จ โภ ปาวจนวิสเย สพฺพถาปิ อธิกกฺขโรปิ ปาโท อนุปวชฺโชเยว อถ กิมตฺถํ อิทํ วุตฺตํ ? ปาวจนสฺมิญฺหิสีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ; จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยนฺติ จ, “อิเม มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ. เย เม ชนา อธิมตฺตา ทุกฺขา ติพฺพา; ขรา กฏุกา เวทนา เวทิยนฺตีติ จ เอวมาทโย อจฺจนฺตาธิกกฺขราปิ ปาทา อนุปวชฺชา ปูชารหาเยว โหนฺตีติ ? สจฺจํ; อิทํ ปน กวิสมเย สาสนิกานํ คาถาปาทํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตถา หิ กวิสมเย อริยาทิโยเค สาสนิเกหิ รจิโต อธิกกฺขโรปิ ปาโท อนุปวชฺโช ปูชารโหว โหติ. ตํ ยถา ? เขตฺตํ ชนานํ กุสลตฺถิกานํ; ตมริยสํฆํ สิรสา นมามิ อิจฺเจวมาทิ.

นาครุกฺโขติ วาสีหหนุตฺตมลภีติ วา อาทินา วตฺตพฺเพ เยหิ อกฺขเรหิ ปาโท น ปูรติ; เต ฉฑฺเฑตฺวา วจนาลงฺการตฺถํ อญฺเญ อธิกกฺขรา โยเชตพฺพา. ยถาวารณ-วฺหยนา รุกฺขา. ทฺวิทุคฺคมวรหนุตฺตมลภีติ.

กฺวจิ วจนาลงฺการตฺถํ อภิธานนฺตรปกฺขิปนมฺปิ ภวติ. ชลชุตฺตรนามิโน; ปทุมุตฺตร-นามิโนติ อตฺโถ. 

ปุพฺเพ วุตฺตภาเวน ปสิทฺธสฺส นามสฺส สามญฺเญน วจนํ วิเสเส อวติฏฺฐตีติ เญยฺยํ. 

ตํ ยถา ?

ติสฺสทตฺโตจเมธาวีวินเยจวิสารโท.

ตสฺสสิสฺโสมหาปญฺโญปุปฺผนาโมติวิสฺสุโตติ.

เอตฺถ หิสฺส ปุพฺเพ สุมโนติ นามํ วุตฺตํ; ตํปุพฺเพติ คเหตพฺพํ. ตญฺจ นามํ สุมนาย นาม ราชกุมาริยาสุมนาติ นามํ วิย สุมนปุปฺผนามํ คเหตฺวา ปุคฺคเล อาโรปิตํ; น จิตฺตสฺส นามํ คเหตฺวา ปุคฺคเล  อาโรปิตํ. เตนาห อฏฺฐกถายํปุปฺผนาโมติ วิสฺสุโตติ.

เยสํ พหุตฺตา พหุวจนวเสน วตฺตพฺเพปิ สติ อตฺถาทิภาเวน เอกตฺตา เตสํ อตฺถานํ เยภุยฺเยน เอกวจเนน นิทฺเทโส ทิสฺสตีติ เญยฺยํ. ตํ ยถา ? ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสา เอว อตฺโถ ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสตฺโถ. ฐเปตฺวา กมฺมปจฺจยํ อวเสเสสุ เตวีสติยา ปจฺจเยสุ อเนเก ธมฺมา เอเกโก ปจฺจโย โหนฺติ. สพฺเพ มนุสฺสา ยกฺขภตฺตํ อเหสุํ อิจฺเจวมาทิ. 

เยภุยฺเยนาติ กึ ? ปจฺจยา โหนฺติ.

ยํ นามปทํ ลิงฺคํ หุตฺวา ติฏฺฐติ; ตํ นามํ ปุคฺคลาทีสุ วตฺตพฺเพสุ ตโต ลิงฺคโต อญฺญตรลิงฺคํ โหตีติ เญยฺยํ. ตํ ยถา ? ปทุโม นาม ภควา. ปทุมา นาม อิตฺถี. ปทุโม นาม นิรโย. จิตฺโต นาม คหปติ. จิตฺตา นาม อิตฺถี อิจฺเจวมาทิ.

อตฺถิ ปทํสมาสปทนฺติปิ วตฺตพฺพํอสมาสปทนฺติปิ. ตํ ยถา ? สตฺถุทสฺสนํ; สตฺถุสาสนํ; กตฺตุนิทฺเทโส; อุภยตฺถกฏคฺคาโห อิจฺเจวมาทิ. ตตฺถ อุภยตฺถกฏคฺคาโหติ ทิฏฺฐธมฺมิโก เจวตฺโถ สมฺปรายิโก จาติ อุภโย อตฺถา อุภยตฺถา. อุภยตฺถานํ กฏํ คาโห อุภยตฺถกฏคฺคาโห; เอวํ สมาสปทํ โหติ. 

เอตฺถ จ อุภโยอิติ สทฺโท อุโภสทฺโท วิย พหุวจนนฺโตเยว โหติ; น กตฺถจิปิ เอกวจนนฺโต; อุภยตฺถ ฐาเนสุ กฏคฺคาโห อุภยตฺถกฏคฺคาโห; เอวํ อสมาสปทํ โหติ; เอส นโย อุภยตฺถกลิคฺคาโหติอาทีสุปิ.

อตฺถิ ปทํ สมาสปทํเยว โหติ; น กตฺถจิปิ อสมาสปทํ. ตํ ยถา ? สตฺถารทสฺสนํ. กตฺตารนิทฺเทโส. สตฺถารนิทฺเทโส. อมาตาปิตรสํวฑฺโฒติ.

