นฺยาส ๓. การกกปฺป

การกกปฺป

ฉฏฺฐปริจฺเฉท

 

[๒๗๑] ยสฺมาทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานํ 

 

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ยสฺมา วา อเปติ, ยสฺมา วา ภยํ ชายเต, ยสฺมา วา อาทตฺเต, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. สตฺตปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อปเนตฺวา อิโต อาททาตีติ อปาทานํ. “อิธ ปน สญฺญา-สฃฺฃิโน เอกวจเนน นิทฺทิฏฺฐตฺตา ‘โจรา ภยํ ชายเต’ตฺยาทีเสฺววาปาทานสญฺญาย ภวิตพฺพํ, น ปน ‘คามา อเปนฺติ มุนโย, อาจริยุปชฺฌาเยหิ สิกฺขํ คณฺหาตี’-ตฺยาทีสู”ติ. น น ภวิตพฺพํ. กสฺมา. อิธ สงฺขฺยายานธิปฺเปตตฺตา. น เหตฺถ สงฺขฺยา อธิปฺเปตา. “วิภตฺตีหิ วินา อตฺถสฺสา นิทฺทิสิตพฺพโต, พหุวจเน นิทฺทิสียมาเน ครุโต ปชายมานโต จ วิเธกวจเนน นิทฺเทโส กโต, น ปน สงฺขฺยาวิกรณตฺถํ, นนฺเวกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจเนน ภวิตพฺพํ, อถ กสฺมา สงฺขฺย-มนเปกฺขิตฺวา เอกวจนํ โหตีติ. กตฺถจิ ลิงฺคตฺถมตฺตเมวาเปกฺขิตฺวาปิ วิภตฺยุปฺ-ปตฺติยา ทสฺสนโต. ตถา หิ ‘เอโก เทฺว’ตฺยาทีเสฺวก-ทฺวิสทฺเทหิเอเวกตฺตทฺวิตฺตา-ภิหิเตปิ เอกวจนพหุวจนานิ โหนฺติ, อญฺญถา วุตฺตตฺถตฺตาว น สิยุํ. ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ ธมฺมานํ ปวรํ, ยทิทํ สุคตวินยนฺติ เอตฺถาปิ นวุติสทฺทโต นวกฺขตฺตุํ ถเปตฺวา กเตกเสสสฺส ทสสทฺทสฺส โยวจนมฺหิ นวาเทสํ กตฺวา โยวจนสฺส จุตฺยาเทสํ กตฺวา เอวมภินิปฺผาทิตตฺตาว ฉฏฺฐิพหุวจนญฺจ น สิยา. ตสฺมา อสมฺปถมโนตริตฺวา ยโต อปคจฺฉติ, ยโต อปคจฺฉนฺติ, เยหิ วา อปคจฺฉติ, เยหิ วา อปคจฺฉนฺติ. โหเตว ตตฺถาปาทานสญฺญาติ อวคนฺตพฺพํ. 

 

ยํกิญฺจิโยกโรติ, ตสฺส กโรตีติ การโกติ วตฺตพฺพโต “คามา อเปนฺตี”- ตฺยาทีสุ คามาทีนํ กิริยายานุปลพฺภนโต จ กถํ เต การกา นาม ชาตาติ. เตสมฺปิ กิริยาภินิปฺผตฺตกตฺตูปลพฺภนโต. อุปลพฺภติ หิ เตสํ กิริยาภินิปฺผตฺตกตา คามาทิมฺหิ จาสตฺยปายาทิกิริยายานุปลพฺภนโต, สติ จ ตสฺมิมุปลพฺภนโต. เอวํ คามาทีนมปายาทิกิริยาภินิปฺผตฺตกตฺตา การกตา ววตฺถเปตพฺพา. ยถา เจตฺถ เอวํ กมฺมกรณสมฺปทานาธิกรณมฺปิ. สรูปาวธารณเมว เตสํ การกตา สาธกมิตฺยปเร. เนตํ สารโต ปจฺเจตพฺพํ. กสฺมา. สามิโนปิ การกภาวาปชฺชนโต. อปิ จ กุโต นฺวิทมายาตํ, สมุปทิสฺสมานายาปายาทิกิริยาย จกฺขุวิญฺญาณสฺเสว รูปาโลกมนสิการานํ เทยฺยทายกาทายกานมิว จ ทานสฺส คามาทีนมภินิปฺผตฺตกตฺตํ ถเปตฺวา สรูปา-วธารณเมวานุปทิสฺสมานํ การกตา สาธกนฺติ. ยถิจฺฉติ, ตถา การกตฺตํ ภวตุ. อปิ ตุ ขลุ คามาทีนมปายาทิกิริยาภินิปฺผตฺตกตฺตา กตฺตุสญฺญาย ภวิตพฺพนฺติ. น ภวิตพฺพํ. กสฺมา. นิปฺปริยาเยน เตสํ กิริยาภินิปฺผตฺตกตฺตาภาวโต. ยถา หฺยนฺ-นาทีนมมฺหากมุปนิสฺสาย วสตูตฺยชฺเฌสนิจฺฉาภาเวปิ ตทตฺถํว สมนฺเนน วสติ, ธมฺเมน วสตีตฺยุปจรียเต. ตถาปายาทีนํ ตพฺภาเว ภาวโต ตทภาเว จาภาวโต คามาทโย อปายาทิกิริยาภินิปฺผตฺตกาติ วิทูหฺยุปจรียนฺเตติ. ภวเตฺววมุปจาโร. เตน กาโนหานิ อุปจริตานมฺปิ หิ ปพุทฺโธ กมลวนสณฺโฑ. วนมวหสเต วิกสิต-ปุปฺผานเนเนตฺยาทีนํปิ กตฺตุสญฺญายูปลพฺภนโต, อปิ จ มุขฺยกิริยาภินิปฺผตฺตกานํ มุนิปฺปภุตีนํ กิริยาภินิปฺผตฺติยา การณภาวโต วุตฺตนเยเนว “โย กาเรติ, ส เหตู”ติ เหตุกตฺตุสญฺญาย ‘เหตฺวตฺเถ เจ’ติ ตติยาวิภตฺติยา จ ภวิตพฺพํ. น เจวํ สกฺกา วตฺตุํ เตสมุปจริตเหตุตฺตา น โหตีติ. “ภิกฺขาย วสติ, อนฺเนน วสตี”ตฺ-ยาทีสุปิ อุปลพฺภนโต. อถาปิ วเทยฺยุํ ‘ทูรนฺติกทฺธกาลนิมฺมานตฺวาโลปทิสาโยค-วิภตฺตารปฺปโยคสุทฺธปฺปโมจนเหตุวิวิตฺตปฺปมาณปุพฺพโยคพนฺธนคุณวจนปฃฺหกถนโถกา-กตฺตูสุ เจ’ติ เหตฺวตฺเถปฺยปาทานสญฺญาย วิหิตตฺตา อปาทานสญฺญาว โหตี”ติ. ตมฺปิ น คามาทีนมปายาทิสมาโยเค อปาทานสญฺญากรณตฺถํ ‘ยสฺมาทเปตี’ตฺยาทินา สุตฺตวจนสฺส นิรตฺถกภาวาปชฺชนโตติ. สจฺจํ, ตถาปิ เทวทตฺโต ปจติ, ภิกฺขาย วสติ, อนฺเนน วสตี”ตฺยาทีสุ จริตตฺถานํ กตฺตุสญฺญาทีนมวกาสตฺตา อปาทาน-สญฺญาทโย พาธนฺเต. 

 

อปิจยถาสพฺเพสฺวภิรูเปสุสมาหเตสุ “อภิรูปาย กญฺญา ทเทยฺยา”ติ วุตฺเต “โย สพฺเพสฺวภิรูปตโร, ตสฺเสวา”ติ วิญฺญายติ, ตเถวีหาปิ การกกณฺเฑ “สพฺเพสฺวปาทานาทีสุ การเกสุ สมาหเตสุ ‘โย กโรติ ส กตฺตาติ วุตฺตตฺตา ‘โย สพฺเพสฺวตฺตปฺปธาโน การกิโย, โสว กตฺตาติ วิญฺญายติ. น จ ปน คามาทีนํ การกิฏฺฐตา ปากฏา. ตสฺมา จ อลํ โทสาวิกรเณน. ยถิจฺฉติ, ตถา ภวตุ. อปิ ตุ ขลุ หาเปติ อาทตฺเตติ วตฺตมานิกปจฺจเยน นิทฺทิฏฺฐตฺตา ยสฺมา อเปโต อเปสฺสติ, ตถา อาทิยิ อาทิยิสฺสติ, น ตตฺถ อปาทานสญฺญาย ภวิตพฺพนฺติ. น น ภวิตพฺพํ. กสฺมา. เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, “สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถมาคจฺฉนฺตีตฺยาทีนิ วิโยปลกฺขณ-วเสเนกเทสํ คเหตฺวา วุตฺตตฺตา. 

 

คามา อเปนฺติ มุนโยตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คามาติ คาม-สทฺทโต “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ วตฺตมาเน “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา อปายโยคโต อิมินา อปาทานสญฺญํ กตฺวา “อปาทาเน ปญฺจมี”ติ ปญฺจมิวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติจฺฉานุ ฯเปฯ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสฺมาวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ วตฺตมาเน “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา “สรโลโป ฯเปฯ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.

 

[๒๗๒] ธาตุนามานมุปสคฺคโยคาทีสฺวปิ จ

 

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ธาตุนามานํ ปโยเค จ อุปสคฺคโยคาทีสฺวปิ จ ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อปาทานคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ธาตโว จ นามานิ จ ธาตุนามานิ. เตสํ ธาตุนามานํ. อุปสคฺคานํ โยโค อุปสคฺคโยโค. อุปสคฺคโยโค อาทิ เยสนฺเต อุปสคฺคโยคาทโย. เตสุ อุปสคฺคโยคาทีสุ. อิธ ปน ธาตฺวาทีนฺยนิยเมตฺวา กิญฺจาปิ วุตฺตานิ, ตถาปิ เยสุ สมฺปยุตฺเตสุ อปาทานสญฺญาย อตฺโถ สมฺภวติ. ตานิเยวีธ คหิตานีติ ทฏฺฐพฺพํ. อญฺญถา ธาตุนามานมุปสคฺคนิปาเตหิ อญฺเญสมภาวา สรูปนิทฺเทโสว นิรตฺถโก สิยา. 

 

พุทฺธสฺมา ปราเชนฺติ อญฺญติตฺถิยาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พุทฺธสฺมาติ พุทฺธสทฺทโต ชินวจนาธิการมธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ทุติยาปสงฺเค ปราปุพฺพสฺส ชิ=ชเยตีมสฺส ยุตฺตตฺตา ธาตุปฺปโยเค อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อปาทานสญฺญํ กตฺวา “อปาทาเน ปญฺจมี”ติ ปญฺจมฺเยก-วจนสฺมาวิภตฺติมฺหิ กเต รูปํ. 

 

หิมวตาติ หิมสทฺทโต “หิโม อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “คุณาทิโต วนฺตู”ติ วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สตฺตมิวิภตฺติปฺปสงฺเค ปปุพฺพสฺส ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ปโยคตฺตา ธาตุปฺปโยเค อิมินา อปาทานสญฺญํ กตฺวา “อปาทาเน ปญฺจมี”ติ ปญฺจมฺเยกวจนสฺมาวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาเว”ติ สฺมาวจนสฺส นา-พฺยปเทสํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ตาเทเส กเต รูปํ. 

 

อนวตตฺตมฺหาติ อนวตตฺตสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมาวจนํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สฺมาวจนสฺส มฺหาเทเส กเต รูปํ. อจิรวติยาติ อจิรวตีสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ วตฺตมาเน “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนมิ”ติ วตฺตมาเน “ปโต ยา”ติ สฺมาวจนสฺส ยาเทเส กเต รูปํ. อุรสฺมาติ อุรสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สตฺตมิวิภตฺติปฺปสงฺเค นามโยคตฺตา อิมินา อปาทานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปญฺจมฺเยกวจนสฺมาวิภตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว วุตฺตนเยน อปาทานสญฺญํ กตฺวา “อปาทาเน ปญฺจมี”ติ ปญฺจมิวิภตฺติปฺปสงฺเค “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ ปญฺจมฺยตฺเถ โตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปานิ. 

 

อปสาลาย อายนฺติ วาณิชาติ เอตฺถ อป สาลายาติ สาลสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา “อป, ปริ”อิจฺเจเตสํ ปริวชฺชนตฺถานํ กมฺมปฺปวจนียสญฺญาย วิหิตตฺตา “กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต”ติ ทุติยาปสงฺเค อปอิตฺยุปสคฺคโยคตฺตา อปาทานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปญฺจมฺเยก-วจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ วตฺตมาเน “ฆโต นาทีนมิ”ติ สฺมาวจนสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. 

 

อา พฺรหฺมโลกาติ พฺรหฺมโลกสทฺทโต วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อภิวิธฺยตฺถ-วาจกสฺส อาสทฺทสฺส กมฺมปฺปวจนียสญฺญาย วิหิตตฺตา วุตฺตนเยน ทุติยาปสงฺเค อาอิตฺยุปสคฺคโยคตฺตา อปาทานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปญฺจมฺเยกวจนํ กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ วตฺตมาเน “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมาวจนสฺสาการา-เทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. 

 

อุปริ ปพฺพตา เทโว วสฺสตีติ อิทํ ปน อุปรีติ อุปสคฺคทฺวยวเสน วุตฺตํ, น อุปริสทฺทปฺปโยควเสน. อุปริสทฺโท หิ นิปาโต. อิทํ อุปสคฺควเสน วุตฺตํ. อิตรานิ จตฺตาริ ปตีตฺยุปสคฺควเสน วุตฺตานิ. สพฺพานิปิ ตานิ สุวิญฺ-เญยฺยาเนว. 

 

ปกฺขสฺมา วิชฺฌติ มิคํตฺยาทีนิ อาทิคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ “ปกฺขสฺมา วิชฺฌตี”ตฺยตฺร ปกฺโข นาม ยโต วิชฺฌติ, ยญฺจ วิชฺฌติ, เตสมปาทานกมฺมภูตานํ การกานํ มชฺเฌ โหติ. อยํ เหตฺถ สมฺพนฺโธ “ลุทฺทโก อิโต ปกฺขสฺมา มิคํ วิชฺฌตี”ติ. เตนาห “อาทิคฺคหเณน การกมชฺเฌปี”ตฺยาทิ. อถ วา กรณํ กาโร. กาโรเอว การโก. กึ ตํ. กิริยา. ตสฺสาปิ มชฺโฌ การกมชฺโฌ นาม. ตทา อยเมตฺถ สมฺพนฺโธ “ลุทฺทโก อชฺช วิชฺฌิตฺวา ปกฺขสฺมา วิชฺฌตี”ติ. เตนาหาทิคฺ-คหเณน การกมชฺเฌปีตฺยาทิ. “กาลภาเวสุ เจ”ติ สุตฺตสฺส อปวาโทยํ. อิตรานิ ยถานุรูปํ โยเชตพฺพานิ. อปิคฺคหณผลานิ จ จคฺคหณผลานิ จ สุวิญฺเญยฺยาเนว. 

 

[๒๗๓] รกฺขนตฺถานมิจฺฉิตํ

 

กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “รกฺขนตฺถานํ ธาตูนํ ปโยเค ยมิจฺฉิตํ, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อปาทานคฺคหณญฺจ โยคคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. รกฺขนํ อตฺโถ เยสนฺเต รกฺขนตฺถา. รกฺข=ปาลเน, ปาล=รกฺขเน, ปา=รกฺขเน, คุป=รกฺขเน, ตา=ปาลเน, อว=รกฺขเนติ- เอวมาทโย. รกฺขิตพฺพา วา อตฺถา รกฺขนตฺถา. เตสํ รกฺขนตฺถานํ. นิทฺธารณ-ลกฺขณา วา ฉฏฺฐี. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

 

[๒๗๔] เยน วาทสฺสนํ

 

กิมตฺถมิทํ. “เยน วา อทสฺสนมิจฺฉิตํ, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อปาทานคฺคหณมิจฺฉิตคฺคหณญฺเจหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. วาคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ. ทิฏฺฐิ ทสฺสนํ. น ทสฺสนํ อทสฺสนํ. 

 

อุปชฺฌายา อนฺตรธายตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อุปชฺฌายาติ อุปปุพฺพสฺส เฌ=จินฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วชฺชาวชฺชมุปนิชฺฌายตี”-ตฺยตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “โอ อว สเร, เอ อยา”ติ วตฺตมาเน “เต อาวายา การิเต”ติ เอการสฺสายาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺ-ปสงฺเค “ยสฺมาทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานํ, รกฺขนตฺถานมิจฺฉิตนฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา อปาทานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปญฺจมฺเยกวจนํ กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ วตฺตมาเน “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. 

 

มาตราติ มาน=มานเนตีมสฺส “ธมฺเมน ปุตฺตํ มาเนตี”ติ อตฺเถ “มานาทีหิ ราตู”ติ ราตุปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต เนตพฺเพ จ นีเต กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺ-ปสงฺเค วุตฺตนเยนาปาทานสญฺญํ กตฺวา “อปาทาเน ปญฺจมี”ติ ปญฺจมฺเยกวจนํ กตฺวา “อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาเว”ติ สฺมาวจนสฺส นา-พฺยปเทสํ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺ-วารตฺตนฺ”ติ มาตุสทฺทนฺตสฺสาราเทสํ กตฺวา “อญฺเญสฺวารตฺตํ, ตโต สฺมิมี”ติ วตฺตมาเน “นา อา”ติ นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา  “อาโร รสฺสมิกาเร”ติ วตฺตมาเน “ปิตาทีนมสิมฺหี”ติ อาราเทสสฺส รสฺสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. 

 

ปิตราติ ปา=ปาลเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธมฺเมน ปุตฺตํ ปาตี”ติ อตฺเถ “ปาติโต ริตู”ติ ริตุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ราทิมฺหิ ลุตฺเต นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. 

 

เชตวเน อนฺตรหิโตติ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ เชตวเนติ เชตวนฏฺฐา ภิกฺขู วุตฺตา ยถา มญฺจสทฺเทน มญฺจฏฺฐา, จกฺขุสทฺเทน จกฺขุฏฺฐํ จกฺขุวิญฺญาณํ. อญฺญถา เตนาทสฺสเนจฺฉาว น สมฺภเวยฺย. เชตวเนติ เชตวนสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ วตฺตมาเน “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมึวจนสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.

 

 

[๒๗๕] ทูรนฺติกทฺธกาลนิมฺมานตฺวาโลปทิสาโยควิภตฺตารปฺปโยคสุทฺธปฺปโมจนเหตุวิวิตฺตปฺปมาณปุพฺพโยคพนฺธนคุณวจนปฃฺหกถนโถกากตฺตูสุ จ

 

กิมตฺถมิทํ. “ทูรตฺเถ อนฺติกตฺเถ อทฺธนิมฺมาเน กาลนิมฺมาเน ตฺวาโลเป ทิสาโยเค วิภตฺเต อารปฺปโยเค สุทฺเธ ปโมจเน เหตฺวตฺเถ วิวิตฺเต ปมาเณ ปุพฺพโยเค พนฺธเน คุณวจเน ปญฺเห กถเน โถเก อกตฺตริ จ ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อปาทานคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหเณน อญฺญตฺถาปิ ปญฺจมิวิภตฺติญฺจ ฉฏฺฐิทุติยาตติยาวิภตฺติโย จ สงฺคณฺหาติ. 

 

เอตฺถจทูรตฺโถ นาม อนาสนฺนตฺโถ. ทูรานาสนฺนาสนฺติกาสมีปารกาทโย ทูรตฺถปริยายา. อนฺติกตฺโถ นาม อาสนฺนตฺโถ. อนฺติกาสนฺนาวิทูรสมีปสนฺติกาทโย อนฺติกตฺถปริยายา. อทฺธนิมฺมานํ นาม อทฺธานสฺส นิมฺมานํ. กาลนิมฺมานํ นาม กาลสฺส นิมฺมานํ. นิมฺมานนฺติ หิ นิปุพฺพสฺส มาน=ปริมาเณตีมสฺส รูปํ. ตฺวาโลโป นาม ตฺวาปจฺจยนฺตสฺส สทฺทสฺส อตฺถสมฺภเวปฺยวิชฺชมานตา. ทิสาโยโค นาม ทิสตฺถทีปเกหิ สทฺเทหิ สํโยโค. 

 

“นนฺเววํ สนฺเต อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา, อิโต สา ปจฺฉิมา ทิสา, อวีจิโต อุปริ ภวคฺคมนฺตเรตฺยาทีเสฺววาปาทานสญฺญาย ภวิตพฺพํ, อถ กถํ ปุพฺพโตตฺยาทีสุ โหตีติ. สรูเปกเสสวเสน คหิตตฺตา. ทิสา จ ทิสาโยโค จ ทิสาทิสาโยโคติ วตฺตพฺเพ ‘สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ’ติ เอกเสสํ กตฺวา ทิสาโยเคติ วุตฺตํ. เตโนภยตฺถาปิ สิทฺธาวาปาทานสญฺญา. 

 

วิภตฺตํ นาม วิภชนํ ปุถกฺกรณํ. วิภตฺตนฺติ หิ วิปุพฺพสฺส ภช=ปุถกฺ-กรเณตีมสฺส รูปํ. วิภชนํ ปน ทุวิธํ อวิภตฺติวิภชนํ วิภตฺติวิภชนญฺจ. 

