นามกปฺป
ปฐมปริจฺเฉท
[๕๒] ชินวจนยุตฺตํ หิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สนฺธิกปฺปสฺส นิทฺทิฏฺฐานนฺตรํ นามกปฺปํ ทสฺเสนฺเตน ชินวจนยุตฺตลิงฺคาเนว นิปฺผชฺชนฺเต, เตเหว วิภตฺตาทโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ชินวจนยุตฺตนฺติ เอกํ ปทํ, หีติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “ชินวจน-โยคฺคนฺ”ติ อตฺโถ. ชิตวาติ ชิโน. ชินสฺส วจนํ ชินวจนํ. ชินวจนสฺส ยุตฺตํ ชินวจนยุตฺตํ. หีติ อวธารณตฺเถ นิปาโต. วุตฺตํ หิ
อุปสคฺคนิปาตาจปจฺจยาจอิเมตโย
เนเกเนกตฺถวิสยาอิติเนรุตฺติกาพฺรวุนฺติ.
อยํเหตฺถตฺโถ “ชินวจนานุรูปเมวา”ติ. “กสฺมา อิเหเวทํ วุตฺตํ, นาทิมฺหี”ติ. ตตฺถ ปน น สพฺเพน สพฺพํ วิสทิสํ อญฺญตฺรานุปการอกฺขรปริวชฺชนา. อิห ปน สพฺพถา ลิงฺคาทีนํ วิสทิสภาวญาปนตฺถํ วุตฺตนฺ”ติ. อถ วา อธิการํ ปน ติวิธํ สีหคติกมณฺฑูกคติกยถานุปุพฺพิกวเสน. ตตฺถ จ ยถา สีโห มิคราชา เอกสฺมึ ฐาเน นิสินฺโน ปุพฺพาปรํ วิโลเกติ, เอวํ สีหคติโกปิ. ยถา ปน มณฺฑูกา อุปฺปติตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ มณฺฑูกคติโกปิ. อิตโร ปน ปฏิปาฏิวเสเนว วตฺตติ. อยํ ปน นโย สีหคติโกติ เวทิตพฺโพ. เตเนว “อกฺขราปิ ชินวจนา-นุกูลาเยวา”ติ อตฺโถ ยุชฺชติ.
[๕๓] ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ชินวจนยุตฺตํ หิ ลิงฺคํ ถปียติ นิปฺผชฺชตี”ติ ญาปนตฺถํ. ลิงฺคนฺติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทํ, นิปฺผชฺชเตติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “ลิงฺคํ ถปียติ นิปฺผชฺชติ จา”ติ อตฺโถ. เอกมตฺตํ จคฺคหณวเสน คเหตพฺพํ. เอตฺถ จ ลีนมตฺถํ คมยตีติ ลิงฺคํ. ลีนสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส รูปํ. ลิงฺค=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส วา ลิงฺคียติ อตฺโถ เอเตนาติ ลิงฺคํ. กึ ตํ. ฆฏ-ปฏาทิอตฺถโชตกํ วจนํ. วุตฺตญฺจ
รุกฺโขติวจนํลิงฺคํลิงฺคตฺโถเตนทีปิโต
เอวํลิงฺคญฺจลิงฺคตฺถํญตฺวาโยเชยฺยปฃฺฑิโตติ.
เอตฺถจลิงฺคํ ทุวิธํ อนฺวตฺถรุฬฺหีวเสน. ติวิธํ อิตฺถิปุมนปุํสกวเสน. ตตฺถ จ อิตฺถิลิงฺคํ อาวตฺถิกาทิจตุกฺกวเสน วา, กิริยาทิสามญฺญาทิจตุกฺกวเสน วา จตุพฺพิธํ. ตตฺถ จ เอเกกํ อาการิวณฺณุวณฺณนฺตวเสน ปญฺจวิธนฺติ ตํ สพฺพํ วีสติวิธํ โหติ. ปุลฺลิงฺคํ ปน วุตฺตนเยเนว จตุพฺพิธํ. ตตฺถ จ เอเกกํ อวณฺณิ-วณฺณุวณฺณนฺตวเสน ฉพฺพิธนฺติ ตํ สพฺพํ จตุวีสติวิธํ โหติ. อิตรํ ปน วุตฺต-นเยเนว จตุพฺพิธํ. ตตฺถ จ เอเกกํ อการิการุการนฺตวเสน ติวิธนฺติ ตํ สพฺพํ ทฺวาทสวิธํ โหติ. เอวํ ฉปฺปญฺญาสวิธํ โหติ. สมาสตทฺธิตกิตกูณาทิรุฬฺหีสทฺทวเสนาปิ พหุธา คเหตพฺพํ. ตํ สพฺพํ อิธ ฐเปตพฺพนิปฺผาเทตพฺพวเสน คหิตํ. วุตฺตญฺจ วุตฺตมฺหิ “ยถา ยถา ชินวจนยุตฺตํ หิ ลิงฺคํ, ตถา ตถา อิธ ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ “ยํ ยํ ปการํ ชินวจนานุกูลํ ลิงฺคํ, ตํ ตํ ปการํ อิธ ลิงฺคํ ถปียติ นิปฺผาทียตี”ติ.