อตฺถิ ปทํ ปโยควเสน อสมาสปทํเยว โหติ, น สมาสปทํ. ตํ ยถา ? สตฺถุ สาสนสฺส จ คุณํ อาโรเจติ. ปิตุ มาตุ จหํ จตฺโต. ยทิ เอตฺถ เอตํ สมาสปทํ สิยา; “มาตาปิตูนนฺติ สิยา ปาโฐ.

อตฺถิ ปทํ มาคธิกานํ มนุสฺสานํ อตฺถวนฺตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ; โน อกฺขรจินฺตกานํ มนุสฺสานํ อตฺถวนฺตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ. ตํ ยถา ? เอยฺย เอยฺยุํ เอยฺยาสิ อิจฺจาทิ วิภตฺติภูตปทํ.

อตฺถิ ปทํ อกฺขรจินฺตกานํ สงฺเกตวเสน อตฺถวนฺตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ; มาคธิกานํ ปน อญฺญถา คเหตพฺพตฺถํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ. ตํ ยถา ? สิโอ โส; อ จ อิ จ อุ จ อยุ อิจฺจาทิ.

อตฺถิ ปทํ สํหิตาปทญฺเจว โหติ อสํหิตาปทญฺจ. ตํ ยถา ? อาปตฺติ ปาราชิกสฺส อิจฺจาทิ.

อตฺถิ ปทํ สตฺติสมเวเตน คเหตพฺพํ โหติ; อตฺถิ ปทํ สตฺติสมเวเตน คเหตพฺพํ น โหติ. ตตฺถ ปุริมปกฺเขเสโต ธาวตีติ ปโยโค. เอตฺถายมธิปฺปาโยโก อิโต ธาวติ ? เสโต ธาวติ. 

กตรวณฺโณ ธาวติ ? เสโต ธาวติ. 

ตตฺถ เสโตติ สา อิโตติ เฉโท; 

สา วุจฺจติ สุนโข; สพฺพถาปิ เสโต สา อิโต ธาวตีติ วุตฺตํ โหติ.

อตฺถิ ปทํ เอกาธิปฺปายิกํ; อตฺถิ ปทํ ทฺวาธิปฺปายิกํ; อตฺถิ ปทํ อธิปฺปายตฺตยิกํ; อตฺถิ ปทํ จตุราธิปฺปายิกํ; อตฺถิ ปทํ พหฺวาธิปฺปายิกนฺติ เญยฺยํ. 

ตตฺถ เอกาธิปฺปายิกํ นาม สจกฺขุโก อิจฺจาทิ; ตํ น ทุลฺลภํ. 

ทฺวาธิปฺปายิกํ หีนสมฺมตํ อิจฺจาทิ; 

ตตฺถ หีนนฺติ โลกสมฺมตํ; หีนสมฺมตํ; หีเนหิ วา สตฺเตหิ สมฺมตํ; คูถภตฺเตหิ คูโถ วิยาติ หีนสมฺมตํ. เอวํ สาธุสมฺมโตอิจฺจาทิ. 

อธิปฺปายตฺตยิกํ ยถา ? ทสฺสนปริณายกฏฺเฐน จกฺขุนา ภวตีติ จกฺขุภูโต; อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติ จกฺขุภูโต; ปญฺญาจกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติปิ จกฺขุภูโต อิจฺเจวมาทิ. 

จตุราธิปฺปายิกํ ยถา ? เอโก อยโน เอกายโน; เอเกน อยิตพฺโพ เอกายโน; เอกสฺส อยโน เอกายโน; เอกสฺมึ อยโน เอกายโน อิจฺเจวมาทิ. 

ตตฺรายํ ปาฬิเอกายโน อยํ ภิกฺขเว มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ญายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย; ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ. 

พหฺวาธิปฺปายิกํ ปน ปุถุชฺชโน, ภควา, ตถาคโต อิจฺจาทิ. ตตฺถ

ปุถูนํชนนาทีหิการเณหิปุถุชฺชโน.

ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตาวาปุถุวายํชโนอิติ.

โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน. 

ปุถุ กิเลเส ชเนนฺติ ยํ ตาวตาติ ปุถุชฺชโน. 

ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺฐิกา ปุถุชฺชนา; 

ปุถุ สตฺถารานํ มุขมุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา; 

ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺฐิตาติ ปุถุชฺชนา; 

ปุถุ นานา อภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา; 

ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา; 

ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปนฺตีติ ปุถุชฺชนา; 

ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ฑยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา; 

ปุถุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา; 

ปุถุ ปญฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอวุฏา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ ปุถุชฺชนา. 

ปุถูนํ วา คณนปถมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ ชนานํ อนฺโตคธตฺตาติปิ ปุถุชฺชนา; 

ปุถูหิ อยํ วิสุํเยว สงฺขํ คโต วิสํสฏฺโฐ สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชเนหีติปิ ปุถุชฺชโน; 

เสสปเทสุ ปน อฏฺฐกถาตนฺตึ โอโลเกตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ สทฺทนีติปฺปกรเณ โย โย อญฺโญปิ วินิจฺฉโย วตฺตพฺโพ อตฺถิ; ตํ ตํ วตฺตุกามาปิ มยํ คนฺถวิตฺถารภเยน น วทาม. อวุตฺโตปิ โส โส นโย วุตฺตนยานุสาเรน สกฺกา วิญฺญุนา ญาตุํ; ตสฺมา ปน สงฺเขปมคฺโค เอตฺถ ทสฺสิโต.

อิทมฺเปตฺถ สลฺลกฺเขตพฺพํ. 

ติสฺโส กถาวาโท ชปฺโป วิตณฺฑาติ. เตสุ เยน ปมาณตกฺเกหิ ปกฺขปฏิปกฺขานํ ปติฏฺฐาปนปฏิกฺเขปา โหนฺติ; โส วาโท. เอกาธิกรณา หิ อญฺญมญฺญวิรุทฺธา ธมฺมา ปกฺขปฏิปกฺขา. ยถา ? “โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา; น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ. 