 

ตตฺถอวิภตฺติวิภชนํ นาม โคเสฺวกํ กณฺหปฺปการํ คเหตฺวา ตํสมุทายโต อวินิมุตฺตสฺเสว คุณสมฺปธารณํ. ตํ ยถา “กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา, สามา นารีนํ ทสฺสนียตมา”ตฺยาทีนิ. ตตฺถ หิ โคสมุทายโต วา นาริสมุทายโต วา อวินิมุตฺตาว กณฺหสามาทโย โหนฺตีติ. อีทิเสสุ ฐาเนสุ “นิทฺธารเณ เจ”ติ ฉฏฺฐิวิภตฺติ โหติ. 

 

วิภตฺติวิภชนํ นาม ยตฺร สมุทายํ หิตฺวา เอกํ ปุถกฺกตมวยวํ คเหตฺวา เตน ปุถกฺกเตนาวยเวน สห คุณสมฺปธารณํ. ตํ ยถา “ยโต ปณีตตโร วา วิสิฏฺฐตโร วา นตฺถิ ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ ธมฺมานํ ปวรํ, ยทิทํ สุคต-วินยนฺ”ติอาทิ. ตตฺถ หิ ฉนฺนวุติปาสณฺเฑกเทสํ สุคตวินยญฺเจกโตว คเหตฺวา สมุทายํ กตฺวา ตตฺร ฉนฺนวุติปาสณฺเฑกเทสํ สุคตวินยโต ตฺวปกสฺส ฉนฺนวุติ-ปาสณฺเฑกเทเสน สห คุณสมฺปธารณํ โหติ. อิทเมวีหาธิปฺเปตํ. 

 

อารปฺปโยโค นาม วิรมณตฺถสทฺทปฺปโยโค. อารติปฺปโยเคติ วตฺตพฺเพ สุขุจฺจารณตฺถํ ติโลปํ กตํ. เอวญฺจ กุพฺพตา ปโยเคปิ สุขุจฺจารณตฺถมกฺขรโลปํ กาตพฺพนฺติ ทสฺสิตํ โหติ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรนาธิปฺปาย-วิญฺญาปนํ. 

 

สุทฺเธติ สุธ=สํสุทฺธิมฺหีตีมสฺสตฺถวาจเก สงฺคณฺหาติ. ปโมจเนติ ปปุพฺพสฺส มุจ=โมจเนตีมสฺสตฺถวาจเก สงฺคณฺหาติ. เหตูติ การณตฺถวาจเก สงฺคณฺหาติ. วิวิตฺเตติ วิจ=วิเวจเนตีมสฺสตฺถวาจเก สงฺคณฺหาติ. ปมาเณติ ทีฆายามติริยาทิปฺ-ปมาณตฺถวาจเก สงฺคณฺหาติ, น สงฺขฺยตฺถวาจเกติ. อญฺญถา สงฺเขฺยติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย ลหฺวกฺขรตฺตา สงฺขฺยาสทฺทสฺส. ปุพฺพโยเคติ ปฐมตฺถวาจกปุพฺพสทฺทปฺ-ปโยคมาห, น ทิสตฺถวาจกสฺส. อญฺญถา ทิสาโยเคตีมินาว สิชฺฌนโต วิสุํ น วตฺตพฺพํ ภเวยฺย. พนฺธเนติ พนฺธ=พนฺธเนตีมสฺสตฺถวาจเก สงฺคณฺหาติ. คุณวจเนติ คุณกถเน. ปญฺเหติ ปุจฺฉเน. กถเนติ อุทีรเณ. โถเกติ อปฺปกตฺถวาจเก สงฺคณฺหาติ. อกตฺตรีติ เหตฺวตฺเถ สงฺคณฺหาติ. 

 

ตตฺถหิกตฺตุพุทฺธิสญฺชายเต, โส จ กตฺตา น โหตีติ อกตฺตาติ วตฺตุํ สกฺกา. เหตุคฺคหเณเนว สิทฺเธ ปุน อกตฺตริคฺคหณกรณมตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ หิ นิยมาย วา โหติ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนาย วา. เตน ยตฺถ เหตุคฺคหเณน ปญฺจมิวิภตฺติ โหติ. ตตฺถาเนกรูปานิปิ ภวนฺติ. ตํ ยถา “กสฺมา เหตุนา, เกน เหตุนา, กิสฺส เหตุ, กึการณนฺ”ติอาทีนิ. ยตฺร ตฺวเนน ภวติ, น ตตฺรญฺญรูปานิ ภวนฺติ. ตํ ยถา “กตตฺตา อุปจิตตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา วิปุลตฺตา”-ตฺยาทีนิ. 

 

อิโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อิโตติ อิมสทฺทโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “ยสฺมาทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานนฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ทูรตฺถสมฺภวโต อปาทานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปญฺจมิปฺปสงฺเค “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ ปญฺจมฺยตฺเถ โตปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ เจ”ติ อิมสทฺทสฺส อิการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. 

 

มาติโต, ปิติโตติ เอตฺถ “ปิตาทีนมสิมฺหี”ติ อิการาเทโสว วิเสโส. มจฺจุนาติ มจฺจุสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมาวจนํ กตฺวา “อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺต-สขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาเว”ติ สฺมาวจนสฺส นาพฺยปเทเส กเต รูปํ. 

 

ทีฆโสติ ทีฆสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมาวจนํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา, โส วา”ติ วตฺตมาเน “ทีโฆเรหี”ติ สฺมาวจนสฺส โสอาเทเส กเต รูปํ. ปุญฺญายาติ ปุญฺญสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺมาวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ อาการสฺส ฆสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ วตฺตมาเน “ฆโต นาทีนมิ”ติ สฺมาวจนสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. 

 

[๒๗๖] ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานํ

 

กิมตฺถมิทํ. “ยสฺส วา ทาตุกาโม, ยสฺส วา โรจเต, ยสฺส วา ธารยเต, ตํ การกํ สมฺปทานสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. สตฺตปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สมฺปชฺช อสฺส ททาตีติ สมฺปทานํ. เอกวจนนิทฺเทเส สมฺปทานสฺส การกตฺเต จ วิจารณา เหฏฺฐา วุตฺตนยาว. ตํ ติวิธํ -- โกจิ ยาจิตฺวา ธนํ คณฺหาติ “ยาจกานํ โภชนมุปยชตี”ตฺยาทีสุ, โกจิ เนว ยาจติ, อปิ ตุ ขลุ ทตฺตํ สาทิยติ “นารายณสฺส พลึ ททาตี”ตฺยาทีสุ, โกจิ เนว ยาจติ, นาปิ ทินฺนํ คณฺหาติ, อปิ จ ตถา โวหรียติ “พุทฺธสฺส ปุปฺผํ ปูชยตี”ตฺยาทีสุ. ตํ สพฺพมิห สมฺปทานนฺติ อธิปฺเปตํ. 

 

สมณสฺส จีวรํ ททาตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สมณสฺสาติ สมณสทฺทโต ชินวจนาธิการมธิกิจฺจ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา สมฺปทานสญฺญํ กตฺวา “สมฺปทาเน จตุตฺถี”ติ จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ สการาคเม กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. 

 

[๒๗๗] สิลาฆหนุฐาสปธารปิหกุธทุหิสฺโสสฺสูยราธิกฺขปจฺจาสุณอนุปติคิณปุพฺพกตฺตาโรจนตฺถตทตฺถตุมตฺถาลมตฺถมญฺญานาทรปาณินิ คตฺยตฺถกมฺมนิ อาสิสตฺถสมฺมุติภิยฺยสตฺตมฺยตฺเถสุ จ  

 

กิมตฺถมิทํ. “สิลาฆ=กถเน, หนุ=อปนยเน, ฐา=คตินิวตฺติมฺหิ, สป=อกฺโกสเน, ธร=ธารเณ, ปิห=อิจฺฉายํ, กุธ=โกเป, ทุห=ชิฆํสายํ, ทุห=ปูรเณ, อิสฺส=อิสฺสายํ, อุสฺสูย=โทสาวิกรเณติ อิเมสญฺจ ตทตฺถวาจีนมญฺเญสญฺจ ปโยเค, ราธ=หึสาราเธสุ, อิกฺข=ทสฺสนงฺเกสูตีเมสํ ปโยเค จ, ปติ-อาปุพฺพสฺส สุ=สวเนตีมสฺส จ, อนุ-ปติ-ปุพฺพสฺส เค=สทฺเทตีมสฺส ปุพฺพกตฺตุโน จ, อาปุพฺพสฺส รุจ=พฺยตฺติยํ วาจาย-มิตีมสฺสตฺเถ จ, ตทตฺเถ จ, ตุมตฺเถ จ, อลมตฺเถ จ, มญฺญ=มาเน, อนาทเร, อปาณินิ จ, คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ตทตฺถวาจีนมญฺเญสญฺจ กมฺมนิ, อาปุพฺพสฺส สํส=ปสํสเนตีมสฺส ตทตฺถวาจีนมญฺเญสญฺจ ปโยเค, สมฺมุตฺยตฺเถ จ, ภิยฺยตฺเถ จ, สตฺตมฺยตฺเถ จ ตํ การกํ สมฺปทานสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สมฺปทานคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. 

 

พุทฺธสฺส สิลาฆเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พุทฺธสฺสาติ พุทฺธ-สทฺทโต ชินวจนาธิการมธิกิจฺจ สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺต-นเยน อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สมฺปทานสญฺญํ กตฺวา จตุตฺเถกวจนาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว วุตฺตสทิสานิ. 

 

ตว สิลาฆเต, มม สิลาฆเตติ เอตฺถ ตว, มมาติ ตุมหฺ-อมฺหสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนสวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ติ วตฺตมาเน “ตวมม เส”ติ สวิภตฺตีนํ ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ ตว-มมาเทเส กเต รูปานิ. เอตฺถ จ สิลาฆนํ นาม โถมนํ วณฺณกถนํ. 

 

หนุเต ตุยฺหเมว, หนุเต มยฺหเมวาติ เอตฺถ ตุยฺหํ, มยฺหนฺติ ตุมฺห-อมฺหสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ตวมม เส”ติ วตฺตมาเน “ตุยฺหํมยฺหญฺจา”ติ ตุยฺหํ-มยฺหํอาเทเส กเต รูปานิ. เอตฺถ จ อปนยนํ นาม อปลปนํ นิพฺพจนตา ตรณํ. 

 

สกฺยปุตฺตานนฺติ สกฺยปุตฺตสทฺทโต ฐาปโยคตฺตา วุตฺตนเยน สมฺปทานสญฺญํ กตฺวา “สมฺปทาเน จตุตฺถี”ติ จตุตฺถิยาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนนฺ”ติ พหุวจนํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ วตฺตมาเน “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. เอตฺถ จ อุปฏฺฐานํ นาม อุปคมนํ. อิตรํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. 

 

ตุยฺหํ สปเต, มยฺหํ สปเตติ เอตฺถ ตุยฺหํ, มยฺหนฺติ วุตฺตนยาเนว. เอตฺถ จ สปนํ นาม โตสนตฺถํ สจฺจกรณํ. 

 

ธารปฺปโยเค -- เตติ ตุมฺหสทฺทโต วุตฺตนเยน สมฺปทานสญฺญํ กตฺวา จตุตฺเถกวจนญฺจ กตฺวา ปทโต ปรตฺตา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฐีสุ โวโน”ติ วตฺตมาเน “เตเมกวจเนสุ เจ”ติ ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส เตอาเทเส กเต รูปํ. เอตฺถ จ ธารณํ นาม อิณเทยฺยตา. 

 

ปิหปฺปโยเค -- รูปจตุกฺกํ สุวิญฺเญยฺยเมว. เอตฺถ จ ปิหนํ นาม ปตฺถนํ. กุธทุหิสฺโสสฺสูยปฺปโยคานิ สุวิญฺเญยฺยานิ. เอตฺถ จ กุชฺฌนํ นาม กุปฺปนํ. ทุหนํ นาม อาหนนํ วิสุปฺปนํ วา. 

 

กา อุสฺสูยา วิชานตนฺติ เอตฺถ วิชานตนฺติ วิปุพฺพสฺส ญา=อวโพธเน-ตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา “กียาทิโต นา”ติ นาปจฺจยํ กตฺวา “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ ญาธาตุสฺส ชาเทสํ กตฺวา นา-ปจฺจยนฺตสฺส “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปํ กตฺวา ปรสรสฺส ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา กิตกตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ วตฺตมาเน “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตสทฺทสฺส นฺตุพฺยปเทสํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “นํมฺหิ ตํ วา”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ตมาเทเส กเต รูปํ. 

 

ราธิกฺขปฺปโยเค -- รญฺโญติ ราชสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ วตฺตมาเน “ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส รญฺโญอาเทเส กเต รูปํ. ราชานนฺติ ราชสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา “พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานนฺ”ติ อํวจนสฺส อานมาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ ตีณิ สุวิญฺเญยฺยานิ. 

 

อายสฺมโตติ อายุสทฺทโต “อายุ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “สตฺยาทีหิ มนฺตู”ติ มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา “อายุสฺสุการาส มนฺตุมฺหี”ติ อายุสทฺทนฺตสฺส อสาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา อายสฺมนฺตุสทฺทโต จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส โตอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว. 

 

ปจฺจาสุณอนุปติคิณปฺปโยเค -- ภควโตติ ภคสทฺทโต “ภโค อสฺสตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “คุณาทิโต วนฺตู”ติ วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สวิภตฺตึ กตฺวา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส โตอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว. ภิกฺขุโนติ ภิกฺขุสทฺทโต วุตฺตนเยน สวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ วตฺตมาเน “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ. 

 

อาโรจนตฺเถ -- โวติ ตุมฺหสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺถิพหุวจนํ กตฺวา ปทโต ปรตฺตา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ตวํมมญฺจ นวา”ติ วตฺตมาเน “ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฐีสุ โวโน”ติ ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส โวอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. 

 

ตทตฺเถ -- ปาริปูริยาติ ปาริปูริสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ วตฺตมาเน “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนมิ”ติ วตฺตมาเน “ปโต ยา”ติ สวิภตฺติสฺส ยาเทเส กเต รูปํ. อตฺถายาติ อตฺถสทฺทโต วุตฺตนเยน สวิภตฺตึ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ ตสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. 

 

อาสิสตฺเถ -- ภวโตติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺสาวาเทสํ กตฺวา เนตฺพฺพํ เนตฺวา นามมิว กตฺวา ภวนฺตสทฺทโต วุตฺตนเยน สวิภตฺตึ กตฺวา นฺตสทฺทสฺส นฺตุพฺยปเทสํ กตฺวา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส โตอาเทเส กเต รูปํ. 

สมฺมุตฺยตฺเถ -- เมติ อมฺหสทฺทโต จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา ปทโต ปรตฺตา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ปทโต ทุติยาจตุตฺถีฉฏฺฐีสุ โวโน”ติ วตฺตมาเน “เตเมกวจเนสุ เจ”ติ อมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส เมอาเทเส กเต รูปํ. 

 

ยาเนตฺถนวุตฺตานิ, ตานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว. อสฺมึเยว ปโยเค เหฏฺฐา อตฺถคฺคหณสฺส กตตฺตา “อาสิสตฺถสมฺมุติภิยฺยสตฺตมีนญฺเจ”ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ สตฺยารมฺภสฺส อตฺถนฺตรวิญฺญาปนโต ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “อตฺถคฺ-คหเณนาติอาทิมาห. ตตฺถ สารตฺโถ นาม อุตฺตมตฺโถ จินฺตาปนตฺโถ วา. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณํ วิกปฺปนตฺถํ วาคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถนฺ”ติ อาห. อยํ ปเนตฺถตฺโถ “จคฺคหณํ อตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺถสฺสานนฺตรสุตฺเต วาคฺคหณสฺสานยนตฺถนฺ”ติ. เตน จ ปิหนิยา วิภูตโยติ เอตฺถ กมฺมสญฺญาปิ ภวติ. เสสํ วุตฺติยํ วุตฺตนเยเนว สุวิญฺเญยฺยมิติ น วิจาริตํ.

 

[๒๗๘] โยธาโร ตโมกาสํ

 

กิมตฺถมิทํ. “โย อาธาโร, ตํ การกํ โอกาสสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ยถา หิ ทพฺพานํ ปติฏฺฐา โอกาโสติ วุจฺจติ, ตถา ยมปิ กตฺตุกมฺมานํ กิริยาย ปติฏฺฐตฺตา โอกาโสติ วุตฺตํ. อิธาปิ เอกวจนนิทฺเทโส จ โอกาสสฺส การกตา จ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อุปปริกฺขิตพฺพา. ตสฺส จตุพฺพิธตา วุตฺติยํ วุตฺตนเยนาวคนฺตพฺพา. 

 

ชเลสุ ขีรนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชเลสูติ ชลสทฺทโต ชิน-วจนาธิการมธิกิจฺจ วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา โอกาสสญฺญํ กตฺวา “โอกาเส สตฺตมี”ติ สตฺตมิพหุวจนํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อการสฺส เอตฺเต กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. 

 

ปริยงฺเคติ ปริยงฺคสทฺทโต วุตฺตนเยน สตฺตมฺเยกวจนํ กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ วตฺตมาเน “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมึวจนสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. 

 

คงฺคายนฺติ คงฺคสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต คงฺคาสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมึวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ สฺมึวจนสฺส ยมาเทเส กเต รูปํ. 

 

ยาเนตฺถนวุตฺตานิ, ตานิ สพฺพานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว. อิธ ปน กตฺตุกมฺมานํ กิริยาย ปติฏฺฐตฺตา เตสํเยโวกาสสญฺญาย ภวิตพฺพํ, อถ กถํ เชตวนาทีนโมกาสสญฺญาติ. โลกิยานมภิลกฺขิตาการวเสน. โลกาภิมตวเสน หิ สทฺทปฺปโยคา สิชฺฌนฺติ. โลกิยา จ กตฺตุกมฺมานํ กิริยายาธารกตฺเตน เชตวนาทีนิ สมธิคจฺฉนฺติ. น ปน กตฺตุกมฺมานิ. เตสญฺจ เตนากาเรนาภิมตภาโว เชตวนาทีนํ สตฺตมินิทฺเทสกรณโต วิญฺญายติ. กตฺตุกมฺมานํ วา สติปิ กิริยายาธารกตฺเต “ยํ กโรติ ตํ กมฺมํ, โย กโรติ ส กตฺตา”ติ วุตฺตตฺตา โอกาสสญฺญํ พาเธตฺวา กตฺตุกมฺมสญฺญาว โหนฺติ วิสิฏฺฐวิสยาหิตาติ. ยทิ ปนาธารสฺส โอกาสสญฺญา, กถํ “สาสเน วสติ, รูเป สญฺญา, ปาปสฺมึ รมเต มโน, ธมฺเม ฐิตา สมณพฺราหฺมณา, อภิธมฺเม ติกฺขปญฺโญปิ มุยฺหตี”ตฺยาทีสุ สาสนาทีนโมกาสสญฺญา. น เหเต มุขฺยา-ธารภูตาวาสาทีนํ. นาปิ กิริยาสนฺนิสฺสยานํ สมณาทีนํ กิริยาธารณทฺวาเรน อาธารตาย วิญฺญายนฺเตติ. สจฺจเมเวตํ, อถาปิ กิริยํ ปฏิจฺจ โย อาธารตาย อธิปฺเปโต, โส โอกาสสญฺโญ โหตีติ สุตฺตตฺโถ. 

