จตุตฺถปริจฺเฉท
[๒๑๑] อตฺตนฺโต หิสฺมิมนตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “อตฺตสทฺทนฺโต อนตฺตมาปชฺชเต หิสฺมึ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อตฺตเนหิ, อตฺตเนภีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อตฺตเนหีติ อตฺตสทฺทโต หิวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อตฺตสทฺทนฺตสฺส อนาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อการสฺเสตฺเต กเต รูปํ. อิตรสฺมึ “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ ภฺยาเทโสว วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๑๒] ตโต สฺมึ นิ
กิมตฺถมิทํ. “ตโต อตฺตโต สฺมึวจนสฺส นิอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อตฺตนีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อตฺตสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สฺมึโน นิการา-เทเส กเต รูปํ.
[๒๑๓] สสฺส โน
กิมตฺถมิทํ. “ตโต อตฺตสทฺทโต สสฺส วิภตฺติสฺส โนอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺตคฺคหณญฺจ ตโตคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อตฺตโนติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อตฺตสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสานนฺตรสุตฺต-ทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.
[๒๑๔] สฺมา นา (สฺมานา)
กิมตฺถมิทํ. “ตโต อตฺตสทฺทโต สฺมาวจนสฺส นาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺตคฺคหณญฺจ ตโตคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “สฺมาสฺส นา”ติ วตฺตพฺเพ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตา-ทีหิ เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. สมาสนิทฺเทโส วา.
อตฺตนาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อตฺตสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา “อตฺตนฺโต หิสฺมิมนตฺตํ, ตโต สฺมึ นี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา สฺมาวจนสฺส นาเทเส กเต รูปํ. “นนุ ‘อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาเว’ติ อตฺตสทฺทโต สฺมา-วจนสฺส นาเทโส ลพฺภเตว, อถ กิมตฺถมิทมธีตนฺ”ติ. สิทฺเธ สติ อารทฺธสฺส อตฺถนฺตรวิญฺญาปนโต. เตนาห “ปุน ตโตคหเณน ตสฺส อตฺตโน ตการสฺส รกาโร โหติ สพฺเพสุ วจเนสุ, อตฺรโช”ติ. ภินฺนโยคกรเณนาติ ภาโว. อุทา-หรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ.
[๒๑๕] ฌลโต จ
กิมตฺถมิทํ. “ฌ-ลโต จ สฺมาวจนสฺส นาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อคฺคินาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคินาติ อคฺคิสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ วตฺตมาเน “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สฺมาวจนสฺส นาเทเส กเต รูปํ.
ทณฺฑินาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสกรณเมว วิเสโส. อิตรทฺวยมฺปิ วุตฺตสทิสเมว. ลสญฺญกรณเมว วิเสโส.
อคฺคโยติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคโยติ อคฺคิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา สฺมาวจนสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ ฌสฺส อตฺเต กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว.
[๒๑๖] ฆปโต สฺมึ ยํ วา
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา ฆ-ปโต สฺมึวจนสฺส ยํ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กญฺญายนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กญฺญายนฺติ กญฺญสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต กญฺญาสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา อิมินา สฺมึวจนสฺส ยมาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ วตฺตมาเน “ฆโต นาทีนมิ”ติ สฺมึโน อายาเทโส จ สรโลปปฺปกติภาโว จ วิเสโส.
รตฺติยนฺติ รตฺติสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ วตฺตมาเน “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา อิมินา สฺมึโน ยมาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนมิ”ติ วตฺตมาเน “ปโต ยา”ติ ยาเทโสว วิเสโส. อิตรานิ วุตฺตสทิสานิ. “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสกรณเมว วิเสโส.
[๒๑๗] โยนํ นิ นปุํสเกหิ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพสํ โยนํ นิอาเทโส โหติ นปุํสเกหิ ลิงฺเคหิ ปเรสํ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อฏฺฅีนิ, อายูนีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อฏฺฅีนีติ อฏฺฅิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ตสฺส นิการาเทสํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว. อิตรานิปิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ.
ตตฺถจอฏฺฅีติ อฏฺฅิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ วตฺตมาเน “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ โยวจนสฺส โลปํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว. อิตฺถิโยติ กิมุทาหรณํ. ตตฺถ “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสกรณเมว วิเสโส.
