นามกปฺป
ปฐมปริจฺเฉท
[๕๒] ชินวจนยุตฺตํ หิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สนฺธิกปฺปสฺส นิทฺทิฏฺฐานนฺตรํ นามกปฺปํ ทสฺเสนฺเตน ชินวจนยุตฺตลิงฺคาเนว นิปฺผชฺชนฺเต, เตเหว วิภตฺตาทโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ชินวจนยุตฺตนฺติ เอกํ ปทํ, หีติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “ชินวจน-โยคฺคนฺ”ติ อตฺโถ. ชิตวาติ ชิโน. ชินสฺส วจนํ ชินวจนํ. ชินวจนสฺส ยุตฺตํ ชินวจนยุตฺตํ. หีติ อวธารณตฺเถ นิปาโต. วุตฺตํ หิ
อุปสคฺคนิปาตาจปจฺจยาจอิเมตโย
เนเกเนกตฺถวิสยาอิติเนรุตฺติกาพฺรวุนฺติ.
อยํเหตฺถตฺโถ “ชินวจนานุรูปเมวา”ติ. “กสฺมา อิเหเวทํ วุตฺตํ, นาทิมฺหี”ติ. ตตฺถ ปน น สพฺเพน สพฺพํ วิสทิสํ อญฺญตฺรานุปการอกฺขรปริวชฺชนา. อิห ปน สพฺพถา ลิงฺคาทีนํ วิสทิสภาวญาปนตฺถํ วุตฺตนฺ”ติ. อถ วา อธิการํ ปน ติวิธํ สีหคติกมณฺฑูกคติกยถานุปุพฺพิกวเสน. ตตฺถ จ ยถา สีโห มิคราชา เอกสฺมึ ฐาเน นิสินฺโน ปุพฺพาปรํ วิโลเกติ, เอวํ สีหคติโกปิ. ยถา ปน มณฺฑูกา อุปฺปติตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ มณฺฑูกคติโกปิ. อิตโร ปน ปฏิปาฏิวเสเนว วตฺตติ. อยํ ปน นโย สีหคติโกติ เวทิตพฺโพ. เตเนว “อกฺขราปิ ชินวจนา-นุกูลาเยวา”ติ อตฺโถ ยุชฺชติ.
[๕๓] ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ชินวจนยุตฺตํ หิ ลิงฺคํ ถปียติ นิปฺผชฺชตี”ติ ญาปนตฺถํ. ลิงฺคนฺติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทํ, นิปฺผชฺชเตติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “ลิงฺคํ ถปียติ นิปฺผชฺชติ จา”ติ อตฺโถ. เอกมตฺตํ จคฺคหณวเสน คเหตพฺพํ. เอตฺถ จ ลีนมตฺถํ คมยตีติ ลิงฺคํ. ลีนสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส รูปํ. ลิงฺค=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส วา ลิงฺคียติ อตฺโถ เอเตนาติ ลิงฺคํ. กึ ตํ. ฆฏ-ปฏาทิอตฺถโชตกํ วจนํ. วุตฺตญฺจ
รุกฺโขติวจนํลิงฺคํลิงฺคตฺโถเตนทีปิโต
เอวํลิงฺคญฺจลิงฺคตฺถํญตฺวาโยเชยฺยปฃฺฑิโตติ.
เอตฺถจลิงฺคํ ทุวิธํ อนฺวตฺถรุฬฺหีวเสน. ติวิธํ อิตฺถิปุมนปุํสกวเสน. ตตฺถ จ อิตฺถิลิงฺคํ อาวตฺถิกาทิจตุกฺกวเสน วา, กิริยาทิสามญฺญาทิจตุกฺกวเสน วา จตุพฺพิธํ. ตตฺถ จ เอเกกํ อาการิวณฺณุวณฺณนฺตวเสน ปญฺจวิธนฺติ ตํ สพฺพํ วีสติวิธํ โหติ. ปุลฺลิงฺคํ ปน วุตฺตนเยเนว จตุพฺพิธํ. ตตฺถ จ เอเกกํ อวณฺณิ-วณฺณุวณฺณนฺตวเสน ฉพฺพิธนฺติ ตํ สพฺพํ จตุวีสติวิธํ โหติ. อิตรํ ปน วุตฺต-นเยเนว จตุพฺพิธํ. ตตฺถ จ เอเกกํ อการิการุการนฺตวเสน ติวิธนฺติ ตํ สพฺพํ ทฺวาทสวิธํ โหติ. เอวํ ฉปฺปญฺญาสวิธํ โหติ. สมาสตทฺธิตกิตกูณาทิรุฬฺหีสทฺทวเสนาปิ พหุธา คเหตพฺพํ. ตํ สพฺพํ อิธ ฐเปตพฺพนิปฺผาเทตพฺพวเสน คหิตํ. วุตฺตญฺจ วุตฺตมฺหิ “ยถา ยถา ชินวจนยุตฺตํ หิ ลิงฺคํ, ตถา ตถา อิธ ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ “ยํ ยํ ปการํ ชินวจนานุกูลํ ลิงฺคํ, ตํ ตํ ปการํ อิธ ลิงฺคํ ถปียติ นิปฺผาทียตี”ติ.
[๕๔] ตโต จ วิภตฺติโย
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ชินวจนยุตฺตลิงฺคโต วิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. “ตโต ชินวจนยุตฺตลิงฺคโต วิภตฺติโย โหนฺตี”ติ อตฺโถ. วิวิธา ภาชียตีติ วิภตฺติ. กมฺมาทิวเสน จ เอกตฺตาทิวเสน จ วิภาเชติ. จสทฺโท อตฺถวิเสสํ ทีเปติ. อยํ เหตฺถตฺโถ “ตโต จ วิภตฺติโย โหนฺติ, ตา จ ปน จคฺคหเณน เอกวจน-พหุวจน-ปฐมา-ทุติยา-ตติยา-จตุตฺถี-ปญฺจมี-ฉฏฺฅี-สตฺตมีสญฺญํ ลภนฺตี”ติ. เตน จ ตตฺถ ตตฺถ เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ, พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ, ลิงฺคตฺเถ ปฐมาติอาทีสุ สงฺกาปคโม โหตีติ.
[๕๕] สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สุ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ตโต จ วิภตฺติโย โหนฺตี”ติ วุตฺตํ. “กา จ ปน ตาติ สนฺเทโห ชาเยยฺยา”ติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ. “ตโต จ สฺยาทโย โหนฺตี”ติ อตฺโถ. สิ จ โย จ อํ จ โย จ นา จ หิ จ ส จ นํ จ สฺมา จ หิ จ ส จ นํ จ สฺมึ จ สุ จาติ วิคฺคเห “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาเส กเต “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลเป กเต “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยเค กเต “ตทฺธิต-สมาสกิตกา นามํวา ตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามพฺยปฺปเทโส. ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. สฺยาทิมฺหิ อวิเสเสน สมฺปตฺเต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนนฺ”ติ พหุวจเน สมฺปตฺเต ตทปฺปวาทา “โส นปุํสกลิงฺโค, ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ตถา ทฺวนฺเท ปาณิ-ตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนญฺเจ”ติ นปุํสกลิงฺคตฺตเมกตฺตญฺจ กตฺวา อถ “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺติ โหติ. ตสฺสา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ โลโป จ. เอวํ “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“กสฺมา อิเหทํ วุตฺตนฺ”ติ. “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ ปุพฺเพ วิภตฺติสญฺญํ อตฺถเปตฺวา วุตฺตตฺตา “ตา ปนีมา”ติ ญาปนตฺถํ ตทนนฺตรํ วุตฺตํ. “เทวทตฺตมานย ฆฏธารกนฺ”ติ วุตฺเต กิญฺจาปิ “ปุพฺเพ อคฺคหิตนามเธยฺโย อสุโก ฆฏธารโก โส เทวทตฺโต”ติ จินฺเตตฺวา ตมาเนติ, เอวํ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วตฺวา ตทนนฺตรํว ตาสํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา ปุพฺเพ อวิญฺญาตนามานมฺปิ สุขาวโพโธ โหตีติ.
“นนฺวิทานิ อิมินา วิภตฺติโย ถปิตา, อถ ตา กุโต อาคจฺฉนฺตี’ติ น มคฺคิตพฺพนฺ”ติ. น ปุพฺพาปรจินฺตาภาวา. น หิ “อสุกสฺมึ นาม พุทฺธกฺเขตฺเต สทฺทา อุปฺปนฺนา, อสุกสฺมึ นาม พุทฺธกฺเขตฺเต วิภตฺติโย โหนฺตี”ติ นิยโม อตฺถิ. ยถา ปน สตฺตานํ ปุพฺพโกฏิ น ปญฺญายติ, ตถา พุทฺธานญฺจ เตหิ ปฏิวิทฺธ-สทฺธมฺมสฺส จ ตทฺทีปกปาฬิยา จ ตาย ยุตฺตวิภตฺตีนญฺจ ตปฺปกาสกนิรุตฺตาจริยานญฺจ ปุพฺพโกฏิ น ปญฺญายติ. ตสฺมา “สุตฺตสฺมึ อสติ วิภตฺติโย นตฺถิ, วิภตฺติมฺหิ อสติ สุตฺโตปเทโส น สิยา”ติ อนุปริกฺขิตฺวา “ขนฺธูปลทฺธิยํ อวิชฺชา, อวิชฺชูป-ลทฺธิยํ ขนฺโธ, พีเช สติ รุกฺโข, รุกฺเข สติ พีชนฺ”ติ อุปปริกฺขนํ วิย “สุตฺตา-เปกฺขา วิภตฺติ, วิภตฺยเปกฺขํ สุตฺตนฺ”ติ อุปปริกฺขิตพฺพํ. อญฺญถา ตตฺถ ตตฺถ “ยสฺมาทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานํ, ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานํ, เยน วา กรียเต ตํ กรณํ, โอกาเส สตฺตมี”ติอาทีสุ สญฺญา-สุตฺเตสุ จ วิธิสุตฺเตสุ จ เตเหว วิหิตา วิภตฺติโย ทิสฺสนฺตีติ ตตฺถ ตตฺถ โจทนาราสิปิ สิยาติ.
[๕๖] ตทนุปโรเธน
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เยน เยน ปกาเรน นิปฺผาทียมาเน ลิงฺเค เตสํ ชิน-วจนานํ อนุปโรโธ โหติ, เตน เตน ปกาเรน นิปฺผาทยิสฺสามา”ติ ญาปนตฺถํ. “เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรธวเสนา”ติ อตฺโถ. น อุปโรโธ อนุปโรโธ. เตสํ อนุปโรโธ ตทนุปโรโธ. เตน ตทนุปโรเธน. “กสฺมา อิเหทมุจฺจเต”ติ. อิห ปน จุทฺทส วิภตฺติโย ถปิตา, อญฺญตฺถ เอกวีสติ. “โก นุ โข เหตุ อิเหวํ ถปเนติ สนฺเทโห ชาเยยฺย. ตทปคมตฺถํ อิเหทํ ถปิตํ.
อยํเหตฺถตฺโถ “เยน เยน ปกาเรน นิปฺผาทียมาเน เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรโธ โหติ, เตน เตน ปกาเรน นิปฺผาทยิสฺสามาติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ “ชินวจเน ทฺวิวจนํ ทิสฺสติ, ตสฺมา ตํ ปริวชฺเชตฺวา เสสาว ทสฺสิตา, ตสฺมา จุทฺทส ชาตา”ติ. อถ วา สกฺกตคนฺเถ วิภตฺติโย อญฺญถา ปฅิตา, อิห อญฺญถา “กึ นุ โข การณํ อิเหวํ ปฐเนติ สนฺเทโห สิยา”ติ ตํนิวตฺตนตฺถํ.
อยํเหตฺถตฺโถ “เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรเธน นิปฺผาทยิสฺสามาติ ตสฺมา เอวํ ปฅิตา”ติ. อถ วา อุปริ อาขฺยาตาทีนํปิ วิสทิสํ กตฺวา นิทฺเทสํ ทิสฺวา เตเนว นเยน สนฺเทโห สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ปฐมเมว อตฺตโน กถนปฺปการมาห. เอวํ หิ กถเน สติ เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรเธน อมฺเหหิ นิปฺผชฺชเต”ติ. วุตฺตญฺจ วุตฺติยํ หิ “ยถา ยถา เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรเธน, ตถา ตถา อิธ ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ. อยํ ปเนตฺถตฺโถ “เยน เยน ปกาเรน นิปฺผาทียมาเน เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรเธน นิปฺผชฺชติ, เตน เตน ปกาเรน อมฺเหหิ อิธ ลิงฺคานิ นิปฺผาทียนฺเตติ.
[๕๗] อาลปเน สิ คสญฺโญ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อาลปเน สิ คสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. “อาลปเน สิ คสญฺโญ โหตี”ติ อตฺโถ. อภิมุขํ กตฺวา ลปนํ อาลปนํ. ตสฺมึ อาลปเน. “อาลปเน สิ โค”ติ อวตฺวา สญฺญาคฺคหณกรณํ อาเทสสงฺกา-นิวตฺตนตฺถํ ปถมานิทฺทิฏฺโฐปิ อาเทโส โหตีติ อตฺถสมฺภวโต. ทิสฺสติ หิ “โอ อว สเร’ตฺยาทีสุ สเร ปเร ธาตฺวนฺตสฺส โอการสฺส อวาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ. “ยทิ เอวํ อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ’ติ สุตฺเตปิ สญฺญาคฺคหณํ กสฺมา น กตนฺ”ติ. เหฏฺฐา วุตฺตวจนสฺสานุรูปวเสน วุตฺตตฺตา. “ตตฺโถทนฺตา สรา อฏฺฐา”ติ-อาทีสุปิ กสฺมา น กตนฺ”ติ. “อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ เอตฺถ สงฺกา-นิวตฺตนตฺถํ. ตตฺถ หิ สญฺญาคฺคหเณ กเต ปุพฺพมสญฺญาสุตฺตนฺติ สงฺกา สิยาติ.
โภติ อยฺเยติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โภตีติ ภู=สตฺตายมิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยนฺตํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ อูการสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ ตสฺสาวาเทเส กเต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติ-ภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ วตฺตมาเน “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ วตฺตมาเน “อาลปเน เจ”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺ-ปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา สิสฺส คสญฺญํ กตฺวา “นฺตุสฺส ตมีกาเร”ติ อธิกิจฺจ “ภวโต โภโต”ติ ภวนฺตสทฺทสฺส โภตาเทสํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ วตฺตมาเน “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อิวณฺณสฺส ปสญฺญํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “ฌลปา รสฺสนฺ”ติ รสฺสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ คมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
อยฺเย, กญฺเญ, ขราติเยติ อยฺย-กญฺญ-ขราติยสทฺเทหิ “อิตฺถิยมโต อา-ปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สเร โลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยนา-ลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส จีมินา คสญฺญํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “สขโต คสฺเส วา”ติ วตฺตมาเน “ฆเต เจ”ติ คสฺเสการาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ติ วตฺตมาเน “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ เอการสฺสาสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปานิ.
อิโตปรํกิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สาติ ตสทฺทโต วุตฺตนเยนาปจฺจยาทิมฺหิ กเต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐเมกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ วตฺตมาเน “เอตเตสนฺโต”ติ ตการสฺส สการาเทเส กเต “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
อยฺยาติ อยฺยสทฺทโต วุตฺตนเยนาปจฺจยาทิมฺหิ กเต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐเมกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา อนาลปนตฺตา สิสฺส อิมินา คสญฺญมกตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ วุตฺเต รูปํ.
โภติโยติ ภูอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน รูปํ. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา’ติ อธิกิจฺจ ‘อาลปเน เจ’ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ‘พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนนฺ’ติ พหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา อิธ วุตฺตวิธานาภาวโต อิมินา คสญฺญมกตฺวา คตฺตาภาวา ‘เสสโต โลปํ คสิปี’ติ โลปกรณนฺ”ติ.
อยฺยาโยติ อยฺยสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา อิธ วุตฺตปฺปการา-ภาวา อิมินา คสญฺญมกตฺวา คตฺตาภาวา “ฆเต เจ”ติเอวมาทีหิ อาเทสาทิมฺหิ อกเต รูปํ. อิมินา คสญฺญากรเณ ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต “ฆเต เจ”ติ สุตฺตมาหริ.
[๕๘] อิวณฺณุวณฺณา ฌลา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อิวณฺณุวณฺณา ยถาสงฺขฺยํ ฌ-ลสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สญฺญาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “อิวณฺณุวณฺณา ฌ-ลสญฺญา โหนฺตี”ติ อตฺโถ. อิเยว วณฺโณ อิวณฺโณ, ตถา อุวณฺโณติ. ตตฺถ จ วณฺโณติ วณฺณ=วณฺณกฺริยวิตฺถารคุณวจเนสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตฺถํ วณฺเณตี”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณา”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา ‘การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ชินวจนาธิการมธิกิจฺจ “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐเมกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วุตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อิวณฺโณ จ อุวณฺโณ จ อิวณฺณุวณฺณา. “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวํ กตฺวา “วุตฺตตฺ-ถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา สมาสตฺตา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมาพหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺส “อโต เนน, โส วา”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ อาการาเทสํ กตฺวา สเร โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ฌลาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
อิสิโนติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อิสิโนติ อิส=ปริเยสเนตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “สีลาทิกฺขนฺเธ เอสติ คเวสตี”ติ อตฺเถ “มุนาทีหิ จี”ติ อิปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา อิสิสทฺทโต “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉา-นุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานนฺ”ติ สมฺปทานสญฺญํ กตฺวา “สมฺปทาเน จตุตฺถี”ติ จตุตฺถิวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสวิภตฺตึ กตฺวา วา “ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี”ติ สามิสญฺญํ กตฺวา “สามิสฺมึ ฉฏฺฅี”ติ วุตฺตนเยน ฉฏฺเฐกวจนสวิภตฺตึ กตฺวา วา อิสิสทฺทนฺตสฺสิวณฺณสฺส อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ฌ-ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.