 

สาจาธารตาโลกิยปฺปโยคทสฺสนโตวิญฺญายเต. ตตฺเถทํ วุตฺตํ โหติ, โลเกหิ ยสฺสาธารภาโว กิริยํ ปฏิจฺจาธิปฺเปโต, ตสฺโสกาสสญฺญา โหติ. สา จาธาร-ภาเวนาธิปฺเปตตา “โอกาเส สตฺตมี”ติ วุตฺตสตฺตมิทสฺสนโต วิญฺญายติ. ตเทวเมตสฺสาปิ กิริยํ ปฏิจฺจาธารภาวํ อิติ เอตฺตเกเยว สทฺทตฺเถ วิญฺญาเต, กถํ ปเนตสฺสาธารภาโว กิริยํ ปฏิจฺเจติ ปจฺฉา ยุตฺติจินฺตายํ ยสฺส ยถา สมฺภวตฺยาธารภาโว, ตสฺส ตถา ววตฺถเปตพฺโพ. ยตฺถ หิ “ภิยฺโย ขคฺคมฺหิ โอกาโส”ติอาทีสุ มุขฺยโตเอว กิริยํ ปฏิจฺจาธารภาโว สมฺภวติ, ตสฺส ตถา อาธารภาโว วิญฺญายเต. ยตฺถ ตุ “กเฏ เสติ, ถาลิยํ ปจตี”ติอาทีสุ กตฺตุกมฺมานํ กิริยาสนฺนิสฺสยานํ ธารณโต อาธารภาโว กิริยํ ปฏิจฺจ สมฺภวติ, ตตฺถ ตถา ววตฺถปียติ. อิห ตุ “สาสเน วสตี”ตฺยตฺร ยถาธารภาโว สมฺภวติ, ตตฺถ ตถา ววตฺถปียตุ. โย หิ ยสฺสายตฺโต, โส ตสฺส นิสฺสโยติ โลเก ปากฏํ. ตถา หิ ราชายตฺตํ พฺราหฺมณมุปลพฺภมานา วตฺตาโร ภวนฺติ “ราชสนฺนิสฺสิโตยํ พฺราหฺมโณ”ติ, เอวมิหาปิ สมณสฺส วาโส ปริยตฺติปฺ-ปฏิปตฺติปฺปฏิเวธสงฺขาตสฺส สาสนสฺสายตฺโตติ สาสนํ สมณสมฺพนฺธิโน วาสสฺสา-ธาโรติ ววตฺถปียติ. “รูเป สญฺญา, ปาปสฺมึ รมเต มโน”ตฺยาทีสุปิ ยโต สญฺญาทีนํ ภวตํ วิสยภาวํ ปฏิปชฺชนฺเต รูปาทโย, ตโต เตสมาธารภาเวน ววตฺถปียนฺเต. “ธมฺเม ฐิตา”ติ เอตฺถ ตุ ฐานํ สตฺติ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ. เตนายเมตฺถตฺโถ “ธมฺเม สตฺตา”ติ. ตเทวํ ยสฺส ยถาธารภาโว สมฺภวติ, ตสฺส ตถา ววตฺถเปตพฺโพ ปณฺฑิเตหิ. น ตฺวยํ นิยโม กตฺตุกมฺมานํ กิริยาสนฺนิสฺสยานํ ธารณโต อาธาโร กิริยํ ปฏิจฺเจติ ภวเตฺววํ ยา เอตา สกมฺมิกา กิริยา, ตาสํ กมฺมานํ กถโมกาสตฺตํ. ตํ ยถา “อิทานิ พุทฺธสฺส ภควโต สาวตฺถิยํ คมนํ อุปฏฺฐิตํ, ปุพฺเพนิวาเส อนุสฺสรติ, ถเล ปติสฺสามิ, กทฺทเม ปตตี”ตฺยาทีสุ. ตตฺถ หิ คมนาทินา กตฺตุพฺยาปาเรนิจฺฉิตานํ สาวตฺถฺยาทีนํ กมฺมสญฺญาย ภวิตพฺพนฺติ. สจฺจํ, ยทา ตุ สาวตฺถฺยาทโย คมนาทินา กตฺตุพฺยาปาเรนิจฺฉิตา, ตทา ภวเตฺยว กมฺมสญฺญา สาวตฺถฺยาทีนํ. ยทา ตุ เตสํ คมนาทิกิริยาย วิสยตาธิปฺเปตา, ตทาปิ “ปาปสฺมึ รมเต มโน”ตฺยาทีเสฺวว กิมิตฺโยกาสสญฺญา น ภเวยฺย. อิจฺฉาโต หิ การกานิ ภวนฺติ. ตถา หิ “วลาหกา นิคฺคมฺม เตโช ปกาเสตี”ติ วุตฺเต เตชโส ฐิตฺยเปกฺขํ กตฺวา วลาหกสฺโสกาสตา อจฺจนฺตมสนฺนิหิตา. ตถา วลาหกสฺส ตทวยวสฺส จ เตชโส อเภทวเสน คเหตฺวา นาปิ กตฺตุตา สมฺภาวียติ. ตถา วลาหเก เตโช ปกาสตีติ วุตฺเต วุตฺตนเยน อปาทานตา กตฺตุตา วา น สมฺภาวียติ. ตถา วลาหโก ปกาสตีติ วุตฺเต เภทสนฺนิสฺสิตา อปาทานตาธิกรณตา วา นิวตฺตตีติ.

 

[๒๗๙] เยน วา กรียเต ตํ กรณํ

 

กิมตฺถมิทํ. “เยน วา กรียเต, เยน วา ปสฺสติ, เยน วา สุณาติ, ตํ การกํ กรณสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. วาสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. กรณนฺติ ครุสญฺญากรณํ กรียเต อเนนาติ กรณนฺติ อนฺวตฺถสญฺญาย การกสภาวปริทีปนตฺถํ. 

 

ทาตฺเตน วีหึ ลุนาตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทาตฺเตนาติ ทาตฺตสทฺทโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา กรณสญฺญํ กตฺวา “กรเณ ตติยา”ติ วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ นา-วจนสฺเสนาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. 

 

วาสิยาติ วาสิสทฺทโต วุตฺตนเยน นาวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ วตฺตมาเน “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนมิ”ติ วตฺตมาเน “ปโต ยา”ติ นาวจนสฺส ยาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. 

 

สพฺเพสมฺปิการกานํกิริยาชนกตฺเตสติ “เยน วา กรียเต”ติ วจนํ ยถา “ราชราชา”ติ วุตฺเต วิเสสตฺถาธิคโม โหติ. เอวํ วิเสสการกตา วิกรณตฺถํ. น เจวํ วจเนน กตฺวตฺโถวคนฺตพฺโพ. เตนาติ กตฺตุโน ปกรณภูตสฺสตฺถสฺส คหิตตฺตาว กตฺตุโน ปกรณภูเต การกสมาโยเค ยํ สาธกตมํ, ตํ กรณํ นามาติ อตฺโถ-วคนฺตพฺโพ.

 

[๒๘๐] ยํ กโรติ ตํ กมฺมํ

 

กิมตฺถมิทํ. “ยํ วา กโรติ, ยํ วา ปสฺสติ, ยํ วา สุณาติ, ตํ การกํ กมฺมสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. กมฺมนฺติ ครุสญฺญากรณํ กรียเตติ กมฺมนฺติ อนฺวตฺถสญฺญาย การกสภาวปริทีปนตฺถํ. 

 

รถํ กโรตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ รถนฺติ รถสทฺทโต สฺยาทฺ-ยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา กมฺมสญฺญํ กตฺวา “กมฺมตฺเถ ทุติยา”ติ ทุติเยกวจนํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยานิ. 

 

อิธปน “ยทา กโรติ, ตทา รถํ”ตฺยภิลปิตุํ น สกฺกา. ยทิ ปน สิยา, กโรตีตฺยภิลปิตุํ น สกฺกา อกตสฺส หิ รถนฺติ โวหารสฺสายุตฺตตฺตา รถสฺส จ กรณาภาวโต. “กถมิทํ ปจฺเจตพฺพนฺ”ติ. รถํ กโรตีติ นิปฺผาเทตพฺพสฺสาปิ นิปฺผนฺนสฺเสว โวหารสมฺภวา. ตถา หิ “ปฏํ วายติ, โอทนํ ปจตี”ตฺยาทินา ยสฺมึ ยสฺมึ ยํ ยํ อภินิปฺผาเทติ, ตํ ตํ พุทฺธิยา ตญฺเญว กตฺวา โวหาโร ทิสฺสติ, ตสฺมา อสมฺปถมโนตริตฺวา อิทมฺปิ กรียมานํ พุทฺธิยา ตํ วิย ปริกปฺเปตฺวา วุตฺตมิติ ทฏฺฐพฺพนฺติ. 

 

สทฺทสตฺเถปนรูปํปสฺสติ, สทฺทํ สุณาติ, กณฺฏกํ มทฺทติ, วิสํ คิรตีตฺยาทีสุ กมฺมสญฺญาย น ภวิตพฺพํ ทสฺสนาทีหิ กตฺตุพฺยาปารภูเตหิ รูปาทีนํ วิสยานํ กรียมานสฺส ยสฺส กสฺสจิ อติสยสฺสาภาวา, เยน ทสฺสนาทีนํ รูปาทิวิสยตฺถตา ภเวยฺย. “นนุ จ ทสฺสนาทีหิ รูปาทีนํ วิสยภาวาปตฺติ สิชฺฌตี”ติ. ตนฺน, ยโต วิสยภาวาปตฺติ นาเมสา อินฺทฺริเยนตฺถสฺส สมฺพนฺธคมนํ ตญฺจ ปฐมเมโวปชายเต, ตสฺมึตฺยุปชาเต ทสฺสนาทีนิ สญฺชายนฺตีติ. สจฺจเมตํ สภาวจินฺตายํ, อิทํ ปน อนุปปริกฺขิตฺวา โลกาภิมตํ. โลกาภิมตวเสน จ สทฺทปฺปฏิปตฺติ. ตถา หิ ปฐม-มวิญฺญาโต วิสโย สมุปชาเตสุ ทสฺสนาทีสุ ญาโตว ภวตีตฺยโต ทสฺสนาทินิมิตฺต-มวิจาริตํ. ญาตตฺถมวลมฺพิตฺวา อภิวิธียเต ทสฺสนาทีหิ ปตฺโต วิสโยติ. ตโต สิทฺธา กมฺมสญฺญาติ วิจารณา กตา. อิธ ปน ขีณาสวตฺตา วิหตญฺเญยฺยาวรณตฺตา ปภินฺนปฺปฏิสมฺภิทตฺตา ธีมตา มหากจฺจายนตฺเถเรน ตํ สพฺพํ ปริวชฺเชตฺวา อตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺถ-วาคฺคหณาธิกาเร “ยํ กโรติ, ตํ กมฺมนฺ”ติ วุตฺตํ. เตนาห วุตฺติยํ “ยํ วา กโรตี”ตฺยาทิ. 

 

[๒๘๑] โย กโรติ ส กตฺตา

 

กิมตฺถมิทํ. “โย กโรติ, โส กตฺตุสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิห จ ครุสญฺญากรณํ กโรตีติ กตฺตาติ อนฺวตฺถสญฺญาย การกสภาวปริทีปนตฺถํ. สพฺเพสมฺปิ กิริโยปนิสฺสยตฺตา การกตฺเต สติปิ ปุเนวํ วุตฺตตฺตา ยถา “ราชราชา, รูปรูปํ, ปทฏฺฐานนฺ”ติอาทีสุ วิสิฏฺฐตรา ราชาทโย วิญฺญายนฺเต, เอวํ สพฺพการกสโมธาเน โย สปฺปธาโน, โส กตฺตา นามาติ ทฏฺฐพฺพํ. 

 

อหินา ทฏฺโฐตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อหินาติ อหิสทฺทโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา กตฺตุสญฺญํ กตฺวา “กรเณ ตติยา”ติ วตฺตมาเน “กตฺตริ เจ”ติ ตติเยกวจเน กเต รูปํ. ครุเฬนาติ เอตฺถ “อโต เนนา”ติ เอนาเทโสว วิเสโส. อิตรานิ วุตฺตสทิสานิ. 

 

อิหาภินิปฺผนฺนวตฺถุกิริยาภินิปฺผตฺติยาปวตฺตํสาธนมิติสกฺกาวตฺตุนฺติ. ยํ ปน อวิชฺชมานสรูปตฺตา กิริโยปชนนสมตฺถตาสุญฺญํ, ตํ กถํ สาธนํ สิยา. ยทา จ ตํ น สาธนํ, ตทา เตน นิปฺผาทียมานาปิ กิริยา น สมฺภวตีติ ตตฺถ สาธฺยสาธนภาวปฺปฏิปาทนมนตฺถกํ. อโต ตทฺทีปกวจนญฺจปฺปโยคารหํ ภเวยฺย. ตํ ยถา “ชายเต สํโยโค, สพฺภิ โหติ สมาคโม”ติ. ยโต ชายเตติ สทฺทสฺสายมตฺโถ สรูปํ ปฏิลภตีติ. น จ สโต สรูปปฺปฏิลาโภ ยุชฺชติ, ปเคว ตสฺส ปฏิลทฺธ-สรูปตฺตา. ตเทวํ ยสฺส สรูปมิทานิ ลทฺธพฺพํ, ตํ กถํ วิชฺชตีติ สกฺกา วตฺตุํ. อวิชฺชมานญฺจ ตํ กถํ กิริยาย กตฺตุภาวํ ยาติ. อกตฺตริ จ ตสฺมึ กถํ ‘โย กโรติ, ส กตฺตา’ติ กตฺตุสญฺญํ ปฏิลภตีติ. อิธ ปน อปเร เอวํ วณฺณยนฺติ “สตฺติรูเป ฐิตสฺส พฺยตฺติรูปคมนํ ชายติ, ตโต ตเทว ชายเตอิติ. เตสํปิ วาเท ยทตฺถิ สตฺติรูปํ, น ตํ ชายเต. ยญฺจ ชายเต พฺยตฺติรูปํ, ตํ นตฺเถว สตฺยวตฺถายนฺติ กถํ อวิชฺชมานสฺส ชายติ, ยทิ ปเนวํ เตสมธิปฺปาโย สิยา, ยทา พฺยตฺติรูปํ ชายเต, ตทา สตฺติรูปาวิภาเคเนว ปริจฺฉิชฺชติ. น จาวิภาเคน คหิตํ, ฆฏมฺหา ปโฏ วิย สตฺติรูปโต พฺยตฺติรูปมญฺญํ สิยา. ยทิ หิ สตฺติรูปโต พฺยตฺติรูปมตฺถนฺตรภูตเมว ชายเต, ตทา สตฺติรูปวิลกฺขณญฺจ พฺยตฺติรูปํ ภเวยฺย, น เจวํ, อโต สตฺติรูปาวิภาเคน พฺยตฺติรูปสฺส สมฺภวโต ปริจฺเฉทโต อนญฺญตฺเต วิญฺญาเต สตฺติรูปสฺส เกวลสฺสาปิ ปเคว ฐิติสมฺภวา วิชฺชมาโนว ชายตีติ. ตํ เตสํ มติมตฺตเมว. ตตฺถ ภวตมปฺยนีวาริตเมตํ สตฺยวตฺถายมวิชฺชมานเมว พฺยตฺติรูป-มุตฺตรกาลมุปชายตีติ. 

 

เอตฺตาวตาจอมฺหากํวปโยชนํ, ตสฺส ตุ พฺยตฺติรูปสฺส สตฺติรูปวิภาเคน นิพฺพตฺติยา สติ ตทา กถมิทมุปยุชฺชติ สตฺติรูปโต อนญฺญตํ พฺยตฺติรูปสฺส, เอตฺตาวตา จ สตฺติรูปโต พฺยตฺติรูปมนญฺญนฺติ น สกฺกา ปฏิญฺญํ กาตุํ, กถํ หิ นาม สตฺติรูเป ฐิเต ปจฺฉาปจฺจยนฺตรโต ชายมานํ พฺยตฺติรูปํ ตโต อญฺญํ น ภเวยฺย. อปิ จ อยเมว เตสํ โทโส, เย เอวํ วทนฺติ “สตฺติรูเป ฐิเต พฺยตฺติรูปมุปชายตี”ติ. เตเนวมวิชฺชมานสฺส สํโยคสฺส ชาติยา กตฺตุภาวานุปปตฺติโต สํโยโค ชายเตติ ปททฺวยมสมฺพนฺธํ สิยาติ เอวํ โหติ สมาคโมติอาทิ วุจฺจเต. เนว ปรมตฺถวเสน สทฺทปฺปโยโค. โลกสงฺเกตสิทฺโธ หิ สทฺทปฺปโยโค. โลโก หิ สํโยโค ชายตีติ วตฺตา ปฐมเมว อญฺโญญฺญาภิมุขมตฺถทฺวยมุปลภติ. 

 

เอตฺตาวตาจสฺสสํโยคพุทฺธิสญฺชายติ. ตสฺเสทานิ พุทฺธิยํ ปติฏฺฐิตสฺส วิชฺชมานสฺเสว คหิตสฺส อุตฺตรกาลภาวินิยา ชายติกิริยาย กตฺตุภาวมาคมฺม สทฺทปฺปโยคกโรติ สํโยโค ชายติอิติ. ตเทวํ สพฺพตฺถ ชายมานสฺส ปฐมาวตฺถามตฺต-ทสฺสนโต พุทฺธิมฺหิ วิชฺชมานสฺเสว ปติฏฺฐิตสฺส อุตฺตรกาลภาวินิยา ชายติกิริยาย กตฺตุภาโว ลพฺภเตเวติ ภวเตฺยว สญฺโญโค ชายตีตฺยาทีสุ กตฺตุสญฺญาติ. ภวเตฺววํ, ‘อภาโว โหตี’ตฺยาทีสุ กถมสโต สาธนภาโวติ. โลกาภิมตวเสน. อวิชฺชมานํปิ หิ โลโก วิชฺชมานํ วิย มญฺญติ. อญฺญถาหํ คจฺฉามีติ โวหาราภาโวว สิยา. น หิ รูปารูปสนฺตานวินิมุตฺโต อหํสทฺทาภิเธยฺโย ปทตฺโถ สมฺภวติ. นาปิ นามรูปธมฺมานํ ปรมตฺถโต ฐานนิสชฺชาทิกิริยา สมฺภวติ. ยทิ หิ สิยา, อพฺยาปารตาว ธมฺมานํ หียเต. อปิ ตุ ขลุ ตถา ตถา ปวตฺเต ธมฺเม ปฏิจฺจ โลกปริกปฺปวเสน โวหาร-สํสิทฺธิ “กณฺหาวตฺตนิสิขา คจฺฉตี”ติ ยถา. ตเทวํ กิริยาการกสมฺพนฺธสฺส โลก-สมฺมุติสิทฺธตฺตา โลกสฺส จ สสวิสาโณทุมฺพรปุปฺผขํปุปฺผาภาวาทิสทฺทาภิเธยฺยสฺส ปทตฺถสฺส ตถา วิกปฺปนโต กิมิติ สาธนตา ภเวยฺย. อญฺญถา สสวิสาณาทิลิงฺคานํ ลิงฺคตฺถสฺเสวาภาวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมาปิ น ภเวยฺย. กา กเถตราสํ, เตเนว จ สิชฺฌติ “ตรูนํ วนํ, จตุรงฺคินี เสนา, อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, กาสาวธารินา วิวิธรุจิรเทหปฺปภาสมุชฺชลสิรินา โลกมฺหิ จรตา ภควตา วิย สญฺจยานุราคินา วิชฺชุชฺชาลชลิตินฺทุจาปาวนทฺเธน สญฺจารินา เหมาจเลน โลโก นิจฺจุสฺสวโยโค วิย สตตํ อจฺฉริยพฺภุโต วิย จ อาสิ ปุราติอาทิ. น หิ ปรมตฺถโต “ตรุวินิมุตฺตํ วนํ, องฺควินิมุตฺตา จ องฺคิกา สนฺติ. นาปิ กาสาวธารินา วิวิธรุจิรเทหปฺปภา-สมุชฺชลสิรินา โลกมฺหิ จรตา ภควตา วิย สญฺจยานุราคินา วิชฺชุชฺชาลชลิตินฺทุ-จาปาวนทฺเธน สญฺจารินา เหมาจเลน โลโก นิจฺจํ อุสฺสเว นิโยชิโต นิจฺจ-มจฺฉริยพฺภุตภาวญฺจ ปาปิโต อาสิ ปุราติ. ปรมตฺถโต ตาทิสสฺเสว เหมาจลสฺสา-ภาวาวจนโต วจนนฺตรโมตรติ. ยทิ สภาวโต ตาทิโส เหมาจโล น สมฺภวติ, กถํ ตสฺโสปมฺมสิทฺธิ. ยโต สพฺพตฺเถโวปมานเมวมตฺถมุปยุชฺชติ, กถํ นาโมปเมยฺยสฺส สรูปกิริยาคุณาติสยา วิวฏา ภวนฺตีติ. ยถา “ควโช รูปวา”ติ วุตฺเต “กีทิโส ควโช”ติ ปุฏฺโฐ ยสฺส โครูปํ สุวิทิตํ, ตสฺเสวํ วเทยฺย “โค วิย ควโช”ติ. วิญฺญาตสรูโป หิ โคภาโว อวิญฺญาตสรูปสฺส รูปาติสยปฺปกาสเน สมตฺโถ โหติ. ตถา นีลุปฺปลทลมิว โลจนํ, สพฺพญฺญู ธมฺมราชา วิย ธมฺมเสนาปติ ธมฺมํ เทเสตีติอาทีสุ น เจห ภวโต อธิปฺปาเยโนปเมยฺยสฺส รูปาติสยสมฺปาทโก วิทิต-สรูโป เหมาจโล สมฺภวติ. สมฺปตีทิโสธิปฺปาโย สิยา “โยยํ ภควา กาสาวธารี วิวิธรุจิรเทหปฺปภาสมุชฺชลสิรี จรนฺโต เหมาจโล วิย สญฺจยานุราคี วิชฺชุชฺชาลชลิตินฺทุ-จาปาวนทฺโธ จรนฺโต วิญฺญายตีติ. เอวมปิ ตสฺส นิจฺจุสฺสวสํโยคาทิสมฺพนฺธาภาวา-กตฺตุตา น สมฺภวติ, น เจวํ สกฺกา วตฺตุํ, ตํสทิสตฺตา ภควติเยว เหมา-จลาทิสทฺโท สมุปฺปตติ “สีโหยํ มาณวโก”ติอาทีสุ วิย. ตโต ตุลฺยาธิกรณตา สมฺภวโต กาสาวธาริยาทิสทฺเทหิ กตฺตุตา สมฺภวตีติ. “นีลุปฺปลทลมิว โลจนนฺ”ติอาทีสุ วิย เภทนิพนฺธนสฺเสว สทฺทสฺส ปยุตฺตตฺตาติ. อุจฺจเต. เนห กวิโน อุปมาโน-ปเมยฺยตาธิปฺปาโย. กิญฺจาเปตฺถ อุปมาโน อิวสทฺโท ทิสฺสติ, อถ กินฺติ เจ, สมุเปกฺขา, อถ กา สา สมุเปกฺขา. ยตฺถ วตฺตา เอวํ ทสฺเสติ “อีทิสํ นาเมทํ วตฺถุ กสฺสจิ อสทิสํ วตฺถุ วุตฺตนเยน ภินฺนมปิ เอกมิโวปฏฺฐาติ วิพฺภนฺตพุทฺธิโน, ตโต เจห โย โส ภควา วุตฺตปฺปกาโร, โส วุตฺตปฺปการเหมาจโลติ วิญฺญายติ วิพฺภนฺตพุทฺธินาติ. ตโตยํ เหมาจลาทิสทฺโท ภควติเยว นิรุฬฺโห วิพฺภนฺตพุทฺธึ ปฏิจฺเจติ กาสาวธาริยาทิสทฺเทหิ ตุลฺยาธิกรณตฺตา สมฺภวติเยว เหมาจเลนาตฺยาทิ-กตฺตุปฺปโยโค. ภวเตฺววํ, เภทนิพนฺธนสฺเสว สทฺทสฺโสปมาโนปเมยฺยสมฺพนฺธาภาเว กสฺมา ปโยโคติ เจ. สมุเปกฺขตาทีปนตฺถํ. ยเถว หิ อิวสทฺโทยํ สทิสตฺถํ ทีเปติ, ตเถว สมุเปกฺขตฺถํ, อเนกตฺถา หิ นิปาตาติ. ตเทวํ สพฺพตฺเถว โลกสงฺเกตโต โวหารสํสิทฺธิ. อาห จ “สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณนฺ”ติอาทิ.