นานาธิกรณา ปน อญฺญมญฺญวิรุทฺธาปิ ปกฺขปฏิปกฺขา นาม น โหนฺติ. ยถา ? “อนิจฺจํ รูปํ; นิจฺจํ นิพฺพานนฺติ. 

เยน ฉลชาตินิคฺคหฏฺฐาเนหิ ปกฺขปฏิปกฺขานํ ปติฏฺฐาปนปฏิกฺเขปารมฺโภ; โส ชปฺโป. อารมฺภมตฺตเมเวตฺถ, น อตฺถสิทฺธีติ ทสฺสนตฺถํ อารมฺภคฺคหณํ. 

ยาย ปน ฉลชาตินิคฺคหฏฺฐาเนหิ ปฏิปกฺขปฏิกฺเขปาย วายมนฺติ; สา วิตณฺฑา. ตตฺถ อตฺถวิกปฺปูปปตฺติยา วจนวิฆาโต ฉลํ. ยถา ? “นวกมฺพโลยํ ปุริโส. ราชา โน สกฺขีติ เอวมาทิ. ทูสนาภาสา ชาตโย; อุตฺตรปติรูปกาติ อตฺโถ.

ปฏิญฺญาเหตุทิฏฺฐนฺโตปนยนิคมลกฺขณํ ปญฺจาวยวํ วากฺยํ. 

ตตฺร สาธนียนิทฺเทโส ปฏิญฺญาอคฺคิ ตตฺร.” 

สาธนียสาธนนิทฺเทโส เหตุธูมภาวโต.” 

ยตฺถ สาธนียสาธนานํ สธมฺมกถนํ; ตํ ทิฏฺฐนฺโต– “ยตฺถ ธูโม; ตตฺร อคฺคิ; ยถา มหานเส.” 

ทิฏฺฐสฺส สธมฺมสฺส สธมฺมิยธมฺเม อุปนยนํ อุปนโยธูโม จตฺร.” 

ปฏิญฺญาย ปุนวจนํ นิคโมตสฺมา อคฺคิ อตฺร.” 

สพฺพเมตํ สมฺปิณฺเฑตฺวา เอวํ เวทิตพฺพํอคฺคิ อตฺร. ธูมภาวโต. ยตฺถ ธูโม; ตตฺร อคฺคิ; ยถา มหานเส. ธูโม จตฺร. ตสฺมา อคฺคิ ตตฺราติ.

พาตฺตึส ตนฺตยุตฺติโย ภวนฺติ. ตํ ยถา? อธิกรณํ โยโค ปทตฺโถ เหตุตฺโถ อุทฺเทโส นิทฺเทโส อุปเทโส อปเทโส อติเทโส ปฏิเทโส อปวคฺโค วากฺยเสโส อตฺถาปตฺติ วิปริยโย ปสงฺโค เอกนฺโต อเนกนฺโต ปุพฺพปกฺโข นิณฺณโย อนุมตํ วิธานํ อนาคตาเปกฺขนํ อตีตาเปกฺขนํ สํสโย พฺยาขฺยานํ (อนญฺญา) สกสญฺญา นิพฺพจนํ นิทสฺสนํ นิโยโค วิกปฺโป สมุจฺจโย อูหนียนฺติ.

() ตตฺถ ยํ อธิกจฺจ วุจฺจติ; ตํ อธิกรณํ.

() ปุพฺพาปรวเสน วุตฺตานํ สนฺนิหิตาสนฺนิหิตานํ ปทานํ เอกีกรณํ โยโค.

() สุตฺตปเทสุ ปุพฺพาปรโยคโต โย อตฺโถ วิหิโต; โส ปทตฺโถ.

() ยํ วุตฺตตฺถสาธกํ; โส เหตุตฺโถ.

() สมาสวจนํ อุทฺเทโส.

() วิตฺถารวจนํ นิทฺเทโส.

() “เอวนฺติ อุปเทโส.

() “อเนน การเณนาติ อปเทโส.

() ปกตสฺส อติกฺกนฺเตน สาธนํ อติเทโส.

(๑๐) ปกตสฺส อนาคเตน อตฺถสาธนํ ปฏิเทโส.๑๐

(๑๑) อภิพฺยาเปตฺวา อปนยนํ อปวคฺโค.๑๑

(๑๒) เยน ปเทน อวุตฺเตน วากฺยปริสมาปนํ ภวติ; โส วากฺยเสโส.๑๒

(๑๓) ยทกิตฺติตํ อตฺถโต อาปชฺชติ; สา อตฺถาปตฺติ.

(๑๔) ยํ ยตฺถ วิหิตํ; ตตฺร ยํ ตสฺส ปฏิโลมํ; โส วิปริยโย.

(๑๕) ปกรณนฺตเรน สมาโน อตฺโถ ปสงฺโค.

(๑๖) สพฺพตฺถ ยํ ตถา; โส เอกนฺโต.

(๑๗) โย ปน กตฺถจิ อญฺญถา; โส อเนกนฺโต.

(๑๘) โสตุนิสฺสนฺเทหมภิธียเต; โส ปุพฺพปกฺโข.

(๑๙) ตสฺส ยํ อุตฺตรํ; โส นิณฺณโย.

(๒๐) ปรมตมปฺปฏิสิทฺธํ อนุมตํ.

(๒๑) ปกรณานุปุพฺพํ วิธานํ.

(๒๒) “เอวํ วกฺขามีติ อนาคตาเปกฺขนํ.๑๐

(๒๓) “อิติ วุตฺตนฺติ อตีตาเปกฺขนํ.๑๑

(๒๔) อุภยเหตุทสฺสนํ สํสโย.

