ปญฺจมปริจฺเฉท
[๒๔๗] ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย
กิมตฺถมิทํ. “ยถา ปุริโสติอาทีสุ วิภตฺยนฺตตฺตา น วิภตฺติ โหนฺติ วตฺตพฺ-พสฺสตฺถวิเสสสฺสาภาวา, เอวํ ปญฺจมฺยาทฺยตฺเถสุ โตปจฺจยาทีนํ สมฺภูตตฺตา วตฺตพฺ-พสฺสตฺถวิเสสสฺสาภาวา ปญฺจมฺยาทโย น โหนฺติ, อตพฺพิสยตฺตา อญฺญา วิภตฺติโย จาติ สพฺพโตติอาทีนิ อนิปฺผนฺนานิ ภเวยฺยุํ, น หิ นามนิปาโตปสคฺคาขฺยาตสทฺทา ยถานุรูปํ สฺยาทิ-ตฺยาทิวิภตฺตีหิ อนิปฺผนฺนา สนฺตีติ จินฺตายํ กิมญฺเญน วิภตฺติ-กรเณน, ตฺวาทโย ปจฺจยา ทานิปจฺจยปริยนฺตา วิภตฺติสญฺญาว ทฏฺฐพฺพา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สพฺพโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺพโตตีมสฺส สพฺพสทฺทโต “สพฺพสฺมา อปรนฺ”ติ อตฺเถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ โตปจฺจยํ กตฺวา ยถาวุตฺต-ยุตฺติยา วิภตฺยภาเวปิ อิมินา โตปจฺจยสฺส วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรานิ เทฺว สุวิญฺเญยฺยานิ.
กุโตติ อิมสฺส กึสทฺทโต โตปจฺจยํ กตฺวา “กิสฺส ก เว จ, กุ หึหํสุ เจ”ติ วตฺตมาเน “ตฺรโตเถสุ จา”ติ กึสทฺทสฺส กฺวาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อโตติ เอตฺถ เอตสทฺทสฺส “ตฺรโตเถสุ เจ”ติ วตฺตมาเน “สพฺพสฺเส-ตสฺสากาโร วา”ติ อการาเทสกรณเมว วิเสโส. อิโตติ เอตฺถ อิมสทฺทสฺส “อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ เจ”ติ อิการาเทสกรณเมว วิเสโส.
สพฺพทาติ อิมสฺส ปน สพฺพสทฺทโต “สพฺพสฺมึ กาเล”ติ อตฺเถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน “กึสพฺพญฺเญก-ยกุหิ ทาทาจนนฺ”ติ ทาปจฺจยาทึ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรานิ สุวิญฺ-เญยฺยาเนว.
กทาติ เอตฺถ “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ตเมวาธิกิจฺจ “เสเสสุ เจ”ติ วา กึสทฺทสฺส กาเทสกรณญฺจ. อิธาติ เอตฺถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺมา หธา เจ”ติ ธปจฺจยกรณญฺจ วิเสโส. อิทานีติ เอตฺถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺมา รหิธุนาทานิ เจ”ติ ทานิปจฺจยกรณเมว วิเสโส.