ทณฺฑิโนติ ทณฺฑ=นิปาเตตีมสฺส วา ทฑิ=อาณายนฺตีมสฺส วา ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “กฑฺยาทีหิ โก”ติ กปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆ-วิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ กการสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโส-การาทิญฺจ กตฺวา “ทณฺโฑ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “ทณฺฑาทิโต อิกอี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อสฺสอตฺถิสทฺทาน-มปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา วุตฺต-นเยน สวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อิวณฺณสฺส ฌสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ อฆสฺส รสฺสํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.
อคฺคิโนติ อค=คติมฺหิ วา, อค=กุฏิลคติมฺหิ วาอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “มุนาทีหิ จี”ติ อิปจฺจยํ กตฺวา เทฺวภาวาทิญฺจ กตฺวา อคฺคิสทฺทโต สวิภตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. คหปติโนติ “คหสฺส ปตี”ติ กตสมาสสฺส คหปติสทฺทสฺส สวิภตฺยาทิมฺหิ กเต รูปํ. เสตุโนติ เส=คติมฺหิ, สิ=พนฺธเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “คจฺฉนฺติ เอเตนา”ติ วา “พนฺธียตี”ติ วา อตฺเถ “หนาทีหิ ณุนุตโว”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา ปจฺฉิมสฺส “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สวิภตฺติญฺจ กตฺวา อิมินา อวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.
ภิกฺขุโนติ ภิกฺข=ยาจเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภิกฺขนสีโล, ภิกฺขนธมฺโม, ภิกฺขเน สาธุการี”ติ อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จ, ปาราทิคมิมฺหา รู”ติ วตฺตมาเน “ภิกฺขาทิโต เจ”ติ รูปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ รมฺหิ ลุตฺเต เนตพฺพํ เนตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อุตฺตรสฺส สรสฺส รสฺสํ กตฺวา นามมิว กตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อุวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.
สยมฺภุโนติ สยํสทฺทูปปทสฺส ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สยํ ภูโต”ติ อตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อุวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ ลสฺส รสฺสํ กตฺวา สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.
[๕๙] เต อิตฺถิขฺยา โป
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เต อิวณฺณุวณฺณา ยทา อิตฺถิขฺยา, ตทา ปสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. สญฺญาคฺคหณญฺจ อิวณฺณุวณฺณคฺคหณญฺจ วตฺตเต. เตน “อิวณฺณุวณฺณา ยทา อิตฺถิขฺยา, ตทา ปสญฺญํ ลภนฺตี”ติ อตฺโถ. อาจิกฺขนฺตีติ อาขฺยา. อาปุพฺพสฺส ขฺยา=กถเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วิสรุช-ปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยนฺตสฺส วา “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยนฺตสฺส วา รูปํ. “อิตฺถิยา อาขฺยา”ติ อตฺเถ ตปฺปุริสสมาสํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลเป กเต รูปํ.
รตฺติยาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ รตฺติยาติ รญฺช=ราเคตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “รญฺชนฺติ เอตฺถา”ติ อตฺเถ “มิทาทีหิ ตฺติติโย”ติ ตฺติปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “โย กโรติ ส กตฺตา”ติ กตฺตุสญฺญํ กตฺวา “กรเณ ตติยา”ติ วตฺตมาเน “กตฺตริ เจ”ติ วุตฺตนเยน ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา อิธ อิวณฺณสฺสิตฺถิวาจกตฺตา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ปสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ นาวจนสฺส ยาเทเส กเต รูปํ.
อิตฺถิยาติ อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สยํ วา อิจฺฉติ, อญฺเญหิ วา กามียตี”ติ อตฺเถ “สมาทีหิ ถมา”ติ ถปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุ-วิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา “ปรเทฺว-ภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ เทฺวภาเวน ปฐมกฺ-ขรมาเนตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา อิตฺถสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ปสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ ปสฺส รสฺสํ กตฺวา นาวจนสฺส วุตฺตนเยน ยาเทเส กเต รูปํ.
วธุยาติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อนฺตมโส สุนกฺขมปิ อุปคมนสีลา”ตฺยตฺเถ “ภิกฺขาทิโต เจ”ติ รูปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ รมฺหิ ลุตฺเต “หนสฺส ฆาโต”ตฺยาธิกิจฺจ “วโธ วา สพฺพตฺถา”ติ หนสฺส วธาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตติเยกวจนนาวิภตฺยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เธนุยาติ เธ=ปาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปิวติ อิโต, สยํ วา ปาเยตี”ติ อตฺเถ “หนาทีหิ นุณุตโว”ติ นุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตติเยกวจนนาวิภตฺยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อิสินา, ภิกฺขุนาติ กิมุทาหรณานิ. เตสมุปฺปตฺติ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเอว. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส “อิสิ-ภิกฺขุสทฺเทหิ ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา อนิตฺถิวาจกตฺตา อิมินา ปสญฺญาภาวา ยาเทสาภาโว”ติ.
[๖๐] อา โฆ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อากาโร ยทา อิตฺถิโขฺย, ตทา ฆสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สญฺญาคฺคหณญฺจ อิตฺถิขฺยาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. เตน “อิตฺถิโขฺย อากาโร ฆสญฺโญ โหตี”ติ อตฺโถ.
สทฺธายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน สทฺธ-กญฺญ-วีณ-คงฺคอิจฺเจวมาทีหิ ปาฏิปทิเกหิ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อิตฺถิวาจกสฺส อาการสฺส ฆสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนนฺ”ติ นาวจนสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
รตฺติยาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสมุปฺปตฺติ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเอว. สตฺถาราติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สเทวเก โลเก สาสตี”ติ อตฺเถ “สาสาทีหิ รตฺถู”ติ รตฺถุปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต เนตพฺเพ นีเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สตฺถุสทฺทโต ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาราเทสํ กตฺวา สติปิ อาการสฺมึ อนิตฺถิวาจกตฺตา อิมินา ฆสญฺญมกตฺวา “อญฺเญสฺวารตฺตํ, ตโต สฺมิมี”ติ วตฺตมาเน “นา อา”ติ นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๑] สาคโม เส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เส วิภตฺติมฺหิ สการาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ สุตฺตํ. “เส วิภตฺติมฺหิ สการาคโม โหตี”ติ อตฺโถ. อาคจฺฉตีติ อาคโม. อาคมนํ วา อาคโม. สเอว อาคโม, สสฺส วา อาคโมติ สาคโม.
ปุริสสฺสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ ปุริสสฺสาติ ปุริสสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา สวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา สการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
ปุริสสฺมินฺติ กิมุทาหรณํ. ตสฺส ปน ปุริสสทฺทโต “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “โยธาโร ตโมกาสนฺ”ติ โอกาสสญฺญํ กตฺวา “โอกาเส สตฺตมี”ติ สตฺตมฺเยกวจนสฺมึวิภตฺตึ กตฺวา สวิภตฺตาภาวาติ อิมินา สาคมาภาเว กเต รูปํ.
[๖๒] สํสาเสฺวกวจเนสุ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เอกวจนสฺส สมฺภูตตฺตา ‘เอกวจนนฺ’ติ ลทฺธโวหาเรสุ สํ-สาสุ วิภตฺตาเทเสสุ ปรภูเตสุ สาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. สาคมคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต “เอกวจเนสุ สํ-สาสุ วิภตฺตาเทเสสุ ปรภูเตสุ สาคโม โหตี”ติ อตฺโถ.
“นนุ ‘สาคโม เส’ติ เอตฺถ เสติ ปเทน สวิภตฺติเมวาคเหตฺวา สการมตฺเต คหิเต วินาปิ อิมินา สิชฺฌตี”ติ. “น สิชฺฌติ อติปฺปสงฺคโทโสว สิยา สฺมา-สฺมึสฺวาทีนมฺปิ สการาคมสฺสาปชฺชนโต, ตสฺมา ตตฺถ สวิภตฺติเมว คเหตฺวา ยตฺถ นิจฺฉติ, ตํ ปริวชฺเชตฺวา ยตฺถ อิจฺฉติ, ตตฺถ สาคมํ ทสฺเสนฺโต อิทํ สุตฺตมารภิ. อิมสฺสุจฺจารณเมว “สาคโม เส”ติ เอตฺถ สวิภตฺติสฺเสว คหิตภาวํ สาเธติ. อิห จ สํสาสฺวีติ วจเนน สฺมาทีนํ ปริวชฺเชติ. เอกวจเนสฺวีติ วจเนน “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ กตํ สพฺพนามิกมฺหา นํวจนสฺส สํ-สานํอาเทสํ ปริวชฺเชติ. อปิ จ อุภเยนาปิ วิภตฺตาเทสํ สงฺคณฺหาติ. เอกวจนนฺติ หิ โวหาโร ตฺยาทีนํ วา สิยา สฺยาทีนํ วา, น จ ตฺยาทีสุ สฺยาทีสุ เอกวจนนฺติ วุตฺตา สํ-สา นาม สนฺติ. อถ จ ปน จกฺขุนิสฺสิตสฺส วิญฺญาณสฺส ฐาโนปจารวเสน “จกฺขุนฺ”ติ คหณํ วิย จ, มญฺจฏฺฐานํ “มญฺจา”ติ คหณํ วิย จ เอกวจนสฺส สมฺภูตตฺตา เอกวจนนฺติ ลทฺธโวหาเร สํ-สาเทเส สํสาเสฺวกวจเนสูติ อาห. เตน วิญฺญายติ “วิภตฺตาเทสํ สงฺคณฺหาตี”ติ. อาห จ วุตฺติยํ “สํ-สาสุ เอกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสู”ติ จ, “วิภตฺตาเทเสสฺวีติ กิมตฺถํ มนสา”ติ จ.
เอติสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เอติสฺสนฺติ เอตสทฺทโต “อิตฺถิย-มโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สตฺตเมฺยกวจนสฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ อิตฺถิวาจกสฺสาการสฺส ฆสญฺญํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, สพฺพโต โก”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สฺมิโน สํอาเทสํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สาคมํ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “เอติมาสมี”ติ เอตา-สทฺทนฺตสฺสิการาเทเส กเต รูปํ.
เอติสฺสาติ เอตสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา สวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สา-เทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยถา เจตานิ, ตถา อิมิสฺสนฺตฺยาทีนิ. เกวลํ หิ อิมสทฺทาทิภาโว จ ติสฺสํ, ติสฺสาติ เอตฺถ “ตสฺสา วา”ติ อาการสฺสิการาเทสกรณญฺจ “ตสฺสํ, ตสฺสา, ยสฺสํ, ยสฺสา”ติ เอตฺถ อิธเมวาธิกิจฺจ “โฆ รสฺสนฺ”ติ ฆสฺส รสฺสกรณญฺจ “อมุสฺสํ อมุสฺสา”ติ เอตฺถ “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญากรณญฺจ วิเสโส.
อคฺคินา, ปาณินาติ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อคฺคิ, ปาณิ”อิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิกสทฺเทหิ “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เยน วา กรียเต ตํ กรณนฺ”ติ กรณสญฺญํ กตฺวา “กรเณ ตติยา”ติ ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ เอกวจเน สํ-สานํ อภาวา อิมินา สาคมมกตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“นนฺวิทํ ทฺวยงฺควิกลํ วิย ทิสฺสติ สํ-สาตฺตาภาวา วิภตฺตาเทสตฺตาภาวา เจ”ติ. “ตนฺน, อสติ หิ สํ-สาคหเณ วิภตฺตาเทเสสูติ อตฺถสฺเสวาภาวา”ติ.
ตาสํ, สพฺพาสนฺตฺยาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตาสนฺติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยาทึ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ชิน-วจนาธิการมธิกิจฺจ สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยน สามิสญฺญํ กตฺวา “สามิสฺมึ ฉฏฺฅี”ติ ฉฏฺฅิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สํอาเทสํ กตฺวา สติปิ สํอาเทเส เอกวจเนสฺวีติ วุตฺตตฺตา อิมินา สาคมสฺมึ อกเต รูปํ. อิตรํ วุตฺตสทิสเมว. เกวลํ เหตฺถ สพฺพสทฺโทว วิเสโส.
มนสา, วจสา, ถามสาติปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มนสาติ มน= ญาเณตีมสฺส “มญฺญตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา “มโนคณาทิโต สฺมึนานมิอา”ติ นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “ส สเร วาคโม”ติ สการาคมํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สติปิ สาสทฺเท วิภตฺตาเทสาภาวา อิมินา สาคมสฺมิมกเต รูปํ. อิตรํ วุตฺตสทิส-เมว. เกวลํ เหตฺถ วจ=วิยตฺติยํ วาจายนฺติ ธาตุมตฺตเมว นานาตฺตํ. ถามสาติ เอตฺถ ปาฏิปทิโกว วิเสโส.
“นเนฺวกวจนตฺตาภาวาว น โหตีติ กิมตฺถํ วิภตฺตาเทเสสฺวีติ กิมตฺถนฺติ วุตฺตนฺ”ติ. “เอกวจนนฺติ โวหารสฺส สมฺภวโต, ตํ หิ เอกวจนาวยวตฺตา ตปฺปฏิ-พทฺธตฺตา จ เอกวจนโวหารํ ลภตี”ติ.
“นเนฺววํ สนฺเตปิ วิภตฺตาเทสคฺคหณสฺสาภาวา น วตฺตพฺพนฺ”ติ. “น น วตฺตพฺพํ อุภยผลทสฺสนตฺถํ วุตฺตตฺตา, อิทํ หิ ‘สํสาสุ, วิภตฺตาเทเสสู’ติ วุตฺเต ‘ตาสนฺ’ติอาทีสุ สิยา. ‘เอกวจเนสุ, วิภตฺตาเทเสสู’ติ วุตฺเต ‘ปุริเสนา’ติอาทีสุ สิยา. ‘สํสาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสู’ติ วุตฺเต อิจฺฉิตฏฺฐาเนว สิยา. ตสฺมา เตนากาเรน สุตฺเต วตฺตพฺเพปิ ‘สํสาเสฺวกวจเนสู’ติ วุตฺเตเยว เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ตทากาโร วิญฺญายตีติ วิภตฺตาเทสคฺคหณสฺสากตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสติ. กิญฺจาปิ สํ-สาสทฺโท เอกวจนอวยวตฺตา ตปฺปฏิพทฺธตฺตา จ ‘เอกวจนนฺ’ติ ลทฺธโวหาโร, ตถาปิ อตฏฺ-ฐานิกตฺตา อาเทสตฺตาภาวา อิมินา สาคโม น โหตี”ติ ทสฺเสติ.
“นเนฺวกวจเนสฺวีติ วุตฺตตฺตา สํ-สาคหณํ เอกวจนานํ สํ-สานํ อภาวา เอกวจนปฺปฏิพทฺธตฺตา จ ตทวยวตฺตา จ ‘เอกวจนนฺ’ติ ลทฺธโวหารานํ ‘มานสํ, มานสา’ติอาทีสุ สํ-สานํ สงฺคหณตฺถนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “น สกฺกา ปโยชนาภาวา จ, สํ-สาคหณสฺส ‘เอติมาสมี’ตฺยาทีสฺวนุวตฺตนโต จ. เอตฺถ จ ตปฺปฏิพทฺธตทวยวภูตานํ สํ-สานมภาวา. ตสฺมา ตปฺปฏิพทฺธตทวยวตฺตา ‘เอกวจนนฺ’ติ ลทฺธโวหาเร สํ-สาสทฺเท วิวชฺเชตฺวา ตฏฺฐานิยตฺตา ‘เอกวจนนฺ’ติ ลทฺธโวหารานํ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ มุขฺยวเสน วุตฺตานํ สํ-สาเทสเมว คหณํ เวทิตพฺพํ. เตนาห “วิภตฺตาเทเสสฺวี’ติ กิมตฺถํ มนสา, วจสา, ถามสา”ติ. จคฺคหณํ สาคมคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
[๖๓] เอติมาสมิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เอตา อิมาอิจฺเจเตสมนฺโต อิกาโร โหติ สํ-สาสุ เอก-วจเนสุ วิภตฺตาเทเสสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สํสาเสฺวกวจนคฺคหณานุ-วตฺตนโต เอตา-อิมาสทฺทานมนฺโต “สํ-สาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ อิกาโร โหตี”ติ อตฺโถ. เอตา จ อิมา จ เอติมา. “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา สมาสตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา อนฺตาเปกฺขตฺตา ฉฏฺฅิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สํอาเทเส กเต รูปํ. อิห จ “เอติมานนฺ”ติ อวตฺวา เอวํ วจนํ เอกวจนานํ สํ-สานํ วิสยปริทีปนตฺถํ.
เอติสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ วุตฺตนยาเนว. เอตาย, อิมายาติ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน เอต-อิมสทฺเทหิ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตวา เหฏฺฐา สทฺธายาตฺยาทีสุ วุตฺตนเยน รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เอตาสํ, อิมาสนฺติปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิปิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๖๔] ตสฺสา วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ตสฺสา อิตฺถิยํ วตฺตมานาย อาการสฺส อิกาโร โหติ สํสาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ วา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สํสาเสฺวก-วจนคฺคหณานญฺจ อิการคฺคหณสฺส จ อนุวตฺตนโต “ตาสทฺทนฺตสฺสิกาโร โหติ สํ-สาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ.
ตตฺถจตสฺสาติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา อนฺตมเปกฺขิตฺวา วุตฺตนเยน ฉฏฺเฐกวจนสวิภตฺตึ กตฺวา สสฺส สาเทสํ สาคมญฺจ กตฺวา “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ”ติ วตฺตมาเน “โฆ รสฺสนฺ”ติ ฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ. เอวํ อาปจฺจยนฺตํ กตฺวา นิทฺเทสํ กุพฺพํ เอกวจนานํ สํ-สานํ วิสยํ ทสฺเสติ. ติสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ วุตฺต-นยาเนว. ตสฺสํ, ตสฺสา เจติ วาคฺคหณผลานิ.
[๖๕] ตโต สสฺส สฺสาย
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เหฏฺฐา วุตฺตโต ตา-เอตา-อิมาโต สสฺส วิภตฺติสฺส สฺสายาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. เอติมาคหณสฺส จ อนนฺตรสุตฺตสฺส จานุวตฺตนโต “ตโต ตา-เอตา-อิมาโต สสฺส วิภตฺติสฺส สฺสายาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ. วุตฺติยมฺปน ตาสทฺทสฺส ปฐมุจฺจารณํ ปจฺจาสตฺตินฺยาเยน กตํ.
ติสฺสายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติสฺสายาติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา สวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ อิตฺถิวาจกสฺสาการสฺส ฆสญฺญํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, สพฺพโต โก”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สวิภตฺติสฺส สาเทเส สมฺปตฺเต ตทปฺปวาทา “เอติมาสมิ, ตสฺสา วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สฺสายาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยนาการสฺสิการาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว วุตฺตสทิสาเนว. วาคฺคหณผลานิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ.
[๖๖] โฆ รสฺสํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โฆ รสฺสมาปชฺชเต สํ-สาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสฺวี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สํสาเสฺวกวจนคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต “โฆ รสฺส-มาปชฺชเต สํ-สาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสู”ติ อตฺโถ.
ตสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตายาติอาทีนิ กิมุทา-หรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนว.
[๖๗] โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ทฺวิอิจฺเจวมาทิโต สงฺขฺยาโต นการาคโม โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. “สาคโม เส”ติ อิโต มณฺฑูกคติก-วเสนาคมคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.
ทฺวินฺนนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทฺวินฺนนฺติ ทฺวิสทฺทโต วุตฺต-นเยน ฉฏฺฅิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา “สาคโม เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว. เกวลํ ปเนตฺถ วุตฺตนเยน ทีเฆ สมฺปตฺเต “สุนํหิสุ เจ”ติ อธิกิจฺจ “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อตฺตกรณเมว วิเสโส.
สหสฺสานนฺติ กิมุทาหรณํ. ตสฺส ปน สหสฺสสทฺทโต วุตฺตนเยน นํวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ นํวิภตฺติมฺหิ อทฺวาทิตฺตา อิมินา นการาคมมกตฺวา วุตฺตนเยน “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ.
ทฺวีสุ ตีสูติปิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน ทฺวิ-ติสทฺเทหิ วุตฺตนเยน สตฺตมิ-พหุวจนสุวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ ทฺวาทิมฺหิ นํวิภตฺติยา อภาวา อิมินา นการา-คมมกตฺวา วุตฺตนเยน ทีฆํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อเนกตฺถตฺตานิปาตานํจคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหเณน สฺส จาคโม โหติ, จตสฺสนฺนนฺ”ติอาทิมาห. ตตฺถ จตสฺสนฺนนฺติ จตุสฺสทฺทโต วุตฺตนเยน ฉฏฺฅิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน สการทฺวยสฺส จ นการสฺส จ อาคมํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ จตุสฺสทฺทนฺตสฺสุการสฺส อการาเทสํ กตฺวา วา “โลปญฺจ ตตฺรากาโร”ติ อุการสฺส โลปํ กตฺวา อการ-มาเนตฺวา วา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วุตฺตสทิสเมว. เกวลํ ปเนตฺถ อการา-เทสาภาโวว วิเสโส.
[๖๘] อมา ปโต สฺมึสฺมานํ วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปอิจฺเจตสฺมา สฺมึ-สฺมานํ ยถาสงฺขฺยํ อมาอาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อํ จ อา จ อมา. สฺมึ จ สฺมา จ สฺมึสฺมา. เตสํ สฺมึสฺมานํ. ยถานุกฺกเมน “สฺมาสฺมึนนฺ”ติ อวตฺวา เอวํ วจนํ วิธฺยนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. อยํ เหตฺถ วิธิ “อุตฺตรสุตฺตสฺส วุตฺติยํ สฺมึคหณสฺเสวานุวตฺตนนฺ”ติ. ปกติ เหสาจริยานํ, เยน เกนจิ อากาเรนาธิปฺปายวิญฺญาปนํ. อญฺญตฺถาปิ ทิสฺสติ. “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สุตฺเต หิ “หิสฺมาสฺมึนํ ภิมฺหามฺหิ วา”ติ วตฺตพฺเพปิ เอวํ อวตฺวา สฺมาวจนสฺส ปุพฺพุจฺจารณํ “ทีโฆเรหี”ติ สุตฺตสฺส ถเปตฺวา อญฺเญ เอโกเยว วตฺตเตติ วิญฺญาปนตฺถํ. อาห จ “ทีฆ-โอร”อิจฺเจเตหิ สฺมาวจนสฺส โสอาเทโส โหตีติ.
มตฺยนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มตฺยนฺติ มติสทฺทโต วุตฺตนเยน สตฺตเมฺยกวจนสฺมึวจเน กเต “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อิตฺถิวาจกสฺสิการสฺส ปสญฺญํ กตฺวา อิมินา สฺมิโน อํอาเทสํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา, ยวการา เจ”ติ อธิกิจฺจ “ปสญฺญสฺส เจ”ติ อิการสฺส ยาการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
มตฺยาติ มติสทฺทโต “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ตฺยาธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ยสฺมาทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานนฺ”ติ อปาทานสญฺญํ กตฺวา “อปาทาเน ปญฺจมี”ติ ปญฺจเมฺยกวจนสฺมาวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ตสฺสาการาเทสํ กตฺวา วุตฺต-นเยน อิการสฺส ยการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ. เตสํ ปน ตโต วุตฺตนเยน สฺมึ-สฺมาวิภตฺติโย กตฺวา อิธ วุตฺตวิธาเน สมฺปตฺเต วาคฺคหเณนากตฺวา สฺมึวจนสฺส “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ ยํอาเทสํ กตฺวา สฺมาวจนสฺส “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีน”มิติ อธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ ยาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
นิกตฺยนฺติ นิปุพฺพสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ อธิกิจฺจ “รกาโร เจ”ติ รมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺมึวิภตฺติมฺหิ กเต วุตฺตนเยน ปสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปํ. นิกตฺยาติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยานิ. วิกตฺยนฺติอาทีสุ อุปสคฺคมตฺตเมว วิเสโส.
วิรตฺยนฺติ วิปุพฺพสฺส รมุ=กีฬายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจยาทึ กตฺวา วุตฺตาธิการมธิกิจฺจ “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺเต ลุตฺเต สตฺตมฺยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยานิ.
ปุถพฺยนฺติอาทีนิ ปุถสทฺทสฺส “ปุถสฺส ปุถุปฐา โม วา”ติ ปุถุอาเทสํ กตฺวา “ปุถุ หุตฺวา ชาตนฺ”ติ อตฺเถ “ณ ราคา ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ จา”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อุการสฺส โอการวุทฺธึ กตฺวา ตสฺส “โอ อว สเร”ติ อวาเทสํ กตฺวา วา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ วตฺตมาเน “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อุวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ อธิกิจฺจ “ยวการา เจ”ติ ลสฺส วการาเทสํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ ปุถสทฺทนฺเต อการาคมํ กตฺวา วา เนตพฺพํ เนตฺวา ปุถวสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ วา ตเมว สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ “ณวณิกเณยฺยณนฺตูหี”ติ วา อีปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปร-สรสฺส ปกติภาวญฺจ กตฺวา ปุถวีสทฺทโต ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํ-วาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สฺมึ-สฺมาวิภตฺติโย กตฺวา ปสญฺญญฺจ กตฺวา อิมินา อมาอาเทเส กเต ยการญฺจ กตฺวา วาคฺคหเณน อมาเทสากตปกฺเข วุตฺตนเยน ปุพฺพสฺส “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ ยํ กตฺวา อิตรสฺส “ปโต ยา”ติ ยาเทเส กเต รูปานิ.
ปวตฺยนฺติอาทีนิ ปปุพฺพสฺส วตุ=วตฺตเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นิกตฺยนฺ”ติอาทีสุ วุตฺตนเยน ติปจฺจยนฺตสฺส นามมิว กตฺวา สฺมึ-สฺมาวิภตฺติโย กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตวิธาเน กเต รูปานิ.
[๖๙] อาทิโต โอ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อาทิอิจฺเจตสฺมา สฺมึวจนสฺส อํ-โออาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต สฺมึ-อํ-วาคฺคหณาน-มนุวตฺตนโต “อาทิอิจฺเจตสฺมา สฺมึวจนสฺส อํ-โออาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ.
อาทึ, อาโทติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน อาปุพฺพสฺส ทา=อาทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อาทียตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายํ ทาธาโต อิ”อิติ อิปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺมึวิภตฺติญฺจ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ตสฺสา อํ-โออาเทเส กตฺวา ยตฺถ อํอาเทโส โหติ, ตตฺถ “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ พาเธตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลเป สมฺปตฺเต “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ ฌโต ปรสฺส อํวจนสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา อิตรสฺส “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรสรสฺส ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปสิทธิ เวทิตพฺพา.
อาทิสฺมึ, อาทิมฺหีติ อิมานิ วาคฺคหณผลานิ. เตสุ ปุพฺพรูปํ สุวิญฺเญยฺย-เมว. อิตรสฺส ปน อาทิสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ มฺหิอาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. “จสทฺทคฺคหณสฺส นิปาตตฺตา นิปาตานญฺจ อเนกตฺถตฺตา อญฺเญหิปิ สฺมึวจนสฺส อิธ วุตฺตา จ อวุตฺตา จาเทสา โหนฺตี”ติ ทสฺเสนฺโต “จสทฺทคฺคหเณนา”ติอาทิมาห.
ตตฺถจทิวาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน ทิวา, รตฺติ, พาราณสี-อิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ วุตฺตนเยน สฺมึวจนํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ปฏิปาฏิยา ตสฺสา อา-โอ-อํอาเทเส กตฺวา ปุพฺพรูปทฺวเย เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรสรสฺส ปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา อิตรสฺมึ วุตฺตนเยเนว นิคฺคหิตํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ ปุพฺพสรสฺส รสฺสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๗๐] ฌลานมิยุวา สเร วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฌ-ลอิจฺเจเตสํ อิย-อุวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สเร ปเร วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. โฌ จ โล จ ฌลา. อิยญฺจ อุวญฺจ อิยุวา. “นนฺวธิกตเมว วาคฺคหณมตฺถิ, อถ กสฺมา ปุน วาคฺคหณํ กตนฺ”ติ. สจฺจํ อตฺถิ, ตมฺปน วิภาสตฺถเมว ทีเปติ. ตสฺมา สติปิ ตสฺมึ อตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺถมิห วาคฺคหณํ กตํ. อยํ เหตฺถตฺโถ “ฌลานํ สเร ปเร อิยุวาเทสา วา โหนฺติ อญฺเญ วา”ติ. เตนาห “วาติ วิกปฺปนตฺถนฺ”ติ-อาทึ. อยํ ปเนตฺถตฺโถ “วาติ วิสิฏฺฐตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺถนฺ”ติ.
ติยนฺตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ติ อนฺตํ, ปจฺฉิ อาคาเร, อคฺคิ อาคาเร, ภิกฺขุ อาสเน, ปุถุ อาสเน”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา ปุพฺเพสํ ติณฺณมิการสฺส “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌสญฺญํ กตฺวา อิตเรสมุการสฺส เตเนว ลสญฺญํ กตฺวา “อมา ปโต สฺมึสฺมานํ วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ฌลานํ ปฏิปาฏิยา อิยุวาเทเส กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ติมลนฺติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ยถาธิกตวาคฺคหณผลํ ทสฺเสนฺโต ปญฺจหงฺเคหีติอาทิมาห. ตตฺถ “ปญฺจหิ องฺเคหิ, ตีหิ อากาเรหิ, จกฺขุ อายตนนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา วุตฺตนเยน ฌ-ลสญฺญํ กตฺวา อิมินา อาเทเส สมฺปตฺเต วาคฺคหเณนากตฺวา “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลเป สมฺปตฺเต ตตฺถาปิ วาคฺคหเณนากตฺวา “อิวณฺโณ ยนฺนวา, วโมทุทนฺตานนฺ”ติ ย-วการาเทเส สมฺปตฺเต ตตฺถาปิ นวา-กฺวจิคฺคหเณหิ อกตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อิทานิอิธวาคฺคหณปฺปโยชนํ ทสฺเสนฺโต วตฺถุตฺตยนฺติ อาห. ตสฺส ปน ติสทฺทโต “ติณฺณํ สมูโห”ติ อตฺเถ “สมูหตฺเถ กณฺณา”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิการสฺส อิธ วาคฺคหเณน อยาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตทฺธิตตฺตา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ ตสฺส อํอาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา วตฺถุสทฺเทน สห “วตฺถูนํ ตยนฺ”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ ตปฺปุริสสมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“นนุ ‘ติยนฺตํ, ภิกฺขุวาสเน’ติอาทีนิ สเร ปเร ‘ยวมทนตรลา จาคมา’ติ ย-วการาคเมเนว สิชฺฌนฺติ, อถ กสฺมา อิทํ วุตฺตนฺ”ติ. “ตานิ ปน สิชฺฌนฺติ, ‘สยมฺภุวาสนํ, อภิภุวาสนนฺ’ติอาทีนิ ปน น สิชฺฌนฺติ, ‘สยมฺภู อาสนํ, อภิภู อาสนนฺ’ติ หิ เฉเท กเต วการาคเม จ กเต ‘สยมฺภูวาสนํ, อภิภูวาสนนฺ’ติ ภเวยฺยุนฺ”ติ.
“นนุ ‘อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ’ติ วุตฺตนฺ”ติ. “วุตฺตํ, ตมฺปเนกวจน-โยวิภตฺตีเสฺวว โหติ, อิธ ปน ‘สยมฺภุโน อาสนํ, อภิภุโน อาสนนฺ’ติ วิคฺคหํ กตฺวา วุตฺตนเยน ‘อมาทโย ปรปเทภี’ติ สมาเส กเต วิภตฺติโลเป ปกติภาเว จ กเต วการาคเม จ กเต เอกวจนาทีนมภาวา รสฺสมฺหา สมฺปตฺเต ‘สยมฺภู-วาสนํ, อภิภูวาสนนฺ’ติ ภเวยฺยุนฺ”ติ. ตํนิวตฺตนตฺถมิทํ วุตฺตํ.
“นนุ ‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา’ติ วุตฺตนฺ”ติ. “วุตฺตํ, ตมฺปน กฺวจิคฺคหณสหิตตฺตา กตฺถจิ โหติ, กตฺถจิ น โหติ, เตเนว ‘อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ’ตฺยาทีสุ รสฺสวิธานํ กตํ, ตสฺมา สพฺพตฺถปิ ตทาการ-วิวชฺชนตฺถมิทํ วุตฺตํ. อปิ จ สนฺธิวิสโยยํ โยโคติ.
[๗๑] ยวการา จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฌ-ลานํ ยการวการาเทสา โหนฺติ สเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. จคฺคหณสฺส เหฏฺฐา วุตฺตวิธานสฺส สมฺปิณฺฑนโต “วุตฺตปฺปการานํ ฌ-ลานํ ย-วการาปิ โหนฺติ สเร”ติ อตฺโถ. เตสํเยว วิหิตตฺตา อิมสฺสา นิยตตา ปากฏาเวติ น วุตฺตํ วาคฺคหณผลํ.
“นนฺวิวณฺณุวณฺณานํ ‘อิวณฺโณ ยนฺนวา, วโมทุทนฺตานนฺ’ติ สเร ปเร ย-วการาเทสา ลพฺภนฺเตว, อถ กิมตฺถํ ‘ยวการา เจ’ติ วุตฺตนฺ”ติ. “น ลพฺภนฺติ, กสฺมา, ‘ยูนมิยุวา สเร วา’ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ ฌลานํ ‘ปสญฺญสฺส จา’ติ วจนํ เยสํ ฌ-ลสญฺญา ปสญฺญา จ โหนฺติ, เตสํเยว คหณตฺถํ, เตน ยตฺถ ฌ-ลสญฺญา ปสญฺญา จ โหนฺติ, โส ‘ฌลานมิยุวา สเร วา’ตีมสฺส ‘ปสญฺญสฺส จา’ตีมสฺส จ วิสโย, ยตฺถ น โหนฺติ, โส ‘อิวณฺโณ ยนฺนวา, วโมทุทนฺตานนฺ’ติ อิเมสํ วิสโย”ติ.