[๕๔] ตโต จ วิภตฺติโย
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ชินวจนยุตฺตลิงฺคโต วิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. “ตโต ชินวจนยุตฺตลิงฺคโต วิภตฺติโย โหนฺตี”ติ อตฺโถ. วิวิธา ภาชียตีติ วิภตฺติ. กมฺมาทิวเสน จ เอกตฺตาทิวเสน จ วิภาเชติ. จสทฺโท อตฺถวิเสสํ ทีเปติ. อยํ เหตฺถตฺโถ “ตโต จ วิภตฺติโย โหนฺติ, ตา จ ปน จคฺคหเณน เอกวจน-พหุวจน-ปฐมา-ทุติยา-ตติยา-จตุตฺถี-ปญฺจมี-ฉฏฺฅี-สตฺตมีสญฺญํ ลภนฺตี”ติ. เตน จ ตตฺถ ตตฺถ เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ, พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ, ลิงฺคตฺเถ ปฐมาติอาทีสุ สงฺกาปคโม โหตีติ.
[๕๕] สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สุ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ตโต จ วิภตฺติโย โหนฺตี”ติ วุตฺตํ. “กา จ ปน ตาติ สนฺเทโห ชาเยยฺยา”ติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ. “ตโต จ สฺยาทโย โหนฺตี”ติ อตฺโถ. สิ จ โย จ อํ จ โย จ นา จ หิ จ ส จ นํ จ สฺมา จ หิ จ ส จ นํ จ สฺมึ จ สุ จาติ วิคฺคเห “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาเส กเต “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลเป กเต “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยเค กเต “ตทฺธิต-สมาสกิตกา นามํวา ตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามพฺยปฺปเทโส. ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. สฺยาทิมฺหิ อวิเสเสน สมฺปตฺเต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนนฺ”ติ พหุวจเน สมฺปตฺเต ตทปฺปวาทา “โส นปุํสกลิงฺโค, ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ตถา ทฺวนฺเท ปาณิ-ตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนญฺเจ”ติ นปุํสกลิงฺคตฺตเมกตฺตญฺจ กตฺวา อถ “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺติ โหติ. ตสฺสา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ โลโป จ. เอวํ “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“กสฺมา อิเหทํ วุตฺตนฺ”ติ. “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ ปุพฺเพ วิภตฺติสญฺญํ อตฺถเปตฺวา วุตฺตตฺตา “ตา ปนีมา”ติ ญาปนตฺถํ ตทนนฺตรํ วุตฺตํ. “เทวทตฺตมานย ฆฏธารกนฺ”ติ วุตฺเต กิญฺจาปิ “ปุพฺเพ อคฺคหิตนามเธยฺโย อสุโก ฆฏธารโก โส เทวทตฺโต”ติ จินฺเตตฺวา ตมาเนติ, เอวํ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วตฺวา ตทนนฺตรํว ตาสํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา ปุพฺเพ อวิญฺญาตนามานมฺปิ สุขาวโพโธ โหตีติ.
“นนฺวิทานิ อิมินา วิภตฺติโย ถปิตา, อถ ตา กุโต อาคจฺฉนฺตี’ติ น มคฺคิตพฺพนฺ”ติ. น ปุพฺพาปรจินฺตาภาวา. น หิ “อสุกสฺมึ นาม พุทฺธกฺเขตฺเต สทฺทา อุปฺปนฺนา, อสุกสฺมึ นาม พุทฺธกฺเขตฺเต วิภตฺติโย โหนฺตี”ติ นิยโม อตฺถิ. ยถา ปน สตฺตานํ ปุพฺพโกฏิ น ปญฺญายติ, ตถา พุทฺธานญฺจ เตหิ ปฏิวิทฺธ-สทฺธมฺมสฺส จ ตทฺทีปกปาฬิยา จ ตาย ยุตฺตวิภตฺตีนญฺจ ตปฺปกาสกนิรุตฺตาจริยานญฺจ ปุพฺพโกฏิ น ปญฺญายติ. ตสฺมา “สุตฺตสฺมึ อสติ วิภตฺติโย นตฺถิ, วิภตฺติมฺหิ อสติ สุตฺโตปเทโส น สิยา”ติ อนุปริกฺขิตฺวา “ขนฺธูปลทฺธิยํ อวิชฺชา, อวิชฺชูป-ลทฺธิยํ ขนฺโธ, พีเช สติ รุกฺโข, รุกฺเข สติ พีชนฺ”ติ อุปปริกฺขนํ วิย “สุตฺตา-เปกฺขา วิภตฺติ, วิภตฺยเปกฺขํ สุตฺตนฺ”ติ อุปปริกฺขิตพฺพํ. อญฺญถา ตตฺถ ตตฺถ “ยสฺมาทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานํ, ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานํ, เยน วา กรียเต ตํ กรณํ, โอกาเส สตฺตมี”ติอาทีสุ สญฺญา-สุตฺเตสุ จ วิธิสุตฺเตสุ จ เตเหว วิหิตา วิภตฺติโย ทิสฺสนฺตีติ ตตฺถ ตตฺถ โจทนาราสิปิ สิยาติ.
[๕๖] ตทนุปโรเธน
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เยน เยน ปกาเรน นิปฺผาทียมาเน ลิงฺเค เตสํ ชิน-วจนานํ อนุปโรโธ โหติ, เตน เตน ปกาเรน นิปฺผาทยิสฺสามา”ติ ญาปนตฺถํ. “เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรธวเสนา”ติ อตฺโถ. น อุปโรโธ อนุปโรโธ. เตสํ อนุปโรโธ ตทนุปโรโธ. เตน ตทนุปโรเธน. “กสฺมา อิเหทมุจฺจเต”ติ. อิห ปน จุทฺทส วิภตฺติโย ถปิตา, อญฺญตฺถ เอกวีสติ. “โก นุ โข เหตุ อิเหวํ ถปเนติ สนฺเทโห ชาเยยฺย. ตทปคมตฺถํ อิเหทํ ถปิตํ.