(๒๕) สํวณฺณนา พฺยาขฺยานํ.

(ภูตานํ ปวตฺตา อารมฺภจินฺตา อนญฺญา.)

(๒๖) สสฺส สาธารณา สกสญฺญา.

(๒๗) โลกปฺปตีตมุทาหรณํ นิพฺพจนํ.

(๒๘) ทิฏฺฐนฺตสํโยโค นิทสฺสนํ.

(๒๙) “อิทเมวาติ นิโยโค.

(๓๐) “อิทํ วาติ วิกปฺโป.

(๓๑) สงฺเขปวจนํ สมุจฺจโย.

(๓๒) ยทนิทฺทิฏฺฐํ พุทฺธิยา อวคมนียํ; ตํ อูหนียนฺติ.๑๐

อิมา พาตฺตึส ตนฺตยุตฺติโย.

อิทานิ ตโต ตโต อุทฺธริตฺวา มตฺตาเภทวเสน วณฺณเภทวเสน รูฬฺหีเภทวเสนาติ ติวิธา สทฺทเภทํ กถยาม. ตตฺร มตฺตาเภโท ตาว

อคารํ; อาคารํ.

อปภา; อาปภา.

อมริโส; อามริโส.

อคโม; อาคโม.

อรา; อารา.

อกุโร; องฺกุโร.

ภลฺลุโก; ภลฺลาโก.

กลโก; โกรโก.

ชมฺพโก; ชมฺพุโก.

สมฺพโก; สมฺพุโก.

ชตุโก; ชตุกา.

มสุโร; มสฺสุโร.

เวธนํ; วิธนํ.

อุสนํ; อูสนํ.

อุสรํ; อูสรํ.

หริโต; หาริโต.

ตุรโว; ตูรโว.

พนฺธุรํ; พนฺธูรํ.

ปาฏิหีรํ; ปาฏิเหรํ; ปาฏิหาริยํ.

อฬินฺโท; อาฬินฺโท.

ปฆโณ; ปฆาโณ. 

กุวโร; กูวโร; กุพฺพโร. 

อนุตฺตโม; อุตฺตโม. 

อหตํ; อนาหตํ. 

อนุทาโน; อุทาโน. 

อุทคฺโค; อนุทคฺโค. 

อุหํ; อูหํ. 

คณฺฑิโต; คาณฺฑิโต; 

อุทฺทิกตํ; อุทฺทิสฺสกตํ. อลาพุ; อาลาพุ.

หลาหลํ; หาลาหลํ.

อุหนํ; อูหนํ.

ฑหาลํ; ฑาหาลํ.

สามโก; สามาโก.

จมรํ; จามรํ.

อิริณํ; อีริณํ.

กสฺสโก; กสิโก.

สหจโร; สหาจโร.

ผาฏิตํ; ผฏิตํ.

ตโล; ตาโล.

ชกา; ชยา.

ลวณํ; โลณํ.

จฏุ; จาฏุ.

จมุ; จมู.

วญฺจ; พฺยญฺจ.

มหิลา; มาหิลา; มเหลา; มเหลิกา.

เฉโก; เฉกิโก.

ฉกโล; ฉกลโก.

องฺคุลํ; องฺคุลิ.

คุคฺคุโล; คุคฺคุลุ.

หิงฺคุโล; หิงฺคุลิ.

มนฺทิรํ; มนฺทีรํ.

วิริยํ; วีริยํ. 

ยูถกํ; โยถกํ. 

กปิลํ; กปีลํ. 

กฏกํ; กุฏกํ; ปากฏํ. 

มิหิโน; มิหีโน. 

มกุโร; มงฺกุโร. 

มกุลํ; มงฺกุลํ; มกุฏํ; มุกุฏํ.

มกุฏี; มุกุฏี.

ขลุกํ; ขลุงฺกํ.

ธานํ; อธานํ.

มาริสํ; มาริสฺสํ.

กณิกา; กาณิกา.

เพลิ; เพลา.

เหทามณิ; เหทามิณิ.

นิเมโส; นิมิโส.

ตปุสํ; ตปูสํ.

วาลิกา; วาลุกา.

ธาตุ; ธาตา.

สมาทาปนํ; สมาทปนํ.

อวิสิ; อาวิสิ.

จุพุโก; จูพุโก.

ยมลํ; ยามลํ.

ตนฺตวาโย; ตนฺตุวาโย.

เอสิกา;  อิสิกา;  เอสิกา;  อีสิกา.

นนฺทิ; นนฺที.

ตลิ; ตลี.

วรุโฏ; วารุโฏ.

อหิตุณฺฑิโก; อาหิตุณฺฑิโก.

ภูตุโก; โภตุโก.

ติตฺติโร; ติตฺติริ. 

กากริโก; กาการิโก. 

พรฏิ; พรฏา. 

กเรโฏ; กเรฏุ. 

กนฺทรี; กนฺทรา. 

วิสิฏฺโฐ; วิเสฏฺโฐ. 

จิปิโฏ; จิปุโฏ. ตลินี; ตลํ.

กามโน; กามิโน.

อุณฺณนาโภ; อุณฺณนาภิ.

อรญฺญํ; อรญฺญานี.

เสวาลํ; สิวาลํ.

ชลายุกา; ชโลกา; ชลูกา; ชลายุโก; ชโลโก; ชลูโก; ชลายุกํ; ชโลกํ; ชลูกํ.

กุรณฺโฑ; กูรณฺโฑ.

ตุริ; ตูรี.

นาฬิเกริ; นาฬิเกโร.

กจฺจายโน; กจฺจาโน; กาติยาโน.

อกฺโขภณี; อกฺขุภิณี. มตฺตาเภโทยํ. อญฺโญปิ มคฺคิตพฺโพ.