[๒๑๘] อโต นิจฺจํ
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา อการนฺตโต นปุํสกลิงฺคโต โยนํ นิจฺจํ นิอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ยานีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ยานีติ ยสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺส นิอาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๑๙] สึ
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา อการนฺตโต นปุํสกลิงฺคโต สิวจนสฺส อํอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. นปุํสกคฺคหณญฺจ อโตคหณญฺจ วตฺตเต. “สิสฺส อนฺ”ติ วิคฺคเห “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ วตฺตมาเน “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สห ตปฺปุริสสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต สินฺติ รูปสิทฺธิ. อถ วา สีติ ปจฺจตฺตนิทฺเทโส. อนฺติ อุปโยคนิทฺเทโส. ตทา วุตฺตนเยน สนฺธิวิธานญฺจ โหติ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
สพฺพนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺพนฺติ สพฺพสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา สิวิภตฺติยา อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
[๒๒๐] เสสโต โลปํ คสิปิ
กิมตฺถมิทํ. “สึ, โส, สฺยา จ, อา สิมฺหิ, อํ นปุํสเก, ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ, สขโต คสฺเส วา, ฆเต จ, อวณฺณา จ เค, พฺรหฺมโต คสฺส เจ’ติเอวมาทีหิ นิทฺทิฏฺเฐ ถเปตฺวา เสสโต ปรา ค-สิอิจฺเจเต โลปมาปชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อปิคฺคหณํ ทุติยตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
โภตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โภตีติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ภวนฺตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “นฺตุสฺส ตมีกาเร”ติ วตฺตมาเน “ภวโต โภโต”ติ ภวนฺตสทฺทสฺส โภตาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา โภตีสทฺทโต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ วตฺตมาเน “อาลปเน เจ”ติ สิวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ ตสฺส คสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา อิมินา คโลเป กเต รูปํ.
อิตฺถีติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน อาลปเนกวจนํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “ฌลปา รสฺสนฺ”ติ รสฺเส กเต วุตฺตนเยน คโลเป กเต รูปํ.
สาติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ อธิกิจฺจ “เอตเตสํ โต”ติ ตการสฺส สการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
อิตฺถีติ อิตฺถีสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
โภติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ภวนฺตสทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา ตโต อาลปเนก-วจนํ กตฺวา “ภวโต โภโต”ติ วตฺตมาเน “โภ เค ตู”ติ ภวนฺตสทฺทสฺส โภอาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน คโลเป กเต รูปํ.
ทณฺฑีติ ทณฺฑีสทฺทโต วุตฺตนเยน อาลปเนกวจนํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “ฌลปา รสฺสนฺ”ติ รสฺสํ กตฺวา วุตฺตนเยน คโลเป กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
สตฺเถติ สตฺถุสทฺทโต วุตฺตนเยน อาลปเนกวจนาทึ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “อการปิตาทฺยนฺตานมา”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาการาเทสํ กตฺวา “โภ เค ตุ, ฌลปา รสฺสนฺ”ติ วตฺตมาเน “อากาโร วา”ติ อาการสฺส รสฺสํ กตฺวา วุตฺต-นเยน คโลเป กเต รูปํ. ตถา ราชาติ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๒๑] สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “อาวุโสสทฺทโต ‘อุปสคฺคนิปาต’อิจฺเจวมาทีหิ จ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. โลปคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ เอตฺถ วิย อวธารณตฺถํ. อิห จ “อุเปจฺจตฺถํ สชฺเชนฺตี”ติ ปาทโย อุปสคฺคาติ วุตฺตา, “ปทานมาทิมชฺฌาวสาเนสุ นิปตนฺตี”ติ ยถาทโย นิปาตาติ วุตฺตา.
ตฺวํ ปนาวุโส, ตุมฺเห ปนาวุโสตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาวุโสติ อาวุโสสทฺทโต ปฐเมกวจนพหุวจนานิ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา เตสุ ลุตฺเตสุ รูปํ. ปทโสติ ปทโสสทฺทโต ตติเยกวจนํ กตฺวา ตสฺมึ ลุตฺเต รูปํ.
เสฺวติ เสฺวสทฺทโต สตฺตมฺเยกวจนํ กตฺวา ตสฺมึ ลุตฺเต รูปํ. ป-ปราติ-อาทินา นเยน อุปสคฺเค ทสฺเสตฺวา เตเยว นามปเทหิ โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ปหาโรติอาทิมาห.
ตตฺถจปหาโรติ ปปุพฺพสฺส หร=หรเณตีมสฺส ปสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “ปหรณนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ วตฺตมาเน “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ กเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ปสทฺทโต ปรสฺส สิวจนสฺส อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา โลเป กเต รูปํ. เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๒๒] ปุมสฺส ลิงฺคาทีสุ สมาเสสุ
กิมตฺถมิทํ. “ปุมอิจฺเจตสฺส อนฺโต โลปมาปชฺชเต ลิงฺคาทีสุ ปรภูเตสุ สพฺพสมาเสสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. โลปคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “ปุมสฺส อ ปุมอ”อิติ วิคฺคหํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฉฏฺฅิสมาสํ กตฺวา สรโลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา โลปมเปกฺขิตฺวา ฉฏฺฅฺยนฺตํ กตฺวา ปุมสฺสาติ วุตฺตํ.
ปุลฺลิงฺคนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุลฺลิงฺคนฺติ “ปุมสฺส ลิงฺคนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ฉฏฺฅิสมาสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน อิมินา ปุมนฺตสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน อุการสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ มการสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “พฺยญฺชเน เจ”ติ นิคฺคหิตโลปํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ลการสฺส เทฺว-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ปุมฺภาโวติ อิทํ ปน ตสฺสทิสเมว. นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตกรณเมว วิเสโส. ปุงฺโกกิโลติ ตํสทิสเมว. “ปุมา จ โส โกกิโล จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ กมฺมธารยสมาโสว วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๒๓] อํ ยมีโต ปสญฺญาโต
กิมตฺถมิทํ. “อํวจนสฺส ยมาเทโส โหติ อีโต ปสฃฺาโต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ จ อีโตติ ปฏิลทฺธปสญฺญมฺปิ อิการุวณฺณํ ปฏิกฺขิปติ. ปสญฺญาโตติ อีการมฺปิ ปฏิลทฺธฌสญฺญํ ปฏิกฺขิปติ.
อิตฺถิยนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อิตฺถีสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา อิมินา อํวจนสฺส ยมาเทสํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
ทณฺฑินํ, โภคินนฺติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทณฺฑินนฺติ ทณฺฑีสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา ปสญฺญตฺตาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน รสฺสํ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ อํวจนสฺส นํอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว. อิตฺถีหีติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๒๒๔] นํ ฌโต กตรสฺสา
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา ฌโต กตรสฺสา อํวจนสฺส นํอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อํคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. กโต รสฺโส ยสฺส โส กตรสฺโส. ตสฺมา กตรสฺสา. ฌโตติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
เวสฺสภุนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน เวสฺสภูสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา สติปิ กตรสฺสา ลโต อํวจเน ฌสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหีเต กเต รูปํ.
กุจฺฉินฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน กุจฺฉิสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา สติปิ ฌโต อํวจเน กตรสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน อํวจนสฺส นิคฺคหีเต กเต รูปํ.
[๒๒๕] โยนํ โน
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา ฌโต กตรสฺสา โยนํ โนอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ฌคฺคหณญฺจ กตรสฺสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทณฺฑิโนติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทณฺฑิโนติ ทณฺฑีสทฺทโต โย-วจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ ตํสทิสาเนว.
อคฺคโยติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคโยติ อคฺคิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา สติปิ ฌโต โยวจเน กตรสฺสาภาวา อิมินา-เทสมกตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ วตฺตมาเน “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ ฌสฺสตฺเต กเต รูปํ. อิตรานิ ตํสทิสาเนว.
สยมฺภุโนติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สยมฺภูสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺต-นเยน ลสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา สติปิ กตรสฺสา ลโต โยวจเน ฌสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “ลโต โวกาโร เจ”ติ เอตฺถ การคฺคหเณน โยวจนสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๒๖] สฺมึ นิ
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา ฌโต กตรสฺสา สฺมึวจนสฺส นิอาเทโส โหตี”ติ ญาป-นตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ฌคฺคหณญฺจ กตรสฺสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทณฺฑินีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทณฺฑินีติ ทณฺฑีสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญาทึ กตฺวา “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ วตฺตมาเน อิมินา สฺมึโน นิอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว.
พฺยาธิมฺหีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน พฺยาธิสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา วุตฺตปฺ-ปกาเร สติปิ กตรสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สฺมึโน มฺหิอาเทเส กเต รูปํ.
[๒๒๗] กิสฺส ก เว จ
กิมตฺถมิทํ. “กิมิจฺเจตสฺส กาเทโส โหติ วปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
กฺว คโตสีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน กึสทฺทโต “สตฺตมฺยตฺเถ, กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ วตฺตมาเน “กึสมฺา โว”ติ วปจฺจยํ กตฺวา อิมินา กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา “ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย”ติ วิภตฺติ-สญฺญํ กตฺวา “สร ฯเปฯ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหเณน อวปจฺจเย ปเรปิ โก จ โหตี”ติอาทิมาห.
โก กตนฺติอาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตตฺถ จ โกติ กึสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กถนฺติ กึสทฺทโต “เกน ปกาเรนา”ติ อตฺเถ “สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา”ติ วตฺตมาเน “กิมิเมหิ ถนฺ”ติ ถํปจฺจยํ กตฺวา อิมินา กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา ตโต นาวจนํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วิภตฺติโลเป กเต รูปํ.
กุโตติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน กึสทฺทโต ปญฺจมฺยตฺเถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ โตปจฺจยํ กตฺวา สติปิ กึสทฺเท วปจฺจยสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “กุหึหํสุ เจ”ติ วตฺตมาเน “ตฺรโตเถสุ เจ”ติ กึสทฺทสฺส กุอาเทเส กเต รูปํ.
“นนุ จคฺคหเณน ภวิตพฺพเมวา”ติ. น ภวิตพฺพํ. กสฺมา. “กิสฺส ก สพฺพตฺถา’ติ วตฺตพฺเพเวติ นิยมกรณํ ยตฺถ อนธิปฺเปตํ, ตตฺถ น โหตีติ ญาปนตฺถํ “กิสฺส ก เว”ติ อวตฺวา จคฺคหณกรณํ ยตฺถ ปนาธิปฺเปตํ, ตตฺถ ภวตฺเยวาติ ญาปนตฺถํ.