เตนจกฺขฺวายตนํ, อคฺยาคารนฺติอาทีสุ “จกฺขุ อายตนํ, อคฺคิ อาคารนฺ”ติ เฉเท กเต “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌ-ลสญฺญานํ กตตฺตา “อิวณฺโณ ยนฺนวา, วโมทุทนฺตานนฺ”ติ อิเมสํ ปเวสาภาวา “อคฺคิอาคารํ, จกฺขุอายตนนฺ”ติ วา “อคฺคาคารํ, จกฺขายตนนฺ”ติ วา รูปํ ภเวยฺย. “อิวณฺโณ ยนฺนวา”ติ หิ สเร ปเร อิวณฺณสฺส จ “วโมทุทนฺตานนฺ”ติ อุวณฺณสฺส จ ย-วการาเทสา ยตฺถ โหนฺติ, ตตฺถ นิยตาเยว โหนฺติ. ยตฺถ ปน น โหนฺติ, ตตฺถาปิ นิยตวเสเนวาติ ตํนิวตฺตนตฺถมิทํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อถ วา “อิวณฺโณ ยนฺนวา, วโมทุทนฺตานนฺ”ติ วตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ตีมสฺส วุตฺตตฺตา อสติปิ อิห วาคฺคหเณ อิมสฺสา นิยตตา ปากฏาเวติ อกตฺตพฺพเมว วาคฺคหณํ. อถ จ ปน กตํ. เตน ญายติ “อิวณฺโณ ยนฺนวา”ติ เอตฺถ วิย อิธาปิ วาคฺคหณกรณํ ยตฺถ วาคฺคหเณนีทํ นปฺปวิฏฺฐํ, ตตฺถ ‘อิวณฺโณ ยนฺนวา’ติ สเร ปเร ยํ วิหิตํ, ตมฺปิ น โหตีติ ญาปนตฺถนฺติ มนฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตปฺปการเมว รูปํ ภเวยฺย. ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ อิทํ สุตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ.
อถวาตมฺปนสนฺธิวเสนวุตฺตํ. อิทํ สนฺธิจฺฉายาภาเวปิ วิหิตํ. ยถา หิ “อรหภาวํ วตฺตุนฺ”ติอาทีสุ กิตพฺพิธาเน “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเวตุํ วา”ติ อธิกิจฺจ “อรหสกฺกาทีสุ จา”ติ ตุํปจฺจเย สิทฺเธปิ อุณาทิปจฺจยวเสน นิปฺผาเทตุํ “อรหสกฺกาทีหิ ตุนฺ”ติ จ. พุทฺโธติ เอตฺถ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจเย สิทฺเธปิ อุณาทิปจฺจยวเสน นิปฺผาเทตุํ สฺยาทีหิ “มิทิพุธิปูชาทีหิ จ กฺโต”ติ เอตฺถ พุธิคฺคหณญฺจ กตํ, เอวมิทมฺปิ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ.
อคฺยาคารนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อคฺคิ อาคารํ, จกฺขุ อายตนํ, สุ อาคตนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “อาลปเน สิ ค-สญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌ-ลสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ย-วการาเทเส กตฺวา “พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค”ติ เอตฺถ จสทฺทคฺคหเณน ปุพฺพรูเป สญฺโญคาทิสฺส คการสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๗๒] ปสญฺญสฺส จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปสญฺญสฺส จ สเร ปเร ยการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต ยการคฺคหณสฺส จ ‘ฌลานมิยุวา สเร วา’ติ อิโต สเรคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สเร ปเร ปสญฺญสฺส จ ยการา-เทโส โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ ยการคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ.
“นนฺวนนฺตเร วุตฺตตฺตาว วตฺตเต”ติ. วตฺตเต, อิธ ปน อสติ จคฺคหเณ ‘ยวการา เจ”ติ วุตฺตตฺตา วการคฺคหณํปิ วตฺเตยฺย. ตสฺมา ตนฺนิวตฺเตตฺวา ตสฺเสวานุกฑฺฒนตฺถํ. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา จคฺคหเณน ตทตฺโถ สิชฺฌเตว. กสฺมา, วการคฺคหณมนธิปฺเปตนฺติ ปโยคาภาวา. อิยุวาคหณานํปิ นคฺคหณํ ปโยคาภาวาว. อิทมฺปิ สนฺธิจฺฉายาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ.
ปุถพฺยาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. วุตฺติยํ “วิภตฺตา-เทเส”ติ วจนํ ยตฺถ ปสญฺญานิมิตฺตมาเทสํ นตฺถิ, ตตฺถ ปสญฺญากรเณ ปโยชนา-ภาวา ปสญฺญมกตฺวา “อิวณฺโณ ยนฺนวา”ติ อิมินาว สาเธตุํ สกฺกา. ยตฺถ ปน ปสญฺญานิมิตฺตมาเทสมตฺถิ, ตตฺถ ปสญฺญํ กตฺวา อิมินา สนฺธิจฺฉายาภาเวปิ ยการาเทสกรณตฺถมิทํ วุตฺตนฺ”ติ ญาปนตฺถํ.
เอตฺถจ “วิภตฺตาเทเส’ติ กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ ปโต ปรานํ สราทีนํ วิภตฺตีนมภาวา สราทโย วิภตฺตาเทสาเว’ติ ตํทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เต ปน อตฺถโต “อมา ปโต สฺมึสฺมานํ วา”ติ วุตฺตาเทสาว.
“นเนฺววํ วิภตฺตาทิมฺหิ สโร อตฺถี”ติ. อตฺถิ, ตสฺสา ปน วิภตฺติยา ปโต ปรสฺสา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ นิคฺคหิตํ วุตฺตํ. กตฺถจิ “อํ ยมีโต ปสญฺญโต”ติ ยการาเทโส วุตฺโต. ตสฺมา วุตฺตปฺปการทสฺสนตฺถเมวาติ คเหตพฺพํ.
[๗๓] คาว เส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โคสทฺทนฺตสฺโสการสฺส เส วิภตฺติมฺหิ อาวาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. คาวาติ เอกํ ปทํ, เสติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. เอตฺถ จ ‘โคสฺส โอ โคโอ’อิติ เฉทํ กตฺวา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา โคสทฺทโต อาวาเทสาเปกฺขํ ฉฏฺฅึ กตฺวา ‘โคสฺส อาโว โคอาโว’ติ วิคฺคหํ กตฺวา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ‘คาโว เส’ติ วตฺตพฺเพ ‘โลปญฺจ ตตฺรากาโร’ติ โอการสฺส โลปํ กตฺวา ลุตฺตฏฺ-ฐาเน อการมาเนตฺวา ‘คาว เส’ติ วุตฺตตฺตา โคสทฺทสฺโสการสฺส อาวาเทโส โหติ เส วิภตฺติมฺหี”ตฺยตฺโถ.
คาวสฺสาติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน โคสทฺทโต “ชินวจนยุตฺตํ หี”ตฺยาทิ-มธิกิจฺจ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา สวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา โอการสฺส อาวาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “สาคโม เส”ติ สการาคเม กเต รูปํ.
[๗๔] โยสุ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โคสทฺทสฺโสการสฺส โยสุ วิภตฺตีสุ อาวาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโตว วาคฺคหณานุวตฺตนโต “โคสทฺทสฺ-โสการสฺส อาวาเทโส โหติ โยสุ วิภตฺตีสู”ติ อตฺโถ. จคฺคหณปฺปโยชนํ สยเมว วกฺขติ. อิมสฺสานนฺตรสุตฺเตเนกโยคากรณมิธ โยคหเณน ปฐมาทุติยาพหุวจนานํ คหิตภาววิญฺญาปนตฺถํ. ตถา หิ เตเนกโยเค กเต “คาว เส โยสุ เจ”ติ สุตฺตํ ภเวยฺย. เอวญฺจ สติ ทฺวินฺนํ ส-โยนมเปกฺขํ กตฺวา สตฺตมิพหุวจนํ กตนฺ”ติปิ จินฺตา ภเวยฺย. โยสูติ วุตฺเต ปน “โย จ โย จา”ติ วิคฺคหํ กตฺวา “โยโยสู”ติ วตฺตพฺเพ “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกเสสํ กตฺวา สตฺตมิพหุวจนํ กตํ. อญฺญถา พหุวจนเมว น สิยาติ วิญฺญายติ.
คาโว คจฺฉนฺตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ คาโวติ โคสทฺทโต ชิน-วจนาธิการมธิกิจฺจ วุตฺตนเยน ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา โอการสฺส อาวาเทสํ กตฺวา ตโต โยวจนสฺส “ตโต โยนโม ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ ทุติยาพหุวจนกรณเมว วิเสโส.
คาวี คจฺฉนฺตีติ เอตฺถ คาวีติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน โยวิภตฺตึ กตฺวา โอการสฺส อาวาเทสํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วา “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา โยวิภตฺติยา อีการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. คาวี ปสฺสนฺตีติ เอตฺถ จ ทุติยา-พหุวจนกรณเมว วิเสโส. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณํ กิมตฺถํ, นา-สฺมา-สฺมึสุ วจเนสุ อาวาเทโส โหตี”ติ อาห.
ตตฺถจคาเวนาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน โอการสฺส อาวาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺเสนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
คาวาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมาวจนํ กตฺวา จคฺคหเณน โอการสฺ-สาวาเทสํ กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ วตฺตมาเน “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมาวจนสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
คาเวติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สตฺตมฺเยกวจนสฺมึวิภตฺตึ กตฺวา จคฺคหเณ-โนการสฺสาวาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมึวจนสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
คาเวสูติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สตฺตมิพหุวจนํ กตฺวา จคฺคหเณโนการสฺ-สาวาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ คาวสทฺทนฺตสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๗๕] อวํมฺหิ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โคอิจฺเจตสฺโสการสฺส อาว-อวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. คาวคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต “โค อิจฺเจตสฺโสการสฺส อาว-อวาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
“นนุ เหฏฺฐา จคฺคหเณนาวาเทสสฺส จ อุปริ ‘โอ สเร เจ’ติ อวาเทสสฺส จุปลพฺภนโต น วตฺตพฺพเมวีทนฺ”ติ. น น วตฺตพฺพํ, กสฺมา, “โอ สเร เจ”ติ สมาสปเท วุตฺตํ. ตสฺมา อสมาเสปิ อวาเทสตฺถญฺจ, จคฺคหณํ สนฺธายาวุตฺเต อาวาเทโสว โหตี”ติ สงฺกา สิยา. ตํนิวารณตฺถญฺโจปาตตฺตา.
คาวํ, ควนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ โคสทฺทโต ชินวจนาธิการมธิกิจฺจ วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา “คาว เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โอกาสฺส อาว-อวาเทเส กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. อิตรานิ จคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ ควสฺสาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สวิภตฺตึ กตฺวา จคฺคหเณโนการสฺส อวาเทสํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ สการาคเม กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เกวลํ ปเนตฺถ อวาเทโสว วิเสโส.
[๗๖] อาวสฺสุ วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อาวอิจฺเจตสฺส คาวาเทสสฺส อนฺตสรสฺสุกาโร โหติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. อาวสฺสาติ เอกํ ปทํ, อุอิติ เอกํ ปทํ, วาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อาวสฺสาติ กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ เหฏฺฐา อาวาเทสสฺส วุตฺตตฺตา “โสเอว อิธ คหิโต”ติ วิญฺญายติ. “ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวมํมฺหี”ติอาทีสุ สติปิ อํคหเณ อิเหว วจนมฺปิ ตทตฺถเมว. เตนาห “คาวาเทสสฺสา”ติ. “อาวสฺส อ อาวอ”อิติ ฉฏฺฅิสมาสํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺสาโลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา อาเทสาเปกฺขํ ฉฏฺฅึ กตฺวา อาวสฺสาติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เตน ‘อาวอิจฺเจตสฺส คาวาเทสสฺส อนฺตสรสฺส อุการาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ.
“นนุ ‘คาว เส’ติ อิโต คาวคฺคหเณ วตฺตมาเน อสติปิ อิธ อาวคฺคหเณ สิชฺฌตี”ติ. “น สิชฺฌติ, อนนฺตเร อวาเทสสฺส วุตฺตตฺตา อุตฺตริปิ ตสฺเสวานุวตฺตนโต จ ‘โสว วตฺตตี’ติ สงฺกา สิยา, ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถมิห อาวคฺคหณํ กตนฺ”ติ.
คาวุ๊ติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน อํวิภตฺตึ กตฺวา “คาว เส”ติ อธิกิจฺจ “อวํมฺหิ จา”ติ โอการสฺส อาวาเทสํ กตฺวา “อวํมฺหิ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อาวา-เทสนฺตสฺสุการาเทสํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ วตฺตมาเน “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อุวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหิตาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. กิมุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๗๗] ตโต นมํ ปติมฺหาลุตฺเต จ สมาเส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ตโต โคสทฺทโต ปรสฺส นํวจนสฺส อํ โหติ, โค- อิจฺเจตสฺส โอการสฺส อวาเทโส โหติ ปติสทฺทสฺมึ ปเร อลุตฺเต จ สมาเส”ติ ญาปนตฺถํ. ตโตติ เอกํ, นนฺติ เอกํ, อนฺติ เอกํ, ปติมฺหีติ เอกํ, อลุตฺเตติ เอกํ, จาติ เอกํ, สมาเสติ เอกนฺติ สตฺตปทมิทํ สุตฺตํ. อิธ ตโตติ วุตฺตตฺตา “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา โคคหณสฺส “โคสทฺทโต”ติ อนุวตฺตนโต จ อวคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต จ ตโต โคสทฺทโต นํวจนสฺส อํ โหติ, โอการสฺส จ อวาเทโส โหติ ปติสทฺทสฺมึ ปเร อลุตฺเต จ สมาเส”ติ อตฺโถ.
“นนุ จ สมาเส สติ โลโป โหติ, อถ กสฺมา วุตฺตํ ‘อลุตฺเต”ติ. “อโลปสมาสสฺสาปิ สมฺภวา, ‘เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ’ติ เอตฺถ หิ จคฺคหณํปิ ตทตฺถเมเว”ติ.
“นนุ ‘ตโต นมํ ปติมฺหิ จ สมาเส’ติ วุตฺเตเยว นํวจนสฺส อํวจนโต สมาเส สติปิ นํวจนสฺส โลโป น โหตี’ติ วิญฺญายติ, อถ กสฺมา อลุตฺเตติ วุตฺตนฺ”ติ. สจฺจํ น วตฺตพฺพํ, เอวํ สนฺเตปิ สมาสสฺส สญฺญาวิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตํ.
ทุวิโธหิสมาโส ลุตฺตสมาโส จ อลุตฺตสมาโส จ. “สมาสียติ, สมสนํ วา สมาโส”ติ วุตฺตตฺตา ลุตฺตสมาโส ปากโฏว. อิตโร ปน อปากโฏ. ตสฺมา ‘ตโต นํวจนสฺส อํ โหติ ปติมฺหิ ปเร สมาเส’ติ วุตฺเต อญฺญตฺถ สมาเส สติ วิภตฺติโลโป โหติ, อิห ปน สมาเสติ จ วุตฺตํ. นํวจนสฺส อํ โหตีติ จ. ‘กึ นาเมตนฺ’ติ สงฺกา สิยา. ตสฺมา อีทิโส อลุตฺตสมาโส นามาติ ญาปนตฺถํ ‘อลุตฺเต’ติ อาห. โส ปน สมาเสติ ปเทน ตุลฺยาธิกรโณ. เตน ‘อลุตฺเต สมาเส’ติ สมฺพนฺโธ.
ควํปตีติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ฉฏฺฅิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา ปติสทฺทํ โยเชตฺวา “โคนํ ปตี”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลเป สมฺปตฺเต จคฺคหเณน โลปมกตฺวา “โคณ นํมฺหิ วา”ติ โคณาเทเส สมฺปตฺเต วาคฺคหเณนากตฺวา “คาว เส, อวํมฺหิ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นํวจนสฺส อมาเทสํ กตฺวา โคสทฺทนฺตสฺโสการสฺส อวาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โคปตีติ กิมุทาหรณํ. ตมฺปน โคสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา ปติสทฺทํ โยเชตฺวา “โคนํ ปตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลเป อกเตเยว อิมินา นํวจนสฺส อํอาเทเส สมฺปตฺเต โลเปตพฺพ-สมาสตฺตา อลุตฺตสมาโส น โหตีติ กตฺวา อมาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติ-โลปมฺหิ กเต รูปํ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต จคฺคหเณน อสมาเสปิ นํวจนฺส อํ โหติ. โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส อวาเทโส โหตีติ อาห. ตตฺถ ปน ควนฺติ อุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๗๘] โอ สเร จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหติ สมาเส”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. “คาว เส”ติ อิโต โคคหณสฺส จ “อวํมฺหิ จา”ติ อิโต อวคฺคหณสฺส จ อนนฺตรสุตฺตโต สมาสคฺคหณสฺส จ อนุวตฺตนโต โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหติ สมาเส”ติ อตฺโถ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
ควสฺสกนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ควสฺสกนฺติ “โค จ อสฺสโก จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาสสญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺ-ปโยคํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวํ กตฺวา โคสทฺทนฺตสฺส โอการสฺส “คาว เส, อวํมฺหิ จ, ตโต นมํ ปติมฺหาลุตฺเต จ สมาเส”ติ วตฺตมาเน อิมินา อวาเทสํ กตฺวา “โส นปุํสกลิงฺโค, ทิคุสฺเสกตฺตํ, ตถา ทฺวนฺเท ปาณิตูริย-โยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนญฺเจ”ติ อธิกิจฺจ “วิภาสา รุกฺขติณ-ปสุธนธญฺญชนปทาทีนญฺเจ”ติ นปุํสกลิงฺคตฺตเมกตฺตญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต วุตฺตนเยน เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิวจนสฺส อํอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสานิ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต จคฺคหเณน “อุวณฺณอิจฺเจวมนฺตานํ ลิงฺคานํ อุว-อว-อุราเทสา โหนฺติ สฺมึ-โยอิจฺเจเตสุ กฺวจีติ อาห.
ภุวิ, ปสโว, คุรโว, จตุโรติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภุวีติ ภูสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน อุวณฺณสฺส อุวาเทสํ กตฺวา “ตโต สฺมิมี”ติ เอตฺถ ตโตคหเณน สฺมึวจนสฺส อิการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวา-ทิมฺหิ กเต รูปํ.