ปารตํ; ปารทํ.

ติกิโก; ติกิโค.

กรญฺโช; กรโช.

อุปยานํ; อุปายนํ.

เปโต; ปเรโต.

อุทกํ; กํ; ทกํ.

กุทาโล; กุลาโล.

ชรโธ; ชรธโร.

ตาปิญฺฉํ; ติปิญฺฉํ.

สชฺฌา; สนฺธิ.

ตูณีโร; ติณีโร.

วลฺลรี; พฺยาสรี.

ภคีนิ; ภคินี. 

ตรุณี; ตลุนี; 

ตรุโณ; ตลุโน. 

วสฺสํ; วสฺสาโน. 

หสฺโส; หาโส. 

อุลูกี; อุลุวินี. 

มโธ; มนฺโธ; มนฺธาโก.

ทยํ; ทฺวยํ.

ปติสฺสาโร; ปติสฺสา.

วิกโร; วิกาโร.

มรนฺโต; มกรนฺโต.

รพิฑฺโฒ; รวิฑฺโฒ.

กลิลํ; กลลํ.

กรปาโล; กรปาลโก.

วนิยโก; วนิปโก; วนิพโก; วนิพฺพโก.

ปาราวโต; ปาเรวโต.

ปาวโก; ปาวโค.

กาโจ; กาโช.

มสกา; มกสา.

ปจฺจเวกฺขณา; ปจฺจเปกฺขณา.

สกฺกา; สกฺยา; สากิยา.

โมโร; มยูโร.

อหงฺกาโร; มมงฺกาโร; อหีกาโร; มมีกาโร.

อตุลฺโย; อตุลิโย.

คิชฺโฌ; คทฺโธ.

พุทฺโธ; พทฺโธ.

โลกิยา; โลกฺยา.

นารโค; นารงฺโค.

วิสํ; วิสกณฺฏกํ.

กิสลํ; กิสลยํ.

คุจฺโฉ; คุลจฺโฉ.

เครุกํ; คเวรุกํ.

กพฺพํ; กาวิยํ.

เอฬมูโค; เอฬมุโข.

ตุรงฺโค; ตุรงฺคโม.

โคทา; โคทาวรี. มธุรา; มาธุรา.

ตุณา; ตูณี.

วากาสโห; วาตสโห.

ตนฺติ; ตนฺทิ.

กมฺพลํ; กาพลํ.

วิทิฑฺฒา; วิทิฑฺโฒ.

อฬิ; อาฬิ.

คีวํ; เควํ; คีเวยฺยํ.

โขโฏ; โขโร.

ลลาโย; ลุลาโย.

กุวลํ; กุวํ.

อามณฺโฑ; มณฺโฑ.

อสโน; อาสโน.

โคนาโส; โคนโส.

กุณิ; กูณิ.

มตงฺโค; มาตงฺโค.

กุโธ; กุโถ.

วิกฺโก; สิกฺโก; หตฺถิโปโต.

วิริญฺโจ; วิริญฺจโน; พฺรหฺมา.

มาตุลุงฺโค; มาตุลิงฺโค.

กาโล อยติ; อายติ.

นิชฺฌโร; ฌโร; ฌรี.

ผเล; ผรุสกํ; ผรุสํ.

มาทโน; มาธโน; นิจุลรุกฺโข.

หิชฺโช; หิชฺชโก.

ปุปฺผวติยา นครํ; ปุปฺผวติยา นิฆรํ.

มฆเทโว; มาฆเทโว.

อลงฺกโต; อาลงฺกโต ทารโก.

อลงฺกตา; อาลงฺกตา นารี.

กุมุทํ; กุมุที. สรทา; สรที.

นคํ; นคา.  วณฺณเภโทยํ. อญฺโญปิ มคฺคิตพฺโพ.

เยวาปโน; เยวาปนโก; รูฬฺหีเภโทยํ. อญฺโญปิ มคฺคิตพฺโพ.

อยมฺเปตฺถ สทฺทเภโท เวทิตพฺโพ. กถํ ? 

ครุอิติ มาคธิกา ภาสา; “คารวํ โหติ เม ตทา. คารโว จ นิวาโต จาติ ทสฺสนโต, “คารวพนฺธตาติ จ ทสฺสนโต. 

ตตฺร ครูติ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ภาริยฏฺเฐน ครุ; อาจริโย. ภควา. ตถา หิ ภควาติ ครุ. ครุ หิ โลเก ภควาติ วุจฺจติ. 

ครุสทฺโท มาตาปิตูสุ อลหุทุชฺชราทีสุ จ เญยฺโย. ตถา หิอิทมาสนํ อตฺร ภวํ นิสีทตุ; ภวญฺหิ เม อญฺญตโร ครูนํ. ครุโก ครูหิ โหติ เสโตติ จ ปาฬิ ทิสฺสติ. ตตฺถ ครูนนฺติ มาตาปิตูนํ. 

คุรุอิติ ปน สกฺกฏภาสา, ปาวจเน อทสฺสนโต; โพธิวํเส ปนคุรุจรณ-ปริจริยาวสาเนติ จ เอตฺถ คุรุสทฺโท โลกิยมหาชเน ปสิทฺธภาเวน สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา อาจริเยหิ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํ.

ตถา รูฬฺหีติ จ นิรูฬฺโหติ จ รูฬฺโหติ จ มาคธิกา ภาสา. รูฒีติ จ รูโฒติ จ นิรูโฒติ จ สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตวจนํ.

กิริยาติ มาคธิกา ภาสา; “กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโตติอาทีสุ ปน กฺริยาติ ปทํ สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตวจนํ ปาวจเน อทสฺสนโต.