[๒๒๘] กุ หึหํสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “กิมิจฺเจตสฺส กฺวาเทโส โหติ หึ-หํอิจฺเจเตสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กึคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กุหึ, กุหนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน กึสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กึสฺมา โว”ติ วตฺตมาเน “หึหํหิญฺจนนฺ”ติ หึ-หํ-ปจฺจเย กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา กิมิจฺเจตสฺส กฺวาเทสํ กตฺวา “ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย”ติ หึ-หํปจฺจยานํ วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา วุตฺตวิภตฺยนฺตตฺตา วิภตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ. จคฺคหเณน กึสทฺทโต วุตฺตาธิการมธิกิจฺจ “หึหํหิญฺจนนฺ”ติ หิญฺจนํ-ปจฺจเย กเต กฺวาเทโส โหติ. เตน กุหิญฺจนนฺติอาทีนิ สิชฺฌนฺติ. เอวมญฺเญปิ โยเชตพฺพา. อิมสฺสานนฺตรํ “เสเสสุ เจ”ติ สุตฺตมธีตํ.
[๒๒๙] เสเสสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “เสเสสุ วิภตฺติปจฺจเยสุ กิมิจฺเจตสฺส กาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคตฺยา กคฺคหณมิหานุวตฺตเต. ยถาธิกตํ กึคหณญฺจ. จคฺคหณํ กคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. “กิสฺส ก เว เจ”ติ อิมสฺสานนฺตรมิมสฺมึ วตฺตพฺเพปิ อิโหจฺจารณํ มณฺฑูกคติโยปฺยธิการา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปกติ เหสาจริยานํ, ยถา ยถา วุจฺจมาเน วินาว คนฺถ-ครุตายาธิปฺปายวิญฺญาปนํ โหติ, ตถา ตถา วตฺวา อธิปฺปายวิญฺญาปนํ.
โก ปกาโรติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โกติ กึสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “กิสฺส ก เว เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กถนฺติ ตโตว “โก ปกาโร”ติ อตฺเถ “สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา”ติ วตฺตมาเน “กิมิเมหิ ถนฺ”ติ ถํปจฺจยํ กตฺวา อิมินา กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วิภตฺติโลเป กเต รูปํ. กถนฺติ อํวจนวเสน วุตฺตํ. ตถา กถนฺติ.
อิหจ “โก ปกาโร, กึ ปการนฺ”ติ อิมานิ อิตเรสํ อตฺถวากฺยวเสน อุทาหรณวเสน จ คหิตานิ. ยทิ หิ ตานิ เกวลมตฺถวากฺยานิ ภเวยฺยุํ, วุตฺติยํ “เสเสสุ วิภตฺติปจฺจเยสู”ติ วุตฺตตฺตา สรูเปน วตฺวา ปโยคาวจเน สติ อูนตา-ปสงฺโค สิยา. เกวลํ ปน อุทาหรณานิ ภเวยฺยุํ, ทฺวิกฺขตฺตุํ “กถํ, กถนฺ”ติ น วตฺตพฺพภาวปฺปสงฺโค สิยา”ติ.
“นนฺเวเกน ปกาเรเนว ภวิตพฺพํ, โนภยถา”ติ. “ตถา ภวติ อุภยถา, ยถา เอเกโนทกฆเฏน อมฺพเสจนครุปีณนานิ ภวนฺตี”ติ. ภวเตฺววํ. “นนฺวิทเมวานชฺฌนียํ ‘กิสฺส ก เว เจ’ติ เอตฺถ จคฺคหเณเนว สิชฺฌนโต”ติ. “สิชฺฌติ, ตถาปีทํ นิยม-กรณตฺถมธีตนฺ”ติ. สิทฺเธ สตฺยารมฺโภติ นิยมาย วา โหติ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนาย วา.
อยํปเนตฺถนิยโม “สเจ กึสทฺทสฺส กาเทโส โหติ เสสวิภตฺติปจฺจเยสุ ปรภูเตเสฺวว, น ตพฺพิรหิเตสู”ติ. เตน กึสทฺทสฺส “กิเมวีทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, กินฺเต วกฺกลิ, กินฺเต ชฏาหี”ติอาทีสุ กึสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต ปเรสํ วิภตฺติปจฺจยานมภาวา อิมินา กาเทโส น โหติ.
“นนุ เสสคฺคหเณเนวีธาปิ ภวิตพฺพํ นิยมาภาวา”ติ. อตฺเถว นิยโม เสสสทฺทสฺส สาเปกฺขตฺตา, ยถา หิ ยํ กิญฺจิ ทพฺพชาติกํ สโมธาเนตฺวา ตโต วิสุเมกํ คเหตฺวา เสสํ ถเปตีติ วุตฺเต ยโต ยํ คหิตํ, ตโต ตเมว อวสิฏฺฐํ เสสํ นาม, น สพฺพํ, ตถา อิธาปิ กึสทฺทสฺส ปาฏิปทิกตฺตา ตโต ปรํ ภวิตพฺพา เย วิภตฺติปจฺจยา, เต สโมธาเนตฺวา ตโต วปจฺจยสฺส วิสุํ คหิตตฺตา ตทวสิฏฺฐา วิภตฺติปจฺจยา เสสา นาม โหนฺตี”ติ. ภวเตฺวว. กึสทฺทโต ปรํ ภวิตพฺพานํ วิภตฺติปจฺจยานํ วปจฺจยํ คเหตฺวา ‘กิสฺส ก เว เจ’ติ สุตฺตํ วิสุํ น วตฺตพฺพํ ตสฺสปิ ปจฺจยตฺตา อิมินาว สิชฺฌนโต”ติ. วิสโมยํ กถามคโค.