 

[๒๘๒] โย กาเรติ ส เหตุ

 

กิมตฺถมิทํ. “โย กตฺตารํ กาเรติ, โส เหตุสญฺโญ โหติ กตฺตุสญฺโญ เจ”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. กตฺตุคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. 

 

โส ปุริโส ตํ ปุริสํ กมฺมํ กาเรตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โส ปุริโสตีทํ ปฐมาวเสน วุตฺตํ. “นนฺเวตฺถีมินา กตฺตุสญฺญาสมฺภวา ‘กตฺตริ เจ’ติ ตติยาย ภวิตพฺพนฺ”ติ. น ตตฺถ กตฺวตฺถสฺส ติปจฺจเยนาภิหิตตฺตา. อภิหิตสฺส จ ปุน วจเน ปโยชนาภาวา. ตถา หิ ยทา ปน ยตฺถ กมฺมตฺโถ กตฺวตฺโถ จ เยน เกนจิ วิภตฺติปจฺจเยนาภิหิโต, ตทา ยถา “กฏํ กโรตี”ติอาทีสุ กมฺมตฺถสฺส ทุติยาย วิภตฺติยาภิหิตตฺตา ปุน ทุติยาวิภตฺติ น โหติ, ตถา ตตฺถาปิ ทุติยา-ตติยาวิภตฺติโย น โหนฺติ อตฺตนา วตฺตพฺพสฺสตฺถวิเสสสฺสาภาวา. ตํ ยถา “ภุตฺโต โอทโน เทวทตฺเตน, โภตฺตพฺโพ โภชนีโย โภชฺโช, ภุตฺโต โอทโน เทวทตฺเตนาติ-อาทีสุ. “ภาวกมฺเมสุ ต, ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา, โณฺย เจ”ติ ตปจฺจยาทีนํ กมฺมนิ สมฺภูตตฺตา น ทุติยาวิภตฺติ โหตีติ ลิงฺคตฺถมตฺตํ ปนาเปกฺขิตฺวา ปฐมาว. ตถา “โภชฺชเต โอทโน ภวตา”ติอาทีสุ “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ เตวิภตฺติยา กมฺมนิ สมฺภูตตฺตา. “คามํ คโต เทวทตฺโต, คจฺฉติ คามํ เทว-ทตฺโต”ติอาทีสุปิ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตริ, กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ตปจฺจยาทีนํ กตฺตริ สมฺภูตตฺตา วุตฺตนเยน ปฐมาว. 

 

“นนุ จ ยถา ‘ภุชฺชเต’ติอาทีสุ ‘อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี’ติ เต-วิภตฺติยา กมฺมนิ สมฺภเว สติปิ ‘ภาวกมฺเมสุ โย’ติ กมฺมนิ ยปจฺจโย สมฺภวติ, ตถา อิธาปิ ภวิตพฺพนฺ”ติ. น ตตฺถาปิ ยปจฺจยสฺส กมฺมวจนิจฺฉายาภาวโต. น หิ ตตฺถ ยปจฺจโย กมฺมตฺถวาจโก เอกสฺเสวตฺถสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ วจเน ปโยชนาภาวา. เอวํ สนฺเต กสฺมา ภาวกมฺมคฺคหณํ กตนฺติ เจ. “ภาวกมฺมวิสเย ยปจฺจโย โหตี”ติ ยปจฺจยวิสยภาวปริทีปนตฺถํ. เตน กิมายาตนฺติ เจ. รูปสํสิทฺธิ. 

 

“นนฺวิธาปิ กมฺมกตฺตุวิสเย ภวิตพฺพเมวา”ติ. น เหฏฺฐา วิย รูปสํสิทฺธิยาภาวา วิสุํ วตฺตพฺพสฺส จ อตฺถวิเสสสฺสาภาวโต. ตํ ปุริสนฺติ เอตฺถ ปน “กึ ปโยชก-พฺยาปารํ ปฏิจฺจ กมฺมสญฺญา ภวติ, อถ สพฺยาปารํ ปฏิจฺจ กตฺตุสญฺญาติ. พลวตรตฺตา กมฺมสญฺญาย ภวิตพฺพํ. เอตฺถ หิ กมฺมภาโว ปธานภูตปฺปโยชก-พฺยาปารสมฺพนฺธิตาย ปธาโน. อิตโร คุณภูตสพฺยาปารสมฺพนฺธิตาย อุปสชฺชนิภูโต. น จ เตสุ ปธาโน ปโรโธ ยุตฺโต. ยทิ หิ คุณภูโต ปทตฺโถ ปธานสนฺนิสฺสิต-มปนียการิยํ สนิพนฺธนํ การิยมุปฏฺฐาเปติ. ตถา จ สติ ผลรูเป น ปธาโน ปโรโธ กโต ภเวยฺย. น จ คุณานมยํ ปกติปธาโน ปโรโธ นาม. ยโต ปธาโน-ปการาย สํวตฺตนฺเต คุณา. ปธาโน ปโรธญฺจ กุรุมานา คุณมตฺตเมว ปชเหยฺยุํ. ตโต ปธานภูตปฺปโยชกพฺยาปารนิพนฺธนา กมฺมตาว สมฺปชฺชติ. ตตฺถ จ “คติ ฯเปฯ สยาทีนํ การิเต วา”ติ วิกปฺเปน ทุติยา ภวติ. สติ หิ สิทฺเธ ตทตฺถมสฺส วจนํ. เตเนว โหติ เตน ปุริเสนาติ. ภวเตฺววํ,

 

เนกฺขํคีวํเตการิสฺสํขุชฺเชคนฺตฺวากุสาวตึ

สํคามํโอตริตฺวานสีหนาทํนทีกุโส.

 

สาวตฺถึคนฺตฺวาปิณฺฑายจรติ, คามํ คนฺตฺวา ฐิโต, สาวตฺถึ คนฺตฺวา อาคจฺฉตีติอาทีสุ กถํ กมฺมตา สมฺภวติ. ตตฺถ หิ คมนาทีนิ ตทงฺคตฺตา คุณ-ภูตานิ. อิตรานิ จ ตพฺพิเสสตฺตา ปธานภูตานิ. เตสุ จ ปธานสนฺนิสฺสิเตน วิธินา ภวิตพฺพนฺติ กุสาวติปฺปภุตีนโมกาสาปาทานตา สมฺภวติ, น กมฺมตา. ตถา อปาทานสุตฺเต ตฺวาโลเป กมฺมาธิกรเณสูติ น วตฺตพฺพํ, ปาสาทาเปกฺขตีติอาทีสุ สพฺพทา กมฺมาธิกรณภาวสมฺภวา อาโรหนาทีนํ อปฺปธานตฺตา อเปกฺขนาทีนญฺจ ปธานตฺตา ตนฺนิพนฺธเนน วิธินา ภวิตพฺพนฺติ. วุจฺจเต. 

 

ทุวิโธหิวตฺตุโนอธิปฺปาโย สามญฺญาธิปฺปาโย วิเสสาธิปฺปาโย จ. ตตฺถ ยทา ปุพฺพกาลภาวินมุตฺตรกาลภาวินญฺจ กิริยาสามญฺญวิเสสํ พุทฺธิยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา สทฺทสิทฺธิมารภเต, ตทายํ นฺยาโย สโมตรติ, กิเมตฺถ ปธานนิพนฺธนํ ภวติ, อเถตรนิพนฺธนนฺติ. ยทา ปน การิสฺสนฺติอาทิกมุตฺตรกาลภาวินํ กิริยาวิเสสมน-เปกฺขิตฺวา ปุพฺพกาลภาวินํ กิริยาสามญฺญมเปกฺขติ, ตทา ปจฺฉากาลภาวิโน กิริยาวิเสสสฺสานเปกฺขิตตฺตา อเปกฺขิตคุณนิพนฺธเนน วิธินา ภวิตพฺพนฺติ โก โทโส กมฺมตาปาทาเน. ยทิ จ สิยา ปจฺฉาปิ อุตฺตรกาลภาวิกิริยาหิ สมฺพนฺธสมฺภวโต ปธานสนฺนิสฺสิเตน วิธินา ภวิตพฺพนฺติ. ตนฺน, ปุพฺพปฺปวตฺตาภิสงฺขารปฺปฏิเสธน-สมตฺถสฺส ยสฺส กสฺสจิ อภาวา, น หิ อวิญฺญาตกฺขเณ วิหตสฺส วิญฺญาตกฺขเณเยว ชีวิตานุสนฺธาปนํ ยุตฺตํ. นาปิ ตํ ปุริสํ กมฺมํ กาเรตีติอาทีสุ เหตุกตฺตุวิสเยสุ คุณปฺปธานพฺยาปารานํ เอกปทปริจฺฉินฺนตฺตา “เนกฺขํ คีวํ เต การิสฺสนฺ”ติอาทีสุ วิย คุณปฺปฏิพนฺธเนน วิธินา ภวิตพฺพนฺติ สกฺกา วตฺตุํ. ภินฺนปทปริจฺฉินฺเนสุ ปน “ปจิตฺวา โอทโน ภุญฺชเต”ตฺยาทีสุ อุภยาธิปฺปายสฺส สมฺภวโต กทาจิ “ปจิตฺวา โอทนํ ภุญฺชเต”ติปิ ปโยโค สิยา “เนกฺขํ คีวํ เต การิสฺสนฺ”ติอาทีนิ วิยาติ เจ. น อีทิสสฺเสว ปโยคสฺสาภาวา. น หิ กทาจิปิ ปโยควิจกฺขณา ตาทิสํ ปโยคมภิปฺปโยเชนฺติ. ยถา น กทาจิปิ นีลาทิสทฺเทน ตํ คุณสมเวตํ ปฏาทิก-มตฺถมนเปกฺขิตฺวา สามญฺญตฺถเมวาเปกฺขิตฺวา นีลนฺติ ปโยคํ กตฺวา ปจฺฉา ปโฏติ ปโยเชนฺติ, เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ ปโยคานุรูปโต วิเสสาธิปฺปาโยว มนสิกาตพฺโพ, อญฺญตฺร สามญฺญาธิปฺปาโย อญฺเญสํ ตทนุรูปตฺตา. อิจฺฉานุปุพฺพิกา หิ สทฺทปฺ-ปฏิปตฺตีติ. 

 

กาเรตีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ปฏิลทฺธเหตุสญฺญา-ทิสฺส เหตุกตฺตุโน สมฺภวา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ เณปจฺจยนฺตสฺส “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ กตวุทฺธิโน “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺติมฺหิ กเต รูปํ. 

 

ตสฺส ปุริสสฺสาติ เอตฺถ “กฺวจิ ทุติยาฉฏฺฐีนมตฺเถ, ตติยาสตฺตมีนญฺเจ”ติ วตฺตมาเน “ฉฏฺฐี เจ”ติ ตติยตฺเถ ฉฏฺฐี. หาเรตีตฺยาทีนิ หร=หรเณ, ปฐ=พฺยตฺติยํ วาจายํ, ปจ=ปาเก, ธร=ธารเณตีเมสํ รูปานิ. ยเมตฺถ น วุตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

 

[๒๘๓] ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี 

 

กิมตฺถมิทํ. “ยสฺส วา ปริคฺคโห, ตํ สามิสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. กิริยาภิสมฺพนฺธาภาวา เนห การกตา สมฺภวติ. เอตฺถ จ ปริคฺคโหติ สํสทฺทาภิเธยฺยาว วุตฺโต. โส หิ ปริคฺคยฺหตีติ ปริคฺคโหติ วุจฺจติ. วาคฺคหเณนตฺถวิกปฺปเน น สามิ. สมูห-สมีป-วิการา-วยวาทิเภเท สงฺคณฺหาติ. เตน “ยสฺส วา ปริคฺคโห, ยสฺส วา สามี, เยสํ วา สมูโห”ติอาทินา นเยนตฺโถ โยเชตพฺโพ. 

 

สามีติ ครุสญฺญากรณํ สฃฺฃิโน สภาวปริทีปนตฺถํ. สามีติ หิ สํสทฺทโต “สํ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “ทณฺฑาทิโต อิกอี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ มชฺเฌ ฐิตสฺส ทีฆํ กตฺวา อนฺตสฺส จ มการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ. 

 

ตสฺส ภิกฺขุโนติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภิกฺขุโนติ ภิกฺขุสทฺทโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ อิมินา สามิสญฺญํ กตฺวา “สามิสฺมึ ฉฏฺฐี”ติ ฉฏฺเฐกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ วตฺตมาเน “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ. อตฺตโนติ เอตฺถ สวิภตฺติสฺส “อตฺตนฺโต หิสฺมิมนตฺตํ, ตโต สฺมึ นี”ติ วตฺตมาเน “สสฺส โน”ติ โนอาเทโสว วิเสโส.

 

[3] เตสํ ปรมุภยปตฺติมฺหิ

 

กิมตฺถมิทํ. “เตสํ อปาทานาทีนํ ฉนฺนํ การกานํ อุภยมฺหิ สมฺปตฺเต ยํ ปรํ, ตญฺเญว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. 

 

คาวํ โทหตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คาวนฺติ โคสทฺทโต อปาย-กิริยาย สมฺภวโต อปาทานสญฺญาย จ, โทหนกิริยาย กมฺมตฺถสมฺภวโต กมฺม-สญฺญาย จ สมฺภเว ปรตฺตา อิมินา กมฺมสญฺญํ กตฺวา “กมฺมตฺเถ ทุติยา”ติ ทุติเยกวจนํ กตฺวา “คาว เส”ตฺยธิกิจฺจ “อวํมฺหิ จา”ติ โคสทฺทนฺตสฺส อาวาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. 

 

ธนุนาติ ธนุสทฺทโต สราปคมนํ ปฏิจฺจ อปาทานสญฺญาย จ, กิริยา-สาธกตมํ ปฏิจฺจ กรณสญฺญาย จ สมฺภเว ปรตฺตา อิมินา กรณสญฺญํ กตฺวา “กรเณ ตติยา”ติ ตติเยกวจเน กเต รูปํ. 

 

กํสปาติยาติ กํสปาติสทฺทโต โภชนาปคมนํ ปฏิจฺจ อปาทานสญฺญาย จ โภชนาธารกตฺตา โอกาสสญฺญาย จ สมฺภเว ปรตฺตา อิมินา โอกาสสญฺญํ กตฺวา “โอกาเส สตฺตมี”ติ สตฺตมฺเยกวจนญฺจ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุ-วณฺณา ฌลา”ติ วตฺตมาเน “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถก-วจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนมิ”ติ วตฺตมาเน “ปโต ยา”ติ สฺมึวจนสฺส ยาเทเส กเต รูปํ. 

 

อิจฺฉาโตหิการกานิภวนฺตีติคาวํ โทหตีตฺยาทีสุ คาวาทีนํ กมฺมาทิ-ภาเวนิจฺฉิตตฺตา อปาทานภาโว จ น สมฺปชฺชติ. ตถาติ “วลาหกา นิคฺคมฺม เตโช ปกาสตี”ติ วุตฺเต เตชโส ฐิตฺยเปกฺขํ กตฺวา วลาหกสฺโสกาสตา อจฺจนฺต-มสนฺนิหิตา. ตถา วลาหกสฺส จ ตทวยวสฺส จ เตชโส อเภทวเสน คเหตฺวา นาปิ กตฺตุตา สมฺภาวียติ. ตถา “วลาหเก เตโช ปกาสตี”ติ วุตฺเต วุตฺตนเยน นาปาทานตา วา กตฺตุตา วา น สมฺภาวียติ. ตถา “วลาหโก ปกาสตี”ติ วุตฺเต เภทสนฺนิสฺสิตาปาทานตาธิกรณตา วา นิวตฺตตีติ. 

 

“นนฺเวโกเยว พลิพทฺโท ยทา สยํ คจฺฉติ, ตมญฺโญ ตสฺมึเยว ขเณ ปสฺสติ, อถญฺโญ เตเนว ยาติ, อปโร ตสฺส ติณํ ททาติ, ตสฺส สรีรโต เสทา นิปตนฺติ, วิสาณญฺจ ตสฺส สนฺตกํ, ตสฺมึ ปุริโส อุปวิฏฺโฐ, อิตโร ตํ นิวตฺเตตุ-กาโม อาลปติ, ตทา เอกกฺขเณเยว วตฺตาโร ภวนฺติ ‘พลิพทฺโท คจฺฉติ, พลิพทฺทํ ปสฺสามิ, พลิพทฺเทน ยาติ, พลิพทฺทสฺส ทียเต, พลิพทฺทมฺหา นิปตนฺติ, พลิพทฺทสฺส วิสาณํ, พลิพทฺเท อุปวิฏฺโฐ, โภ พลิพทฺท ติฏฺฐา’ติ, เอวเมกสฺส เอกกฺขเณเยว กตฺตาทิภาโว สมฺปชฺชตี”ติ. วิสมมิทํ นิทสฺสนํ. เยน คาวาทีสุ จ วลาหกาทีสุ จ เอโกเยว วตฺตา. อิธ ปน พหโว, ยตฺถ เจโก, กถํ ตตฺเถกกฺ-ขเณ ภินฺนาธิปฺปาโย ภินฺนปฺปโยโค วา สิยาติ. ยตฺถ จ พหโว วตฺตาโร, ตตฺถ โกนาเมกกฺขเณ ภินฺนาธิปฺปายปฺปโยคานํ นิวาริตา. เอวเมกสฺส วตฺตุโน เอกกฺขเณเยว เอกสฺมึ อตฺเถ ภินฺนาธิปฺปายปฺปโยคาภาวโต วินาปิ โยคารมฺเภนา-ธิปฺเปตตฺถสิชฺฌนโต อลํ สุตฺตวจเนน, น เจโส ปุริโม ปาโฐ.

 

[๒๘๔] ลิงฺคตฺเถ ปฐมา

 

กิมตฺถมิทํ. “ลิงฺคตฺเถ ปฐมาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ลิงฺคสฺส อตฺโถ ลิงฺคตฺโถ. ตสฺมึ ลิงฺคตฺเถ. “ลิงฺคตฺเถ วิภตฺยุปฺปตฺยาภาวา ลิงฺคตฺถาภิธาเน”ติ อตฺโถ ยุชฺชติ. เอตฺถ จ ลีนํ องฺคนฺติ ลิงฺคํ. ลีนนฺติ อปากฏํ. องฺคนฺติ อวยโว. อิทํ วุตฺตํ โหติ “ยถา ปน กทลิรุกฺขานํ คพฺภปตฺตมปากฏมงฺคํ, เอวํ ปุริโส”ติ-อาทีนํปิ นิปฺผนฺนปทานํ ปฐมํ ถเปตพฺพรูปํ. อปากฏตฺตาวยวตฺตา จ ลิงฺคนฺติ วุตฺตํ. เตน ตทฺธิตสมาสกิตกาขฺยาตวิภตฺยนฺตานมลิงฺคตา วิญฺญายติ. น หิ “วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ, รญฺโญ ปุริโส”ติ สิทฺธานํ วาสิฏฺฐ-ราชปุริสสทฺทานํ “ปจติ ปุริโส”ติอาทีนํ ปฏิลทฺธาขฺยาตนามวิภตฺติกานญฺจาปากฏตา สมฺภวติ. น จ “การโก, ปจตี”ติอาทีนํ กร-ปเจตฺยาทิธาตุรูปมปากฏตฺตาวยวตฺตา จ ลิงฺคนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุํ “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ เอตฺถ วิสุํ ธาตุคฺคหณโต นามวิภตฺย-ธิการตฺตา จ. เตเนวิจฺฉิตานิจฺฉิตสงฺคหวิวชฺชนํ กตฺตุกาโม “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ อาห. อถ วา ลิงฺคนามปาฏิปทิกสทฺทานํ สมานตฺถตฺตา สกฺกตคนฺเถ จตฺถวโต ธาตุปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตสฺส ปาฏิปทิกสญฺญาย วิหิตตฺตา “ปร-สมญฺญา ปโยเค”ติ วจนโต สกฺกตคนฺเถ นิทฺทิฏฺฐานํ โฆสาโฆสูปธาทิสญฺญาน-ญฺจาปริจฺจาคา, อญฺญตรสฺมึ วา สกฺกตคนฺเถ ธาตุปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺคนฺติ วจนโต จ ปรสมญฺญาวเสนาห “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ. อญฺญตฺร ปน ปาฏิปทิกตฺถมตฺเต ลิงฺคตฺถมตฺเต ปริมาณมตฺเต วจนมตฺเต จ ปฐมาวิภตฺติ โหติ. ตตฺถ จ ปาฏิปทิกตฺโถ นาม ปาฏิปทิกาภิเธยฺยา สตฺตา. สา ปน วิสุํ อตฺถิ-สกฺกา-ลพฺภา-จ-วาห-อหเอวมาทีสุ ลพฺภติ. น หิ ตตฺถ ปุมิตฺถินปุํสกลิงฺคภาโว วา ขาริโทณาทิปริมาณภาโว วา เอกตฺตาทิวจนภาโว วา สมฺภวติ. 