ปสโว, คุรโวติ ปสุ-คุรุอิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ โยวิภตฺตึ กตฺวา จคฺคหเณน อุการสฺส อวาเทสํ กตฺวา “ตโต โยนโม ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน โยวจนสฺส โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. อิมานิ ปน อิมินาปิ สิชฺฌนฺตีติ ญาปนตฺถํ วุตฺตานิ. อญฺญถา ภุวีติ ภูสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสา อิการาเทสํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ ลสฺส อุวาเทเส กเตปิ สิชฺฌติ. อิตรานิ ปน ปสุ-คุรุอิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ โยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ “ลโต โวกาโร เจ”ติ โยวิภตฺติยา โวการาเทสํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตํ, โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ อธิกิจฺจ “เวโวสุ โล จา”ติ ลสฺสตฺเต กเต สิชฺฌติ.
จตุโรติ จตุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา อุการสฺส เอตฺถ จคฺคหเณน อุราเทสํ กตฺวา “ตโต โยนโม ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน โยวจนสฺส โอการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โคธโน, โควินฺโทติ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “คาโว ธนานิ ยสฺส โส”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อมาทโย ปรปเทภี”ติ อธิกิจฺจ “อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหี”ติ พหุพฺพีหิสมาสาทึ กตฺวา โคธนสทฺเท โอการสฺส สติปิ สมาเส สรปรตฺตาภาวา อิมินา อวาเทสมกตฺวา โควินฺโทติ วินฺทตีติ วินฺโท, “คาโว วินฺโท”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถติ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ ตปฺปุริสสมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต โควินฺทสทฺเท โอการสฺส จ สรปรตฺตาภาวา อิมินา อวาเทสมกตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทิญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๗๙] ตพฺพิปรีตุปปเท พฺยญฺชเน จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ตสฺส อวสทฺทสฺส อุปปเท ติฏฺฐมานสฺส พฺยญฺชเน ปเร โอวิปรีโต โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ตพฺพิปรีโตติ เอกํ ปทํ, อุปปเทติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. ตสฺส วิปรีโต ตพฺพิปรีโต. “ตสฺส ตพฺพิปรีโต ตตพฺพิปรีโต”ติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส ตสทฺทสฺส “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกเสสํ กตฺวา ตพฺพิปรีโตติ วุตฺตตฺตา จ “อวํมฺหิ จ, โอ สเร จา”ติ อิโต อโวคหณานญฺจานุวตฺตนโต “ตสฺส อวสทฺทสฺส อุปปเท ติฏฺฐมานสฺส ตสฺส โอการสฺส วิปรีโต โหติ พฺยญฺชเน ปเร”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ เอโก ตสทฺโท อวสทฺทมเปกฺขเต, เอโก โอสทฺทํ. เตน วุตฺตํ “ตสฺส อวสทฺทสฺส ตสฺส โอการสฺส วิปรีโต โหตี”ติ. โอการสฺส วิปรีโตติ อุกาโร อิธ คหิโต. โอกาโร หิ ทีโฆ. ตสฺมา ตสฺส รสฺสภูโต อุกาโร วิปรีโต. ตสฺส จ อูกาโรการา. อการาทีนมฺปิ เอเสว นโย.
อุคฺคเตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อว คเต, อว คจฺฉติ, อว คเหตฺวา”ติ เฉทํ กตฺวา “อวํมฺหิ จ, โอ สเร จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อวสทฺทสฺส อุการาเทสํ กตฺวา คการสฺส จ “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
นิปาตานํอเนกตฺถตฺตาจคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณมวธารณตฺถนฺ”ติ อาห. เอตฺถ จ อวธารณํ นาม นิวตฺตนํ. “กตฺถจิ นิวตฺตนตฺถนฺ”ติ วุตฺตํ โหติ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๘๐] โคณ นํมฺหิ วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ นํมหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. “คาว เส”ติ อิโต โคคหณํ มณฺฑูกคติกวเสน วตฺตเต. เตน “โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนาติ อตฺโถ. “โคโณ นํมฺหิ วา”ติ วตฺตพฺเพ “เสสโต โลปํ คสิปิ”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา วา “โลปญฺจ ตตฺรากาโร”ติ สนฺธึ กตฺวา วา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
โคณานนฺติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ฉฏฺฅิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา “คาว เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โคสทฺทสฺส โคณาเทสํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีฆํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. โคนนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
โคณภูตานนฺติ โยควิภาเคน สิชฺฌติ. เตนาห “โยควิภาเคน โคณาเทโส โหติ โคณภูตานนฺติ. เอตฺถ จ โยควิภาโค นาม สุตฺตวิภาโค สุตฺตสฺส เทฺวธา กรณํ. “โคณ นํมฺหิ วา”ติ วุตฺเต โคณภูตานนฺติ เอตฺถ กิญฺจาปิ โคสทฺโท ทิสฺสติ, ตถาปิ นํวิภตฺติยาภาวา โคณาเทโส น ภเวยฺย, ตสฺมา โคโณติ วิภาโค กโต. ตทา ปน “โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ. เตน จ โคณ-ภูตานนฺติ เอตฺถ นํวิภตฺติยาภาเวปิ โคณาเทโส โหติ. น จ ปน โยควิภาคา อิฏฺฐปฺปสิทฺธีติ โคสฺวิตฺยาทีสุ อติปฺปสงฺโค โหติ. อถ วา อนนฺตรสุตฺเตเนกโยคํ กตฺวา “โคณ นํสุหินาสุ เจ”ติ วตฺตพฺเพ ภินฺนโยคกรณํ อเนน อวิภตฺติกสฺสาปิ โหตีติ ญาปนตฺถํ. เตเนวาห “โยควิภาเคนา”ติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ โยควิภาโค นาม สุตฺตสฺส ปุถุจฺจารณํ.
[๘๑] สุหินาสุ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สุ-หิ-นาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. วุตฺตนเยน โคคหณสฺส อนนฺตร-สุตฺตโต วาคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สุ-หิ-นาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ. สุ จ หิ จ นา จ สุหินา, ตาสุ สุหินาสุ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
โคเณสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โคเณสูติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สตฺตมิพหุวจนํ กตฺวา “คาว เส, โคณ นํมฺหิ วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โคสทฺทสฺส โคณาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ โคณสทฺทนฺตสฺเสการาเทเส กเต รูปํ. โคเณหีติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติยาพหุวจนํ วา ปญฺจมิพหุวจนํ วา กตฺวา วุตฺตนเยน โคสทฺทสฺส โคณาเทสํ กตฺวา โคณสทฺทนฺตสฺส จ เอการาเทเส กเต รูปํ. โคเณนาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน โค-สทฺทสฺส โคณาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺส เอนาเทสํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โคสูติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. โคภีติ เอตฺถ “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ หิวิภตฺติยา ภฺยาเทโส โหติ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต จคฺคหเณน สฺยาทิ-เสเสสุ ปุพฺพุตฺตรวจเนสุปิ โคณ-คุ-ควยาเทสา โหนฺตีติ อาห.
ตตฺถจโคโณติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สิวิภตฺตึ กตฺวา จคฺคหเณน โคสทฺทสฺส โคณาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โคณาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา โคสทฺทสฺส จ โคณาเทสํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โย-วจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โคณนฺติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา โคสทฺทสฺส โคณา-เทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. โคเณติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา โคสทฺทสฺส จ โคณาเทสํ กตฺวา วุตฺตาธิการมธิกิจฺจ “สพฺพ-โยนีนมาเอ”ติ โยวิภตฺติยา เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โคณสฺสาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา กตฺวา โคสทฺทสฺส จ โคณาเทสํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ สการาคเม กเต รูปํ.
โคณมฺหา, โคณมฺหีติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมา-สฺมึวิภตฺติโย กตฺวา โคสทฺทสฺส จ โคณาเทสํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สฺมา-สฺมึนํ มฺหา-มฺหิอาเทเส กเต รูปานิ.
คุนฺนนฺติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺถิพหุวจนํ วา ฉฏฺฅิพหุวจนํ วา กตฺวา โคสทฺทสฺส จ คุอาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วา “โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหี”ติ เอตฺถ จคฺคหณสฺส นิปาตตฺตา นิปาตานญฺจาเนกตฺถตฺตา เตน วา “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา ตสฺส วคฺคนฺตํ ปาเปตฺวา วา “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตา-เทสโลปาคมา เจ”ติ วา “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา “ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา นํมฺหิ นการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ ปรกฺขรํ นีเต รูปํ.
ควเยหีติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน หิวิภตฺตึ กตฺวา โคสทฺทสฺส จ ควยาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อาเทสนฺตสฺส เอการาเทเส กเต รูปํ.
[๘๒] อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฌ-ล-เปหิ ปรสฺส อํวจนสฺส มการสฺส จ นิคฺคหิตาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อํโมติ เอกํ ปทํ, นิคฺคหิตนฺติ เอกํ ปทํ, ฌลเปหีติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “ฌ-ล-เปหิ ปโร อํ-โม นิคฺคหิตํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. วุตฺติยํ ปน “อาเทสาเทสิวิธานนฺติ กตฺวา ตทนุรูปวเสน อํวจนฺส มการสฺส จ นิคฺคหิตํ โหตี”ติ วุตฺตํ. การินํ ปฐมาย นิทฺทิสิตฺวา การิยสฺสุปโยควเสน นิทฺเทโส-ปฺยาเทสาเทสิวิธานเมว คมยตีติ สุตฺตํ ปน อํ-โม นิคฺคหิตํ ฌ-ล-เปหี”ติ อาห.
เอกสฺเสวหิอตฺถสฺสนานปฺปกาเรนปโยโคทิสฺสติ “เทวทตฺตสฺส รชฺชํ ปาปุณาติ, เทวทตฺโต รชฺชํ ปาปุณาติ, เทวทตฺโต ราชา โหตี”ติ. น จ ตํ วิรุชฺฌติ.
“นนุ จ สุตฺตาธิปฺปายสฺสานุวตฺตนโต วุตฺติ, อิธ ปน กสฺมา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ. สุตฺตาธิปฺปายทีปนตฺถํ. เอวํ นิทฺเทโสปิ อาเทสาเทสิวิธานเมว คมยตีติ ตเมว ทีเปนฺโต เอวํ สุตฺตมาห. ตตฺถ จ ตทธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต เอวํ วุตฺติมาห. สุตฺตสฺส หิ ทุวิโธ อตฺโถ มุขฺยตฺโถ อธิปฺปายตฺโถ จ. ตตฺถ จ มุขฺยตฺโถ “สาคโม เส’ติอาทีสุ เส วิภตฺติมฺหิ สการาคโม โหตี”ติอาทิ. อธิปฺปายตฺโถ “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ’ตฺยาทีสุ สํ-สาสุ เอกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสู”ตฺยาทิ. อุภยตฺถสฺสาปิ วตฺตนโต หิ วุตฺติ. ตสฺมา เจวํ วุตฺติยํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
อคฺคินฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคินฺติ อคฺคิสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อิวณฺณสฺส ฌสญฺญํ กตฺวา อํวิภตฺติสฺส จีมินา นิคฺคหิตาเทเส กเต รูปํ.
อิตฺถินฺติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน อํวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อิตฺถิวาจกสฺส อิวณฺณสฺส ปสญฺญํ กตฺวา อํวิภตฺติสฺส อิมินา นิคฺคหิตาเทสํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ อฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ. รตฺตินฺติ รตฺติสทฺทโต อมาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
ปุลฺลิงฺคนฺติอาทีนิ มการวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ จ ปุลฺลิงฺคนฺติ “ปุมสฺส ลิงฺคนฺ”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาสํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาสสญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวํ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต ปุมลิงฺคนฺติ วตฺตพฺเพ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ อธิกิจฺจ ปุมสฺส ลิงฺคาทีสุ สมาเสสูติ ปุมสทฺทนฺตสฺส สรสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปการสฺมึ อุการสฺส ลสญฺญํ กตฺวา อิมินา มการสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา ปุํลิงฺคนฺติ วตฺตพฺเพ นิคฺคหิตสฺส “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “พฺยญฺชเน เจ”ติ โลปํ กตฺวา ลการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา วา “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณน ลการาเทสํ กตฺวา วา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ปุมฺภาโวติ อิทํ ปน “ปุมสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน สมาสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิธ ปน นิคฺคหิตสฺส โลปาภาโวว วิเสโส. ปุงฺโกกิโลติ เอตฺถาปิ “ปุมา จ โส โกกิโล จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ กมฺมธารยสมาสาทึ กตฺวา มการสฺส อการโลเป กเต นิคฺคหิตาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อคฺคินาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคินาติ อคฺคิสทฺทโต วุตฺต-นเยน ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา อิวณฺณสฺส จ ฌสญฺญํ กตฺวา สติปิ ฌสฺมึ อํวจนสฺส มการสฺส จาภาวา อิมินา นิคฺคหิตสฺมึ อกเต รูปํ. ภิกฺขุนาติ สุวิญฺเญยฺยเมว.
รตฺติยาติ รตฺติสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา อิตฺถิวาจกสฺส อิวณฺณสฺส จ ปสญฺญํ กตฺวา สติปิ ปสฺมึ อํ-มาภาวา นิคฺคหิตมกตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนมิ”ติ อธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ นาวจนสฺส ยาเทเส กเต รูปํ. อิตฺถิยาติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน นาวจนํ กตฺวา อิตฺถิวาจกสฺส อิวณฺณสฺส ปสญฺญํ กตฺวา สติปิ ปสฺมึ อํ-มาภาวา นิคฺคหิตมกตฺวา วุตฺตนเยน นาวจนสฺส ยาเทสํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ อฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ.
สุขนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตมฺปน สุปุพฺพสฺส ขนุ=อวธารเณตีมสฺส “สุฏฺฅุ ทุกฺขํ ขนตี”ติ วา อตฺเถ ขาท=ภกฺขเนตีมสฺส “สุฏฺฅุ ทุกฺขํ ขาทตี”ติ วา อตฺเถ “สํหนาญฺญาย วา โร โฆ”ติ รปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต วา สุข-ทุกฺข=ตกฺกิริยายนฺตีมสฺส “สุขยตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา วา อากาสวาจเกน ขสทฺเทน สห “สุกรํ ขมสฺสา”ติ อตฺเถ พหุพฺพีหิสมาสํ กตฺวา วา ยถา ตถา วา “ตทฺธิต-สมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน อํวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ อํวิภตฺติมฺหิ ฌ-ล-ปาภาวา อิมินา นิคฺคหิตมกตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ปรสรสฺส ทีเฆ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
“นนฺวิห ‘ฌ-ล-เปหี’ติ อวตฺวา ‘ปสญฺญสฺส จา’ตีมสฺสานนฺตรํ เตหิ ‘อํโม นิคฺคหิตนฺ’ติ วุตฺเตเยว “ฌลานมิยุวา สเร วา’ติ อิโต ฌ-ลคฺคหณสฺส จ ‘ปสญฺญสฺส จา’ติ อิโต ปคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต อธิปฺเปตตฺโถ สิชฺฌเตวาติ. สจฺจํ สิชฺฌติ, เอวํ สนฺเตปิ ฌลเปหีติ ปุนารภิตฺวา คหณํ, ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตานํ ฌ-ลคฺคหณานํ อนุวตฺตนโต วาคฺคหณมปิ วตฺตเตอิติ สนฺเทโห ชาเยยฺยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ. น จ สเรคหณานุวตฺตนสงฺกานิวตฺตนตฺถนฺติ สกฺกา มนฺตุํ ตตฺเถว นิมิตฺตสมฺภาวา. เตนาห “ปุนารมฺภคฺคหณํ วิภาสา นิวตฺตนตฺถนฺ”ติ. อยํ ปเนตฺ-ถตฺโถ “ปุนารภิตฺวา คหณนฺ”ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ “ฌลานมิยุวา สเร วา’ติอาทีสุ สติปิ ฌ-ลคฺคหเณ ปุน ฌลเปหีติ อารภิตฺวา คหณํ วิภาสา นิวตฺตนตฺถนฺ”ติ.
เอตฺถจอสุกสฺสปุนอารภิตฺวาคหณนฺตินิยมาภาเวปิยถาอชฺชุนสทฺโท กกุธ-ราม-สหายวาจโกปิ รามชฺชุนาติ วุตฺเต รามสทฺทสาหจริตาย รามสหายเมว วทติ, เอวํ ปุนารมฺภาติ จ วิภาสา นิวตฺตนตฺถนฺติ จ วุตฺต-วจนสาหจริตาย ฌ-ล-ปคฺคหณเมว วทตีติ ทฏฺฐพฺพํ. ฌลเปหีติ กิมตฺถนฺติ วตฺวา วุตฺตตฺตา วา ตเมวาเปกฺขํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
อคฺคินฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อคฺคิ, วธุ, ปฏุ, พุทฺธิ”อิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ วุตฺตนเยน อมาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๘๓] สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกติ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลโป โหติ, สรโลเป กเต ปกติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. “อมาทิมฺหิ สรโลโป โหติ, สรมฺหิ ลุตฺเต ปกติ จ โหตี”ติ อตฺโถ. อํ จ อาเทโส จ ปจฺจโย จ อมาเทสปจฺจยา. อมาเทสปจฺจยา อาทโย ยสฺส โส อมาเทสปจฺจยาทิ. ตสฺมึ อมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ. อาทิสทฺเทน อาคมํ สงฺคณฺหาติ. ตปฺผลํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. เตเนว เหกวจนํ กตํ.