ตถาปิภวโตสุญฺญเมวาวลมฺพิตฺวาปริหารเมตฺถวกฺขาม. ยทิ ปน ตํ อวุตฺตํ ภเวยฺย, อิทมนชฺฌนียํ ภเวยฺย เสสสทฺทสฺส สาเปกฺขตฺตา อญฺญสฺส จาเปกฺขิตพฺพสฺสาภาวา, ยทิปิ วเทยฺยุํ ‘กุ หึหํสุ จ, ตฺรโตเถสุ เจ’ติ สุตฺตทฺวยํ วตฺวา ตทนนฺตรํ วุตฺเต อเปกฺขิตพฺพา สนฺตี”ติ. ตทา ‘สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา’ติ อิมสฺส โต-ถคฺคหณํ ถเปตฺวา เสสคฺคหณเมว อนนฺตรตฺตา วตฺตตีติ สงฺกา สิยา. อถาปิ วเทยฺยุํ ‘ตํปิ วตฺวา ปจฺฉา วตฺตพฺพนฺ”ติ. ตทาปิ ‘เตฺร นิจฺจนฺ’ตีมสฺส กึคหณํ อนุวตฺตตีติ สงฺกา สิยา. น จ สกฺกา กึคหณเมเวตฺถ นตฺถีติ วตฺตุํ ‘กิสฺส ก เว เจ’ติ อิมสฺส น วตฺตพฺพตา ปฏิญฺญาตตฺตา ‘กุ หึหํสุ เจ’ติ เอตฺถ อธิปฺเปตสฺสาปิ ‘สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา’ติ อิมินา พฺยวจฺฉินฺนตฺตา จ. ยทิ ปนาพฺยวจฺฉินฺนํ สิยา. อิหานุวตฺติตสฺส อุตฺตรตฺร นานุวตฺตนการณาภาวา วตฺติตพฺพ-เมว. อถาปิ วเทยฺยุํ ‘จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ, เตนานุกฑฺฒิตํ โจตฺตรตฺร นานุวตฺตเตอิติ, ตํ ปน มคฺคิตพฺพํ, ตทา กถํ ปนีทํ สุตฺตํ วตฺตพฺพนฺ”ติ.
ยทิหิ ‘กิสฺส ก ปจฺจเยสู’ติ วุตฺตํ ภเวยฺย. วิภตฺติปรสฺส กึสทฺทสฺส น สิยา วิภตฺตีนมปจฺจยตฺตา. วุตฺโต หิ วิภตฺตีนมปจฺจยภาโว ‘กฺวจิ ธาตุวิภตฺติ-ปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ’ติ เอตฺถ วิสุํ วิภตฺติคฺคหณํ กุพฺพตาจริเยน. ยทิ ปน ‘กิสฺส ก วิภตฺติยนฺ’ติ วุตฺตํ ภเวยฺย, ตทา ปน ปจฺจยปรสฺส น ภเวยฺย อวิภตฺติกตฺตา เกสญฺจิ ปจฺจยานํ. ยทิ ปน ‘กิสฺส ก วิภตฺติปจฺจเยสู’ติ วุตฺตํ ภเวยฺย, ตทา อปจฺจยานํ วิภตฺตีนํ ปจฺจยานญฺจ อวิภตฺตีนํ ‘ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย’ติ ปฏิลทฺธวิภตฺติสญฺญานํ วิภตฺติปจฺจยานญฺโจปลพฺภนโต อวิภตฺติ-ปจฺจยวิวชฺชนตฺถํ วิภตฺติคฺคหณํ กตํ, อปจฺจยวิภตฺติวิวชฺชนตฺถํ ปจฺจยคฺคหณํ กตํ, ตฺวาทิวิภตฺติปจฺจยสงฺคหณตฺถํ อุภยคฺคหณํ กตนฺติ สงฺกา สิยา. ‘กิสฺส ก เว จ, เสเสสุ เจ’ติ อิเมหิ สห ทุติเยน กึคหเณน ‘กิสฺส ก วิภตฺติปจฺจเยสู’ตีมสฺส ครุกรตฺตา คนฺถครุตาปสงฺโค จ สิยา. ตถา เภสชฺชสมุฏฺฅิตโรโค วิย อโมห-ภาวตฺถํ วุตฺเตน ลกฺขเณน อุปฺปนฺโน โมหภาโว อเตกิจฺโฉ สิยา. ตสฺมา อสมฺปถมโนตริตฺวา กึสทฺทโต ปรภูเตสุ สพฺพวิภตฺติปจฺจเยสุ กึสทฺทสฺส กาเทส-ภาวทีปนตฺถํ. ‘กิสฺส ก เว เจ’ติ วตฺวา กทาจิ อญฺญตฺถปิ โหตีติ ญาปนตฺถํ จคฺคหณํ กตฺวา เตเนว ‘กิเมวีทนฺ’ติอาทีสุปิ โหตีติ สงฺกานิวตฺตนตฺถํ นิยมกรณ-วเสเนวีทมารทฺธนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ.