 

ลิงฺคนฺติ “อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส, อยํ นปุํสโก”ติ สญฺชานนเหตุโก วตฺถุโน วิสทาวิสโทภยรหิตากาโร. โส หิ ลีนสฺส ปุมิตฺถินปุํสกตฺถสฺส คมนโต วา ลิงฺคนโต วา ลิงฺคนฺติ วุจฺจติ. อถ วา

 

ถนเกสวตีอิตฺถีมสฺสุมาปุริโสสิยา

อุภินฺนมนฺตรํเอตํอิตโรภยมุตฺตโกติ

วุตฺตา ถนเกสาทโยปิ. 

 

อิมสฺมึปนตฺเถอวิญฺญาณกสฺสปุมิตฺถาทิภาโววุตฺตนเยนสุวิญฺเญยฺโยว. ลิงฺคมตฺเต “รุกฺโข, ปญฺญา, จิตฺตนฺ”ติอาทิ. เอตฺถ จ สตฺตาวินิมุตฺโต วุตฺตากาโร สมฺภวตีติ ปาฏิปทิกตฺถวินิมุตฺตเมว ลิงฺคํ. สทฺโท หิ ปฐมํ สตฺตาภิธายโก. ตโต ตํ มุเขน ตสฺส ลิงฺเคน วา วจเนน วา โยโค วุตฺโต. ตโตว ลิงฺคปริมาณ-วจนานิ ตโต วิสุํ วุตฺตานิ. ปริมาณมตฺเต โทโณ ขารี อาฬฺหกนฺติ. เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ ปาฏิปทิกตฺโถ ลิงฺคํ วา สมฺภวติ. ปริมาณญฺเจตฺถ อธิกํ. ตสฺมา ตตฺถ น สิชฺฌตีติ ปริมาณคฺคหณํ กตํ. วจนนฺติ เอกตฺตาทิ. เอโก เทฺวติ-อาทีสุ เอกาทิสทฺเทเนว เอกตฺตาทิโน วุตฺตตฺตา เอกวจนาทีนมภาวปฺปสงฺเค วจนคฺคหณํ กตํ. เตน ตตฺถ วจนมตฺเต อุทีรณมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหตีติ เอวมติปปญฺจิตํ. 

 

นิปฺปปญฺเจนปนมหากจฺจายเนนวิสทาวิสโทภยรหิตาการสหิตสฺสตพฺพินิ-มุตฺตสฺเสโวปสคฺคาทิปทตฺถสฺส ลีนสฺส คมนโต ลิงฺคนโต ปรสมญฺญาวเสน วา สทฺทเมว ลิงฺคนฺติ คเหตฺวา หตฺถิปทํ วิย ปทชาตสงฺคาหกํ, ภควโต วรปาท-ปงฺกชสมภินิวิฏฺฐจกฺกลกฺขณํ วิย จ วิวิธลกฺขณสงฺคาหกํ วุตฺตปฺปการตฺถสงฺคาหกํ ลกฺขณมารภตา “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ วุตฺตํ. อสฺส ปน สุตฺตสฺโสปสคฺคานํ เกสญฺจิ นิปาตปทานญฺจตฺโถ อาขฺยาตกิตกตทฺธิตสมาสาภิหิตตฺโถ จ วิสโย. ตตฺถ อุปสคฺค-นิปาตตฺโถ กตฺตุตาทิวินิมุตฺตตฺตา นาญฺญวิสยโต วิสโย. อาขฺยาตาทีหิ วุตฺตตฺโถ ปน กตฺตาทิภาวสฺสาขฺยาตาทีหิ วุตฺตตฺตา ปุน ทุติยาตติยาทีหิ วตฺตพฺโพเยว นตฺถีติ อตพฺพิสยโต วิสโย. 

 

ตถาขฺยาตาภิหิเต อตฺเถ ตาว “ภควา ธมฺมํ เทเสติ, เตน ธมฺโม ปกาสียเต”ตฺยาทิ. เอตฺถ จ “เทเสติ, ปกาสียเต”ติ เอตฺถ “กตฺตริ ปรสฺสปทํ, อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ กตฺตุกมฺมนิ วิภตฺยุปฺปตฺติสมฺภวา “ภควา, ธมฺโม”ติ คหิตสฺส กตฺตุกมฺมภาโว วิภตฺติยาเยวาภิหิโตติ ตโต ตติยาทิวิภตฺยุปฺ-ปตฺติ น โหติ. อถ โข ลิงฺคตฺถมตฺตํ ปนาเปกฺขิตฺวา ปฐมาว. 

 

ตถากิตกาภิหิเต “คามํ คโต เทวทตฺโต, ภควตา ธมฺโม เทสิโต”ติอาทีสุ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตริ, ภาวกมฺเมสุ ตา”ติ ตปจฺจเยน กตฺตุกมฺมุโนภิหิตตฺตา. ตทฺธิตาภิหิเต ปน “วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ, นาวาย ตรติ, มนสิ สนฺนิธาปิตนฺ”ตฺยาทีสฺ-วตฺเถสุ ณ-ณิกาทีนํ สมฺภูตตฺตา สามิกรณาทิภาโว ตทฺธิตาภิหิโตเวติ ปฐมาว สมฺมา ปวิสติ. สมาสาภิหิเตปิ “สมฺปตฺตมุทกมิมํ คามํ, ชิตานิ อินฺทฺริยานิ อเนน สมเณนาติ กมฺมาทีสฺวตฺเถสุ สมาสสฺส สมฺภูตตฺตา กมฺมาทโย สมาสาภิหิตาติ ปฐมาว ปติฏฺฐํ ลภติ. อภิหิตฐาเนปิ อตฺตโน วิสยตฺตา วิภตฺยุปฺปตฺติ กสฺมา น โหตีติ เจ. ยถา ‘ธมฺมํ เทเสตี’ติอาทีสุ กมฺมุโน ทุติยายาภิหิตตฺตา ปุน ทุติยา น โหติ, เอวมตฺตนา วตฺตพฺพตฺถวิเสสาภาวา. ปกาสียเตติอาทีสุ กมฺมนิ เตวิภตฺยุปฺปตฺติสมฺภเวปิ อตฺตโน วิสยตฺตา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจโย วิย ภวตูติ เจ. ตนฺน, ตตฺถ รูปสํสิทฺธิสมฺภวา อิธ จ ตทภาวโต. 

 

ปุริโสตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุริโสติอาทิกานิ ตีณิ สุวิญฺ-เญยฺยานิ. เทฺวติ ทฺวิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยนฺ”ติ วตฺตมาเน “โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว เจ”ติ สวิภตฺติสฺส ทฺวิสทฺทสฺส เทฺวอาเทเส กเต รูปํ. จ-เวตฺยาทีนิ จาทีหิ สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วิภตฺติ-โลเป กเต รูปานิ. สงฺคหกาโร ปน “ลิงฺคกตฺตุกมฺมกรณสมฺปทานาปาทานสามิ-ภูมทิสาโยคาลปเนสุ ปฐมา โหตี”ติ อาห. 

 

ลิงฺคตฺเถ

ตถาคโตชิโนพุทฺโธโลกเชฏฺโฐนราสโภ

มุนินฺโทสุคโตนาโถโคตโมสกฺยปุงฺคโวติ.

 

กตฺวตฺเถ

โยโพธิรุกฺขํโรเปติ  โย จ ปพฺพชิโต นโร

โยจสตฺถุกโรพิมฺพํธุวํพุทฺโธภวิสฺสตีติ.

 

กมฺมตฺเถ 

“โย โว อานนฺท มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา”ติ. 

 

กรณตฺเถ

ปรวิตฺตมทินฺนํตํกาเยนวจสาปิวา

โยภิกฺขุเถยฺยจิตฺโตโสฐานาจาเวติคณฺหติ. 

 

อาวิกตาหิสฺสผาสุโหติ, อชฺฌาสยํ อาทิพฺรหฺมจริยนฺติ. เอตฺถ จ สงฺคหการสฺสาธิปฺปาโย “เถยฺยจิตฺเตน อาวิกตาย อชฺฌาสเยน อาทิพฺรหฺมจริเยนาติ วตฺตพฺเพ ปจฺจตฺเตน นิทฺเทโส”ติ. ตตฺถ จ ยทิ เถยฺยจิตฺโตติ จิตฺตนิทสฺสนํ, นปุํสกลิงฺคตฺตา เถยฺยจิตฺตนฺติ วตฺตพฺพํ สิยา, ตสฺมา เถนนํ เถยฺยํ. ภาเว ณฺยปจฺจโย. ตํ อสฺส อตฺถีติ เถยฺยํ. เถยฺยํ จิตฺตํ ยสฺส โส เถยฺยจิตฺโต. เถยฺยญฺจ ตํ จิตฺตญฺจาติ เถยฺยจิตฺตํ. ตํ อสฺส อตฺถีติปิ เถยฺยจิตฺโตติ ปุคฺคล-นิทสฺสนวเสน สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ตทา ฐาเนเยว ปฐมา. สงฺคหการกสฺส ปน ลิงฺควิปริยายกรณเมว ปติสรณํ.

 

สมฺปทาเน

ยํปาปํปกตํกมฺมํพาลิเสเยหิจินฺติตํ

นเทตินรกํตํเตนจปสฺสามิอิสฺสเรติ.

 

อปาทาเน

ปาปกมฺเมสฺวสนฺตุฏฺฐิมิจฺฉาชีโวมหิจฺฉตา

มิจฺฉาทโยอิเมธมฺมาพุทฺโธทูรตโรภเวติ.

 

“มิจฺฉาปกาเรหิ อิเมหิ ธมฺเมหี”ติ วุตฺตํ โหติ. 

 

สามฺยตฺเถ 

สพฺเพพุทฺธาพลปฺปตฺตาปจฺเจกานญฺจยํพลํ

อรหนฺตานญฺจเตเชนรกฺขํพนฺธามิสพฺพโสติ.

 

ภูมตฺเถ

โลเกชาโตวสมฺพุทฺโธภควาจิตฺตมิสฺสโร

วิสเยนปฺปมชฺเชยฺยปทุมํวิยโสภตีติ.

 

“จิตฺเต”ติ วุตฺตํ โหติ. 

 

ทิสาโยเค “เยน ภควา, เตนุปสงฺกมี”ติ. 

 

อาลปเน “อติกฺกนฺตํ โภ โคตม, อุฏฺเฐหิ วีร วิชิตสงฺคาม สตฺถวาห อณณวิจรโลเก”ติ. สพฺพเมตํ ลิงฺคตฺถตฺตานติกฺกมนโต ยถาโยคมิมสฺส โจปริ สุตฺตสฺส จ วิสโย”ติ.

 

[๒๘๕] อาลปเน จ

 

กิมตฺถมิทํ. “อาลปนตฺเถ จ ปฐมาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺถคฺคหณํ ปฐมคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อภิมุขํ กตฺวา ลปนํ อาลปนํ. ตสฺมึ อาลปเน. อิมสฺส วิสุํ วจนํ สิทฺเธ สตฺยารมฺภสฺส นิยมาย สํวตฺตนโต “อาลปเน สติ ลิงฺคตฺเถ ปฐมาวิภตฺติเยว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จคฺคหณํ ปฐมคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. 

 

โภ ปุริสาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โภติ ภวนฺตสทฺทโต อิมินา อาลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ คสญฺญํ กตฺวา “ภวโต โภโต”ติ วตฺตมาเน “โภ เค ตู”ติ ภวนฺตสทฺทสฺส โภอาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ คมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. 

 

ภวนฺโตติ ภวนฺตสทฺทโต อิมินา โยวจนํ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ วตฺตมาเน “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตสฺส นฺตุพฺยปเทสํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, มยํ โยมฺหิ ปถเม”ติ วตฺตมาเน “นฺตุสฺส นฺโต”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นฺโตอาเทเส กเต รูปํ. 

 

ราชาติ ราชสทฺทโต อาลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส คสญฺญญฺจ “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “อการปิตาทฺยนฺตานมา”ติ อนฺตสรสฺสาการาเทสํ กตฺวา “โภ เค ตุ, ฌลปา รสฺสนฺ”ติ วตฺตมาเน “อากาโร วา”ติ อาการสฺส รสฺเส กเต วุตฺต-นเยน คโลเป กเต รูปํ. ราชาโนติ ราชสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “พฺรหฺมตฺต-สขราชาทิโต อมานนฺ”ติ วตฺตมาเน “โยนมาโน”ติ โยวจนสฺสาโนอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. 

 

เหติ เหสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา วิภตฺติโลเป กเต รูปํ. สเขติ สข-สทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสา คสญฺญํ กตฺวา “สขโต คสฺเส วา”ติ คสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. สขิโนติ สขสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “โยนมาโน”ติ วตฺตมาเน “สขโต จาโยโน”ติ โนอาเทสํ กตฺวา “สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสู”ติ สขสทฺทนฺตสฺสิการาเทเส กเต รูปํ.

 

[4] เสสา กมฺมกรณสมฺปทานาปาทานสามฺยาทินิทฺเทเสสุ

 

กิมตฺถมิทํ. “เสสา ทุติยาตติยาจตุตฺถิปญฺจมิฉฏฺฐิสตฺตมิวิภตฺติโย กมฺมกรณ-สมฺปทานาปาทานสามฺยาทินิทฺเทเสสุ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อาทิคฺคหเณโนกาสตฺตมาห. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. 

 

อิทํปนสญฺญาธิการนิยมปริภาสาวิธิสุตฺเตสุกตมํสุตฺตํ, ยทิ สญฺญาสุตฺตํ, ตทนุรูปวเสน วตฺตพฺพํ, อถ อธิการสุตฺตํ อุปริเยว ‘กรเณ ตติยา’ติอาทินา มหตา สุตฺตปฺปพนฺเธเนว สุวิญฺเญยฺยตฺตา นิรตฺถกเมว สิยา. ยทิ ปน สิยา นิยโมติ, ตถาปิ น วตฺตพฺพํ กรณาทีสฺวญฺญาสํ วิภตฺตีนํปิ ทิสฺสนโต. นาปิ ปริภาสา วินาปิ ตาย ‘กรเณ ตติยา’ติอาทินาว สิชฺฌนโต. นาปิ วิธิสุตฺตนฺติ สกฺกา วตฺตุํ อุปริเยว วิธานสฺส ทิสฺสนโต. เอเตหิ จ วินิมุตฺตํ สุตฺตํ นาม นตฺถิ, น เจตํ โปราณกสุตฺตํ. ‘กรเณ ตติยา’ติอาทีนํ ปน โปราณกถา ตตฺถ ตตฺถ สญฺญา-สุตฺเตสุ อปาทานมิจฺจเนน กฺวตฺโถติอาทีนิ วตฺวา เตสญฺเญวาหรณโต วิญฺญายติ. อถาปิ เจทํ โปราณกสุตฺตํ สิยา. เสสคฺคหเณน ปถมญฺเญว ถเปตฺวา เสสา คเหตพฺพา ภเวยฺยุํ. เอวํ สนฺเต กตฺตริ ตติยาวิธายกํ กตฺตุคฺคหณํ กฺว นาม ปวิฏฺฐํ. ตสฺมา ยาเนตฺถ อธิกานีติ วุตฺตานิ, เตสฺวเปมนีเย ฐาเน เปมสฺส อกตฺตพฺพโต เปมมกตฺวา ยถาวุตฺเตเสฺวว สุตฺเตสฺวาทโร กาตพฺโพ. เอวํ หิ สุยฺยเต สงฺเขโปปชนิตวิพฺภนฺตพุทฺธีหิ มนฺเทหิ อูนมิทนฺติ มญฺญมาเนหิ สุทตฺต-กิสิว-นิรุตฺติ-มหานิรุตฺติโต กานิจิ สุตฺตานิ อิห ปกฺขิตฺตานีติ, น เจตานิ สุปริสุทฺเธ ปุริมโปตฺถเก สํทิสฺสนฺตีติ. 

 

[๒๘๖] กรเณ ตติยา

 

กิมตฺถมิทํ. “กรณการเก ตติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. 

 

มนสาติ มนสทฺทโต “เยน วา กรียเต ตํ กรณนฺ”ติ กรณสญฺญํ กตฺวา อิมินา ตติเยกวจนญฺจ กตฺวา “มโนคณาทิโต สฺมึนานมิอา”ติ นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา ตเมว อธิกิจฺจ “ส สเร วาคโม”ติ สาคเม กเต รูปํ. 

 

สงฺคหกาโรปน “กรณกตฺตุกมฺมปญฺจมิสตฺตมฺยตฺเถ นิปาตปฺปโยเค ปฏิกฺเขเป ปจฺจตฺเต กุจฺฉิตงฺเค อิตฺถมฺภูเต กิริยาปวคฺเค ปุพฺพสทิสสมานูนกลหนิปุณมิสฺสก-สขิลาทิโยเค เหตฺวตฺเถ กาลทฺธาเน วิเสสเน มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ จ ตติยา โหตี”ติ อาห.

กรเณ -- ตาว

รุกฺขํฉินฺทติขคฺเคนสีสํหตฺเถนโสธเย

ตจฺฉติวาสิยาทารุํสตฺเถนปสโวหตาติ.

 

กตฺตริ -- สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโมติ. 

กมฺมนิ -- ติเลหิ เขตฺเต วปติ, สํวิภเชถ โน รชฺเชนาติ. 

ปญฺจมฺยตฺเถ -- สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณนาติ. 

สตฺตมฺยตฺเถ -- เตน โข ปน สมเยนาติ. 

 

นิปาตปฺปโยเค -- สํโฆ สหาปิ คคฺเคน วินาปิ คคฺเคน อุโปสถํ กเรยฺย สทฺธึ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ, สพฺเพหิ เม ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว, อลนฺเต อิธ วาเสนาติ. 

 

ปฏิกฺเขเป -- กินฺเต อิธ วาเสน, กึ มุณฺฑเกน สมเณน, กินฺเต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กินฺเต อชินสาฏิยา, กินฺเต วกฺกลิ อิมินา ปูติกาเยน, กึ เม เอเกน ติณฺเณน ปุริเสน ถามทสฺสินาติ. 

 

ปจฺจตฺเต -- อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนติ, มณินา เม อตฺโถติ. 

กุจฺฉิตงฺเค -- ปิฏฺฐิยา ขุชฺโช, ปาเทน ขญฺโช, กาณํ ปสฺสติ เนตฺเตนาติ. 

 

อิตฺถมฺภูเต -- ภินฺเนน สีเสน โลหิเตน ปคฺฆรนฺเตน, อูนปญฺจพนฺธเนน ปตฺเตน, ปริพฺพาชกํ ติทณฺฑเกนาทฺทกฺขีติ. 

กิริยาปวคฺเค -- เอกาเหเนว พาราณสึ ปายาสีติ. กิริยาปวคฺโค จ นาเมตฺถ กิริยาย อาสุํ ปรินิฏฺฐาปนํ. 

 

ปุพฺพาทิโยเค -- มาเสน ปุพฺโพ, ปิตรา สทิโส, มาตรา สโม, กหาปเณนูโน, อสินา กลโห, วาจาย กลโห, อาจาเรน นิปุโณ, วาจาย นิปุโณ, คุเฬน มิสฺสโก, ติเลน มิสฺสโก, วาจาย สขิโลติ. 

 

เหตฺวตฺเถ -- วิชฺชาย วสติ, ธมฺเมน วสตีติ. 

กาเล -- กาเลน ธมฺมสฺสวนํ, กาเลน ธมฺมสากจฺฉาติ. 

อทฺธาเน -- โยชเนน ธาวตีติ. 

วิเสสเน -- โคตฺเตน โคตโม นาโถ, 

 

สาริปุตฺโตตินาเมนวิสฺสุโตปญฺญวาจโส

ตทหุปพฺพชิโตสนฺโตชาติยาสตฺตวสฺสิโก

โสปิมํอนุสฺสาเสยฺยสมฺปฏิจฺฉามิมตฺตเกน

ชาติยาขตฺติโยพุทฺโธโลเกอปฺปฏิปุคฺคโล

สิปฺเปนนฬกาโรโสเอกูนตฺตึสวยสา,

 

สุภทฺท วิชฺชาย สาธุ, ปญฺญาย สาธุ, ตปสา อุตฺตโม, วณฺเณน อภิรูโปติ. 

 

มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ -- ญาเณน ปสีทิโต, ญาเณน อุสฺสุกฺโกติ. 

 

ตตฺถจ “กรเณ ตติยา, สหาทิโยเค จ, กตฺตริ จ, เหตฺวตฺเถ จ, สตฺตมฺยตฺเถ จ, เยนงฺควิกาโร, วิเสสเน จ, มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ ตติยา”ตีเมสํ วิสเย ถเปตฺวา อวเสสา “กตฺตริ เจ”ติ สุตฺเต จคฺคหเณเยว สโมสรนฺติ. ตทตฺถํ หิ ตสฺสุปาทานนฺติ.