“นนฺวมาเทสปจฺจยาทีนมฺปิ สราทิตฺตา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ อิมินาว สิชฺฌนโต ‘สรโลเป ตุ ปกตี’ติ วตฺตพฺพนฺ”ติ. น วตฺตพฺพํ. กสฺมา. ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ยตฺถ โลโป โหติ, ตตฺถ สพฺพตฺเถวีมสฺส ปเวสนโต จ, อิมินา สพฺพตฺถ ปกติภาวสฺส อนธิปฺเปตตฺตา จ, อมาทีสฺวสรูปานมฺปิ สมฺภวา “วา ปโร อสรูปา’ติ ปรสรสฺส จ โลปมาปชฺชนโต จ. เอวํ โหตุ. สรโลโปติ วุตฺตตฺตา จ ปกติปิ ตตฺเถว โหตีติ สุวิญฺเญยฺยตฺตา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ ตุ ปกตี”ติ วตฺตพฺพนฺติ. สจฺจํ วตฺตพฺพํ, ตตฺถ ปน ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. เอวํ โหตุ. อิธ ปน ปกติคฺคหเณ อสติปิ “สรา ปกตี พฺยญฺชเน”ตีมสฺสานนฺตรํ วุตฺเตเยว อธิปฺเปตตฺโถ สิชฺฌตี”ติ. สิชฺฌติ. เอวํ สนฺเตปิ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย วา โหติ ญาปกาย วา”ติ กตฺวา อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. อยํ เหตฺถตฺโถ “กตฺถจิ ปกติภาเวนากตฺวา ปุน สนฺธิปิ โหติ, วิการมฺปิ อาปชฺชตี”ติ. เตนาห “ปกติคฺคหณสามตฺเถน ปุน สนฺธิภาโว จ โหตี”ติ. อาทิ-ตุคฺคหณผลํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อิมสฺส จ “สรา ปกตี พฺยญฺชเน”ติ สุตฺตสฺส จ เภโท เหฏฺฐา วุตฺโตว.
ปุริสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุริสนฺติ ปุริสสทฺทโต ชินวจนา-ธิการมธิกิจฺจ วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ตสฺมึ ลุตฺเต “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ติ อธิกิจฺจ “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อสวณฺเณ สมฺปตฺเต “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ สมฺปตฺเต ตํ นิวาเรตฺวา อิมินา ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ปุริเสติ ปุริสสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา ตสฺส “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ เอการาเทสํ กตฺวา อิมินา สรโลปํ กตฺวา เอการสฺส อสวณฺเณ สมฺปตฺเต ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ปาปนฺติ ปาปสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ ตสฺส อมาเทเส กเต สรโลปํ กตฺวา อสวณฺเณ จ ทีเฆ จ สมฺปตฺเต ตํ นิวาเรตฺวา อิมินา ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ปาเปติ ปาปสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ อธิกิจฺจ “อโต นิจฺจนฺ”ติ ตสฺส นิการาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ นิการสฺเสการาเทสํ กตฺวา อิมินา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ปาปิโย, ปาปิฏฺโฐติ อิมานิ ปาปสทฺทโต “อยญฺจ ปาโป, อยญฺจ ปาโป, อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโป”ติ วา “สพฺเพ อิเม ปาปา, อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโป”ติ วา อตฺเถ วิเสเส “ตรตมิสิกิยิฏฺฐา”ติ อิย-อิฏฺฐปจฺจเย กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ เสสานญฺจ อปฺปโยคํ กตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรสฺสาสวณฺณาทิมฺหิ สมฺปตฺเต อิมินาว ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
อปฺปมาโท อมตํปทนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน “อปฺปมาโท อมตํ ปทนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา อมาเทสาทฺยภาวา สติปิ สรสฺมึ สรโต ปาทิมฺหา กเต รูปํ.
ปุริสสฺส, ทณฺฑินนฺติปิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน ปุริส, ทณฺฑีอิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ ยถากฺกมํ จตุตฺเถกวจนํ ทุติเยกวจนญฺจ กตฺวา สติปิ ปจฺจเย สรโลปาภาวา ปกติภาวมกตฺวา ปุริมสฺมึ “สาคโม เส”ติ เส วิภตฺติมฺหิ สาคมํ กตฺวา อิตรสฺมึ อํวจนสฺส “อํ ยมีโต ปสญฺญโต”ติ อธิกิจฺจ “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ นํอาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ภิกฺขุนี, คหปตานีติ ตุคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ ภิกฺขุนีติ ภิกฺขุสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี”ติ อินีปจฺจยํ กตฺวา สติปิ ปจฺจเย ตุคฺคหณมวธารณตฺถนฺติ วุตฺตตฺตา จ อวธารณสทฺทสฺส นิวตฺตนตฺถตฺตา จ อิมินา โลปาทิมกตฺวา “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
คหปตานีติ คหปติสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา สติปิ ปจฺจเย โลปาทิมกตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปติสฺสินีมฺหี”ติ ปติสทฺทนฺตสฺสตฺตํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต, ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปุพฺโพ เจ”ติ ทีฆาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เสยฺโยติอาทีนิ ปกติคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ เสยฺโย, เสฏฺโฐติ อิมานิ ปสตฺถสทฺทโต “สพฺเพ อิเม ปสตฺถา, อยมิเมสํ วิเสเสน ปสตฺโถ”ติ อตฺเถ วุตฺต-นเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจยาทึ กตฺวา “วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเฐสู”ติ อธิกิจฺจ “ปสตฺถสฺส โส จา”ติ ปสตฺถสทฺทสฺส สาเทสํ กตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปกติภาเว สมฺปตฺเต ปกติคฺคหเณนากตฺวา “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ ปรสฺสาสวณฺณํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
เชยฺโย, เชฏฺโฐติ อิมานิ วุฑฺฒสทฺทโต “สพฺเพ อิเม วุฑฺฒา, อยมิเมสํ วิเสเสน วุฑฺโฒ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจยาทึ กตฺวา “วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเฐสู”ติ วุฑฺฒสทฺทสฺส ชาเทสํ กตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปกติภาเว สมฺปตฺเต วุตฺตนเยนาสวณฺณํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๘๔] อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อโฆ รสฺสมาปชฺชเต เอกวจน-โยอิจฺเจเตสุ ปเรสู”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. “อโฆ รสฺสมาปชฺชเต เอกวจน-โยสุ จา”ติ อตฺโถ. อปิคฺคหณผลญฺจ จคฺคหณผลญฺจ สยเมว วกฺขติ. น โฆติ อโฆ. ฌ-ล-ปานเมตํ อธิวจนํ.
อิตฺถินฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อิตฺถินฺติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหิตา-เทสํ กตฺวา อิมินา อฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ.
อิตฺถิโยติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน โยวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ. อิตฺถิยาติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา นาวจนสฺส “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ ยาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน รสฺเส กเต รูปํ. วธุนฺติอาทีนิ ตีณิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
ทณฺฑินนฺติ ทณฺฑีสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา อิมินา อฆสฺส รสฺสํ กตฺวา “อํ ยมีโต ปสญฺญาโต”ตฺยธิกิจฺจ “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ อํวจนสฺส นํอาเทเส กเต รูปํ.
ทณฺฑิโนติ ทณฺฑีสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สสฺส โนอาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน รสฺเส กเต รูปํ. โยวิภตฺตึ กตฺวา วา วุตฺตนเยน รสฺสํ กตฺวา “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ อธิกิจฺจ “โยนํ โน”ติ โยวจนสฺส โนอาเทเส กเต รูปนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
สยมฺภุนฺติ สยมฺภูสทฺทโต วุตฺตนเยน อํวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ตฺยธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ลสญฺญํ กตฺวา อิมินา อฆสฺส รสฺสํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหิตาเทเส กเต รูปํ.
สยมฺภุโวติ สยมฺภูสทฺทโต วุตฺตนเยน โยวิภตฺตึ กตฺวา “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ “ลโต โวกาโร จา”ติ โยวจนสฺส โวการาเทสํ กตฺวา อิมินา รสฺเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
กญฺญนฺติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กญฺญนฺติ กญฺญาสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อธิกิจฺจ “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “อโฆ”ติ วุตฺตตฺตา สติปิ เอกวจนาทิมฺหิ อิมินา รสฺสมกตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กญฺญาโยติ กญฺญาสทฺทโต วุตฺตนเยน โยวจนํ กตฺวา อิมินา รสฺสมฺหา- กเต รูปํ. กญฺญายาติ กญฺญาสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนนฺ”ติ นาวจนสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อิตฺถีหิ, สยมฺภูหีติปิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน อิตฺถี, สยมฺภูอิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ วุตฺตนเยน หิวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ อฆตฺเต เอกวจน-โยนมภาวา รสฺสมฺหากเต รูปานิ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต จคฺคหณมวธารณตฺถนฺติ อาห. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ “สเจ เอกวจน-โยสฺวโฆ อตฺถิ, โส ‘น สิสฺมิมนปุํสกานี’ตีมสฺสาปิคฺคหณสฺส จ วิสเย ถเปตฺวา รสฺโส โหติเยวา”ติ. อวธารณสทฺโท หิ นิวตฺตนตฺโถ. อิทํ หิ วุตฺตฏฺ-ฐาเน อฆสฺส กทาจิปิ รสฺสตฺตานุปคมนํ นิวาเรติ.
นทิยา, นทิโยติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปน นทิยาติ นทีสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา ปสญฺญญฺจ กตฺวา นาวจนสฺส ยาเทสํ กตฺวา อิมินา รสฺเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อิตฺถี, ภิกฺขุนีติ อปิคฺคหณ-ผลานิ.
ตานิกิญฺจาปิ ‘น สิสฺมิมนปุํสกานี’ติ อิมินาว สิชฺฌนฺติ, ตถาปิ อิมินาปิ สิชฺฌนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อิเหว วุตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพานิ. อถ วา “น สิสฺมิมนปุํสกานี’ติ อิทํ ปน นาสมฺปตฺเต วิธานํ, อถ โข สมฺปตฺเต นิยโม. อปิคฺคหเณเนว หิ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย โหตี”ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ “สเจ น สิสฺมิมนปุํสกานิ จ รสฺสมาปชฺชนฺเต, ตานิ อนปุํสกาเนวา”ติ.
[๘๕] น สิสฺมิมนปุํสกานิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สิสฺมิมนปุํสกานิ ลิงฺคานิ น รสฺสมาปชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต รสฺสคฺคหณมิห นคฺคหเณน สมฺพนฺโธ โหติ. เตน “สิสฺมึ อนปุํสกานิ ลิงฺคานิ น รสฺสมาปชฺชนฺเต”ติ อตฺโถ. น นปุํสกานิ อนปุํสกานิ. อิตฺถิปุมวจนานิ.
อิตฺถีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. โภติ อิตฺถีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ โภติ อิตฺถีติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน เจ”ติ อาลปเนกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ สิโน คสญฺญํ กตฺวา สติปิ อนปุํสกตฺเต สิโน อภาวา อิมินา น รสฺสมกตฺวา อิการสฺส ปสญฺญํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “ฌลปา รสฺสนฺ”ติ ปสฺส รสฺสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ คมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
เอตฺถจโภตีติ โภติ อยฺเยติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ภวนฺตสทฺทมภินิปฺ-ผาเทตฺวา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “นฺตุสฺส ตมีกาเร”ติ วตฺตมาเน “ภวโต โภโต”ติ ภวนฺตสทฺทสฺส โภตาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา โภตีสทฺทโต วุตฺตนเยน อาลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส จ คสญฺญํ กตฺวา สติปิ อนปุํสกตฺเต สิโน อภาวา อิมินา น รสฺสมกตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “ฌลปา รสฺสนฺ”ติ ปสฺส รสฺสํ กตฺวา วุตฺตนเยน คมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตนยาเนว.
สุขการิ ทานนฺติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สุขการีติ สุขสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สุขกรณสีโล, สุขกรณธมฺโม, สุขกรเณ สาธุการี”ติ อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ ณีปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สติปิ สิสฺมึ ทานสทฺเทน ตุลฺยาธิกรณตฺตา อนปุํสกตฺตาภาวา อิมินา น รสฺสมกตฺวา อนนฺตรสุตฺเตน รสฺสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรํ ตสฺสทิสเมว.
สีฆยายีติ สีฆสทฺทูปปทสฺส ยา=ปาปุณเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สีฆ-ยายนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ วุตฺตนเยน ณีปจฺจยาทึ กตฺวา ณมฺหิ ลุตฺเต “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ตฺยธิกิจฺจ “อาการนฺตานมาโย”ติ ธาตฺวนฺตสฺสายาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๘๖] อุภาทิโต นมินฺนํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อุภอิจฺเจวมาทิโต นํวจนสฺส อินฺนํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. “อุภอิจฺเจวมาทิโต นํวจนสฺส อินฺนํ โหตี”ติ อตฺโถ.
อุภินฺนนฺติ อิทํ ปน ทฺวิสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺถึ วา ฉฏฺฅึ วา พหุวจนํ กตฺวา “โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ทฺวิสทฺทสฺส อุภาเทสํ กตฺวา อิมินา นํวจนสฺส อินฺนํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อาทิคฺคหเณน ทุวินฺนนฺติอาทึ สงฺคณฺหาติ. ตํ ปน ทฺวิสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺถึ วา ฉฏฺฅึ วา พหุวจนํ กตฺวา เตเนว จคฺคหเณน ทุวิอาเทสํ กตฺวา อิมินา นํวจนสฺส อินฺนํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อุภเยสนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ทฺวิสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา เตเนว จคฺคหเณน ทฺวิสทฺทสฺส อุภยาเทสํ กตฺวา อิหาทิสทฺทสฺส ปการตฺถวาจกตฺตา จ, อิมสฺสา ตปฺปการตฺตา จ, อิมินา นํวจนสฺส อินฺนมกตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สํอาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ เจ”ติ อการสฺเสตฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๘๗] อิณฺณมิณฺณนฺนํ ตีหิ สงฺขฺยาหิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ตีหิ สงฺขฺยาหิ นํวจนสฺส อิณฺณํ-อิณฺณนฺนํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต นํคหณสฺสานุ-วตฺตนโต ตีหิ สงฺขฺยาหิ นํวจนสฺส อิณฺณํ-อิณฺณนฺนํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ “ตีหิ สงฺขฺยาหี”ติ อิเมสํ ติสทฺทวาจกตฺตา “ติโต สงฺขฺยาโต”ติ วตฺตพฺเพ “ตีหิ สงฺขฺยาหี”ติ พหุวจนนิทฺเทโส “สงฺขฺยาวาจกโต ติสทฺทโต พหุ-วจนเมว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรนาธิปฺปาย-วิญฺญาปนตฺถํ.
ติณฺณํ, ติณฺณนฺนนฺติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน ติสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา นํวจนสฺสาเทสทฺวเย กเต รูปานิ. ทฺวินฺนนฺติ กิมุทา-หรณํ. ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
[๘๘] โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โยสุ กตนิการโลเปสุ สพฺเพ สรา ทีฆมาปชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. นิกาโร จ โลปญฺจ นิการโลปานิ. กตานิ นิการโลปานิ เยสํ ตานิ กตนิการโลปานิ. เตสุ กตนิการโลเปสุ. โยสฺวีติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ. โยสฺวีติ อิทํ ปน “โย จ โย จ โยโยสู’ติ วตฺตพฺเพ ‘สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ’ติ เอกเสสํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. ตานิ ปนตฺถโต ปถมาทุติยาพหุวจนานิ. อยํ ปเนตฺถ ปิณฺฑตฺโถ “โยวิภตฺตีนํ นิการาเทเส จ กเต โลเป จ กเต ปุพฺเพ สพฺเพ สรา ทีฆมาปชฺชนฺเต”ติ.
อคฺคีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคีติ อคฺคิสทฺทโต วุตฺตนเยน โยวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อิวณฺณสฺส ฌสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ โยวิภตฺติยา โลปํ กตฺวา อิมินา ทีเฆ กเต รูปํ. ภิกฺขฺวาทีนิ อฏฺฅิ-ปริยนฺตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อิทํ ปเนตฺถ นานาตฺตํ. ภิกฺขุสทฺทโต ปรสฺส ลนิมิตฺตํ โลปญฺจ, รตฺติ-ยาคุสทฺทโต ปรสฺส ปนิมิตฺตํ โลปญฺจ.
อฏฺฅีนีติ อฏฺฅิสทฺทโต โยวิภตฺตึ กตฺวา “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ อธิกิจฺจ “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ ตสฺส นิการาเทสํ กตฺวา อิมินา ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว วุตฺตสทิสาเนว.
สพฺพานีติ สพฺพสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ อธิกิจฺจ “อโต นิจฺจนฺ”ติ ตสฺส นิการาเทสํ กตฺวา อิมินา ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว ตสฺสทิสาเนว.
กานีติ กึสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน โยวจนสฺส นฺยาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว. อมูนีติ อมุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ ตสฺส นฺยาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตสฺสทิสเมว.
อคฺคีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ “อคฺคิ, ภิกฺขุ, รตฺติ, ยาคุ”อิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ วุตฺตนเยน ปถมาสิวิภตฺตึ กตฺวา โยวจนานมภาวา อิมินา ทีฆ-มกตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปานิ.
สพฺโพ, โยติ “สพฺพ, ย”อิจฺเจเตหิ สพฺพนาเมหิ วุตฺตนเยน สิวิภตฺตึ กตฺวา ทีฆมกตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
โสติ ตสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ อธิกิจฺจ “เอตเตสนฺโต”ติ ตการสฺส สการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สิสฺโสการา-เทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โกติ กึสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กาเทสํ กตฺวา สิสฺโสการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อมุโกติ อมุสทฺทโต สิมฺหิ กเต “สพฺพนามการเต ปถโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต โก”ติ กการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน สิสฺโสการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อิตฺถิโยตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ อิตฺถิโย, วธุโยติ อิตฺถี-วธูสทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา สติปิ โยมฺหิ กตนิการโลปาภาวา ทีฆสฺมิมกเต รูปานิ.