กฺรุพฺพติ กฺรุพฺพนฺตีติอาทีนิ จ คฺริยติ คฺริยนฺตีติอาทีนิ จ ปทานิ มาคธิกา ภาสา เอว; “ตโป อิธ กฺรุพฺพติ ตตฺถ สิกฺขา น คฺริยนฺตีติ ปาฬิทสฺสนโต.

กิเลโส เกฺลโส สํกิเลโส สํเกฺลโส สํกิลิฏฺโฐ สํกฺลิฏฺโฐติ จ มาคธิกา ภาสา สํกฺลิฏฺฐสทฺทสฺส ปาวจเน ทิสฺสนโต.

ตถา ปทุมานิ ปทฺมานิ. สฺวามิ สุวามิ สุวามินี สกา สุวกา ปุตฺตา. วิทฺธํสิตา วิทฺธสฺตา วงฺกฆสฺโตว สยติ. ภสฺโต ภสฺมา. สิเนโห เสฺนโห. อสติ อสฺนาติ; อคฺคิ อคฺคินิ. รตนํ รตฺนํ; อิจฺเจวมาทีนิ มาคธิกา ภาสา เอว, ปาวจเนนานารตฺเน จ มาณิเยติอาทินา อาคตตฺตา; 

น ปน สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา เอตานิ วจนานิ วุตฺตานีติ จินฺเตตพฺพํ. น หิ สพฺพธมฺมานํ ปญฺญตฺติกุสโล สพฺพญฺญู สตฺถา สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วาจํ ภาสติ; มาคธิกาย เอว ปน ธมฺมนิรุตฺติยา วาจํ ภาสติ; ธมฺมํ เทเสติ. 

ตถา หิ วุตฺตํ โปราเณหิ

ธมฺโมชิเนนมาคเธนวินานวุตฺโต

เนรุตฺติกาจมาคธํวิภชนฺติตสฺมาติ.

ตถา วุจฺจติ อิติ มาคธิกา ภาสา; อุจฺจเต อุตฺตํ อิติ จ สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตวจนํ; อิจฺเจวมาทิ; อญฺโญปิ สทฺทเภโท อุปปริกฺขิตพฺโพ.

ปริยตฺติสาสเน อาหริตฺวา วุตฺตานํ อมาคธิกานํ อญฺเญสํ สทฺทานํ วิโสธนตฺถํ อยมฺปิ ปเนตฺถ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา. กถํ ? “นาถตีติ นาโถติอาทีสุ นาถตีติอาทีนิ กฺริยาปทานิ เจวภาสิตา โสธนญฺจโยติอาทีนิ จ อภิธานานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิ มาคธิกา ภาสา เอว; ตานิ หิ ปาฬิยํ อนาคตตฺตา เอว น ทิสฺสนฺติ; น จ อวตฺตพฺพ-ภาเวน. “อุตฺตํ อุจฺจเตติอาทีนิ ปน อวตฺตพฺพภาเวเนว น ทิสฺสนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ. อยํ ปน ชานนากาโร ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตานํ มหาขีณาสวานํ วิสโย, น ปุถุชฺชนานํ. เอวํ สนฺเตปิ ปาฬินยํ นิสฺสาย เอตมาการํ ปุถุชฺชนาปิ อปฺปมตฺตกํ ชานนฺติเยว.

ยสฺสุตฺตเร ปุลฺลิงฺควิสเย สีหพฺยคฺฆุสภกุญฺชรนาคสทฺทาทโย ติฏฺฐนฺติ; ตํ ปทํ เสฏฺฐวาจกํ; ตํ ยถา ? สกฺยสีโห, ปุริสพฺยคฺโฆ, อุรคูสโภ, คชกุญฺชโร, ปุริสนาโค อิจฺเจวมาทิ.

ปวรวรสทฺเทสุ ปวรสทฺโท ปุพฺพนิปาตี; วรสทฺโท ปจฺฉานิปาตี. ปวรราชา; ราชวโร. อุตฺตมาทโย ปุพฺพุตฺตเรสุ. อุตฺตมราชา; ราชุตฺตโม; เสฏฺฐราชา; ราชเสฏฺโฐ อิจฺจาทิ. ราชสทฺทโต จ หํสสทฺโท. ราชหํโส หํสราโช.

อิทมฺปิ ปเนตฺถ สลฺลกฺเขตพฺพํ. 

เอเกกตฺถํ เอเกกาภิธานํ จาตุมหาราชิกา; ยามา; ตุสิตา อิจฺจาทิ; 

นานตฺถํ เอเกกาภิธานํ ทสฺเสตุํ ธมฺมสมยสทฺทาที (วตฺตพฺพา)

นานาภิธาโน เอเกกตฺโถ– “ตาวตึสา ติทสา; สพฺพญฺญู สุคโต พุทฺโธอิจฺจาทิ จสกฺโก อินฺโท ปุรินฺทโทอิจฺจาทิ จ ภวติ.

เอตฺถ จ ทุวิโธ อตฺโถ นิพฺพจนตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถติ. 

ตตฺถ นิพฺพจนตฺโถ ธาตฺวตฺถวเสน คเหตพฺโพ; ยถา ราชติ รญฺชตีติ จ ราชา. อภิเธยฺยตฺโถ ปน สงฺเกตวเสน คเหตพฺโพ; กถํ ? ราชา นาม อภิเสกปฺปตฺโต ปถวิสฺสโร สกลโลกสฺส อตฺถานตฺถานุสาสโกติ.