[๒๓๐] ตฺรโตเถสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “กิมิจฺเจตสฺส ตฺร-โต-ถอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ กุอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กึคหณมิหานุวตฺตเต กุคฺคหณญฺจ. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กุตฺราติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กุตฺราติ กึสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ วตฺตมาเน “ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ สตฺตมฺยตฺเถ ตฺรปจฺจยํ กตฺวา “กิสฺส ก เว จ, กุ หึหํสุ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา กึสทฺทสฺส กฺวาเทสํ กตฺวา “ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย”ติ ตฺรปจฺจยสฺส วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา วุตฺต-วิภตฺยนฺตตฺตา วิภตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กุโตติ ตโตว “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ โตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน กฺวาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กุตฺถาติ กึสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ วตฺตมาเน “ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ ถปจฺจยํ กตฺวา อิมินา กึสทฺทสฺส กฺวาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ สทิเสน เทฺวภาเว สมฺปตฺเต ถการสฺส “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ ปฐมกฺขรํ เทฺวภาเวน อาเนตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๓๑] สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส เอตสทฺทสฺส อกาโร โหติ โต-ถอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อุปริ “เตฺร นิจฺจนฺ”ติ วุตฺตตฺตา โต-ถคฺ-คหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อโต, อตฺถาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน เอตสทฺทโต วุตฺตนเยน โต-ถปจฺจเย กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา เอตสทฺทสฺส อการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปานิ. ปจฺฉิมสฺส เทฺวภาโว วุตฺตนโยว. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ. ตานิ ปน เอตสทฺทโต วุตฺตนเยน โต-ถปจฺจเย กตฺวา วาคฺคหเณนีมินาเทสมกตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๒๓๒] เตฺร นิจฺจํ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว เอตสทฺทสฺส อกาโร โหติ ตฺรปจฺจเย นิจฺจนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺเต ถเปตฺวา วาคฺคหณํ อิตรานีหานุวตฺตนฺเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อตฺราติ เอตสทฺทโต วุตฺตนเยน ตฺรปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา เอตสทฺทสฺส อการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิมสฺสานนฺตรํ “เอ โตเถสุ จา”ติ สุตฺตมารทฺธํ.
[๒๓๓] เอ โตเถสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส เอตสทฺทสฺส เอกาโร โหติ โต-ถอิจฺเจเตสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพคฺคหณญฺจ เอตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
เอตฺโตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สิชฺฌนโต นิรตฺถกเมวีทํ. น เจโส ปุริมปาโฐ.
[๒๓๔] อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อิการาเทโส โหติ ถํ-ทานิ-ห-โต-ธ-อิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ เอตฺถ วิย จคฺคหณมวธารณตฺถํ. สพฺพคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อิตฺถนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อิตฺถนฺติ อิมสทฺทโต “อิมินา ปกาเรนา”ติ อตฺเถ “สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา”ติ วตฺตมาเน “กิมิเมหิ ถนฺ”ติ ถํปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา อิมสทฺทสฺ-สิการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ถการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตโต นาวจนํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ นาวจนสฺส โลเป กเต รูปํ.
อิทานีติ ตโตว “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺมา รหิธุนาทานิ เจ”ติ ทานิปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนีมินา อิมสทฺทสฺสิการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อิหาติ ตโตว “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺมา หธา เจ”ติ หปจฺจยํ กตฺวา อิมสทฺทสฺส อิมินา อิการาเทเส กเต รูปํ.
อิโตติ อิโตว “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ โตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมสทฺทสฺสิการาเทเส กเต รูปํ.
อิธาติ ตโตว “อิมสฺมา หธา เจ”ติ ธปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมสทฺทสฺส อิการาเทเส กเต รูปํ.
[๒๓๕] อ ธุนามฺหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อการาเทโส โหติ ธุนาปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. จคฺคหณํ อนนฺตเร วิย อวธารณตฺถํ. สพฺพคฺคหณญฺจ อิมคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อธุนาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อิมสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺมา รหิธุนาทานิ เจ”ติ ธุนาปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา, อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๓๖] เอต รหิมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว อิมสทฺทสฺส เอตาเทโส โหติ รหิมฺหิ ปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สพฺพคฺคหณญฺจ อิมคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
เอตรหีติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน อิมสทฺทโต วุตฺตนเยน “อิมสฺมา รหิธุนา-ทานิ เจ”ติ รหิปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา, อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา อิมสทฺทสฺส เอตาเทเส กเต รูปํ.