อยํเหตฺถตฺโถ “เยน เยน ปกาเรน นิปฺผาทียมาเน เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรโธ โหติ, เตน เตน ปกาเรน นิปฺผาทยิสฺสามาติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ “ชินวจเน ทฺวิวจนํ ทิสฺสติ, ตสฺมา ตํ ปริวชฺเชตฺวา เสสาว ทสฺสิตา, ตสฺมา จุทฺทส ชาตา”ติ. อถ วา สกฺกตคนฺเถ วิภตฺติโย อญฺญถา ปฅิตา, อิห อญฺญถา “กึ นุ โข การณํ อิเหวํ ปฐเนติ สนฺเทโห สิยา”ติ ตํนิวตฺตนตฺถํ.
อยํเหตฺถตฺโถ “เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรเธน นิปฺผาทยิสฺสามาติ ตสฺมา เอวํ ปฅิตา”ติ. อถ วา อุปริ อาขฺยาตาทีนํปิ วิสทิสํ กตฺวา นิทฺเทสํ ทิสฺวา เตเนว นเยน สนฺเทโห สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ปฐมเมว อตฺตโน กถนปฺปการมาห. เอวํ หิ กถเน สติ เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรเธน อมฺเหหิ นิปฺผชฺชเต”ติ. วุตฺตญฺจ วุตฺติยํ หิ “ยถา ยถา เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรเธน, ตถา ตถา อิธ ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ. อยํ ปเนตฺถตฺโถ “เยน เยน ปกาเรน นิปฺผาทียมาเน เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรเธน นิปฺผชฺชติ, เตน เตน ปกาเรน อมฺเหหิ อิธ ลิงฺคานิ นิปฺผาทียนฺเตติ.
[๕๗] อาลปเน สิ คสญฺโญ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อาลปเน สิ คสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. “อาลปเน สิ คสญฺโญ โหตี”ติ อตฺโถ. อภิมุขํ กตฺวา ลปนํ อาลปนํ. ตสฺมึ อาลปเน. “อาลปเน สิ โค”ติ อวตฺวา สญฺญาคฺคหณกรณํ อาเทสสงฺกา-นิวตฺตนตฺถํ ปถมานิทฺทิฏฺโฐปิ อาเทโส โหตีติ อตฺถสมฺภวโต. ทิสฺสติ หิ “โอ อว สเร’ตฺยาทีสุ สเร ปเร ธาตฺวนฺตสฺส โอการสฺส อวาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ. “ยทิ เอวํ อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ’ติ สุตฺเตปิ สญฺญาคฺคหณํ กสฺมา น กตนฺ”ติ. เหฏฺฐา วุตฺตวจนสฺสานุรูปวเสน วุตฺตตฺตา. “ตตฺโถทนฺตา สรา อฏฺฐา”ติ-อาทีสุปิ กสฺมา น กตนฺ”ติ. “อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ เอตฺถ สงฺกา-นิวตฺตนตฺถํ. ตตฺถ หิ สญฺญาคฺคหเณ กเต ปุพฺพมสญฺญาสุตฺตนฺติ สงฺกา สิยาติ.
โภติ อยฺเยติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โภตีติ ภู=สตฺตายมิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยนฺตํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ อูการสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ ตสฺสาวาเทเส กเต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติ-ภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ วตฺตมาเน “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ วตฺตมาเน “อาลปเน เจ”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺ-ปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา สิสฺส คสญฺญํ กตฺวา “นฺตุสฺส ตมีกาเร”ติ อธิกิจฺจ “ภวโต โภโต”ติ ภวนฺตสทฺทสฺส โภตาเทสํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ วตฺตมาเน “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อิวณฺณสฺส ปสญฺญํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “ฌลปา รสฺสนฺ”ติ รสฺสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ คมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
อยฺเย, กญฺเญ, ขราติเยติ อยฺย-กญฺญ-ขราติยสทฺเทหิ “อิตฺถิยมโต อา-ปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สเร โลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยนา-ลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส จีมินา คสญฺญํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “สขโต คสฺเส วา”ติ วตฺตมาเน “ฆเต เจ”ติ คสฺเสการาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ติ วตฺตมาเน “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ เอการสฺสาสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปานิ.
อิโตปรํกิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สาติ ตสทฺทโต วุตฺตนเยนาปจฺจยาทิมฺหิ กเต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐเมกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ วตฺตมาเน “เอตเตสนฺโต”ติ ตการสฺส สการาเทเส กเต “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
อยฺยาติ อยฺยสทฺทโต วุตฺตนเยนาปจฺจยาทิมฺหิ กเต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐเมกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา อนาลปนตฺตา สิสฺส อิมินา คสญฺญมกตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ วุตฺเต รูปํ.
โภติโยติ ภูอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน รูปํ. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา’ติ อธิกิจฺจ ‘อาลปเน เจ’ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ‘พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนนฺ’ติ พหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา อิธ วุตฺตวิธานาภาวโต อิมินา คสญฺญมกตฺวา คตฺตาภาวา ‘เสสโต โลปํ คสิปี’ติ โลปกรณนฺ”ติ.
อยฺยาโยติ อยฺยสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา อิธ วุตฺตปฺปการา-ภาวา อิมินา คสญฺญมกตฺวา คตฺตาภาวา “ฆเต เจ”ติเอวมาทีหิ อาเทสาทิมฺหิ อกเต รูปํ. อิมินา คสญฺญากรเณ ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต “ฆเต เจ”ติ สุตฺตมาหริ.