[๒๔๘] กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ
กิมตฺถมิทํ. “กฺวจิ โตปจฺจโย โหติ ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๒๔๙] ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ
กิมตฺถมิทํ. “ตฺร-ถอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สตฺตมิยา อตฺเถ สพฺพนาเมหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺถคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
สพฺพตฺร, สพฺพตฺถาติ อิเมสํ สพฺพสทฺทโต “สพฺพสฺมินฺ”ติ อตฺเถ อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ตฺร-ถปจฺจเย กตฺวา เตสํ “ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย”ติ วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
[๒๕๐] สพฺพโต ธิ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสทฺทโต สตฺตมิยา อตฺเถ ธิปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สพฺพธีติ อิมสฺส สพฺพสทฺทโต อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา สตฺตมฺยตฺเถ ธิปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๒๕๑] กึสฺมา โว
กิมตฺถมิทํ. “กิมิจฺเจตสฺมา วปจฺจโย โหติ สตฺตมฺยตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
กฺวาติ อิมสฺส กึสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพ-นาเมหี”ติ วตฺตมาเน อิมินา สตฺตมฺยตฺเถ วปจฺจยํ กตฺวา “กิสฺส ก เว เจ”ติ กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพ-สรสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๒๕๒] หึหํหิญฺจนํ
กิมตฺถมิทํ. “กิมิจฺเจตสฺมา สตฺตมฺยตฺเถ หึ-หํ-หิญฺจนํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคฺคหณญฺจ กึคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
กุหินฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน กึสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กึสฺมา โว”ติ วตฺตมาเน อิมินา สตฺตมฺยตฺเถ หึ-หํ-หิญฺจนํปจฺจเย กตฺวา “กิสฺส ก เว เจ”ติ วตฺตมาเน “กุ หึหํสุ เจ”ติ กึสทฺทสฺส กฺวาเทสาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๒๕๓] ตมฺหา จ
กิมตฺถมิทํ. “ตสทฺทโต หึ-หํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สตฺตมฺยตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคฺคหณญฺจ หึ-หํคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ หิญฺจนํคหณนิวตฺตนตฺถํ.
ตหึ, ตหนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, หึหํหิญฺจนนฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา สตฺตมฺยตฺเถ หึ-หํปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๒๕๔] อิมสฺมา หธา จ
กิมตฺถมิทํ. “อิมสทฺทโต ห-ธอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สตฺตมฺยตฺเถ”ติ ญาป-นตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อวธารณตฺถํ.
อิห, อิธาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อิมสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺ-ยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ วตฺตมาเน อิมินา สตฺตมฺยตฺเถ ห-ธปจฺจเย กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อิมสทฺทสฺสิการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๒๕๕] ยโต หึ
กิมตฺถมิทํ. “ยสทฺทโต สตฺตมฺยตฺเถ หึปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ยหินฺติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน ยสทฺทโต อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา หึปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๕๖] กาเล
กิมตฺถมิทํ. “เย อิโต ปรํ วกฺขาม, เต กาเลเยว โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. อธิกาโร อยํ.
[๒๕๗] กึสพฺพญฺเญกยกุหิ ทาทาจนํ
กิมตฺถมิทํ. “กึ-สพฺพ-อญฺญ-เอก-ย-กุอิจฺเจเตหิ กาเล คมฺยมาเน สตฺตมฺยตฺเถ ยถานุรูปํ ทา-ทาจนํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺถคฺ-คหณญฺจ สตฺตมิคฺคหณญฺจ กาลคฺคหณญฺจ อิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กทาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กทาติ กึสทฺทโต “กสฺมึ กาเล”ติ อตฺเถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน อิมินา ทาปจฺจยํ กตฺวา “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ตเมวาธิกิจฺจ “เสเสสุ เจ”ติ วา กึสทฺทสฺส กาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. “กุ หึหํสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กึสทฺทสฺส กฺวาเทโสว วิเสโส.