 

[๒๘๗] สหาทิโยเค จ

 

กิมตฺถมิทํ. “สหาทิโยเค สติ ตทตฺเถ จ ตติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตติยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สหสทฺโท อาทิ เยสนฺเตติ สหาทโย. อาทิคฺคหเณน สทฺธึ-สมํ-นานา-วินา-อลมิจฺเจวมาทโย คหิตา. เตสํ โยโค สหาทิโยโค. ตสฺมึ สหาทิโยเค. ภาเว สตฺตมี. 

 

จสทฺทคฺคหเณน สหาทิสทฺทานํ อตฺถสมฺภเวปิ โหตีติ ทสฺเสติ. เตเนว สิชฺฌติ “เทวทตฺโต ราชคหํ ปาวิสิ โกกาลิเกน ปจฺฉาสมเณนา”ติอาทิ. เตนาห “สหาทิโยคตฺเถ”ติ. อยํ ปเนตฺถ ปทจฺเฉโท “สหาทิโยเค อตฺเถ จา”ติ. สหสทฺเทน จ โยโค กิริยา-คุณ-ทพฺพสมวาเยสุ สมฺภวติ. 

 

ตตฺถกิริยาสมวาเย “วิตกฺเกน สห วตฺตนฺตี”ตฺยาทีสุ. คุณสมวาเย “ปุตฺเตน สห ถูโล”ติอาทีสุ. ทพฺพสมวาเย “อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริเกหิ สห อาจริยุปชฺฌายานํ ลาโภ”ติอาทีสุ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. 

 

มหตาติ มหนฺตสทฺทโต อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ตติเยกวจนํ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ วตฺตมาเน “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตสทฺทสฺส นฺตุพฺยปเทสํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ตาเทเส กเต รูปํ.

 

[๒๘๘] กตฺตริ จ

 

กิมตฺถมิทํ. “กตฺตริ การเก ตติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตติยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จสทฺทคฺคหเณน อิตฺถมฺภูต-ลกฺขณาทีสฺวปิ โหติ. ตํ “กรเณ ตติยา”ติ สุตฺเตเยว วุตฺตํ. 

 

รญฺญาติ ราชสทฺทโต “โย กโรติ ส กตฺตา”ติ กตฺตุสญฺญํ กตฺวา “กรเณ ตติยา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตติเยกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ วตฺตมาเน “นามฺหิ รญฺญา วา”ติ สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส รญฺญาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

 

[๒๘๙] เหตฺวตฺเถ จ

 

กิมตฺถมิทํ. “เหตฺวตฺเถ เหตุปฺปโยเค จ ตติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตติยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺ-คหณํ โยคคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. เตนายมตฺโถ สมฺภวติ “เหตุปฺปโยเค เหตฺวตฺเถ จา”ติ. เตเนวีทํ สิชฺฌติ “เกน เหตุนา วสตี”ติ. 

 

อนฺเนนาติ อนฺนสทฺทโต “กรเณ ตติยา, สหาทิโยเค จา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตติเยกวจนํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ เอนาเทเส กเต รูปํ. วิชฺชายาติ เอตฺถ “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ วตฺตมาเน “ฆโต นาทีนมิ”ติ นาวจนสฺสายา-เทโสว วิเสโส. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

 

[๒๙๐] สตฺตมฺยตฺเถ จ

 

กิมตฺถมิทํ. “สตฺตมฺยตฺเถ จ ตติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตติยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เตนาติ ตสทฺทโต นาวจนสฺส “อโต เนนา”ติ เอนาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

 

[๒๙๑] เยนงฺควิกาโร

 

กิมตฺถมิทํ. “เยน พฺยาธิมตา องฺเคน องฺคิโน วิกาโร ลกฺขียเต, ตตฺถ ตติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตติยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อิธ ปน องฺคสทฺโท สมุทายวาจโก. วิการสทฺโท อญฺญถาภาววาจโก. เตน “เยน พฺยาธินา สรีรสฺส วิกตฺยญฺญถาภาโว วิญฺญายติ, ตตฺถ ตติยาวิภตฺติ โหตี”ติ อตฺโถ. องฺคสทฺโท ปน “รถงฺคํ, ฌานงฺคนฺ”ติอาทีสุ กิญฺจาปิ อวยเว ทิสฺสติ, ตถาปีห “องฺคมสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “สทฺธาทิโต เณ”ติ ณปจฺจยนฺโต วา องฺค=คติมฺหิ-อิจฺเจตสฺส “องฺคียเต”อิติ กมฺมนิ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยนฺโต วา อธิปฺเปโตติ. สมุทายวาจโก วา ยถา อนงฺโคติอาทีสุ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

 

[๒๙๒] วิเสสเน จ

 

กิมตฺถมิทํ. “วิเสสนตฺเถ จ ตติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตติยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. วิเสสียเต วิเสสิตพฺพํ เยน ตํ วิเสสนํ. ตสฺมึ วิเสสเน. 

 

โคตฺเตนาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตปสาติ ตปสทฺทโต อเนน นาวจนํ กตฺวา “มโนคณาทิโต สฺมึนานมิอา”ติ ตสฺสาการาเทสํ กตฺวา ตเมวา-ธิกิจฺจ “ส สเร วาคโม”ติ สาคเม กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. จคฺ-คหเณน “ปกติยาวาภิรูโป, เยภุยฺเยน จมฺเปยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมึสุ, วิสเมนูปธาวติ, ทฺวิโทเณน ธญฺญํ วิกฺกิณาติ, สหสฺเสน อสฺสเก วิกฺกิณาตี”ตฺยาทีสุปิ โหติ. “กตฺตริ เจ”ติ สุตฺเต จคฺคหเณเนว สิชฺฌนโต ตติยคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ วา. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.

 

[๒๙๓] สมฺปทาเน จตุตฺถี

 

กิมตฺถมิทํ. “สมฺปทานการเก จตุตฺถิวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. สมฺปทานคฺ-คหเณน เจตฺถ ทานาโรจนธารณสิลาฆหนุฐาสปธารปิหกุธทุหิสฺโสสฺสูยราธิกฺขปจฺจาสุณ-อนุปติคิณปุพฺพกตฺตาโรจนตฺถตทตฺถตุมตฺถาลมตฺถมญฺญานาทรปาณินิ คตฺยตฺถกมฺมนิ อาสิสตฺถสมฺมุติภิยฺยสตฺตมฺยตฺถาทิเก สงฺคณฺหาติ.

 

[๒๙๔] นโมโยคาทีสฺวปิ จ

 

กิมตฺถมิทํ. “นโมโยคาทีสุ จ จตุตฺถิวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ จตุตฺถิคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อปิสทฺโท จตุตฺถึเยว สมุจฺเจติ. เตติ ตุมฺหสทฺทโต อเนน จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฐีสุ โวโน”ติ วตฺตมาเน “เตเมกวจเนสุ เจ”ติ ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส เตอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. 

 

[๒๙๕] อปาทาเน ปญฺจมี

 

กิมตฺถมิทํ. “อปาทานการเก ปญฺจมิวิภตฺติ โหตีติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตเถโวทาหรณานิ. อปาทานคฺคหเณน เจตฺถ อปายภยาทานธาตุนาโมปสคฺคนิปาตปฺปโยคการกมชฺฌรกฺขนตฺถปฺปโยคาทสฺสนทูรนฺ-ติกทฺธกาลนิมฺมานตฺวาโลปทิสาโยเค วิภตฺตารปฺปโยคสุทฺธปฺปโมจนเหตุวิวิตฺตปฺปมาณ-ปุพฺพโยคพนฺธนคุณวจนปฃฺหกถนโถกากตฺตาทิเก สงฺคณฺหาติ.

 

[๒๙๖] การณตฺเถ จ

 

กิมตฺถมิทํ. “การณตฺเถ จ ปญฺจมิวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺถาทโย สุวิญฺเญยฺยาว. จคฺคหณํ ปญฺจมิคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. 

 

[๒๙๗] กมฺมตฺเถ ทุติยา

 

กิมตฺถมิทํ. “กมฺมตฺเถ ทุติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. 

 

คาวนฺติ โคสทฺทโต อเนน ทุติเยกวจนํ กตฺวา “คาว เส”ติ วตฺตมาเน “อวํมฺหิ เจ”ติ โคสทฺทนฺตสฺส อาวาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. 

วีหโยติ วีหิสทฺทโต ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ วตฺตมาเน “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌสญฺญํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ วตฺตมาเน “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ ฌสฺส อตฺเต กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยานิ. 

 

สงฺคหกาโรปน “กมฺมตฺเถ, ตติยาฉฏฺฐิสตฺตมฺยตฺเถ, เอนโยเค, จตุตฺถฺยตฺเถ, กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค, กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต จ ทุติยา โหตี”ติ อาห. 

 

กมฺมตฺเถ อิมินาว สิชฺฌติ. ตติยาฉฏฺฐิสตฺตมฺยตฺเถ “กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐีน-มตฺเถ, ตติยาสตฺตมีนญฺจา”ติ สิชฺฌติ. เอนโยเค “ปุพฺเพน คามํ รมณียนฺ”ติ. เอตฺถ จ ปุพฺเพนาติ ปุพฺพสฺมินฺติ วตฺตพฺเพ “สตฺตมฺยตฺเถ เจ”ติ ตติยา. คามนฺติ “กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐฺยตฺเถ”ติ วตฺตพฺเพ ฉฏฺฐีนนฺติ พหุวจนํ “ทุติยาปญฺจมีนญฺเจ”ติ วิหิตฉฏฺฐฺยตฺถสฺสาปิ สงฺคหณตฺถนฺติ 

 

ปญฺจมฺยตฺเถ ทุติยา. เอวญฺจ สติ ตติยาสตฺตมีนมฺปิ ฉฏฺฐฺยตฺถตฺตา ‘ตติยาสตฺตมีนญฺเจ’ติ น วตฺตพฺพนฺติ เจ. อุตฺตรสุตฺตตฺถํ. ตตฺเถว วตฺตพฺพนฺติ เจ. ปุถอุจฺจารณํ ‘ฉฏฺฐีนมตฺเถ’ติ สามิฉฏฺฐฺยตฺถสฺสาปิ สงฺคหณตฺถํ. อญฺญถา “กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐีนมตฺเถ”ติ วตฺวา “ตติยาสตฺตมีนํ, ฉฏฺฐี จ, ทุติยาปญฺจมีนญฺเจ”ติ วุตฺเต ปจฺจาสตฺตินฺยาเยน ตติยตฺถาทโยว “ฉฏฺฐีนมตฺเถ”ติ สงฺคหิตาติ สงฺกา สิยา. “ตติยาสตฺตมีนญฺเจ”ติ วุตฺเต ปญฺจมฺยตฺถสงฺคหณตฺถํ “ฉฏฺฐีนมตฺเถ”ติ วจเน ปโยชนา-ภาวา อญฺเญสํปิ ฉฏฺฐฺยตฺถานํ สงฺคโห กโตติ วิญฺญายติ. อถ วา “ตติยา-สตฺตมีนมตฺเถ, ทุติยาปญฺจมีนมตฺเถ”ติ วุตฺตตฺตา น เต ฉฏฺฐฺยตฺถา. อถ โข ตติยาทิกตฺถาว. ฉฏฺฐีนนฺติ พหุวจนํ สามฺยตฺถสฺเสวาเนกธา ภินฺนตฺตา. 

 

คามนฺติ เอตฺถ ปน “ตติยาสตฺตมีนญฺเจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ปญฺจมฺยตฺเถปิ ทุติยา โหติ. “ทุติยาปญฺจมีนญฺเจ”ติ อิโต สีหคติกวเสน ปญฺจมิคฺคหณํ “กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐีนมตฺเถ”ติ เอตฺเถวานุวตฺตยิสฺสาม. อิโต ทุติยคฺคหณํ มณฺฑูกคติยา ตตฺเถว วา. 

 

จตุตฺถฺยตฺเถ “ปจฺจาโรเจมิ ตํ เทว, สพฺพภูตานมิสฺสรา”ติ. ตตฺถปิ ‘สมฺปทาเน เจ’ติ สตฺตมิวิหิตตฺตา ‘ตติยาสตฺตมีนญฺเจ’ติ ทุติยา โหตี”ติอาทินา นเยน วุตฺตากาเรน โยเชตพฺพํ. กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค “กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค”ติ สิชฺฌติ. กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต “กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต”ติ สิชฺฌตีติ.

 

[๒๙๘] กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค

 

กิมตฺถมิทํ. “กาลทฺธานํ ทพฺพ-คุณ-กิริยาหิ อจฺจนฺตสญฺญุตฺเต ทุติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ทุติยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อจฺจนฺตํ สํโยโค อจฺจนฺตสํโยโค. “นิรนฺตรสํโยโค”ติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ หิ ทพฺพ-คุณ-กิริยาหิ อจฺจนฺตสํยุตฺเต กาเล “มาสํ มํโสทนํ ภุญฺชติ, สารทํ รมณียา นที, มาสํ สชฺฌายตี”ติ, ตาหิเยว อจฺจนฺตสํยุตฺเต อทฺธาเน “โยชนํ วนราชิ, โยชนํ ทีโฆ ปพฺพโต, โกสํ สชฺฌายตี”ติ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

 

[๒๙๙] กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต

 

กิมตฺถมิทํ. “กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต ทุติยาวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. เอกปท-เมวีทํ. ทุติยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. กมฺมปฺปวจนีเยหิ ยุตฺตํ กมฺมปฺปวจนียยุตฺตํ. ตสฺมึ กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต. กมฺมปฺปวจนียาติ เจตฺถ สกฺกตคนฺเถ วิหิตสญฺญานิทฺเทโส. ตถา หิ ปพฺพชิตมนุ ปพฺพชึสูติอาทีสุ ลกฺขเณ วตฺตมานสฺส อนุสทฺทสฺส กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตา. เอตฺถ หิ ปุริมสฺส ปพฺพชิตภาโว ปจฺฉิมสฺส ปพฺพชิตภาวสฺส อุปลกฺขณํ. 

 

นทิมนฺววสิตา พาราณสีติอาทีสุ ตสฺเสว ตติยตฺถสฺส กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตา. ตตฺถ หิ “พาราณสี นทิยา สห อวสิตา อวพทฺธา”ติ อตฺโถ. “อนุสาริ-ปุตฺตํ ปญฺญวา”ติอาทีสุ ตสฺเสว หีนตฺถวาจกสฺส กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตา. ตตฺถ หิ “สาริปุตฺตสฺส อุกฺกฏฺฐปญฺญตาทีปเนเนวีตรสฺส ตทนุคตภาโว ปญฺญาย นิหีนภาโว วิญฺญายตี”ติ. ลกฺขเณ อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน ภาเค วิจฺฉาโยเค ปติ-ปริ-อนุอิจฺเจเตสํ กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตา. 

 

ลกฺขเณ ตาว -- รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต จนฺโท, รุกฺขํ ปริ, รุกฺขมนูติ. ตตฺถ หิ รุกฺโข วิชฺโชตมานสฺส จนฺทสฺส อุปลกฺขณภาเวน คหิโตติ. 

 

สาธุเทวทตฺโตมาตรํปติ, มาตรํ ปริ, มาตรมนูติ อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน. อเนน ปกาเรน อิตฺถํ, ปวตฺตํ ภูตํ, อิทํ ปการมาปนฺนนฺติ อิตฺถมฺภูตํ. ตสฺสาขฺยานํ อิตฺถมฺภูตาขฺยานํ. ตสฺมึ อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน. ตตฺถ จ ปจฺจาทีหิ ยุตฺตตฺตา “เทวทตฺตสฺส มาตริ สาธุตาปนฺนตา วิญฺญายตี”ติ. 

 

“ยเทตฺถ มํ ปติ สิยา, มํ ปริ, มํ อนุ, ตํ ทียตู”ติ ภาเค. เอตฺถ จ ภาโคติ โกฏฺฐาโส. อิทํ วุตฺตํ โหติ “โย เจตฺถ มม ภาโค, โส ทียตู”ติ. 

 

“รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตติ, รุกฺขํ รุกฺขํ ปริ, รุกฺขํ รุกฺขํ อนู”ติ วิจฺฉาโยเค. นานาธิกรณานํ เอกกฺขเณ วตฺตุมิจฺฉโต พฺยาปิตุมิจฺฉา วิจฺฉา. อภิ-อิจฺเจตสฺส ภาวตฺถํ วชฺเชตฺวา ตีสฺวตฺเถสุ กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตา. อุทาหรณํ ปน ปตฺยาทีนํ วิย โยเชตพฺพํ. 

 

สุสิตฺตนฺติอาทีสุ สุสทฺทสฺส ปูชาโยเค. อติสิตฺตนฺติอาทีสุ อติสทฺทสฺส อติกฺกมเน จ กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตา. เอตฺถ จาติกฺกมนํ นาม กตฺตพฺพสฺ-สาติกฺกมิตฺวา กรณํ. อปิสทฺทสฺส ปทตฺเถ สมฺภาวเน อนุญฺญายํ ครเห สมุจฺจเย กมฺมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตา.

 

ปทตฺเถ -- อิโต เจปิ โส ภวํ โคตโม โยชนสเตปิ วิหรติ, อลเมว สทฺเธน กุลปุตฺเตน อุปสงฺกมิตุนฺติ. เอตฺถ หิ อปิสทฺโท เอกนฺตสทฺทตฺโถ. ตถา “เตลสฺสาปิ สิยา พินฺทู”ติ เอตฺถาปิ พินฺทุสทฺทสฺสตฺโถ อปิสทฺเทน วิญฺญายตีติ. 

 

สมฺภาวเน -- อปิ สตธาภิตฺถเวยฺย, อปิ สหสฺสธาภิตฺถเวยฺย, อปิ พุทฺธ-มภิตฺถเวยฺยาติ. 

อนุญฺญายํ -- อปิ พุทฺธมภิตฺถวตุ, อปิ ราชานมภิตฺถวตูติ. 

ครหาโยเค -- อปิ วสลมภิตฺถเวยฺย, อปิ ทุสฺสีลมภิตฺถเวยฺยาติ. 

สมุจฺจเย -- อปิ พุทฺธมภิตฺถว ปูชเยติ. 

 

เอวํกานิจิฉฏฺฐิตติยาสตฺตมิปฺปสงฺเคกมฺมตาปาทานตฺถํคหิตานิ, กานิจิ เอกสญฺญาธิการตฺตานิ ฆาตสรสาธกคติสญฺญาพาธนตฺถํ คหิตานิ. อิธ ปน สร-วิเสสานํ สพฺพถา นาธิปฺเปตตฺตา ยานิ กมฺมตาปาทนตฺถํ คหิตานิ, ตาเนวา-ธิปฺเปตานิ. เตเนวีทํ สิชฺฌติ “ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติ-สทฺโท อพฺภุคฺคโต”ติอาทิ. สกฺกตคนฺเถ นิทฺทิฏฺฐายปิ สญฺญาย คหณํ “ปรสมญฺญา ปโยเค”ติ วจนโต วิญฺญายติ. อถ วา กมฺมํ ปวจนียํ เยสนฺเต กมฺมปฺปวจนียา. เตหิ ยุตฺตํ กมฺมปฺปวจนียยุตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ “เยสํ นิปาโตปสคฺคานํ ยุตฺตฏฺฐาเน กมฺมปฺปวจนียํ โหติ, เตหิ ยุตฺตฏฺฐาเน ทุติยา โหตี”ติ.

[๓๐๐] คติพุทฺธิภุชปฐหรกรสยาทีนํ การิเต วา

 

กิมตฺถมิทํ. “คมุ,สปฺป=คติมฺหิ, พุธ=ญาเณ, ภุช=ปาลนพฺยวหรเณสุ, ปฐ= พฺยตฺติยํ วาจายํ, หร=หรเณ, กร=กรเณ, สี=สเยอิจฺเจวมาทีนํ กมฺมนิ การิเต สติ ทุติยา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. การิเตติ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ วิหิตการิตปจฺจเย สงฺคณฺหาติ. “โย กาเรติ ส เหตู”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ปธานนิพนฺธเนน ภวิตพฺพนฺติ “กมฺมตฺเถ ทุติยา”ตีมินาว สิชฺฌนโต อิมสฺสุจฺจารณํ วิกปฺปนตฺถํ. 

 

[5] คตฺยตฺเถ จ

 

กิมตฺถมิทํ. “คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺสตฺเถ คมฺยมาเน ยุตฺตฏฺฐาเน ทุติยา-วิภตฺติ โหตีติ ญาปนตฺถํ. อิธ ปน คตฺยตฺถสฺส กมฺมุโน ทุติยา “กมฺมตฺเถ ทุติยาตีมินาว สิชฺฌติ. สิลาฆาทิสุตฺเต คตฺยตฺถกมฺมนิ จตุตฺถิยา วิหิตตฺตา ตทปวาทนฺติ เจ. ตนฺน ตสฺสานิยตตฺตา. ตตฺเถว หิ วุตฺติยํ วุตฺตํ “คตฺยตฺถกมฺมนิ ทุติยา เจติ. ตสฺมา อลมสฺส วจเนน, น เจตํ โปราณกํ.