[๕๘] อิวณฺณุวณฺณา ฌลา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อิวณฺณุวณฺณา ยถาสงฺขฺยํ ฌ-ลสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สญฺญาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “อิวณฺณุวณฺณา ฌ-ลสญฺญา โหนฺตี”ติ อตฺโถ. อิเยว วณฺโณ อิวณฺโณ, ตถา อุวณฺโณติ. ตตฺถ จ วณฺโณติ วณฺณ=วณฺณกฺริยวิตฺถารคุณวจเนสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อตฺถํ วณฺเณตี”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณา”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา ‘การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ชินวจนาธิการมธิกิจฺจ “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐเมกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วุตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อิวณฺโณ จ อุวณฺโณ จ อิวณฺณุวณฺณา. “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวํ กตฺวา “วุตฺตตฺ-ถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา สมาสตฺตา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมาพหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺส “อโต เนน, โส วา”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ อาการาเทสํ กตฺวา สเร โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ฌลาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
อิสิโนติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อิสิโนติ อิส=ปริเยสเนตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “สีลาทิกฺขนฺเธ เอสติ คเวสตี”ติ อตฺเถ “มุนาทีหิ จี”ติ อิปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา อิสิสทฺทโต “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉา-นุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานนฺ”ติ สมฺปทานสญฺญํ กตฺวา “สมฺปทาเน จตุตฺถี”ติ จตุตฺถิวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสวิภตฺตึ กตฺวา วา “ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี”ติ สามิสญฺญํ กตฺวา “สามิสฺมึ ฉฏฺฅี”ติ วุตฺตนเยน ฉฏฺเฐกวจนสวิภตฺตึ กตฺวา วา อิสิสทฺทนฺตสฺสิวณฺณสฺส อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ฌ-ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.
ทณฺฑิโนติ ทณฺฑ=นิปาเตตีมสฺส วา ทฑิ=อาณายนฺตีมสฺส วา ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “กฑฺยาทีหิ โก”ติ กปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆ-วิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ กการสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโส-การาทิญฺจ กตฺวา “ทณฺโฑ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “ทณฺฑาทิโต อิกอี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อสฺสอตฺถิสทฺทาน-มปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา วุตฺต-นเยน สวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อิวณฺณสฺส ฌสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ อฆสฺส รสฺสํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.
อคฺคิโนติ อค=คติมฺหิ วา, อค=กุฏิลคติมฺหิ วาอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “มุนาทีหิ จี”ติ อิปจฺจยํ กตฺวา เทฺวภาวาทิญฺจ กตฺวา อคฺคิสทฺทโต สวิภตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. คหปติโนติ “คหสฺส ปตี”ติ กตสมาสสฺส คหปติสทฺทสฺส สวิภตฺยาทิมฺหิ กเต รูปํ. เสตุโนติ เส=คติมฺหิ, สิ=พนฺธเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “คจฺฉนฺติ เอเตนา”ติ วา “พนฺธียตี”ติ วา อตฺเถ “หนาทีหิ ณุนุตโว”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา ปจฺฉิมสฺส “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สวิภตฺติญฺจ กตฺวา อิมินา อวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.
ภิกฺขุโนติ ภิกฺข=ยาจเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภิกฺขนสีโล, ภิกฺขนธมฺโม, ภิกฺขเน สาธุการี”ติ อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จ, ปาราทิคมิมฺหา รู”ติ วตฺตมาเน “ภิกฺขาทิโต เจ”ติ รูปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ รมฺหิ ลุตฺเต เนตพฺพํ เนตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อุตฺตรสฺส สรสฺส รสฺสํ กตฺวา นามมิว กตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อุวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.
สยมฺภุโนติ สยํสทฺทูปปทสฺส ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สยํ ภูโต”ติ อตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อุวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ ลสฺส รสฺสํ กตฺวา สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.
[๕๙] เต อิตฺถิขฺยา โป
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เต อิวณฺณุวณฺณา ยทา อิตฺถิขฺยา, ตทา ปสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. สญฺญาคฺคหณญฺจ อิวณฺณุวณฺณคฺคหณญฺจ วตฺตเต. เตน “อิวณฺณุวณฺณา ยทา อิตฺถิขฺยา, ตทา ปสญฺญํ ลภนฺตี”ติ อตฺโถ. อาจิกฺขนฺตีติ อาขฺยา. อาปุพฺพสฺส ขฺยา=กถเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วิสรุช-ปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยนฺตสฺส วา “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยนฺตสฺส วา รูปํ. “อิตฺถิยา อาขฺยา”ติ อตฺเถ ตปฺปุริสสมาสํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลเป กเต รูปํ.
รตฺติยาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ รตฺติยาติ รญฺช=ราเคตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “รญฺชนฺติ เอตฺถา”ติ อตฺเถ “มิทาทีหิ ตฺติติโย”ติ ตฺติปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “โย กโรติ ส กตฺตา”ติ กตฺตุสญฺญํ กตฺวา “กรเณ ตติยา”ติ วตฺตมาเน “กตฺตริ เจ”ติ วุตฺตนเยน ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา อิธ อิวณฺณสฺสิตฺถิวาจกตฺตา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ปสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ นาวจนสฺส ยาเทเส กเต รูปํ.
อิตฺถิยาติ อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สยํ วา อิจฺฉติ, อญฺเญหิ วา กามียตี”ติ อตฺเถ “สมาทีหิ ถมา”ติ ถปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุ-วิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา “ปรเทฺว-ภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ เทฺวภาเวน ปฐมกฺ-ขรมาเนตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา อิตฺถสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ปสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ ปสฺส รสฺสํ กตฺวา นาวจนสฺส วุตฺตนเยน ยาเทเส กเต รูปํ.
วธุยาติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อนฺตมโส สุนกฺขมปิ อุปคมนสีลา”ตฺยตฺเถ “ภิกฺขาทิโต เจ”ติ รูปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ รมฺหิ ลุตฺเต “หนสฺส ฆาโต”ตฺยาธิกิจฺจ “วโธ วา สพฺพตฺถา”ติ หนสฺส วธาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตติเยกวจนนาวิภตฺยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เธนุยาติ เธ=ปาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปิวติ อิโต, สยํ วา ปาเยตี”ติ อตฺเถ “หนาทีหิ นุณุตโว”ติ นุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตติเยกวจนนาวิภตฺยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อิสินา, ภิกฺขุนาติ กิมุทาหรณานิ. เตสมุปฺปตฺติ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเอว. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส “อิสิ-ภิกฺขุสทฺเทหิ ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา อนิตฺถิวาจกตฺตา อิมินา ปสญฺญาภาวา ยาเทสาภาโว”ติ.
[๖๐] อา โฆ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อากาโร ยทา อิตฺถิโขฺย, ตทา ฆสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สญฺญาคฺคหณญฺจ อิตฺถิขฺยาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. เตน “อิตฺถิโขฺย อากาโร ฆสญฺโญ โหตี”ติ อตฺโถ.
สทฺธายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน สทฺธ-กญฺญ-วีณ-คงฺคอิจฺเจวมาทีหิ ปาฏิปทิเกหิ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อิตฺถิวาจกสฺส อาการสฺส ฆสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนนฺ”ติ นาวจนสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
รตฺติยาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสมุปฺปตฺติ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเอว. สตฺถาราติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สเทวเก โลเก สาสตี”ติ อตฺเถ “สาสาทีหิ รตฺถู”ติ รตฺถุปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต เนตพฺเพ นีเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สตฺถุสทฺทโต ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาราเทสํ กตฺวา สติปิ อาการสฺมึ อนิตฺถิวาจกตฺตา อิมินา ฆสญฺญมกตฺวา “อญฺเญสฺวารตฺตํ, ตโต สฺมิมี”ติ วตฺตมาเน “นา อา”ติ นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๖๑] สาคโม เส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เส วิภตฺติมฺหิ สการาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ สุตฺตํ. “เส วิภตฺติมฺหิ สการาคโม โหตี”ติ อตฺโถ. อาคจฺฉตีติ อาคโม. อาคมนํ วา อาคโม. สเอว อาคโม, สสฺส วา อาคโมติ สาคโม.
ปุริสสฺสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ ปุริสสฺสาติ ปุริสสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา สวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา สการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
ปุริสสฺมินฺติ กิมุทาหรณํ. ตสฺส ปน ปุริสสทฺทโต “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “โยธาโร ตโมกาสนฺ”ติ โอกาสสญฺญํ กตฺวา “โอกาเส สตฺตมี”ติ สตฺตมฺเยกวจนสฺมึวิภตฺตึ กตฺวา สวิภตฺตาภาวาติ อิมินา สาคมาภาเว กเต รูปํ.
[๖๒] สํสาเสฺวกวจเนสุ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เอกวจนสฺส สมฺภูตตฺตา ‘เอกวจนนฺ’ติ ลทฺธโวหาเรสุ สํ-สาสุ วิภตฺตาเทเสสุ ปรภูเตสุ สาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. สาคมคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต “เอกวจเนสุ สํ-สาสุ วิภตฺตาเทเสสุ ปรภูเตสุ สาคโม โหตี”ติ อตฺโถ.
“นนุ ‘สาคโม เส’ติ เอตฺถ เสติ ปเทน สวิภตฺติเมวาคเหตฺวา สการมตฺเต คหิเต วินาปิ อิมินา สิชฺฌตี”ติ. “น สิชฺฌติ อติปฺปสงฺคโทโสว สิยา สฺมา-สฺมึสฺวาทีนมฺปิ สการาคมสฺสาปชฺชนโต, ตสฺมา ตตฺถ สวิภตฺติเมว คเหตฺวา ยตฺถ นิจฺฉติ, ตํ ปริวชฺเชตฺวา ยตฺถ อิจฺฉติ, ตตฺถ สาคมํ ทสฺเสนฺโต อิทํ สุตฺตมารภิ. อิมสฺสุจฺจารณเมว “สาคโม เส”ติ เอตฺถ สวิภตฺติสฺเสว คหิตภาวํ สาเธติ. อิห จ สํสาสฺวีติ วจเนน สฺมาทีนํ ปริวชฺเชติ. เอกวจเนสฺวีติ วจเนน “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ กตํ สพฺพนามิกมฺหา นํวจนสฺส สํ-สานํอาเทสํ ปริวชฺเชติ. อปิ จ อุภเยนาปิ วิภตฺตาเทสํ สงฺคณฺหาติ. เอกวจนนฺติ หิ โวหาโร ตฺยาทีนํ วา สิยา สฺยาทีนํ วา, น จ ตฺยาทีสุ สฺยาทีสุ เอกวจนนฺติ วุตฺตา สํ-สา นาม สนฺติ. อถ จ ปน จกฺขุนิสฺสิตสฺส วิญฺญาณสฺส ฐาโนปจารวเสน “จกฺขุนฺ”ติ คหณํ วิย จ, มญฺจฏฺฐานํ “มญฺจา”ติ คหณํ วิย จ เอกวจนสฺส สมฺภูตตฺตา เอกวจนนฺติ ลทฺธโวหาเร สํ-สาเทเส สํสาเสฺวกวจเนสูติ อาห. เตน วิญฺญายติ “วิภตฺตาเทสํ สงฺคณฺหาตี”ติ. อาห จ วุตฺติยํ “สํ-สาสุ เอกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสู”ติ จ, “วิภตฺตาเทเสสฺวีติ กิมตฺถํ มนสา”ติ จ.
เอติสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เอติสฺสนฺติ เอตสทฺทโต “อิตฺถิย-มโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สตฺตเมฺยกวจนสฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ อิตฺถิวาจกสฺสาการสฺส ฆสญฺญํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, สพฺพโต โก”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สฺมิโน สํอาเทสํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สาคมํ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “เอติมาสมี”ติ เอตา-สทฺทนฺตสฺสิการาเทเส กเต รูปํ.
เอติสฺสาติ เอตสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา สวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สา-เทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยถา เจตานิ, ตถา อิมิสฺสนฺตฺยาทีนิ. เกวลํ หิ อิมสทฺทาทิภาโว จ ติสฺสํ, ติสฺสาติ เอตฺถ “ตสฺสา วา”ติ อาการสฺสิการาเทสกรณญฺจ “ตสฺสํ, ตสฺสา, ยสฺสํ, ยสฺสา”ติ เอตฺถ อิธเมวาธิกิจฺจ “โฆ รสฺสนฺ”ติ ฆสฺส รสฺสกรณญฺจ “อมุสฺสํ อมุสฺสา”ติ เอตฺถ “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญากรณญฺจ วิเสโส.
อคฺคินา, ปาณินาติ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อคฺคิ, ปาณิ”อิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิกสทฺเทหิ “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เยน วา กรียเต ตํ กรณนฺ”ติ กรณสญฺญํ กตฺวา “กรเณ ตติยา”ติ ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ เอกวจเน สํ-สานํ อภาวา อิมินา สาคมมกตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“นนฺวิทํ ทฺวยงฺควิกลํ วิย ทิสฺสติ สํ-สาตฺตาภาวา วิภตฺตาเทสตฺตาภาวา เจ”ติ. “ตนฺน, อสติ หิ สํ-สาคหเณ วิภตฺตาเทเสสูติ อตฺถสฺเสวาภาวา”ติ.
ตาสํ, สพฺพาสนฺตฺยาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตาสนฺติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยาทึ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ชิน-วจนาธิการมธิกิจฺจ สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยน สามิสญฺญํ กตฺวา “สามิสฺมึ ฉฏฺฅี”ติ ฉฏฺฅิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สํอาเทสํ กตฺวา สติปิ สํอาเทเส เอกวจเนสฺวีติ วุตฺตตฺตา อิมินา สาคมสฺมึ อกเต รูปํ. อิตรํ วุตฺตสทิสเมว. เกวลํ เหตฺถ สพฺพสทฺโทว วิเสโส.
มนสา, วจสา, ถามสาติปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มนสาติ มน= ญาเณตีมสฺส “มญฺญตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา “มโนคณาทิโต สฺมึนานมิอา”ติ นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “ส สเร วาคโม”ติ สการาคมํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สติปิ สาสทฺเท วิภตฺตาเทสาภาวา อิมินา สาคมสฺมิมกเต รูปํ. อิตรํ วุตฺตสทิส-เมว. เกวลํ เหตฺถ วจ=วิยตฺติยํ วาจายนฺติ ธาตุมตฺตเมว นานาตฺตํ. ถามสาติ เอตฺถ ปาฏิปทิโกว วิเสโส.
“นเนฺวกวจนตฺตาภาวาว น โหตีติ กิมตฺถํ วิภตฺตาเทเสสฺวีติ กิมตฺถนฺติ วุตฺตนฺ”ติ. “เอกวจนนฺติ โวหารสฺส สมฺภวโต, ตํ หิ เอกวจนาวยวตฺตา ตปฺปฏิ-พทฺธตฺตา จ เอกวจนโวหารํ ลภตี”ติ.
“นเนฺววํ สนฺเตปิ วิภตฺตาเทสคฺคหณสฺสาภาวา น วตฺตพฺพนฺ”ติ. “น น วตฺตพฺพํ อุภยผลทสฺสนตฺถํ วุตฺตตฺตา, อิทํ หิ ‘สํสาสุ, วิภตฺตาเทเสสู’ติ วุตฺเต ‘ตาสนฺ’ติอาทีสุ สิยา. ‘เอกวจเนสุ, วิภตฺตาเทเสสู’ติ วุตฺเต ‘ปุริเสนา’ติอาทีสุ สิยา. ‘สํสาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสู’ติ วุตฺเต อิจฺฉิตฏฺฐาเนว สิยา. ตสฺมา เตนากาเรน สุตฺเต วตฺตพฺเพปิ ‘สํสาเสฺวกวจเนสู’ติ วุตฺเตเยว เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ตทากาโร วิญฺญายตีติ วิภตฺตาเทสคฺคหณสฺสากตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสติ. กิญฺจาปิ สํ-สาสทฺโท เอกวจนอวยวตฺตา ตปฺปฏิพทฺธตฺตา จ ‘เอกวจนนฺ’ติ ลทฺธโวหาโร, ตถาปิ อตฏฺ-ฐานิกตฺตา อาเทสตฺตาภาวา อิมินา สาคโม น โหตี”ติ ทสฺเสติ.