[๒๕๘] ตมฺหา ทานิ จ
กิมตฺถมิทํ. “ตสทฺทโต กาเล สตฺตมฺยตฺเถ ทานิ-ทาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. จคฺคหณํ ทาคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิ-กาล-ทาคหณานิ เจหานุวตฺตนฺเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตทานิ, ตทาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตสทฺทโต “ตสฺมึ กาเล”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สุตฺตทฺวยญฺจ อนนฺตรสุตฺตญฺจ อธิกิจฺจ อิมินา ทานิ- ทาปจฺจเย กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๒๕๙] อิมสฺมา รหิธุนาทานิ จ
กิมตฺถมิทํ. “อิมสทฺทโต รหิ-ธุนา-ทานิอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กาเล สตฺตมฺยตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิ-กาลคฺคหณานิ เจหานุวตฺตนฺเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
เอตรหีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เอตรหีติ อิมสทฺทโต “อิมสฺมึ กาเล”ติ อตฺเถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน อิมินา รหิปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา, อิมสฺสิ ถํทานิ-หโตเธสุ เจ”ติ วตฺตมาเน “เอต รหิมฺหี”ติ อิมสทฺทสฺส เอตาเทสํ กตฺวา วุตฺต-นเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อธุนาติ ตโตว ตสฺมึ อตฺเถ อิมินา ธุนาปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา, อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ จา”ติ วตฺตมาเน “อ ธุนามฺหิ จา”ติ อิมสทฺทสฺส อการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อิทานีติ ตโตว ตสฺมึ อตฺเถ อิมินา ทานิปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺ-สากาโร วา”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ จา”ติ อิมสทฺทสฺส อิการา-เทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๖๐] สพฺพสฺส โส ทามฺหิ วา
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสทฺทสฺส สาเทโส โหติ ทามฺหิ ปจฺจยสฺมึ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สทาติ สพฺพสทฺทโต เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ทาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา สพฺพสทฺทสฺส สาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
[๒๖๑] อวณฺโณ เย โลปญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “อวณฺโณ เย ปจฺจเย ปเร โลปมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ วาคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ.
พาหุสฺสจฺจนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พาหุสฺสจฺจนฺติ พหุสฺสุต-สทฺทโต “พหุสฺสุตฺตสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ “ณฺยตฺตตา ภาเว ตู”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิวุทฺธึ กตฺวา อิมินา ตการคตสฺส สรสฺส โลปํ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ยวโต ตการสฺส จการาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา “ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา สการคตสฺส อุการสฺส อการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิโน อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ปณฺฑิจฺจนฺติ ปณฺฑิตสทฺทโต “ปณฺฑิตสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. เวปุลฺลนฺติ วิปุลสทฺทโต “วิปุลสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทึ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ยวโต ลการสฺส ลการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
การุญฺญนฺติ กร=กรเณตีมสฺส “กมฺปนํ กโรตี”ติ วา เอตฺถ กร=หึสาย-มิตีมสฺส “การุณิกํ หึสตี”ติ วา อตฺเถ กร=วิกฺเขปเนตีมสฺส “ปรทุกฺขํ วิกฺขิปตี”ติ วา อตฺเถ “นนฺทาทีหิ ยู”ติ วตฺตมาเน “กตฺตุกรณปเทเสสุ เจ”ติ กตฺตริ ยุปจฺจยํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ตสฺส อนาเทสาทึ กตฺวา อนาเทสาทิสฺส “พาหุสฺ-สจฺจนฺ”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อุการาเทสาทึ กตฺวา กรุณสทฺทโต ตทธิฏฺฐานมเปกฺขิตฺวา “กรุณสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทึ กตฺวา ยวโต ณการสฺส “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ญการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โกสลฺลนฺติ กุสทฺทูปปทสฺส สล=จลนสํวรเณสูตีมสฺส “กุจฺฉิเต สลตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วา กุสทฺทูปปทสฺส สี=สเยตีมสฺส “กุจฺฉิเตน สยตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยํ กตฺวา วา กุสสทฺทูปปทสฺส