ยทนฺตเรน ยํ น ภวติ; ตสฺมึ สติ ตทวสฺสํ ภวติ; ตทนนฺตริกํ. ยถาฆตตฺถิกสฺส ฆฏมานยาติ เอตฺถายมตฺโถ อธิปฺปาโย จ. “โภ ปุริส ตฺวํ สปฺปินา อตฺถิกสฺส อิมสฺส ปุริสสฺส สปฺปึ อานยาติ เอวํ เกนจิ วุตฺโต โส ปุริโส สปฺปึ อาเนนฺโต ยตฺถ สปฺปิ ปกฺขิตฺโต; เตน ฆเฏน สทฺธึ สปฺปึ อาเนติ. อถ วา ปน ตโต ฆฏโต อญฺญสฺมึ ภาชเน วา อนฺตมโส รุกฺขปตฺเต วา สปฺปึ ปกฺขิปิตฺวา เตน อาธารภูเตน วตฺถุนา สปฺปึ อาเนติ. อิติ อาเธยฺยภูเต สปฺปิมฺหิ อานีเตเยว ตํอาธารภูตํ ฆฏาทิกวตฺถุํ อาเนหีติ อวุตฺตมฺปิ อานีตํ โหติ อนนฺตริยภาวโต. อิมํ ปนตฺถํ สุภสุตฺตฏีกายํ วุตฺตวจเนน ทสฺสยิสฺสาม. 

วุตฺตญฺหิ ตตฺถโลกิยา อภิญฺญา ปน สิชฺฌมานา ยสฺมา อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จุทฺทสวิเธน จิตฺตปริทมเนน วินา น สิชฺฌนฺติ; ตสฺมา อภิญฺญาสุ เทสิยมานาสุ อรูปชฺฌานานิปิ เทสิตาเนว โหนฺติ อนนฺตริยภาวโตติ. 

อิจฺเจวํ อมฺเหหิ อิมสฺมึ ปกรเณ เหฏฺฐา ฐปิตาย มาติกาย อนุกฺกเมน ธาตุโย จ ตํรูปานิ จ สลกฺขโณ สนฺธินามาทิเภโท จ จตุนฺนํ ปทานํ วิภตฺติ จ ปาฬินยาทโย จ อนฺตรนฺตรา วุตฺเตหิ อตฺถสาธกวจนาทีหิ มณฺเฑตฺวา ปกาสิตา; ยา จ ปน อมฺเหหิ ยถาสตฺติ ยถาพลํ นีติโย ฐปิตา; สพฺพาเนตานิ ภควโต สาสนสฺส จิรฏฺฐิตตฺถํ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ ปริยาปุณิตพฺพานิ ธาเรตพฺพานิ จ.

เยธีราสทฺทนีติ,ปฺปกรณปสุตา, นิจฺจกาลํ ภเวยฺยุํ

เตสาเรปาฬิธมฺเม, นิปุณนยสุเภ, อตฺถสารํ ลเภยฺยุํ.

เตลทฺธานตฺถสารํ, สุคตมตวเร, สุปฺปติฏฺเฐ สุขานํ

อจฺฉมฺภีสีหวุตฺตี, ปรมมวิตถํ, สีหนาทํ นเทยฺยุํ.

อิทมตฺถกรํกวิปีติกรํ

ธุวกงฺขนุทํนิสิตานิสิตํ.

วรสนฺติปทํปิหยํสุชโน

หิตยุตฺตมโนนสุเณยฺยนุโก.

อิทํสุนิสฺสายสุธีมตํมตํ

ตํตํสุวุตฺเตหิสมาหิตํหิตํ.

ตถตฺถสารํปริเยสตํสตํ

วิทูมเนเจตสิกากเรกเร.

วินยญฺจาปิสุตฺตนฺตมภิธมฺมญฺจ ชาตกํ.

สาฏฺฐกถํนวงฺคนฺตุโอคาเหตฺวานสาสนํ.

นานาจริยวาเทหิมณฺเฑตฺวานิมฺมเลหิเว.

สทฺทนีติสมญฺญาตํอิทํปกรณํกตํ.

มูลคนฺเธสุกาฬานุสารี โลหิตจนฺทนํ.

สารคนฺเธสุปุปฺเผสุวสฺสิกํวิยโภอิทํ.

นานาปุปฺผธโรโหติยถามญฺชูสโกทุโม.

นีติมญฺชูสโกนานานยปุปฺผธโร ตถา.

ยถาจสาคโรนานารตนานนฺตุ อากโร.

ตเถวนีตินีรธินยรตนสญฺจโย

ยถาจคคเนตาราอนนฺตาอปริมาณกา

ตเถวสทฺทนีติมฺหิ นยา อปริมาณกา.

ยถาธมฺมิกราชูนํอมจฺจาจปุโรหิตา.

นีติสตฺถํสุนิสฺสายนิจฺฉยนฺติวินิจฺฉยํ.

ตเถวธมฺมราชสฺสสตฺถุปาวจเนพุธา.

สทฺทนีตึ สุนิสฺสาย นิจฺฉยนฺตุ วินิจฺฉยํ.

ยถาอุทยมาทิจฺโจวิโนเทสิมหาตมํ.

มหาตุฏฺฐึมหาปีตึชเนนฺโตสพฺพชนฺตุโน.

สทฺทนีติ ตถาเทสา สตฺถุ ปาวจเน คตํ.

โสตุกงฺขํวิโนเทตุชเนนฺตีตุฏฺฐิมุตฺตมนฺติ.

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ ปาฬินยาทิสงฺคโห นาม อฏฺฐวีสติโม ปริจฺเฉโท.

------------------------

นิคมนคาถา

ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธานเมว เม.

อตฺถายรจิตํเอตํตสฺมาโสตพฺพเมวิทํ.

ปริยตฺตินุโขมูลํสาสนสฺสมเหสิโน.

อุทาหุปฏิปตฺตีติปริยตฺตีตีทีปเย.

วุตฺตญฺเหตํภควตาพุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา.

ปญฺจวสฺสสหสฺสานิสาสนฏฺฐิติการินา.

ยาวติฏฺฐนฺติสุตฺตนฺตาวินโยยาวทิปฺปติ.