“นเนฺวกวจเนสฺวีติ วุตฺตตฺตา สํ-สาคหณํ เอกวจนานํ สํ-สานํ อภาวา เอกวจนปฺปฏิพทฺธตฺตา จ ตทวยวตฺตา จ ‘เอกวจนนฺ’ติ ลทฺธโวหารานํ ‘มานสํ, มานสา’ติอาทีสุ สํ-สานํ สงฺคหณตฺถนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “น สกฺกา ปโยชนาภาวา จ, สํ-สาคหณสฺส ‘เอติมาสมี’ตฺยาทีสฺวนุวตฺตนโต จ. เอตฺถ จ ตปฺปฏิพทฺธตทวยวภูตานํ สํ-สานมภาวา. ตสฺมา ตปฺปฏิพทฺธตทวยวตฺตา ‘เอกวจนนฺ’ติ ลทฺธโวหาเร สํ-สาสทฺเท วิวชฺเชตฺวา ตฏฺฐานิยตฺตา ‘เอกวจนนฺ’ติ ลทฺธโวหารานํ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ มุขฺยวเสน วุตฺตานํ สํ-สาเทสเมว คหณํ เวทิตพฺพํ. เตนาห “วิภตฺตาเทเสสฺวี’ติ กิมตฺถํ มนสา, วจสา, ถามสา”ติ. จคฺคหณํ สาคมคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
[๖๓] เอติมาสมิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เอตา อิมาอิจฺเจเตสมนฺโต อิกาโร โหติ สํ-สาสุ เอก-วจเนสุ วิภตฺตาเทเสสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สํสาเสฺวกวจนคฺคหณานุ-วตฺตนโต เอตา-อิมาสทฺทานมนฺโต “สํ-สาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ อิกาโร โหตี”ติ อตฺโถ. เอตา จ อิมา จ เอติมา. “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา สมาสตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา อนฺตาเปกฺขตฺตา ฉฏฺฅิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สํอาเทเส กเต รูปํ. อิห จ “เอติมานนฺ”ติ อวตฺวา เอวํ วจนํ เอกวจนานํ สํ-สานํ วิสยปริทีปนตฺถํ.
เอติสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ วุตฺตนยาเนว. เอตาย, อิมายาติ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน เอต-อิมสทฺเทหิ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตวา เหฏฺฐา สทฺธายาตฺยาทีสุ วุตฺตนเยน รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เอตาสํ, อิมาสนฺติปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิปิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๖๔] ตสฺสา วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ตสฺสา อิตฺถิยํ วตฺตมานาย อาการสฺส อิกาโร โหติ สํสาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ วา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สํสาเสฺวก-วจนคฺคหณานญฺจ อิการคฺคหณสฺส จ อนุวตฺตนโต “ตาสทฺทนฺตสฺสิกาโร โหติ สํ-สาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ.
ตตฺถจตสฺสาติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา อนฺตมเปกฺขิตฺวา วุตฺตนเยน ฉฏฺเฐกวจนสวิภตฺตึ กตฺวา สสฺส สาเทสํ สาคมญฺจ กตฺวา “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ”ติ วตฺตมาเน “โฆ รสฺสนฺ”ติ ฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ. เอวํ อาปจฺจยนฺตํ กตฺวา นิทฺเทสํ กุพฺพํ เอกวจนานํ สํ-สานํ วิสยํ ทสฺเสติ. ติสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ วุตฺต-นยาเนว. ตสฺสํ, ตสฺสา เจติ วาคฺคหณผลานิ.
[๖๕] ตโต สสฺส สฺสาย
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เหฏฺฐา วุตฺตโต ตา-เอตา-อิมาโต สสฺส วิภตฺติสฺส สฺสายาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. เอติมาคหณสฺส จ อนนฺตรสุตฺตสฺส จานุวตฺตนโต “ตโต ตา-เอตา-อิมาโต สสฺส วิภตฺติสฺส สฺสายาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ. วุตฺติยมฺปน ตาสทฺทสฺส ปฐมุจฺจารณํ ปจฺจาสตฺตินฺยาเยน กตํ.
ติสฺสายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติสฺสายาติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา สวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ อิตฺถิวาจกสฺสาการสฺส ฆสญฺญํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, สพฺพโต โก”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สวิภตฺติสฺส สาเทเส สมฺปตฺเต ตทปฺปวาทา “เอติมาสมิ, ตสฺสา วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สฺสายาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยนาการสฺสิการาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว วุตฺตสทิสาเนว. วาคฺคหณผลานิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ.
[๖๖] โฆ รสฺสํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โฆ รสฺสมาปชฺชเต สํ-สาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสฺวี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สํสาเสฺวกวจนคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต “โฆ รสฺส-มาปชฺชเต สํ-สาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสู”ติ อตฺโถ.
ตสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตายาติอาทีนิ กิมุทา-หรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนว.
[๖๗] โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ทฺวิอิจฺเจวมาทิโต สงฺขฺยาโต นการาคโม โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. “สาคโม เส”ติ อิโต มณฺฑูกคติก-วเสนาคมคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.
ทฺวินฺนนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทฺวินฺนนฺติ ทฺวิสทฺทโต วุตฺต-นเยน ฉฏฺฅิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา “สาคโม เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว. เกวลํ ปเนตฺถ วุตฺตนเยน ทีเฆ สมฺปตฺเต “สุนํหิสุ เจ”ติ อธิกิจฺจ “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อตฺตกรณเมว วิเสโส.
สหสฺสานนฺติ กิมุทาหรณํ. ตสฺส ปน สหสฺสสทฺทโต วุตฺตนเยน นํวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ นํวิภตฺติมฺหิ อทฺวาทิตฺตา อิมินา นการาคมมกตฺวา วุตฺตนเยน “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ.