[๒๓๗] อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย
กิมตฺถมิทํ. “อิตฺถิยํ วตฺตมานโต อการโต อาปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สพฺพาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺพาติ สพฺพสทฺทโต อิมินา อาปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติ-ภาวญฺจ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺ-คหเณน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ วตฺตมาเน “เอตเตสนฺโต”ติ สการาเทโส จ “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ตเมวาธิกิจฺจ “เสเสสุ เจ”ติ วา กาเทโสว วิเสโส.
[๒๓๘] นทาทิโต วา อี
กิมตฺถมิทํ. “นทาทิโต วา อนทาทิโต วา อิตฺถิยํ วตฺตมานาย อีปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อิตฺถิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. วาคฺคหณํ ปนานทาทโย สมฺปิณฺเฑติ. นโท อาทิ ยสฺส สทฺทคฺคหณสฺส โส นทาทิ. ตโต นทาทิโต. อาทิสทฺโท เจตฺถ ปการตฺถวาจโก.
นทีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ นทีติ นทสทฺทโต อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว.
[๒๓๙] ณวณิกเณยฺยณนฺตุหิ
กิมตฺถมิทํ. “ณว-ณิก-เณยฺย-ณ-นฺตุอิจฺเจเตหิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ อีปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. เอกปทมิทํ. อิตฺถิคฺคหณญฺจ อีคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ณโว จ ณิโก จ เณยฺโย จ โณ จ นฺตุ จ ณวณิกเณยฺย-ณนฺตโว. เตหิ ณวณิกเณยฺยณนฺตุหิ.
มาณวีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มาณวีติ มนุสทฺทโต “มนุโน อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน “ณโวปกฺวาทีหี”ติ ณวปจฺจยํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อปจฺจสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อการสฺส อาการวุทฺธึ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา มาณวสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อา-ปจฺจโย, นทาทิโต วา อี”ติ วตฺตมาเน อิมินา ณวโต อีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
ปณฺฑวีติ ปณฺฑุสทฺทโต “ปณฺฑุโน อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณว-ปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. นาวิกีติ “นาวาย ตรตี”ติ อตฺเถ นาวาสทฺทโต “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ ณิกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาววุทฺธิโย กตฺวา ณิกปจฺจยนฺตตฺตา อิมินา อีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เวนเตยฺยีติ “วินตาย อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วินตาสทฺทโต “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน “เญยฺโย กตฺติกาทีหี”ติ เณยฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปวุทฺธิ-สรโลปปฺปกติภาวาทโย กตฺวา เณยฺยปจฺจยนฺตตฺตา อิมินา อีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กุนฺเตยฺยีติ “กุนฺติยา อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน เณยฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. โคตมีติ โคตมสทฺทโต “โคตมสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ณปจฺจยนฺตตฺตา อิมินา อีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
คุณวตีติ คุณสทฺทโต “คุโณ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “คุณาทิโต วนฺตู”ติ วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา วนฺตุปจฺจยนฺตตฺตา อิมินา อีปจฺจยํ กตฺวา “นทาทิโต วา อี”ติ วตฺตมาเน “นฺตุสฺส ตมีกาเร”ติ นฺตุสฺส ตการาเทสํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๒๔๐] ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี
กิมตฺถมิทํ. “ปติ-ภิกฺขุ-ราชสทฺเทหิ จ อีการนฺเตหิ จ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ อินีปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิตฺถิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คหปตานีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คหปตานีติ คหปติสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน อิมินา อินีปจฺจยํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ วตฺตมาเน “ปติสฺสินีมฺหี”ติ ปติสทฺทนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺมึ ลุตฺเต “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต, ทีฆนฺ”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺโพ จา”ติ ทีเฆ กเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ภิกฺขุนีติ ภิกฺขุสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺมึ ลุตฺเต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ราชินีติ ราชสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺมึ ลุตฺเต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ. หตฺถินีติ หตฺถีสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทณฺฑินีติ ทณฺฑีสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เมธาวินีติ เมธาสทฺทโต “เมธา อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วีปจฺจยํ กตฺวา เมธาวีสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตปสฺสินีติ ตปสทฺทโต “ตโป อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “ตปาทิโต สี”ติ สีปจฺจยํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ สการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตปสฺสีสทฺทโต อินีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๔๑] นฺตุสฺส ตมีกาเร
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส อีกาเร ปเร ตการาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. “นทาทิโต วา อี”ติ อิโต วาคฺคหณํ มณฺฑูกคตฺยานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
คุณวตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คุณวตีตีทํ เหฏฺฐา วุตฺตํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. “กุลวตี, กุลวนฺตี”ติ อิมานิ วนฺตุปจฺจยนฺตานิ. สติมตีติ สติสทฺทโต “สติ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “สตฺยาทีหิ มนฺตู”ติ มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา คุณวตีติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อีปจฺจยาทึ กตฺวา “นทาทิโต วา อี”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺส ตการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
มหตีติ มห=ปูชายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา มหนฺตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ วตฺตมาเน “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตสทฺทํ นฺตุมิว กตฺวา อิมินา นฺตุสฺส ตการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๔๒] ภวโต โภโต
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส โภตาเทโส โหติ อีกาเร ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อีการคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๒๔๓] โภ เค ตุ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส โภอาเทโส โหติ เค ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ภวนฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “ตุคฺคหเณน อญฺญสฺมึปิ วจเน สพฺพสฺส ภวนฺตสทฺทสฺส ‘โภนฺต, ภนฺเต, โภนฺโต, ภทฺเท, โภตา, โภโต’อิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ อาห.