ตาวรกฺขนฺติอาโลกํสูริเยอพฺภุฏฺฐิเตยถา.

สุตฺตนฺเตสุอสนฺเตสุสมฺมุฏฺเฐวินยมฺหิจ.

ตโมภวิสฺสติโลเกสูริเยอตฺถงฺคเตยถา.

สุตฺตนฺเตรกฺขิเตสนฺเตปฏิปตฺติโหติรกฺขิตา.

ปฏิปตฺติยํฐิโตธีโรโยคกฺเขมานธํสตีติ.

ปริยตฺติเยว หิ สาสนสฺส มูลํ; ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ น โหติปิ. เอกสฺมิญฺหิ กาเล ปฏิเวธธรา ภิกฺขู พหู โหนฺติ; “เอส ภิกฺขุ ปุถุชฺชโนติ องฺคุลึ ปสาเรตฺวา ทสฺเสตพฺโพ โหติ. ปฏิปตฺติปูรกาปิ กทาจิ พหู โหนฺติ; กทาจิ อปฺปา. อิติ สาสนสฺส จิรฏฺํ ฐิติยา ปริยตฺติ ปมาณํ. ปณฺฑิโต หิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สุตฺวา เทฺวปิ ปูเรติ. 

ยถา หิ คุนฺนํ สเตปิ สหสฺเสปิ วิชฺชมาเน ปเวณีปาลิกาย เธนุยา อสติ โส วํโส สา ปเวณี น ฆฏยติ; เอวเมว ธุตงฺคธรานํ ภิกฺขูนํ สเตปิ สหสฺเสปิ วิชฺชมาเน ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย ปฏิเวโธ นาม น โหติ. 

ยถา ปน นิธิกุมฺภิโย ชานนตฺถาย ปาสาณปิฏฺเฐ อกฺขเรสุ ฐปิเตสุ ยาว อกฺขรานิ ธรนฺติ; ตาว นิธิกุมฺภิโย นฏฺฐา นาม น โหนฺติ; เอวเมว ปริยตฺติยา ธรมานาย สาสนํ อนนฺตรหิตํ นาม โหติ. 

ยถา จ มหโต ตฬากสฺส ปาฬิยา ถิราย อุทกํ น ฐสฺสตีติ น วตฺตพฺพํ; อุทเก สติ ปทุมาทีนิ ปุปฺผานิ น ปุปฺผิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพํ; เอวเมว มหาตฬากสฺส ถิรปาฬิสทิเส เตปิฏเก พุทฺธวจเน สติ อุทกสทิสา ปฏิปตฺติปูรกา กุลปุตฺตา นตฺถีติ น วตฺตพฺพา. เตสุ สติ ปทุมาทิปุปฺผสทิโส ปฏิเวโธ นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ. 

เอวํ เอกนฺตโต ปริยตฺติ เอว ปมาณํ; ตสฺมา อนฺตมโส ทฺวีสุ ปาติโมกฺเขสุ วตฺตมาเนสุปิ สาสนํ อนนฺตรหิตเมว. ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย สุปฺปฏิปนฺนสฺสาปิ ธมฺมาภิสมโย นตฺถิ; อนนฺตรหิตาย เอว ธมฺมาภิสมโย อตฺถิ; ตสฺมา สาสนตฺตยสฺสตฺถาย อิทํ ปกรณํ มยา วิรจิตํ.

อิทํวิรจยนฺโตหํยํปุญฺญมลภึวรํ.

เตนายํสกโลโลโกยาตุโลกุตฺตรํสุขํ.

สารีริเกปริโภเคเจเตฺยอุทฺทิสเกปิจ.

สพฺเพอารกฺขกาเทวาสุขํยนฺตุนวํนวํ.

อารกฺขเทวตามยฺหํ         ํญาตกาญฺํญาตกา จ เม.

ทายกาปิจเมสพฺเพสุขํยนฺตุนวํนวํ.

มาตลิโลกปาลาจสกฺโกพฺรหฺมาสหํปติ.

เมตฺเตยฺโยโพธิสตฺโตจรกฺขํคณฺหนฺตุสาสเน.

มหาเถราทโยเถราภิกฺขูจนวมชฺฌิมา.

กตฺวาสุทฺธมกิจฺเฉนจิรํปาเลนฺตุสาสนํ.

ราชาโนปิจปาเลนฺตุธมฺเมนสกลํมหึ.

สพฺพตฺถสมเยสมฺมาเทโวจาปิปวสฺสตุ.

อหํตุปรมํโพธึปาปุเณยฺยมนาคเต.

ตํปตฺวาสกเลสตฺเตโมเจยฺยํภวพนฺธนา.

ปากฏาเขรวินฺทูว     ยสฺส กิตฺติ มหีตเล.

อคฺควํสาจริเยน เตน วิรจิตํ อิทํ.

อิติ สมนฺตภทฺทสฺส มหาอคฺคปณฺฑิตสฺส สนฺติเก คหิตุปชฺเฌน ตํสิสฺสสฺส สมนฺตภทฺทสฺส อคฺคปณฺฑิตสฺส ภาคิเนยฺเยน ปฏิลทฺธตํนามเธยฺเยน สุสมฺปทาเยน กรณสมฺปตฺติชนิตนิรวชฺชวจเนน อริมทฺทนปุรวาสินา อคฺควํสาจริเยน กตํ สทฺทนีติปฺปกรณํ นิฏฺฐิตํ.

ปมาณโต อิทํ ปกรณํ สตฺตติยา ภาณวาเรหิ 

สตฺตตุตฺตเรหิ คาถาสเตหิ จ นิฏฺฐงฺคตํ.

 

สุตฺตมาลา นิฏฺฐิตา.

สทฺทนีติปฺปกรณํ นิฏฺฐิตํ.