ลู=เฉทเนตีมสฺส “กุเส ลุนาตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทึ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทึ กตฺวา วา กุสทฺทูปปทสฺส สา=ตนุกรเณตีมสฺส “กุจฺฉิเต ตนุ กโรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทึ กตฺวา วา กุสสทฺทูปปทสฺส ลา=อาทาเนตีมสฺส “กุเสน ลาตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน กมฺมนิ อปจฺจยาทึ กตฺวา วา กุส=เฉทเนตีมสฺส “ปาปเก ธมฺเม ฉินฺทิตุํ อลนฺ”ติ อตฺเถ “ปฏาที-หฺยลนฺ”ติ อลปจฺจยาทึ กตฺวา วา กุสสทฺทูปปทสฺส ลู=เฉทเนตีมสฺส “กุโส วิย ลุนาตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทึ กตฺวา วา เอวํ กุสลสทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา เตน จ กุสลสมงฺคิมเปกฺขิตฺวา “กุสลสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สามญฺญนฺติ สมุ=อุปสเมตีมสฺส “สมฺมติ เอเตน สีเลนา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน กรเณ ยุปจฺจยาทึ กตฺวา สมณสทฺเทน สีลสมงฺคิมเปกฺขิตฺวา “สมณสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โสหชฺชนฺติ สุหทสทฺทโต “สุหทสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺย-ปจฺจยาทึ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ยวโต ทการสฺส ชการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๖๒] วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเฐสุ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว วุฑฺฒสทฺทสฺส ชาเทโส โหติ อิย-อิฏฺฐอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
เชยฺโย, เชฏฺโฐติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน วุฑฺฒสทฺทโต “สพฺเพ อิเม วุฑฺฒา, อยมิเมสํ วิเสเสน วุฑฺโฒ”ติ อตฺเถ “วิเสเส ตรตมิสิกิยิฏฺฐา”ติ อิย-อิฏฺฐ-ปจฺจเย กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อตฺถวากฺยานมปฺปโยคํ กตฺวา วุฑฺฒสทฺทสฺส อิมินา ชาเทสํ กตฺวา “สรโลโป ฯเปฯ ปกตี”ติ สรโลปํ กตฺวา เตเนว ปกติภาเว สมฺปตฺเต ตตฺเถว ปกติคฺคหเณนากตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ติ วตฺตมาเน “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อิการสฺสาสวณฺณํ กตฺวา เชยฺย-เชฏฺฐสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺส โอการา-เทสาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๒๖๓] ปสตฺถสฺส โส จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส ปสตฺถสทฺทสฺส สาเทโส โหติ ชาเทโส จ อิย-อิฏฺฐอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณมิหานุวตฺตเต จคฺ-คหณญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ยถา วุฑฺฒสทฺทสฺส อิยิฏฺเฐสุ ชาเทโส โหติ, ตถา เตเสฺวว ปสตฺถสทฺทสฺส สาเทโส โหติ ชาเทโส เจ”ติ สมฺปิณฺเฑติ.
เสยฺโย, เสฏฺโฐ, เชยฺโย, เชฏฺโฐติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน นยา-นุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๖๔] อนฺติกสฺส เนโท
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อนฺติกสทฺทสฺส อิย-อิฏฺฐปจฺจเยสุ เนทาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
เนทิยฺโย, เนทิฏฺโฐติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อนฺติกสทฺทโต “สพฺเพ อิเม อนฺติกา, อยมิเมสํ วิเสเสน อนฺติโก”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจยา-ทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๒๖๕] พาฬฺหสฺส สาโธ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส พาฬฺหสทฺทสฺส สาธาเทโส โหติ อิย-อิฏฺฐ-ปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๖๖] อปฺปสฺส กณฺ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อปฺปสทฺทสฺส กณฺอาเทโส โหติ อิย-อิฏฺฐปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เสสํปิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยเมว. สรโลปอวณฺณภาโวว วิเสโส.
[๒๖๗] ยุวานญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส ยุวสทฺทสฺส กณฺอาเทโส โหติ อิย-อิฏฺฐปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณญฺจ กณฺคหณญฺเจหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ กณฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อิธ ปน ยุวสทฺทสฺส ยุวสทฺทวาจกตฺตา “ยุวสฺสา”ติ วตฺตพฺเพ เอวมกตฺวา ยุวานนฺติ พหุวจนนิทฺเทโส วจนวิปลฺลาสลกฺขณาวิกรณตฺถํ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรน อธิปฺปาย-วิญฺญาปนํ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เกวลํ ปเนตฺถ “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ ณการสฺส นการาเทโสว วิเสโส.