สยมฺภุโวติ สยมฺภูสทฺทโต โยมฺหิ กเต วุตฺตนเยน รสฺเส กเต “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ “ลโต โวกาโร เจ”ติ โยวจนสฺส โวการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ทีฆสฺมิมกเต รูปํ.
“นนุ จ ‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา’ติ วุตฺตตฺตา จ ทีโฆ ลพฺภเตว, อถ กสฺมา วุตฺตมิทนฺ”ติ. นิจฺจปริทีปนตฺถํ. เตนาห ปุนารมฺภคฺคหณํ กิมตฺถํ, นิจฺจทีปนตฺถนฺติ. อถ วา “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อิมสฺส อนนฺตรมิมสฺมึ วุตฺเต “กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ วุตฺเตเยว สิชฺฌติ อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาเมน โยนนฺตีมสฺส โยสูติ อนุวตฺตนโต, อถ กสฺมา โยสูติ วุตฺตนฺติ สงฺกา สิยา. ตนฺนิวตฺตนตฺถํปิ ปุนารมฺภคฺคหณํ นิจฺจทีปนตฺถนฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. ตสฺส ปนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยว. อคฺคีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เหฏฺฐา ตานิ วุตฺตาเนว.
[๘๙] สุนํหิสุ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สุ-นํ-หิอิจฺเจเตสุ ปเรสุ สพฺเพ ปรา ทีฆมาปชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. ทีฆคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สุ จ นํ จ หิ จ สุนํหิโย. เตสุ สุนํหิสุ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
อคฺคีสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคีสูติ อคฺคิสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ปุพฺพสรสฺส ทีเฆ กเต รูปํ. อคฺคีนนฺติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. “อคฺคินา, ปาณินา”ติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณ-มวธารณตฺถนฺ”ติอาทิมาห. ตตฺถ จ อวธารณํ นาม นิวตฺตนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ “สฺวาทิมฺหิ สติปิ ปรสฺมึ กตฺถจิ ทีฆํ น โหตี”ติ.
พฺรหฺมจารีสูติอาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิ ปน พฺรหฺมจาริ-ภิกฺขุ-ปาณิสทฺเทหิ ปฏิปาฏิยา สุ-นํ-หิวิภตฺติโย กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ทีฆสฺมิมกเต รูปานิ.
[๙๐] ปญฺจาทีนมตฺตํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปญฺจาทีนมนฺโต อตฺตมาปชฺชเต สุ-นํ-หิอิจฺเจเตสุ ปเรสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต สุ-นํ-หิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “ปญฺจาทีนมนฺโต อตฺตมาปชฺชเต สุ-นํ-หิสู”ติ อตฺโถ. ปญฺจสทฺโท อาทิ เยสํ เต ปญฺจาทโย. เตสํ ปญฺจาทีนํ. อนฺตาเปกฺขา ฉฏฺฅี. อิห ปน ปญฺจาทีนนฺติ กิญฺจาปฺยนิยมวเสน วุตฺตํ, ตถาปิ อนฺตาเปกฺขา ฉฏฺฅี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ หิ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ.
“นนุ ปญฺจาทโย จ อการนฺตา, อถ กสฺมา อตฺตมธีตนฺ”ติ. ปโยชนนฺตร-สมฺภวโต. อสติ หิ อิมสฺมึ อนนฺตรสุตฺเตน ทีโฆ วา สิยา ‘สุหิสฺวกาโร เอ’ติ เอตฺตํ วา. ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ. “นนฺวิมสฺสาปฺยการตฺตา ภวิตพฺพเมวา”ติ. น ภวิตพฺพํ. กสฺมา. สุตฺโตปเทสสฺส นิรตฺถกภาวาปชฺชนโต. ยทิ หิ สิยุํ, อิมินา อตฺตํ กตฺวา เอตฺตาทิกรณสฺสากตฺวาว กรณํ สุนฺทรนฺติ อิทเมวานชฺฌนียํ ภเวยฺย. อธีตญฺเจตํ. เตน ญายติ น เอตฺตาทโย โหนฺตีติ.
ปญฺจสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปญฺจสูติ ปญฺจสทฺทโต สุวิภตฺติมฺหิ กเต อการสฺส เอตฺตาทิมฺหิ สมฺปตฺเต ตํ นิวาเรตฺวา “สุนํหิสุ เจ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อตฺเต กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. “ปญฺจาทีนมา”ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ, อตฺตนฺติ ภาวนิทฺเทโส “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา อตฺถนฺตร-วิญฺญาปนตฺถํ. เตนาห “อตฺตมิติ ภาวนิทฺเทโส อุภยสาคมนตฺถนฺ”ติอาทิ.
ตตฺถจจตสฺสนฺนนฺติ จตุสทฺทโต นํมฺหิ กเต อิมินา สการทฺวเย อุการสฺส อตฺเต จ กเต รูปํ. อิตรํ ปน อุภยสาคมวเสน วุตฺตํ.
[๙๑] ปติสฺสินีมฺหิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. ปติสทฺทสฺสนฺโต อินีมฺหิ ปเร อตฺตมาปชฺชเตติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต อตฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “ปติสทฺทนฺตสฺส อินีมฺหิ ปเร อตฺตํ โหตี”ติ อตฺโถ.
คหปตานีตฺยุทาหรณํ. ตํ ปน คหปติสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี”ติ อินีปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ปติสทฺทนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต, ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปุพฺโพ เจ”ติ ปุพฺพสรสฺส ทีฆํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๙๒] นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นฺตุสฺสนฺโต สุ-นํ-หิ-โยสุ วิภตฺตีสุ อตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. สุ-นํ-หิคฺคหณสฺส จ อตฺตคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “นฺตุสฺสนฺโต สุ-นํ-หิ-โยอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ ปรภูเตสุ อตฺตมาปชฺชเต”ติ อตฺโถ. อนฺตคฺคหณผลญฺจ จคฺคหณผลญฺจ สยเมว วกฺขติ. “อสติปิ อนฺตคฺคหเณ ‘ปญฺจา-ทีนมตฺตนฺ’ติ เอตฺถ วิย อิหาปิ สิชฺฌตีติ นิรตฺถกมิหนฺตคฺคหณนฺติ. สจฺจํ, ตถาปิ ปญฺจาทีนมนฺตสฺเสว โหติ, นฺตุสฺส ตุ กทาจิ อนฺตสฺส กทาจิ สพฺพสฺส วา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ อุตฺตรสุตฺตตฺถญฺจ อนฺตคฺคหณํ กตํ.
คุณวนฺเตสูตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คุณวนฺเตสูติ คุณสทฺทโต “คุโณ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “คุณาทิโต วนฺตู”ติ วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สุวิภตฺตึ กตฺวา “สุนํหิสุ จ, ปญฺจาทีนมตฺตํ”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ ตสฺส เอตฺเต กเต รูปํ.
คุณวนฺตานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อตฺเต กเต “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีฆเมว วิเสโส. คุณวนฺเตหีติ อิทํ ปน วุตฺตนยเมว. คุณวนฺตาติ วุตฺตนเยน คุณวนฺตุสทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา โยวจนํ กตฺวา อิมินา อตฺตํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อิสีนนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. คุณวาติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน คุณวนฺตุสทฺทโต สิมฺหิ กเต สุ-นํ-หิ-โยนมภาวา อิมินา อตฺตมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ตฺยธิกิจฺจ “อา สิมฺหี”ติ นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺเตนาติ อิมานิ จคฺคหณผลานิ. ปจฺฉิมสฺมึ นาวจนสฺส “อโต เนนา”ติ เอนาเทโส โหติ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. คุณวนฺตีติ อนฺตคฺคหณผลํ. ตํ ปน คุณวนฺตุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา อนฺตคฺคหเณน นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา โยวจนสฺส อิการญฺจ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๙๓] สพฺพสฺส วา อํเสสุ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺส นฺตุปจฺจยสฺส อตฺตํ โหติ อํ-สอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺตคฺคหณสฺส นฺตุคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส อตฺตํ โหติ วิกปฺเปน อํ-สอิจฺเจเตสุ ปเรสู”ติ อตฺโถ.
สติมนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สติมนฺติ สติสทฺทโต “สติ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “สตฺยาทีหิ มนฺตู”ติ มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา สติมนฺตุสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตํ, นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส อตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ปน วาคฺคหเณน อตฺตมกตฺวา อนนฺตร-สุตฺเต จคฺคหเณน นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺเต กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
พนฺธุมสฺสาติ วุตฺตนเยน พนฺธุมนฺตุสทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน สพฺพสฺส นฺตุสฺสตฺตํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ สการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ ปน วาคฺคหเณน อตฺตมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ตฺยธิกิจฺจ “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส โตอาเทเส กเต รูปํ.
สติมา, พนฺธุมาติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน สติมนฺตุ-พนฺธุมนฺตุสทฺเทหิ สิวิภตฺตึ กตฺวา อํ-สานมภาวา อิมินา อตฺตมกตฺวา “คุณวา”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน วิภตฺติยา สห นฺตุสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๙๔] สิมฺหิ วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺตคฺคหณสฺส จ นฺตุสฺสคฺคหณสฺส จ อนฺตคฺ-คหณสฺส จานุวตฺตนโต สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ โหติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ. อนนฺตรสุตฺเต สติปิ วาคฺคหเณ อิธ วาคฺคหณกรณํ ตโต วาคฺคหเณ วตฺตมาเน สพฺพคฺคหณํปิ วตฺตติ, อิติ สงฺกา สิยา. ตนฺนิวตฺตนตฺถํ.
หิมวนฺโตติ อุทาหรณํ. ตํ ปน “หิโม อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน วนฺตุปจฺจยาทึ กตฺวา สิมฺหิ กเต “ปญฺจาทีนมตฺตํ, นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. หิมวาติ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๙๕] อคฺคิสฺสินิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อคฺคิสทฺทนฺตสฺส สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ อินิอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ อิโต อนฺตคฺ-คหณสฺส จ อนนฺตรสุตฺตโต สิมฺหิคฺคหณสฺส จ วาคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “อคฺคิสฺสนฺตสฺส อินิ โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ. อตฺตปฺปกรเณ อิมสฺสุจฺจารณํ สิมฺหิคฺคหณานุวตฺตนตฺถํ.
อคฺคินีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อคฺคิสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จ, สิมฺหิ วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อคฺคิสทฺทนฺตสฺส อินึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๙๖] โยสฺวกตรสฺโส โฌ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โยสุ วิภตฺตีสุ อกตรสฺโส โฌ อตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาป-นตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺตคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต “โยสุ อกตรสฺโส โฌ อตฺต-มาปชฺชเต”ติ อตฺโถ. กโต รสฺโส ยสฺส โส กตรสฺโส. น กตรสฺโส อกตรสฺโส.
อคฺคโย, มุนโย, อิสโยติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อคฺคิ-มุนิ-อิสิสทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อิวณฺณสฺส ฌสญฺญํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ฌสฺส อตฺเต กเต รูปานิ. อคฺคีสูติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
ทณฺฑิโนติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ทณฺฑีสทฺทโต โยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺต-นเยน ฌสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา สติปิ ฌสฺมึ โยวิภตฺติมฺหิ จ กตรสฺสตฺตา อิมินา อตฺตมกตฺวา “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ อธิกิจฺจ “โยนํ โน”ติ โยวจนสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.
รตฺติโยติ รตฺติสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุ-วณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา สติปิ อกตรสฺสสฺมึ โยมฺหิ ฌสฺสาภาวา อตฺตมฺหา กเต รูปํ.
[๙๗] เวโวสุ โล จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เว-โวอิจฺเจเตสุ ปเรสุ อกตรสฺโส โล อตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺตคฺคหณสฺส อกตรสฺสคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “เว-โวอิจฺเจเตสุ ปเรสุ อกตรสฺโส โล อตฺตมาปชฺชเต”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ อตฺตคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
ภิกฺขเวติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภิกฺขเว, ภิกฺขโวติ อิมานิ ภิกฺขุ-สทฺทโต “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน เจ”ติ โยหิ กเต วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “อกตรสฺสา ลโต ยฺวาลปนสฺส เวโว”ติ โยวจนสฺส เว-โวอาเทสํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตํ, โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ลสฺส อตฺเต กเต รูปานิ.
เหตเว, เหตโวติ อิมานิ หิ=คติมฺหีตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “หนาทีหิ ณุนุตโว”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน โยวจนํ กตฺวา เว-โวอาเทสาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
สยมฺภุโวติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน สยมฺภู-เวสฺสภู-ปราภิภู-สทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา ลสญฺญญฺจ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ “ลโต โวกาโร เจ”ติ โยวจนสฺส โวการํ กตฺวา สติปิ ลสฺมึ โวกาเร จ อกตรสฺสตฺตาภาวา อิมินา อตฺตมฺหา กเต รูปานิ. เหตุนา, เกตุนา, เสตุนาติปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๙๘] มาตุลาทีนมานตฺตมีกาเร
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “มาตุลาทีนมนฺโต อานตฺตมาปชฺชเต อีกาเร ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. มาตุลสทฺโท อาทิ เยสนฺเต มาตุลาทโย. เตสํ มาตุลาทีนํ. ปการตฺโถ เจตฺถ อาทิสทฺโท.
มาตุลานีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน มาตุล-อยฺยก-วรุณสทฺเทหิ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาเว สมฺปตฺเต อิมินา มาตุลาทีนมนฺตสฺสานตฺตํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
ภิกฺขุนี, ชาลินี, คหปตานีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาทิมฺหิ เทฺว ภิกฺขุ-ชาลิสทฺเทหิ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี”ติ อินีปจฺจยํ กตฺวา มาตุลปฺปการตฺเต สติปิ อีการสฺสาภาวา อิมินา อานตฺตมกตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปุพฺพรูเป ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา อิตรสฺมึ “สรา สเร โลปนฺ”ติ โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ. อิตรํ เหฏฺฐา วุตฺตํ.
นชฺโชติอาทีนิ อานตฺตคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ นชฺโชติ วุตฺตนเยน นที-สทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา ตโต โยวิภตฺตึ กตฺวา วิภตฺติยา สห ปรสฺส ทีการสฺส อานตฺตคฺคหเณน “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา ชฺโชอาเทเส กเต รูปํ. นชฺชาติ นทีสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา วิภตฺติยา สห ปรสฺส ทีการสฺส ชฺชา-อาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ ปน ตโต ตีราเปกฺขํ กตฺวา ฉฏฺเฐกวจนํ กตฺวา นเยน วิภตฺติยา สห ปรสฺส ทีการสฺส ชฺชาเทเส กเต รูปํ.
[๙๙] สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สฺมา-หิ-สฺมึอิจฺเจเตสํ วิภตฺตีนํ ปฏิปาฏิยา มฺหา-ภิ-มฺหิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สฺมา จ หิ จ สฺมึ จ สฺมาหิสฺมึโย. เตสํ สฺมาหิสฺมึนํ. “หิสฺมา-สฺมึนนฺ”ติ วตฺตพฺเพ ปฏิปาฏิยา อวตฺวา เอวํ วจนํ, สฺมาคหณํ อุตฺตรตฺราปิ วตฺตตีติ ญาปนตฺถํ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรน อธิปฺปายวิญฺญาปนํ.
ปุริสมฺหาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน ปุริสสทฺทโต สฺมา-หิ-สฺมึ-วิภตฺติโย กตฺวา อิมินา มฺหา-ภิ-มฺหิอาเทเส กเต รูปานิ. อิตรานิ วาคฺคหณ-ผลานิ. วณฺณวนฺตนฺติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน วณฺณวนฺตุ-อคนฺธก-มหนฺต-ฉตฺตสทฺเทหิ อํวิภตฺตึ กตฺวา สฺมาทีนมภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๑๐๐] น ติเมหิ กตากาเรหิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ต-อิมอิจฺเจเตหิ กตากาเรหิ สฺมา-สฺมึนํ มฺหา-มฺหิ-อิจฺเจเต อาเทสา น โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. สฺมา-สฺมึคหณสฺส มฺหา-มฺหิคฺคหณสฺส จ อนุวตฺตนโต “ต-อิมอิจฺเจเตหิ กตากาเรหิ สฺมา-สฺมึนํ มฺหา-มฺหิอิจฺเจเต อาเทสา น โหนฺตี”ติ อตฺโถ. หิสฺมึ อตฺตสฺเสวาภาวา อตฺตโตปิ หิ-ภิคฺคหณํ นานุวตฺตเต. โต จ อิโม จ ติมา. เตหิ ติเมหิ. กโต อกาโร เยสํ เต กตาการา. เตหิ กตากาเรหิ.
อสฺมา, อสฺมึติ อิมานิ อุทาหรณานิ. ตสทฺทโต สฺมา-สฺมึวิภตฺติโย กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อธิกิจฺจ “สสฺมาสฺมึสํสา-สฺวตฺตนฺ”ติ ตสทฺทสฺส อตฺตํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺเตน อาเทเส สมฺปตฺเต กตาการตฺตา อิมินา สฺมา-สฺมึนํ มฺหา-มฺหิอาเทเส อกเต รูปานิ. อปรานิ อสฺมา, อสฺมึติ อิมสทฺทโต สฺมา-สฺมึวิภตฺติโย กตฺวา “ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถํ, สสฺมา-สฺมึสํสาสฺวตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “อิมสทฺทสฺส เจ”ติ อิมสทฺทสฺส อตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน อาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ตสฺมึ อกเต รูปานิ. ตมฺหาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๐๑] สุหิสฺวกาโร เอ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สุ-หิอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ อกาโร เอตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สพฺเพสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ สพฺเพสูติ สพฺพสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา สพฺพสทฺทนฺตสฺส เอตฺเต กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยานิ. ตตฺถ จ กึสทฺทสฺส “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กาเทโส โหติ.