 

[๓๐๑] สามิสฺมึ ฉฏฺฐี

 

กิมตฺถมิทํ. “สามิสฺมึ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ. อญฺญตฺถ ปน สํ-สามิ-สมีป-สมูหา-วยว-วิการฏฺ-ฐาเน-สมฺพนฺธ-เวสาคติ-พฺยาธิ-สจฺจาลิก-สุกต-ทุกฺกฏ-ปริมาณ-ปูรณ-คุณ-สุหิตตฺถา-นฺตปจฺจยา-พฺยย-ตพฺพ-ชนน-มรณ-คณนาวรณ-สุข-ทุกฺข-โรหณ-โรปน-เฉทน-กสฺสน-เลขน-สงฺขาร-ฉาโยปลทฺธิ-สนฺทน-สงฺฆาต-วิสิเลส-สญฺโญค-สมวาย-กมฺมาปราธ-ขโยปจย-พฺยสน-โภค-ลกฺขณาทิมชฺฌนฺต-สํสคฺค-สมฺภารตฺต-โหม-ถุติ-นินฺทา-ปสํสา-เทฺวภาว- ปริโยสาน-สญฺญาโยค-ตาป-วิธิ-ปทาธิการ-สํหิตา-พลิ-โวหาร-กาล-โคตฺต-ปวร-ญาติ-สตฺตุ-วจน-เหตุโยค-กตฺตุ-กมฺม-รุชโยคานาทร-นิทฺธารณ-สามิสฺสราธิปติ-ทายาท-สกฺขิ-ปติภู-ปสุต-กุสล-สตฺตมิปญฺจมฺยตฺถ-ตุลฺโยปมาณ-กิมลมตฺถ-สริจฺฉาทิโยเค ฉฏฺฐีติ อติปฺปญฺจิตา.

 

สํโยเค ตาว ปหูตํ เม ธนํ สกฺกาติ. 

สามิโยเค สกฺโก เทวานมินฺโทติ. 

สมีเป อมฺพวนสฺส อวิทูเรติ. 

สมูเห ราสิ สุวณฺณสฺสาติ. 

อวยเว มนุสฺสสฺเสว เต สีสนฺติ. 

วิกาเร ภฏฺฐธญฺญานํ สตฺตูติ. 

ฐาเน จาตุมหาราชิกานํ ฐานนฺติ. 

สมฺพนฺเธ ปุตฺตา ปิตสฺส พหโวติ. 

เวเส อโห มลฺลสฺส มณฺฑนนฺติ. 

อาคติโยเค ยาทิสโก เตสํ วณฺโณ โหติ, ตาทิสโก มยฺหํ วณฺโณ โหตีติ. 

พฺยาธิมฺหิ ภควโต วสฺสูปคตสฺส ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชตีติ. 

สจฺจโยเค อวิสํวาทนกา โลกสฺสาติ. 

อลิกโยเค สมณสฺส โคตมสฺส มิจฺฉาวจนนฺติ. 

สุกตทุกฺกฏโยเค สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, ตุยฺเหเวตํ สุกตํ, ตุยฺเหเวตํ ทุกฺกฏนฺติ. 

ปริมาเณ ติลานํ มุฏฺฐีติ. 

ปูรเณ วสฺสานํ ตติเย มาเสติ. 

คุณโยเค ปญฺญาย ปฏุภาโวติ. 

สุหิตตฺเถ ปูรํ นานาปฺปการสฺส อสุจิโน, ปูรํ หิรญฺญสุวณฺณสฺสาติ. 

อนฺตปจฺจยโยเค สงฺขาตุํ โนปิ สกฺโกมิ มุสาวาทสฺส โอตฺตปฺปนฺติ. 

อพฺยยโยเค วสลสฺส กตฺวาติ. 

ตพฺพโยเค มหาเสนาปตีนํ อุชฺฌาเปตพฺพนฺติ. 

ชนนโยเค มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาวาย, พีชํ ภวสฺส วิญฺญาณนฺติ. 

มรณโยเค เตสํ เตสํ สตฺตานํ จุตีติ. 

คณเน สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถีติ. 

อาวรณโยเค โมโห เญยฺยสฺสาวรโณติ. 

สุขทุกฺขโยเค สุขนฺเต, ทุกฺขนฺเตติ. 

โรหเณ นตฺถิ นาสาย รุหณาติ. 

โรปเน วณสฺส โรปนํ เตลนฺติ. 

เฉทเน มหโต รุกฺขสฺส เฉทโน ผรสูติ. 

กสฺสเน ปถวิยา กสฺสโกติ. 

เลขเน หตฺถิโน เลขา, กํสปาติยา เลขาติ. 

สงฺขาเร พีชานํ อภิสงฺขาโรติ. 

ฉายาโยเค มหโต ปพฺพตกูฏสฺส ฉายาติ. 

อุปลทฺธิโยเค อริยธนสฺส ปฏิลาโภติ. 

สนฺทเน ปุญฺญานํ อภิสนฺโทติ. 

สงฺฆาเต สุวณฺณสฺส ปิณฺฑนฺติ. 

วิสิเลเส สนฺธิโน โมกฺโขติ. 

สญฺโญเค โหตุ โน อชฺช สมาคโมติ. 

สมวาเย สมณสฺส โคตมสฺส สํมุขีภาโวติ. 

กมฺมาปราเธ ภิสกฺกสฺส ทุกฺขุปฺปตฺติ, รญฺโญ อปราโธติ. 

ขเย อญฺชนานํ ขยํ ทิสฺวาติ. 

อุปจเย วมฺมิกานญฺจ สญฺจยนฺติ. 

พฺยสเน ทุกฺกฏกมฺมการิโน โภคพฺยสนํ สมฺปชฺชตีติ. 

โภเค มหโต โภคกฺขนฺธสฺสานุภาโวติ. 

ลกฺขเณ สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ, อโห กาณสฺส อตินิปาโตติ. 

อาทิมชฺฌนฺตโยเค กึ สีลสฺส อาทิ, กึ มชฺฌํ, เอรณฺโฑ อนฺโต รุกฺขานนฺติ. 

สํสคฺเค กสฺส ภนฺเต ปญฺญา สมฺมา ปสฺสตีติ. 

สมฺภาเร โพธิยา สมฺภาโรติ. 

อตฺตนิ เอโส เม อตฺตาติ. 

โหเม อคฺคิโน โหโมติ. 

ถุติมฺหิ พุทฺธสฺส ภควโต ถุตีติ. 

นินฺทาโยเค ติตฺถิยานํ นินฺทา อุทปาทีติ. 

ปสํสาโยเค อโห พุทฺธสฺส ภาสิตนฺติ. 

เทฺวภาเว โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา, เอกสรานํ เทฺวภาโวติ. 

ปริโยสาเน พฺรหฺมจริยสฺส ปริโยสานนฺติ. 

สญฺญาโยเค พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ, อิมสฺส เวยฺยากรณสฺส สกฺกปญฺโหเตฺววาธิวจนนฺติ. 

ตาปโยเค มหานาคสฺส ตาโปติ. 

วิธิโยเค สิกฺขาปทานํ ปญฺญตฺตีติ. 

ปทโยเค สพฺพธมฺมานํ ปทํ สีลนฺติ. 

อธิการปฺปโยเค มคธานํ มหามตฺโตติ. 

สํหิตาโยเค พฺยญฺชนานํ สนฺธีติ. 

พลิโยเค กุเวรสฺส พลีติ. 

โวหาเร มคธานํ วาณิชฺชาติ. 

กาเล ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน, มาสสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ ภุญฺชตีติ. 

โคตฺตโยเค กสฺสปสฺส โคตฺโตติ. 

ปวเร กิตฺตกา ภควโต ปวราติ. 

ญาติโยเค อยนฺเต สสุโร เทวาติ. 

สตฺตุโยเค สปตฺติ เต ปุเรติ. 

วจเน มม วจเนน ปาเท วนฺทาหีติ. 

เหตุโยเค ตํ กิสฺส เหตูติ. 

กตฺตริ น เม สุตํ วา ทิฏฺฐํ วาติ. 

กมฺมนิ สหสา กมฺมสฺส กตฺตาโรติ. 

รุชโยเค เทวทตฺตสฺส รุชตีติ. 

อนาทเร อกามกานํ มาตาปิตูนํ รุทนฺตานํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา ปพฺพชตีติ. 

นิทฺธารเณ ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ ธมฺมานํ ปวรํ, ยทิทํ สุคตวินยนฺติ. 

สามิสฺสราทิโยเค โคณานํ สามิ, โคณานํ อิสฺสโร, โคณานํ อธิปติ, โคณานํ ทายาโท, โคณานํ สกฺขี, โคณานํ ปติภู, โคณานํ ปสุโต, โคณานํ กุสโลติ. 

สตฺตมฺยตฺเถ กุสลา นจฺจคีตสฺสาติ. 

ปญฺจมฺยตฺเถ หิตสฺส วา สุขสฺส วา กึ ภายามีติ. 

ตุลฺโยปมาเณ มาตุ สทิโส, ปิตุ สโมติ. 

กิมลมตฺเถ กึ จตุฏฺฐสฺส, อลํ ตสฺส วิปฺปฏิสารายาติ. 

สริจฺฉาทิโยเค มาตุ สรติ, มาตุ อิจฺฉติ, ปิตุ อชฺเฌติ, กณฺฑสฺส ปติกุรุเต, สรสฺส ปติกุรุเตติ. 

 

เอตฺถจสามิสฺสราทิโยเคนิทฺธารเณอนาทเรทุติยาตติยาปญฺจมีสตฺตมฺยตฺเถจ “สามิสฺสราธิปติทายาทสกฺขิปติภูปสุตกุสเลหิ, นิทฺธารเณ จ, อนาทเร จ, ฉฏฺฐี จ, ทุติยาปญฺจมีนญฺเจ”ติ ฉฏฺฐี สิชฺฌติ. เย เจตฺถ วุตฺตาวเสสา, สพฺเพ เต ปโยคา “ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณเนว คยฺหมานตฺตา อิมินาว สิชฺฌนฺตีติ.

 

[๓๐๒] โอกาเส สตฺตมี 

 

กิมตฺถมิทํ. “โอกาสการเก สตฺตมิวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. 

 

ภควตีติ ภควนฺตสทฺทโต “โยธาโร ตโมกาสนฺ”ติ โอกาสสญฺญํ กตฺวา อิมินา สตฺตมฺเยกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ตฺยธิกิจฺจ “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ติอาเทเส กเต รูปํ. 

 

สงฺคหกาโรปน “ภูมตฺเถ สามิสฺสราธิปติทายาทสกฺขิปติภูปสุตกุสเลสุ นิทฺธารณานาทรกมฺมกรณนิมิตฺตสมฺปทานาปาทานปจฺจตฺโตปาธฺยธิกิสฺสรวจนมณฺฑิตุสฺ-สุกฺกกาลภาเวสุ สตฺตมีวิภตฺติ โหตี”ติ อาห.

 

ภูมตฺเถ

ขีรํชเลติเลเตลํเวชยนฺเตสุชํปติ

คงฺคายํมธุราวุตฺถาอากาเสเฑนฺติปกฺขิโนติ.

 

สามิสฺสราทิโยเค โคสุ สามี, โคสุ อิสฺสโร, โคสุ อธิปติ, โคสุ ทายาโท, โคสุ สกฺขี, โคสุ ปติภู, โคสุ ปสุโต, โคสุ กุสโลติ. 

นิทฺธารเณ สมเณสุ สมณสมฺมโตติ. 

อนาทเร ชีวมาเนเยว ภควติ พลํ ปริหายตีติ. 

กมฺมนิ ยตฺถ กตฺถจิ คจฺฉติ, มุทฺธนิ จุมฺพิตฺวา, ปุริสสฺส พาหาสุ คเหตฺวา, 

สุนฺทราวุโส อิเม อาชีวกา ภิกฺขูสุ อภิวาเทนฺตีติ. 

 

กรเณ นคฺคา หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, สมฺปฏิจฺฉามิ มตฺถเกติ. 

นิมิตฺเต อนุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ. 

สมฺปทาเน สํเฆ โคตมิ เทหิ, สํเฆ ทินฺเน อหญฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ,

 

ยาปลาลมยํมาลํนารีทตฺวานเจติเย

อลตฺถกญฺจนมยํมาลํโพชฺฌงฺคิกญฺจสาติ. 

 

อปาทาเน กทลีสุ คเช รกฺขนฺตีติ. 

ปจฺจตฺเต อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมินฺติ. 

อุปธิโยเค อธิกิสฺสรวจเน อุปขาริยํ โทโณ, อุปนิกฺเข กหาปณํ, อธินจฺเจ โคตมีติ. 

มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ ญาณสฺมึ ปสีทิโต, ญาณสฺมึ อุสฺสุกฺโกติ. 

กาเล มาเส มาเส กุสคฺเคนาติ. 

ภาเว อจิรปรินิพฺพุเต ภควติ, อจิรปกฺกนฺเต อายสฺมนฺเต อานนฺเทติ.

 

ตตฺถจ “โอกาเส สตฺตมี, สามิสฺสราธิปติทายาทสกฺขิปติภูปสุตกุสเลหิ, นิทฺธารเณ จ, อนาทเร จ, กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี, สมฺปทาเน จ, ปญฺจมฺยตฺเถ จ, กาลภาเวสุ จ, อุปาธฺยธิกิสฺสรวจเน, มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ ตติยา เจ”ตีเมสํ วิสเย ถเปตฺวา อวเสสา “นิทฺธารเณ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน สิชฺฌนฺติ.

 

[๓๐๓] สามิสฺสราธิปติทายาทสกฺขิปติภูปสุตกุสเลหิ 

 

กิมตฺถมิทํ. “สามิ-อิสฺสร-อธิปติ-ทายาท-สกฺขิ-ปติภู-ปสุต-กุสลอิจฺเจเตหิ โยเค สติ ฉฏฺฐิวิภตฺติ โหติ สตฺตมี เจ”ติ ญาปนตฺถํ. ยุตฺเตติ วจนเสโส. ฉฏฺฐิคฺคหณํ สตฺตมิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ. 

 

โคณานนฺติ โคสทฺทโต อิมินา ฉฏฺฐิพหุวจนํ กตฺวา “คาว เส”ติ วตฺตมาเน “โคณ นํมฺหิ วา”ติ โคสทฺทสฺส โคณาเทสํ กตฺวา “โยสุ กตนิการ-โลเปสุ ทีฆนฺ”ติ วตฺตมาเน “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. 

 

โคเณสูติ เอตฺถ โคสทฺทโต อิมินา สตฺตมิพหุวจนํ กตฺวา “สุหินาสุ เจ”ติ โคณาเทโส จ “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ เอการาเทโส จ วิเสโส.

 

[๓๐๔] นิทฺธารเณ จ

 

กิมตฺถมิทํ. “นิทฺธารณตฺเถ ฉฏฺฐี โหติ สตฺตมี เจ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. จคฺคหณผลํ “โอกาเส สตฺตมี”ติ เอตฺเถว วุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. นิทฺธารณํ นาม กิริยาชาติคุเณหิ สมุทายโต เอกสฺส ปุถกฺกรณํ. นีหริตฺวา ธารณํ นิทฺธารณํ. 

 

คาวีนนฺติ โคสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ โคสทฺทนฺตสฺสาวาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต คาวสทฺทโต อิมินา ฉฏฺฐิพหุวจนํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. นารีนนฺติ เอตฺถ นรสทฺทโต วุตฺตนเยน อีปจฺจเย กเต “กฺวจาทิ-มชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อาทิทีโฆว วิเสโส. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

 

[๓๐๕] อนาทเร จ

 

กิมตฺถมิทํ. “อนาทเร ฉฏฺฐิวิภตฺติ โหติ สตฺตมี เจ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. จคฺคหณํ ฉฏฺฐิสตฺตมิคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ. 

 

รุทโตติ รุท=อสฺสุวิโมจเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา รุทนฺตสทฺทโต อิมินา ฉฏฺฐิสวิภตฺตึ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺ-ตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ วตฺตมาเน “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตสทฺทสฺส นฺตุพฺยปเทสํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส โตอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

 

[๓๐๖] กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐีนมตฺเถ

 

กิมตฺถมิทํ. “ฉฏฺฐีนมตฺเถ กฺวจิ ทุติยา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. มนฺติ อมฺหสทฺทโต ฉฏฺฐฺยตฺเถ อิมินา ทุติเยกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ติ วตฺตมาเน “ตํมมํมฺหี”ติ สวิภตฺติสฺส อมฺหสทฺทสฺส มํอาเทเส กเต รูปํ.

 

[๓๐๗] ตติยาสตฺตมีนญฺจ

 

กิมตฺถมิทํ. “ตติยาสตฺตมีนญฺจ อตฺเถ กฺวจิ ทุติยา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กฺวจิคฺคหณญฺจ อตฺถคฺคหณญฺจ ทุติยคฺคหณญฺเจหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

 

[๓๐๘] ฉฏฺฐี จ

 

กิมตฺถมิทํ. “ตติยาสตฺตมีนํ อตฺเถ กฺวจิ ฉฏฺฐี จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กฺวจิคฺคหณญฺจ อตฺถคฺคหณญฺจ ตติยาสตฺตมิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ตติยาสตฺตมิคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. 

 

เมติ อมฺหสทฺทโต อิมินา ตติยตฺเถ ฉฏฺเฐกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฐีสุ โวโน”ติ วตฺตมาเน “เตเมกวจเนสุ เจ”ติ สวิภตฺติสฺส อมฺหสทฺทสฺส เมอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.

 

[๓๐๙] ทุติยาปญฺจมีนญฺจ

 

กิมตฺถมิทํ. “ทุติยาปญฺจมีนญฺจ อตฺเถ กฺวจิ ฉฏฺฐิวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กฺวจิคฺคหณํ อตฺถคฺคหณํ ฉฏฺฐิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ วุตฺตนยาเนว. จคฺคหณํ กฺวจาทฺยนุกฑฺฒนตฺถํ.

 

[๓๑๐] กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี

 

กิมตฺถมิทํ. “กมฺม-กรณ-นิมิตฺตอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ สตฺตมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

 

[๓๑๑] สมฺปทาเน จ

 

กิมตฺถมิทํ. “สมฺปทานตฺเถ จ สตฺตมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. สตฺตมิคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

 

[๓๑๒] ปญฺจมฺยตฺเถ จ

 

กิมตฺถมิทํ. “ปญฺจมฺยตฺเถ จ สตฺตมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. สตฺตมิคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

 

[๓๑๓] กาลภาเวสุ จ

 

กิมตฺถมิทํ. “กาล-ภาวอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ จ สตฺตมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สตฺตมิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เอตฺถ จ ภาโวติ ธาตฺวตฺโถ อธิปฺเปโต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

 

[๓๑๔] อุปาธฺยาธิกิสฺสรวจเน

 

กิมตฺถมิทํ. “อุป-อธิอิจฺเจเต อธิกิสฺสรวจเน วตฺตนฺติ, ตตฺถ สตฺตมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สตฺตมิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิสฺสร-วจนนฺตีทํ ทฺวิธา คหิตํ อิสฺสรสฺส วจนํ อุทีรณนฺติ อิสฺสรวจนํ. อิสฺสรสฺส วจนํ ยสฺส ชนสฺเสติ จ. เตนิสฺสรปริทีปกวจเน ยสฺส กสฺสจิ อยมิสฺสโรติ วทนฺติ, ตทฺทีปกวจเน จ สตฺตมิวิภตฺติ โหตีติ. 

 

ตตฺถปุพฺพปกฺขวเสนวุตฺตํอธิพฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลาติ. อยํ ปเนตฺถตฺโถ “พฺรหฺมทตฺติสฺสรา ปญฺจาลา”ติ. อิตรานิ อิตรวเสน วุตฺตานิ “อธินจฺเจสุ โคตมี, อธิเทเวสุ พุทฺโธ”ติ. “นนฺเวเกน สทฺเทนูภยตฺโถเยว น สมฺภวตีติ. สจฺจํ, อิธ ปน เอกเสสนิทฺเทโส ภินฺนสตฺติสมเวโต วา “เสโต ธาวตี”ติ ยถา. อนเปกฺขิตปฺ-ปวตฺตินิมิตฺตํ สรูปมตฺตเมว วา ปฏิจฺจนิทฺเทโส, ปทีปนฺยาโย วา สนฺนิสฺสิโต. ยถา นาม ปทีโป เอกกฺขเณ ตมํ วินาเสติ, อาโลกญฺจ ทสฺเสติ, เตลญฺจ ปริยาทิยติ, วตฺติญฺจ ฌาเปติ, เอวเมกกฺขเณ เอโกเยวาเนกตฺถํ ทีเปติ, ญาปก-ญาปิตํ ตพฺพิสยนฺติ. น สพฺพตฺถายํ นฺยาโย สมาวิสติ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

 

[๓๑๕] มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ ตติยา

 

กิมตฺถมิทํ. “มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ สตฺตมี โหติ ตติยา เจ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิ-ปทมิทํ. สตฺตมิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เอตฺถ จ มณฺฑิตสทฺโท ปสนฺนตฺถวาจโก. อุสฺสุกฺกสทฺโท เสหตฺถวาจโก. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.