โภนฺตอิตฺยาทีนิ จตฺตาริ สิมฺหิ รูปานิ. ตตฺถ จ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลโป โหติ. “โภตา, โภโต”ติ ภวนฺตสทฺทโต ตติเยกวจนํ ฉฏฺเฐกวจนญฺจ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ วตฺตมาเน “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตุมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ตา-โตอาเทเส สมฺปตฺเต อิธ ตุคฺ-คหเณน สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส “โภตา, โภโต”ติ อาเทเส กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วา วิภตฺติโลเป กเต รูปานิ. อิมสฺสานนฺตรํ “โอภาโว กฺวจิ โยสุ วการสฺเส”ติ สุตฺตมารทฺธํ.
[1] โอภาโว กฺวจิ โยสุ วการสฺส
กิมตฺถมิทํ. “ภวนฺตสทฺทสฺส วการสฺโสภาโว โหติ กฺวจิ โยสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. ภวนฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
โภนฺโตติ ภวนฺตสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “ภวโต โภโต”ติ วตฺตมาเน อิมินา วการสฺโสการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นฺตุมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, มยํ โยมฺหิ ปฐเม”ติ อธิกิจฺจ “นฺตุสฺส นฺโต”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นฺโตอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ กฺวจิคฺคหณผลํ. อิมสฺสานนฺตรํ “ภวนฺตสฺส ภทฺทนฺต-ภนฺเต”ติ สุตฺตมารทฺธํ.
[2] ภวนฺตสฺส ภทฺทนฺตภนฺเต
กิมตฺถมิทํ. “ภวนฺตสทฺทสฺส ‘ภทฺทนฺต-ภนฺเต’อิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ กฺวจิ เค ปเร โยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กฺวจิ-โยคหณานีหานุวตฺตนฺเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อนนฺตรสุตฺเต ตุคฺคหเณเนว สิชฺฌนโต นิรตฺถโก เจโส. น เจโส ปุริมปาโฐ.
[๒๔๔] อการปิตาทฺยนฺตานมา
กิมตฺถมิทํ. “อกาโร จ ปิตาทีนมนฺโต จ อาตฺตมาปชฺชเต เค ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เคคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
โภ ปุริสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุริสาติ ปุริสสทฺทโต วุตฺต-นเยน อาลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ คสญฺญํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน ปุริสสทฺทนฺตสฺสีมินา อาการาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ คมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. อุการสฺส อาการกรณเมว วิเสโส.
[๒๔๕] ฌลปา รสฺสํ
กิมตฺถมิทํ. “ฌ-ล-ปอิจฺเจเต รสฺสมาปชฺชนฺเต เค ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เคคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “นนฺวสติปิ อิมสฺมึ ‘อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ’ติ อิมินาว สิชฺฌติ ฌ-ล-ปานํ อฆตฺตา”ติ. สิชฺฌติ, เอวํ สติปิ นิยมกรณตฺถํ. สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ หิ นิยมาย วา โหติ ญาปนาย วา. อยํ ปเนตฺถ นิยโม “สเจ เค ปเร รสฺสมาปชฺชนฺติ, อุปริ สุตฺตวิสยํ ถเปตฺวา ฌ-ล-ปา วา”ติ. เตน โภติอาทีสุ โภสทฺทนฺตสฺส เค ปเร รสฺโส น โหติ.
ทณฺฑีติ ทณฺฑีสทฺทโต อาลปเนกวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส คสญฺญํ กตฺวา “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อิวณฺณสฺส ฌสญฺญํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน อิมินา ฌสฺส รสฺเส กเต วุตฺตนเยน คโลเป กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. ล-ปสญฺญากรณเมว วิเสโส.
[๒๔๖] อากาโร วา
กิมตฺถมิทํ. “อากาโร รสฺสมาปชฺชเต เค ปเร วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เคคหณมิหานุวตฺตเต รสฺสคฺคหณญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
โภ ราเชตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ราเชติ ราชสทฺทโต อาลปเนกวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส คสญฺญญฺจ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “อการปิตาทฺยนฺตานมา”ติ ราชสทฺทนฺตสฺสาการาเทสํ กตฺวา “โภ เค ตุ, ฌลปา รสฺสนฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา อาการสฺส รสฺเส กเต คโลเป จ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. เสสานิ ตสฺสทิสาเนว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
--------------------------