[๒๖๘] วนฺตุมนฺตุวีนญฺจ โลโป
กิมตฺถมิทํ. “วนฺตุ-มนฺตุ-วีปจฺจยานํ โลโป โหติ อิย-อิฏฺฐปจฺจเยสู”ติ ญาป-นตฺถํ. ติปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. วนฺตุ จ มนฺตุ จ วี จ วนฺตุมนฺตุวิโน. เตสํ วนฺตุมนฺตุวีนํ.
คุณิโยติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คุณิโย, คุณิฏฺโฐติ อิมานิ คุณ-สทฺทโต “คุโณ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “คุณาทิโต วนฺตู”ติ วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา คุณวนฺตุสทฺทโต “สพฺเพ อิเม คุณวนฺโต, อยมิเมสํ วิเสเสน คุณวา”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจเย กตฺวา “วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺ-เฐสู”ติ วตฺตมาเน อิมินา วนฺตุปจฺจยสฺส โลปํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยา-ทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
สติโย, สติฏฺโฐติ อิมานิ สติสทฺทโต “สติ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “สตฺยาทีหิ มนฺตู”ติ มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา “สพฺเพ อิเม สติมนฺโต, อยมิเมสํ วิเสเสน สติมา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจยา-ทิมฺหิ กเต รูปานิ.
เมธิโย, เมธิฏฺโฐติ อิมานิ เมธาสทฺทโต “เมธา อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วีปจฺจยํ กตฺวา เมธาวีสทฺทโต “สพฺเพ อิเม เมธาวิโน, อยมิเมสํ วิเสเสน เมธาวี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๒๖๙] ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “ยการวนฺตานํ ต-ล-ณ-ทการานํ พฺยญฺชนานิ ยถาสงฺขฺยํ จ-ล-ญ-ชการตฺตมาปชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “ยกาโร เยสมตฺถี”ติ เต ยวนฺโต. เตสํ ยวตํ. ตลณทการานนฺติ อิมินา ตุลฺยา-ธิกรณํ. อิธ ปน ยวนฺเตหิ ต-ล-ณ-ทกาเรหิ วิสุํ กิญฺจาปิ พฺยญฺชนานิ น สนฺติ, ตถาปิ สิลาปุตฺตกสฺส สรีรํ, ‘ราหุโน มุขนฺ’ติอาทีสุ วิย อเภโทปิ เภโท-ปจารวเสน ‘ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานี’ติ วุตฺตํ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ.
เนปุญฺญนฺติ นิสทฺทูปปทสฺส ปุ=ปวเนตีมสฺส “กิเลเส ปุนาตี”ติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ วตฺตมาเน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ตสฺส ณการาเทสํ กตฺวา นิปุณสทฺทโต “นิปุณสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ “ณฺยตฺตตา ภาเว ตู”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิวุทฺธึ กตฺวา “อวณฺโณ เย โลปญฺเจ”ติ อวณฺณสฺส โลปํ กตฺวา อิมินา ยวโต ณการสฺส ญการาเทสํ กตฺวา ตสฺส เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ติณทลนฺติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติณทลนฺติ เอตฺถ สติปิ ตาทิมฺหิ ยการสฺสาภาวา อิธ วุตฺตวิธานํ น โหติ. อาลสฺยนฺติ เอตฺถ สติปิ ยการสฺมึ ตาทีนมภาวา น โหติ. อาโรคฺยนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