 

[6] ตติยาย จ ทุติยา

 

กิมตฺถมิทํ. “ตติยาย ยุตฺเต ทุติยา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จคฺคหณํ สตฺตมิ-นิวตฺตนตฺถํ. “ปุพฺเพน คามํ รมณียํ, อปเรน คามํ รมณียนฺ”ตีทํ ทฺวยมุทาหรณํ. ตํ ปน ปญฺจมฺยตฺเถ ทุติยา, “กมฺมตฺเถ ทุติยา”ติ เอตฺถ เอนโยเค วุตฺตนเยเนว สิชฺฌนโต วินา วาเนน สุตฺเตน สิชฺฌติ. ตสฺมาลมสฺส วจเนน, น เจตํ โปราณกํ.

 

[7] สริจฺฉาทีนํ กมฺมนิ ฉฏฺฐี

 

กิมตฺถมิทํ. “สร=คติจินฺตายํ, อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสุ, จินฺต=จินฺตายํ, อิ=อชฺเฌสเน, ทย=ทานคติรกฺขเณสฺวิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ กมฺมนิ ฉฏฺฐี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. 

 

“มาตุสฺส สรติ, ปิตุสฺส สรติ, มาตุสฺส อิจฺฉติ, ปิตุสฺส อิจฺฉติ, มาตุสฺส จินฺเตติ, ปิตุสฺส จินฺเตติ, มาตุสฺส อชฺเฌติ, ปิตุสฺส อชฺเฌติ, เตลสฺส ทยตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิ ปน “ทุติยาปญฺจมีนญฺเจ”ติ อิมินาว สิชฺฌนฺติ. ตสฺมาลมสฺส วจเนน.

 

[8] กโรติสฺส ปติยตเน 

 

กิมตฺถมิทํ. “กโรติสฺส ธาตุสฺส ปติยตเน กมฺมนิ ฉฏฺฐี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. เอตฺถ จ ปติยตนํ นาม อภิสงฺขาโร. 

“อุทกสฺส ปติกุรุเต, กณฺฏกสฺส ปติกุรุเต, สตฺตผลกสฺส ปติกุรุเต”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ เตเนว สิชฺฌนฺติ.

 

[9] กตฺตุกมฺมานํ กิตฺ

 

กิมตฺถมิทํ. “กตฺตุกมฺมานํ ฉฏฺฐิวิภตฺติ โหติ กิตฺปจฺจเย”ติ ญาปนตฺถํ. “ธนสฺส ทาตา, พุทฺธโฆสสฺส กติ, กจฺจายนสฺส กตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “ฉฏฺฐี เจ”ติ สุตฺเตเนว สิชฺฌนฺติ.

 

[10] ยชสฺส กรเณ

 

กิมตฺถมิทํ. “ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส กรเณ ฉฏฺฐี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “ฆตสฺส อคฺคึ ยชติ, ปุปฺผสฺส พุทฺธํ ยชตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “ฉฏฺฐี เจ”ติ อิมินาว สิชฺฌนฺติ. 

 

[11] น นิฏฺฐาทีสุ

 

กิมตฺถมิทํ. “นิฏฺฐาทีสุ ปจฺจเยสุ ‘กตฺตุกมฺมานํ กิตฺ’ติ สุตฺเตน ยา วิหิตา ฉฏฺฐี, สา น โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. นิฏฺฐา อาทิ เยสนฺเต นิฏฺฐาทโย. นิฏฺฐาติ เจตฺถ ปรสมญฺญา ตตวนฺตูนํ. อาทิคฺคหเณน ตาวี-ตพฺพ-ตฺวาทโย อธิปฺเปตา. 

 

“อุโปสโถ เตน ภิกฺขุนา กโต, รถํ กตวนฺโต, รถํ กตาวี, ปาเลตพฺพา สิกฺขา ภิกฺขูหิ สุขกาเมหิ, วิหารํ กโต, กฏํ กุพฺพาโน, กฏํ กราโน, กฏํ กุรุมาโน, ปสโว ฆาตโก”ตฺยาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิ ปน สพฺพานิปิ “ฉฏฺฐี เจ”ติ เอตฺถ “กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐีนมตฺเถ”ติ อิโต กฺวจิคฺคหณสฺสานุวตฺตนโตว สิชฺฌนฺติ. 

 

[12] อาหุติกาลทฺธาเนสุ ทุติยา ตติยา จ

 

“อาหุตฺยตฺเถ กาเล อทฺธนิ จ ทุติยา โหติ ตติยา เจ”ติ ญาปนตฺถํ. เอตฺถ จาหุตฺยตฺเถติ หุ=ทานาทานหพฺยปฺปทาเนสูตีมสฺสตฺโถ อธิปฺเปโต. “ฆตํ ชุโหติ, ฆเตน ชุโหติ, มาสํ ภุญฺชติ, มาเสน ภุญฺชติ, โยชนํ คจฺฉติ, โยชเนน คจฺฉตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตตฺถ จาหุตฺยตฺเถ ฆตสทฺเทน ฆตคตสฺส เตลาทิโน อธิปฺเปตา. ยทา ทานกมฺมตา อธิปฺเปตา, ตทา ฐาเนเยว ทุติยา. ยทา ปน ตสฺเสวาหุติ สาธกตมตา, ตทา กรเณเยว ตติยา. 

 

กาลทฺธาเนสุ ปน ยทา อจฺจนฺตสํโยโค สมฺภวติ, ตทา “กาลทฺธาน-มจฺจนฺตสํโยเค”ติ สุตฺเตเนว ทุติยา. น จ สกฺกา อจฺจนฺตสํโยเคปิ ทุติยตฺถนฺติ วตฺตุํ “กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค”ติ เอตฺถ อจฺจนฺตสํโยคคฺคหณสฺส นิรตฺถกภาวปฺ-ปสงฺคโต. ตติยา ปน “กตฺตริ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณเนว สิชฺฌติ. ตสฺมาลมสฺส วจเนน.

 

[13] กิมลมตฺเถ ฉฏฺฐี จตุตฺถี จ

 

“กิมลํอิจฺเจเตสํ อตฺเถ ตติยาวิภตฺติ โหติ ฉฏฺฐี จตุตฺถี เจ”ติ ญาปนตฺถํ. “กึ ปน มุณฺฑเกน สมเณน, อลํ เต อิธ วาเสน, กึ ตสฺส จตุฏฺฐสฺส, อลํ ตสฺส จตุฏฺฐสฺส, กึ ตสฺส วิปฺปฏิสาราย, อลํ ตสฺส วิปฺปฏิสารายา”ติ ตตฺโถ-ทาหรณานิ. 

 

กิมลมตฺเถ -- ตติยา ตาว “กตฺตริ จ, สหาทิโยเค จา”ติ อิเมเหว สิชฺฌติ. ฉฏฺฐี ปน “กึ ตสฺส จตุฏฺฐสฺส, อลํ ตสฺส จตุฏฺฐสฺสา”ติ เอตฺถ “กึ เตน จตุฏฺเฐน, อลํ เตน จตุฏฺเฐนา”ติ ตติยตฺถสมฺภวโต “ฉฏฺฐี เจ”ติ สุตฺเตเนว สิชฺฌติ. จตุตฺถี ปน กึสทฺทโยเค “นโมโยคาทีสฺวปิ เจ”ติ เอตฺถาทิคฺคหเณน สิชฺฌติ. 

 

อลมตฺเถ -- สิลาฆาทิสุตฺเต อลมตฺถคฺคหเณน สิชฺฌติ. ตสฺมาลมสฺส วจเนน.

 

[14] กตฺตุริจฺฉิตตมํ กมฺมํ

 

“กตฺตุกิริยาย ยํ อิจฺฉิตตมํ, ตํ กมฺมสญฺญํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “พีรเณ กฏํ กโรติ, คามํ รถํ วหติ, ตณฺฑุเล โอทนํ ปจตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิ ปน กถิตากถิติจฺฉิตานิจฺฉิตตมาทิเภทมนเปกฺขิตฺวา สพฺพสงฺคหวเสน “ยํ กโรติ ตํ กมฺมนฺ”ติ วุตฺตตฺตา เตเนว สิชฺฌนฺติ. อปิ จ ปโยชเน สติ “ยํ กโรติ ตํ กมฺมนฺ”ตีมสฺสานนฺตรํ “กตฺตุริจฺฉิตตมํ กมฺมนฺ”ติ วตฺตพฺเพ อิห อุจฺจารณํ สุตฺตปฺ-ปกฺเขปกานํ วิพฺภนฺตสหิตตํ สมุพฺภาวยตีติ อลมเนน วิปฺปลาเปน.

 

[15] ยุตฺเต จานิจฺฉิเต  

 

“กิริยาย ยุตฺเต อนิจฺฉิเตปิ กมฺมสญฺญา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “วิสรุกฺขํ ฉินฺทติ, กณฺฏกํ อภิธาวติ, วิสํ คิลติ, ปายาสํ ปจนฺโต คาวึ ทุหตี”ติ ตตฺโถ-ทาหรณานิ. ตานิปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สิชฺฌนฺติ.

 

[16] อุปานฺวชฺฌาวสสฺส

 

“อุป-อนุ-อธิ-อาปุพฺพสฺส วส=นิวาเสตีมสฺส ปโยเค กมฺมสญฺญา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. สตฺตมิพาธนตฺถมิทํ สุตฺตํ. “คามํ อุปวสติ, คามํ อนุวสติ, ฆรํ อธิวสติ, นครํ อาวสตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. อญฺญตฺถ ปน อธิปุพฺพานํ สี=สเย, ฐา=คตินิวตฺติมฺหิ, อาส=อุปเวสเนตีเมสํ ปโยเค อภิ-นิปุพฺพสฺส วิส=ปเวสเนตีมสฺส ปโยเค จ กมฺมสญฺญา วุตฺตา. “คามมธิเสติ, คามมธิติฏฺฐติ, คามมชฺฌาวสติ, คามมภินิวิสตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. สพฺพานิปิ ตานิ “ตติยาสตฺตมีนญฺเจ”ตีมินาว สิชฺฌนฺติ.

 

[17] อนฺตรนฺโตติราทีหิ ยุตฺเต

 

“อนฺตรา-อนฺโต-ติโรอิจฺเจวมาทีหิ ยุตฺเต กมฺมสญฺญา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “อนฺตรา จ นาฬนฺทํ, อนฺโต รฏฺฐํ, ติโร รฏฺฐนฺ”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ ฉฏฺฐฺยตฺถสฺเสว สมฺภวโต “กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐีนมตฺเถ”ตีมินาว สิชฺฌนฺติ.

 

[18] อภิโตปริโตมฺหิ

 

“อภิโต-ปริโตมฺหิ ยุตฺเต กมฺมสญฺญา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “อภิโต คามํ วสติ, ปริโต คามํ วสตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สิชฺฌนฺติ.

 

[19] ตปฺปานาจารตฺเถ

 

“ตปฺปานํ ตทาจาโรติ อตฺเถ กมฺมสญฺญา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “นทึ ปิวติ, คามํ จรตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “ตติยาสตฺตมีนญฺเจ”ติ อิมินาว สิชฺฌนฺติ. 

 

[20] เหตุปฺปโยเค ฉฏฺฐี ตติยา จ

 

“เหตุปฺปโยเค ฉฏฺฐิวิภตฺติ โหติ ตติยา เจ”ติ ญาปนตฺถํ. “พุทฺธสฺส เหตุ วสติ, เตน เหตุนา กตนฺ”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี, เหตฺวตฺเถ เจ”ตีมินาว สิชฺฌนฺติ.

 

[21] สาธุนิปุณยุตฺเต สตฺตมี

 

“สาธุ-นิปุณอิจฺเจเตหิ ยุตฺเต สตฺตมิวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “ปญฺญาย สาธุ, คมฺภีเร นิปุโณ”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ นิมิตฺตตฺถสมฺภวา “กมฺมกรณ-นิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี”ตีมินาว สิชฺฌนฺติ. 

 

[22] โคตฺตนามชาติสิปฺปวเยสุ ตติยา

 

“โคตฺต-นาม-ชาติ-สิปฺป-วยอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ ตติยา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ตตฺโถทาหรณานิ. “กรเณ ตติยา”ติ สุตฺเตเยว วุตฺตานิ. ตานิ ปน “วิเสสเน เจ”ตีมินาว สิชฺฌนฺติ.

 

[23] อุภยปตฺเต กมฺมนิ

 

“กตฺตุกมฺมานํ กิตฺติ กตฺตริ กมฺมนิ จ ยทา เอกกฺขเณ ฉฏฺฐี สมฺภวติ, ตทา ตสฺมึ อุภยปตฺเต กมฺมนิ ฉฏฺฐี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “อจฺฉริโย โคณานํ โทโห อโคปาลเกน, อจฺฉริโย อรชเกน วตฺถานํ ราโค, สาธุ ขลุ ปายาสสฺส ปานํ ยญฺญทตฺเตนา”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “ฉฏฺฐี เจ”ติ เอตฺถ กฺวจิคฺ-คหณสฺสานุวตฺตนโตว สิชฺฌนฺติ.

 

[24] ตสฺส จ วตฺตมาเน

 

“วตฺตมาเน วตฺตมานสฺส ตปจฺจยสฺส ปโยเค สติ กตฺตริ ฉฏฺฐิวิภตฺติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “รญฺโญ สมฺมโต ปุริโส, รญฺโญ ปูชิโต ภควา, รญฺโญ สกฺกโต ธมฺโม”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “ฉฏฺฐี เจ”ตีมินาว สิชฺฌนฺติ.

 

[25] ตุลฺโยปมาเน ตติยา จ 

 

“ตุลฺโยปมานตฺเถ ฉฏฺฐิวิภตฺติ โหติ ตติยา เจ”ติ ญาปนตฺถํ. “ปิตุสฺส ตุลฺโย, ปิตรา ตุลฺโย, ปิตุสฺส สโม, ปิตรา สโม, ปิตุสฺส สทิโส, ปิตรา สทิโส”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี, สหาทิโยเค จา”ติ อิมินาว สิชฺฌนฺติ.

 

[26] คหาทีนํ กมฺมนิ สตฺตมี

 

“คห=อุปาทาเน, จุพิ=วทนสํโยเคอิจฺเจวมาทีนํ กมฺมนิ สตฺตมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “ปุริสสฺส นานา พาหาสุ คเหตฺวา, โพธิสตฺตสฺส มุทฺธนิ จุมฺพิตฺวา”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี”ติ สิชฺฌนฺติ.

 

[27] กรณตฺเถ ภิกฺขาจาเร

 

“กรณตฺเถ ภิกฺขาจาเร คมฺยมาเน สตฺตมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “นคฺคา หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, สมณา ปตฺเตสุ ปิณฺฑาย จรนฺตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี”ติ สิชฺฌนฺติ. อิมสฺมึ ฐาเน สุตฺตปกฺเขปกานํ อุมฺมตฺตกตา อติวิชมฺภตีติ.

 

[28] ปญฺจมิยา ยุตฺเต

 

“ปญฺจมิยา ยุตฺเต สตฺตมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “ปาฏลิปุตฺตา จตูสุ โยชเนสุ กากณฺฏกปุรํ, ผุสฺสมาสมฺหา ตีสุ มาเสสุ เวสาขมาโส”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “โอกาเส สตฺตมี, กาลภาเวสุ เจ”ติ สิชฺฌนฺติ.

 

[29] อูนปุณฺเณหิ ทุติยา ตติยา จ

 

“อูน-ปุณฺณอิจฺเจเตหิ ยุตฺเต ทุติยาวิภตฺติ โหติ ตติยา เจ”ติ ญาปนตฺถํ. “อูนปตฺตํ ภุญฺชติ, อูนปตฺเตน ภุญฺชติ, ปุณฺณปตฺตํ ภุญฺชติ, ปุณฺณปตฺเตน ภุญฺชตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิปิ “กมฺมตฺเถ ทุติยา, กรเณ ตติยา”ติ สิชฺฌนฺติ. ตตฺถ หิ “ปตฺตคตสฺส ปตฺตนฺ”ติ คหิเต กมฺมตา สมฺภวติ, วิสุํ คหิเต กรณตาติ.

 

[30] วุปาสฺส จ

 

“วุ=สํวรเณ, ปา=ปาเนตีเมสํ ปโยเค ทุติยา โหติ ตติยา เจ”ติ ญาปนตฺถํ. “ปาวารํ ปาวุรติ, ปาวาเรน ปาวุรติ, สราวํ ปิวติ, สราเวน ปิวตี”ติ ตตฺโถ-ทาหรณานิ. ตานิปิ ยถาโยคํ วุตฺตนเยน สิชฺฌนฺติ.

 

[31] กมฺมตฺเถ ปฐมา

 

“กมฺมตฺเถ ปฐมา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “เยน ภควา, เตนุปสงฺกมี”ติ ตตฺโถ-ทาหรณํ. สุตฺตปกฺเข ปกาสนญฺเจโสธิปฺปาโย ยถา “ภควนฺตมทฺทกฺขี”ติ. ตํ ปน นิสินฺโนติ ตสฺสา ปาฬิยา เสสตฺตา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ สุตฺเตเนว สิชฺฌติ. ยตฺถปิ กมฺมตฺเถ ปฐมาธิปฺเปตา, ตตฺถ ลิงฺคตฺถสฺสาปิ สมฺภวา โก นุ นิวาเรตา ปฐมาย.

 

[32] อาขฺยาโตปโยเค ปญฺจมี

 

“อาขฺยาตสฺส อุปโยเค ปญฺจมี โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อาจิกฺขตีติ อาขฺยาโต. อุปโยโคติ เจตฺถ สีลานิ สมาธิยิตฺวา คยฺหมานํ นิยมปุพฺพกํ วิชฺชาคหณํ. “อุปชฺฌายมฺหา อธีเต, อุปชฺฌายมฺหา สุโณตี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิ ปน อปาทานคฺคหเณน เจว ทิสาโยคคฺคหเณน จ สิชฺฌนฺติ.

 

[33] ชาตฺยาขฺยายํ พหุวจนเมกสฺมึ กฺวจิ

 

“ชาตฺยาภิเธยฺเย เอกสฺมึ กฺวจิ พหุวจนํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “สมิทฺธา ยวา, สมิทฺโธ ยโว, สมฺปนฺนา วีหโย, สมฺปนฺโน วีหี”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. อยํ ปน สุตฺตปกฺเขปกานํ อธิปฺปาโย “จตุพฺพิโธ สทฺโท ชาติสทฺโท คุณสทฺโท กิริยา-สทฺโท ยทิจฺฉาสทฺโท”ติ. 

 

ตตฺถชาติสทฺโท ชาติยา เอกตฺตา เอกวจนปฺปสงฺเค กถํ นนุ นาม พหุวจนํ สิยาติ โยโค จ สมารภิตพฺโพติ. ตํ เตสํ มติมตฺตเมว. ยถา นาม คุฬมิสฺสกํ ชลํ คุฬสทฺเทนาภิธียติ, ขีรมิสฺสกญฺจ ชลํ ขีรสทฺเทเนว, เอวํ ชาติสทฺโทปิ ชาติสมเวตทพฺพมาจิกฺขติ, น เกวลํ ชาตึ. ยถา หิ โกจิ มหนฺตํ โคมณฺฑลํ ทิสฺวาปิ กิญฺจิ อปสฺสนฺโต “โภ กิญฺจิ คามํ ปสฺสี”ติ วทติ, ตเทวํ วิญฺญายติ “นาวสฺสมยํ ชาติมาห, อถ โข ทพฺพนฺ”ติ. อญฺญถา ชาติยา สมธิคตตฺตา ปุจฺฉาว น สมฺภเวยฺยาติ เอวํ ชาติสมเวตทพฺพเภเทน วินา โยโค รมฺเภน โหเตว พหุวจนํ. ยถา นีลาทิคุณสมเวตทพฺพเภเทน คุณานํ ลิงฺคสงฺขฺยา ปฏิปตฺติ. อปิ จ ยถา “เอโก เทฺว”ติอาทีสุ อตฺตนา วตฺตพฺพตฺถวิเสสาภาเวปิ ลิงฺคตฺถมตฺตมเปกฺขิตฺวา เอกวจนพหุวจนานิ ภวนฺติ, เอวมิหาปิ ปโยคสิทฺธิสมฺภเว โก นุ นิวาเรตา พหุวจนสฺเสตฺยลมสฺส วจเนน.

 

[34] อตฺตนิ ครูสุ จ กฺวจิ

 

“อตฺตนิ ครูสุ จ กฺวจิ พหุวจนํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. “อมฺหากํ ปกติ, โย สุคเตสุ มนํ ปโทสเย”ติ ตตฺโถทาหรณานิ. อยํ ปน สุตฺตปฺปกฺเขปกานํ อธิปฺปาโย “อหํการาทิวิสยสฺเสกตฺตา เอกวจนปฺปสงฺเค พหุวจนตฺถํ โยโค กาตพฺโพ”ติ. ตํปิ เตสํ มติมตฺตเมว. จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ หิ ยทา อเภทํ กตฺวา โวหรติ “จกฺขุนา อหํ ปสฺสามิ, โสเตนาหํ สุณามี”ติอาทินา, ตทา สิยา กาตพฺโพ. ยทา ปน เภทํ กตฺวา มญฺญติ “อิทํ เม จกฺขุ สุฏฺฐุ๊ ปสฺสติ, โสตํ สุณาตี”ติอาทินา, ตทา ยถา เภทนิพนฺธเนน ปฐมปุริเสน ยุชฺชติ, เอวํ โหเตว. อตฺตโน เภท-มเปกฺขิตฺวา พหุวจนํ, ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เภทมนเปกฺขิตฺวา เอกวจนญฺเจติ อลมสฺส วจเนน.

 

สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ การกกปฺโป 

ฉฏฺโฐ ปริจฺเฉโท

---------------------------