[๑๐๒] สพฺพนามานํ นํมฺหิ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺเพสํ สพฺพนามานํ อกาโร เอตฺตมาปชฺชเต นํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต อการคฺคหณสฺส เอการคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สพฺพนามานํ อกาโร นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ เอตฺต-มาปชฺชเต”ติ อตฺโถ. จคฺคหณเมการคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
สพฺเพสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺเพสนฺติ สพฺพสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อการสฺส เอตฺตํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สํอาเทเส กเต รูปํ. เยสนฺติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. สพฺเพสานนฺติอาทีสุ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ สานํอาเทโสว วิเสโส.
อมูสํ อมูสานนฺติ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน อมุสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา สติปิ สพฺพนามตฺเต อนการนฺตตฺตา อิมินา เอตฺตมกตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตนเยน นํวจนสฺส สํ-สานํอาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๐๓] อโต เนน
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการนฺตโต นาวจนสฺส เอนาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยานิ.
ตตฺถจอเนนาติ อิมสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา”ติ อธิกิจฺจ “อนิมิ นามฺหิ เจ”ติ อิมสทฺทสฺส อนาเทสํ กตฺวา อิมินา นาวจนสฺส เอนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. มุนินา, อมุนา, ภิกฺขุนาติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตสฺมาติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๐๔] โส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการนฺตสทฺทโต อุตฺตรสฺส สิวจนสฺส โอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อนนฺตรสุตฺตโต อโตอิตฺยนุวตฺตนโต “สิสฺส โอ”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาสํ กตฺวา เตเนว ตปฺปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาส-สญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสเร ลุตฺเต เนตพฺเพ นีเต สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต “โส”ติ รูปตฺตา จ อการนฺตโต ปรสฺส สิวจนสฺส โออิตฺยยมาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ.
สพฺโพติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺโพติ สพฺพสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สิวจนสฺส โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ปุริสานนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํปิ สุวิญฺเญยฺยํ.
สยมฺภูติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สยํสทฺทูปปทสฺส ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิมฺหิ ลุตฺเต กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สติปิ สิสฺมึ อนการนฺตตฺตา อิมินา สิวจนสฺส โอการมกตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
[๑๐๕] โส วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการนฺตโต ปรสฺส นาวจนสฺส โสอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “อโต เนนา”ติ อิโต อโตคหณญฺจ นาคหณญฺจ วตฺตเต. “อโต เนนา”ติ อิมสฺส อนนฺตรํ อิมสฺสาวจนํ “โส”ติ อิมสฺส นิจฺจทีปนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อตฺถโสติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อตฺถโสติ อตฺถสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นาวจนสฺส โสอาเทเส กเต รูปํ. สุตฺตโส-ติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ปาเทนาติอาทิ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๐๖] ทีโฆเรหิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ทีฆ-โอรอิจฺเจเตหิ สฺมาวจนสฺส โสอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ อิโต สฺมาคหณสฺส มณฺฑูกคตฺยนุวตฺตนโต “ทีฆ-โอรอิจฺเจเตหิ สฺมาวจนสฺส โสอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ.
ทีฆโส, โอรโสติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ทีฆ-โอรอิจฺเจเตหิ สฺมาวจนํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา, โส วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สฺมาวจนสฺส โสอาเทเส กเต รูปานิ. ทีฆมฺหา, โอรมฺหาติ วาคฺคหณผลานิ. ตานิปิ อิตรานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๐๗] สพฺพโยนีนมาเอ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการโต สพฺเพสํ โย-นีนํ อา-เออาเทสา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อโตคหณมิหานุวตฺตเต วาคฺคหณญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. โย จ โย จ นิ จ นิ จ โยนิโย. สพฺเพ โยนิโย สพฺพโยนิโย. เตสํ สพฺพโยนีนํ. “โยนีนนฺ”ติ อวตฺวา สพฺพคฺ-คหณํ ทฺวินฺนญฺจ โยนํ ทฺวินฺนญฺจ นีนํ คหิตภาววิญฺญาปนตฺถํ. โยวจนํ หิ ทุวิธํ ปฐมาพหุวจนํ ทุติยาพหุวจนญฺจ. นิอาเทโสปิ ทุวิโธ “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ ทฺวินฺนํ โยนํ วุตฺตตฺตา, อิธ ปน “โยนีนนฺ”ติ วุตฺเต ปฐมาพหุวจนํ ตปฺปฏิพทฺธนิอาเทสํ วา, ทุติยาพหุวจนํ ตปฺปฏิพทฺธนิอาเทสํ วา คเหตฺวา โยนีนนฺติ พหุวจนํ กตฺวา วุตฺตนฺติปิ สงฺกา สิยา. ตํนิวตฺตนตฺถํ สพฺพคฺคหณํ กตํ. เตน สพฺพโยวจเน สพฺพนิอาเทเส จ สพฺพคฺคหเณน สงฺคณฺหาตีติ ทฏฺฐพฺพํ. อิธ จ ปฐมาพหุวจนสฺส ตปฺปฏิพทฺธนิอาเทสสฺส จ อาการาเทโส โหติ, ทุติยาพหุวจนสฺส ตปฺปฏิพทฺธนิอาเทสสฺส จ เอการาเทโส โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. เตนาห วุตฺติยํ “ยถาสงฺขฺยนฺ”ติ.
ปุริสาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุริสาติ ปุริสสทฺทโต ปฐมาโย-วจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปุริเสติ ตสฺมาว ทุติยาโยวจนํ กตฺวา ตสฺสีมินา เอการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
รูปาติ รูปสทฺทโต ปฐมาโยวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ อธิกิจฺจ “อโต นิจฺจนฺ”ติ ตสฺส นิอาเทสํ กตฺวา ตสฺสีมินา อาการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. รูเปติ ตสฺมาว ทุติยาโยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน นฺยาเทสํ กตฺวา ตสฺสีมินา เอการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อคฺคโย, มุนโย, อิสโยติ วาคฺคหณผลานิ. เตสํ ปน อคฺคิ-มุนิ-อิสิสทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ ฌสฺส อตฺตํ กตฺวา เหฏฺฐา วาคฺคหณสฺส กฺวจตฺถ-ทีปนญฺจ กตฺวา สติปิ อการโต ปรสฺมึ โยมฺหิ วาคฺคหเณน อิมินา อาเทเส อกเต รูปานิ. ปุริสสฺส รูปสฺสาติปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
ทณฺฑิโน, อคฺคี, มุนีติปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทณฺฑิโนติ ทณฺฑี-สทฺทโต โยวจนํ กตฺวา สติปิ โยมฺหิ อนการนฺตตฺตา อิมินาเทสมกตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ อธิกิจฺจ “โยนํ โน”ติ โนอาเทเส กเต รูปํ.
อคฺคีติ อคฺคิสทฺทโต โยมฺหิ กเต วุตฺตนเยน อาเทสมกตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ โยมฺหิ ลุตฺเต “โยสุ กตนิการ-โลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๐๘] สฺมาสฺมึนํ วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการโต สฺมา-สฺมึนํ ยถาสงฺขฺยํ อา-เออาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อโตคหณญฺจ อา-เอคหณญฺจานุวตฺตเต. วาคฺคหณํ อา-เอคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. เตนานุกฑฺฒิตมฺปิ จคฺคหณานุกฑฺฒิตํ วิย อุตฺตรตฺร นานุวตฺตเต. เหฏฺฐา วาคฺคหณสฺส กฺวจตฺถทีปนตฺถญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปุริสา, ปุริเสติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ปุริสสทฺทา สฺมา-สฺมึวิภตฺติโย กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา เตสํ ปฏิปาฏิยา อา-เออาเทเส กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ.
ทณฺฑินาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทณฺฑินาติ ทณฺฑีสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน รสฺสํ กตฺวา อนการนฺตตฺตา อิธ วุตฺต-วิธานมกตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา “สฺมา นา”ติ อธิกิจฺจ “ฌลโต เจ”ติ สฺมาวจสฺส นาอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๐๙] อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการนฺตโต จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อโตคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จตุตฺถิยา เอกวจนํ จตุตฺเถกวจนํ. ตสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส. “อาย สสฺส ตู”ติ วตฺตพฺเพ จตุตฺถิวจนํ ฉฏฺฅิวิวชฺชนตฺถํ. “อาย จตุตฺถิยา ตู”ติ วตฺตพฺเพ เอกวจนคฺคหณํ จตุตฺถิพหุวจนวิวชฺชนตฺถํ. ตุคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
อตฺถายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อตฺถายาติ อตฺถสทฺทโต จตุตฺ-เถกวจนสวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตสฺสายาเทเส กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อิสิสฺสาติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
ปุริสสฺส มุขนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตมฺปิ สุวิญฺเญยฺยเมว. เอตฺถ จ มุข-สทฺทปฺปโยโค ฉฏฺฅฺยนฺตตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ปุริสานนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. ททาตีติ อิทมฺปิ จตุตฺถิภาววิญฺญาปนตฺถํ. สมณสฺสาติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตตฺถ จ ทาตา โหตีติ กตฺวา จตุตฺถิ-ภาววิญฺญาปนตฺถํ. ตุคฺคหเณน “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ อิทมฺปิ จตุตฺเถก-วจนสฺส ตฺถญฺจ โหติ.
อตฺถตฺถนฺติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อตฺถตฺถนฺติ อตฺถสทฺทโต จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา ตสฺส ตุคฺคหเณน ตฺถํอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๑๐] ตโย เนว จ สพฺพนาเมหิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพนาเมหิ อการนฺเตหิ สฺมา-สฺมึนํ เหฏฺฐา วุตฺตา ตโย อา-เอ-อายาเทสา เนว โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. อโต-คหณมิหานุวตฺตเต. เอวคฺคหณํ “สพฺพทาปิ น โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา โย-นิคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ วา. จคฺคหณํ อโตคหณา-นุกฑฺฒนตฺถํ, ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อนนฺตรสุตฺตทฺวยมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. กึสทฺทสฺส กาเทโส เหฏฺฐา วุตฺตนโยว.
ปาปาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปาปา, ปาเปติ อิมานิ เหฏฺฐา ปุริสา, ปุริเสติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ญาตพฺพานิ. ปาปายาติ อิทํ ปน อตฺถายาติ อิมินาว สทิสํ.
[๑๑๑] ฆโต นาทีนํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฆโต ปเรสํ นาทีนเมกวจนานํ วิภตฺติคณานํ อายา-เทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อิโต อายคฺคหณเมกวจนคฺคหณญฺจานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กญฺญายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กญฺญายาติ กญฺญสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต “ตทฺธิต-สมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา ตโต นาวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อธิกิจฺจ “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นาวจนสฺ-สายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
รตฺติยา, วธุยาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วธุยาติ วธูสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา สติปิ นาทิมฺหิ ฆสฺสาภาวา อิธ วุตฺตวิธานมกตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ นาวจนสฺส ยาเทสํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ อฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
กญฺญนฺติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน กญฺญา-วิชฺชา-วีณา-คงฺคา-สทฺเทหิ อํวิภตฺตึ กตฺวา ฆโต นาทีนมภาวา อิมินา วุตฺตวิธิมกตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. สพฺพาสูติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๑๒] ปโต ยา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปโต ปเรสํ นาทีนเมกวจนานํ วิภตฺติคณานํ ยาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. เอกวจนคฺคหณญฺจ นาทิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. รตฺติยาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
รตฺตีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ รตฺตีติ รตฺติสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปสญฺญํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
กญฺญายาติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. รตฺตีนํ, อิตฺถีนนฺติปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ รตฺตีนนฺติ เอตฺถ “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ จา”ติ ทีโฆ โหติ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๑๓] สขโต คสฺเส วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สขโต คสฺส อการ-อาการ-อิการ-อีการ-เอการาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. วาคฺคหณํ ปคฺคหณสฺส นิวตฺตนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอคหณสฺส ปน คหิตากาโร “สรา สเร โลปนฺ”ติ เอตฺเถว วุตฺโต.
โภ สขาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน สขสทฺทโต ชินวจนาธิการ-มธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน เจ”ติ ปถเมกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ ตสฺส คสญฺญํ กตฺวา อิมินา คสฺส อาเทเส กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. ตตฺถ จ โภติ อาลปนตฺถนิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
[๑๑๔] ฆเต จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฆโต ปรสฺส คสฺส เอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺเต สติปิ เอคหเณ อิห เอคหณกรณํ เสสนิวตฺตนตฺถํ. คสฺสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ปน “อโฆ รสฺสเมก-วจนโยสฺวปิ เจ”ติ เอตฺถ วิย อวธารณตฺถํ.
โภติ อยฺเยติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อยฺย-กญฺญ-ขราติยสทฺเทหิ วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา ฆสญฺญํ กตฺวา อาลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส จ คสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา คสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๑๑๕] น อมฺมาทิโต
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อมฺมาทิโต คสฺส เอการาเทโส น โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. คสฺสคฺคหณเมคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อมฺมา-ติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน อมฺม-อนฺน-อมฺพ-ตาตสทฺเทหิ วุตฺตนเยน อา-ปจฺจยาทึ กตฺวา ฆสญฺญญฺจ กตฺวา อาลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส จ คสญฺญํ กตฺวา “สขโต คสฺเส วา”ติ อธิกิจฺจ “ฆเต เจ”ติ คสฺเสการาเทเส สมฺปตฺเต ตเมว สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ คมฺหิ ลุตฺเต รูปานิ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๑๖] อกตรสฺสา ลโต ยฺวาลปนสฺส เวโว
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อกตรสฺสา ลโต โยอาลปนสฺส เว-โวอาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. กโต รสฺโส ยสฺส โส กตรสฺโส. น กตรสฺโส อกตรสฺโส. ตสฺมา อกตรสฺสา. ลโตติ อิมินา ตุลฺยา-ธิกรณํ. โย จ โส อาลปโน จาติ ยฺวาลปโน. ตสฺส ยฺวาลปนสฺส.
ภิกฺขเวติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. สยมฺภุโวติ กิมุทาหรณํ. ตํปิ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. นาคิโยติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน นาคี-เธนุ-ยาคุสทฺเทหิ อาลปนโยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปสญฺญํ กตฺวา สติปิ ยฺวาลปเน ลสฺสาภาวา อิมินา อาเทสสฺมิมกเต รูปานิ.
เต เหตโว, เต ภิกฺขโวติ อิมานิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ เหตุ-ภิกฺขุ-สทฺเทหิ “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมาโยวจนํ กตฺวา ลสญฺญญฺจ กตฺวา สติปิ อกตรสฺเส ลสฺมึ ยฺวาลปนสฺสาภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ “ลโต โวกาโร เจ”ติ โยวจนสฺส โวการาเทสํ กตฺวา “ปญฺจา-ทีนมตฺตํ, โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ อธิกิจฺจ “เวโวสุ โล เจ”ติ อตฺเต กเต รูปานิ.
[๑๑๗] ฌลโต สสฺส โน วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฌ-ลโต สสฺส วิภตฺติสฺส โนอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อคฺคิโนติ-อาทีนิ อุทาหรณานิ. สพฺพานิปิ ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สุวิญฺเญยฺยานิ.
สขิโน, สขิสฺสาติ เอตฺถ สขสทฺทโต จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา สวิภตฺตึ กตฺวา “สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสู”ติ สขสทฺทนฺตสฺส อิการาเทสกรณเมว วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๑๘] ฆปโต จ โยนํ โลโป
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฆ-ป-ฌ-ลอิจฺเจเตหิ โยนํ โลโป โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. ฌ-ลคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. โย จ โย จ โย. เตสํ โยนํ. “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกเสสํ กตฺวา คหิตํ. เตเนว พหุวจนํ กตํ. จคฺคหณํ ฌ-ลคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
กญฺญาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสุ ปุพฺเพ วุตฺตานิ มูโลทาหรณานิ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ โยมฺหิ ลุตฺเต “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีโฆ โหติ. “อคฺคโย, ภิกฺขโว”ติ เอตฺถ อตฺตญฺจ โวการาเทโส จ. อฏฺฅีนีติ เอตฺถ นิอาเทโส จ วุตฺตนโยว. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
[๑๑๙] ลโต โวกาโร จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ลโต โยนํ โวกาโร โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. วาคฺคหณญฺจ โยคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “ลโต โว”ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ การคฺคหณํ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา การคฺคหณผลญฺจ จคฺคหณผลญฺจ สยเมว วกฺขติ.
ภิกฺขโวติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภิกฺขโวติ ภิกฺขุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา, ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺส โวการํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตํ, โยสฺวกต-รสฺโส โฌ”ติ อธิกิจฺจ “เวโวสุ โล เจ”ติ ลสฺส อตฺเต กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
สยมฺภุโวติ สยมฺภูสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา ลสญฺญญฺจ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา อิมินา โยวจนสฺส โวการาเทเส กเต รูปํ. ชนฺตุโนติ การคฺคหณผลํ. ตํ ปน ชนฺตุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา การคฺ-คหเณน โยวจนสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ. นิปาตานํ อเนกตฺถตฺตา จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณมวธารณตฺถนฺ”ติอาทิมาห. ตตฺถ จ อวธารณํ นาม “สุนํหิสุ เจ”ติ เอตฺถ วิย กตฺถจิ นิวตฺตนํ.
อมูติ อมุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา ลสญฺญญฺจ กตฺวา สติปิ ลสฺมา โยมฺหิ จคฺคหเณน โยวจนสฺส โวการาเทสมกตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ โยวจนสฺส โลปํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป
ปฐโม ปริจฺเฉโท
-------------------------