ยวตํ ตลณทการานนฺติ วุตฺตตฺตา “พฺยญฺชนานนฺ”ติ วิญฺญายมาเนปิ พฺยญฺชนคฺคหณกรณํ ตทนฺโตคธานํ สรานํ วุตฺตวิธานาภาวทสฺสนตฺถํ. เตนาห พฺยญฺชนานีติ กิมตฺถํ, มจฺจุนาติ ตํ ปน มุส=ปาณจาเคตีมสฺส “ปเรสํ ปาณํ จชตี”ติ อตฺเถ “วชาทีหิ ปพฺพชฺชาทโย นิปผชฺชนฺเต”ติ ตฺยุปจฺจยํ กตฺวา เตเนว ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา อุการสฺส จ อการาเทสํ กตฺวา มตฺยุสทฺทโต ตติเยก-วจนํ กตฺวา ยวโตปิ สรสฺส อิธ วุตฺตวิธานมกตฺวา ยวโต ปน ตการสฺส ยถาวุตฺตยุตฺติสมฺภวโต อิธ วุตฺตวิธานํ กตฺวา เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ยวตํ ตลณทานนฺติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ สตฺยารทฺธสฺส การคฺคหณสฺส ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต “การคฺคหณํ กิมตฺถนฺ”ติอาทิมาห. โอปมฺมนฺติ ตตฺโถทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๒๗๐] อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาว
กิมตฺถมิทํ. “อมฺห-ตุมฺห-นฺตุ-ราช-พฺรหฺม-อตฺต-สข-สตฺถุ-ปิตุอิจฺเจวมาทีหิ สฺมาวจนํ นาว ทฏฺฐพฺพนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
มยา, ตยาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มยา, ตยาติ อมฺห-ตุมฺห-สทฺเทหิ สฺมาวจนํ กตฺวา อิมินา สฺมาวจนํ นาวจนํ อิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ตฺยนุวตฺตมาเน “นามฺหิ ตยามยา”ติ สวิภตฺ-ติกานํ อมฺห-ตุมฺหสทฺทานํ มยา-ตยาอาเทเส กเต รูปานิ.
คุณวตาติ คุณวนฺตุสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺมาวจนํ นาวจนมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ตาเทเส กเต รูปํ.
รญฺญาติ ราชสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา อิมินา สฺมาวจนํ นาวจนมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ วตฺตมาเน “นามฺหิ รญฺญา วา”ติ สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส รญฺญาอาเทเส กเต รูปํ.
พฺรหฺมุนาติ พฺรหฺมสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา ตสฺสีธ วุตฺตวิธานํ กตฺวา “พฺรหฺมโต ตุ สฺมึ นี”ติ วตฺตมาเน “อุตฺตํ สนาสู”ติ พฺรหฺมสทฺทนฺตสฺส อุการา-เทเส กเต รูปํ. อตฺตนาติ อตฺตสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา ตสฺส อิมินา นา-วจนตฺเต กเต รูปํ. สขินาติ สขสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา ตสฺสีมินา นา-วจนตฺตํ กตฺวา “สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสู”ติ สขสทฺทนฺตสฺส อิการาเทเส กเต รูปํ.
สตฺถาราติ สตฺถุสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา ตสฺสีธ วุตฺตวิธานํ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ สตฺถุสทฺทนฺ-ตสฺสาราเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส “นา อา”ติ อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปิตราติ ปิตุสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา อิมินา ตํ นาวจนมิว กตฺวา วุตฺตนเยน “อญฺเญสฺวารตฺตํ, ตโต สฺมึ นี”ติ วตฺตมาเน “นา อา”ติ นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา “อาโร รสฺสมิกาเร”ติ วตฺตมาเน “ปิตาทีนมสิมฺหี”ติ อาราทิสฺส รสฺเส กเต รูปํ. อิตรานิ ตํสทิสาเนว.
อาทิคฺคหเณน สเรนาติอาทึ สงฺคณฺหาติ. อาทิสทฺโท เหตฺถ ปการตฺถวาจโก. ตํ ปน สรสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา ตํ อิมินา นาวจนมิว กตฺวา “อโต เนนา”ติ ตสฺส เอนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปุริสาติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป
ปญฺจโม ปริจฺเฉโท
------------------------