ทฺวีสุ ตีสูติปิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน ทฺวิ-ติสทฺเทหิ วุตฺตนเยน สตฺตมิ-พหุวจนสุวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ ทฺวาทิมฺหิ นํวิภตฺติยา อภาวา อิมินา นการา-คมมกตฺวา วุตฺตนเยน ทีฆํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อเนกตฺถตฺตานิปาตานํจคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหเณน สฺส จาคโม โหติ, จตสฺสนฺนนฺ”ติอาทิมาห. ตตฺถ จตสฺสนฺนนฺติ จตุสฺสทฺทโต วุตฺตนเยน ฉฏฺฅิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน สการทฺวยสฺส จ นการสฺส จ อาคมํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ จตุสฺสทฺทนฺตสฺสุการสฺส อการาเทสํ กตฺวา วา “โลปญฺจ ตตฺรากาโร”ติ อุการสฺส โลปํ กตฺวา อการ-มาเนตฺวา วา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วุตฺตสทิสเมว. เกวลํ ปเนตฺถ อการา-เทสาภาโวว วิเสโส.
[๖๘] อมา ปโต สฺมึสฺมานํ วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปอิจฺเจตสฺมา สฺมึ-สฺมานํ ยถาสงฺขฺยํ อมาอาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อํ จ อา จ อมา. สฺมึ จ สฺมา จ สฺมึสฺมา. เตสํ สฺมึสฺมานํ. ยถานุกฺกเมน “สฺมาสฺมึนนฺ”ติ อวตฺวา เอวํ วจนํ วิธฺยนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. อยํ เหตฺถ วิธิ “อุตฺตรสุตฺตสฺส วุตฺติยํ สฺมึคหณสฺเสวานุวตฺตนนฺ”ติ. ปกติ เหสาจริยานํ, เยน เกนจิ อากาเรนาธิปฺปายวิญฺญาปนํ. อญฺญตฺถาปิ ทิสฺสติ. “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สุตฺเต หิ “หิสฺมาสฺมึนํ ภิมฺหามฺหิ วา”ติ วตฺตพฺเพปิ เอวํ อวตฺวา สฺมาวจนสฺส ปุพฺพุจฺจารณํ “ทีโฆเรหี”ติ สุตฺตสฺส ถเปตฺวา อญฺเญ เอโกเยว วตฺตเตติ วิญฺญาปนตฺถํ. อาห จ “ทีฆ-โอร”อิจฺเจเตหิ สฺมาวจนสฺส โสอาเทโส โหตีติ.
มตฺยนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มตฺยนฺติ มติสทฺทโต วุตฺตนเยน สตฺตเมฺยกวจนสฺมึวจเน กเต “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อิตฺถิวาจกสฺสิการสฺส ปสญฺญํ กตฺวา อิมินา สฺมิโน อํอาเทสํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา, ยวการา เจ”ติ อธิกิจฺจ “ปสญฺญสฺส เจ”ติ อิการสฺส ยาการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
มตฺยาติ มติสทฺทโต “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ตฺยาธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ยสฺมาทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานนฺ”ติ อปาทานสญฺญํ กตฺวา “อปาทาเน ปญฺจมี”ติ ปญฺจเมฺยกวจนสฺมาวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ตสฺสาการาเทสํ กตฺวา วุตฺต-นเยน อิการสฺส ยการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ. เตสํ ปน ตโต วุตฺตนเยน สฺมึ-สฺมาวิภตฺติโย กตฺวา อิธ วุตฺตวิธาเน สมฺปตฺเต วาคฺคหเณนากตฺวา สฺมึวจนสฺส “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ ยํอาเทสํ กตฺวา สฺมาวจนสฺส “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีน”มิติ อธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ ยาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
นิกตฺยนฺติ นิปุพฺพสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ อธิกิจฺจ “รกาโร เจ”ติ รมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺมึวิภตฺติมฺหิ กเต วุตฺตนเยน ปสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปํ. นิกตฺยาติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยานิ. วิกตฺยนฺติอาทีสุ อุปสคฺคมตฺตเมว วิเสโส.
วิรตฺยนฺติ วิปุพฺพสฺส รมุ=กีฬายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจยาทึ กตฺวา วุตฺตาธิการมธิกิจฺจ “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺเต ลุตฺเต สตฺตมฺยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยานิ.
ปุถพฺยนฺติอาทีนิ ปุถสทฺทสฺส “ปุถสฺส ปุถุปฐา โม วา”ติ ปุถุอาเทสํ กตฺวา “ปุถุ หุตฺวา ชาตนฺ”ติ อตฺเถ “ณ ราคา ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ จา”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อุการสฺส โอการวุทฺธึ กตฺวา ตสฺส “โอ อว สเร”ติ อวาเทสํ กตฺวา วา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ วตฺตมาเน “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อุวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ อธิกิจฺจ “ยวการา เจ”ติ ลสฺส วการาเทสํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ ปุถสทฺทนฺเต อการาคมํ กตฺวา วา เนตพฺพํ เนตฺวา ปุถวสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ วา ตเมว สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ “ณวณิกเณยฺยณนฺตูหี”ติ วา อีปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปร-สรสฺส ปกติภาวญฺจ กตฺวา ปุถวีสทฺทโต ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํ-วาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สฺมึ-สฺมาวิภตฺติโย กตฺวา ปสญฺญญฺจ กตฺวา อิมินา อมาอาเทเส กเต ยการญฺจ กตฺวา วาคฺคหเณน อมาเทสากตปกฺเข วุตฺตนเยน ปุพฺพสฺส “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ ยํ กตฺวา อิตรสฺส “ปโต ยา”ติ ยาเทเส กเต รูปานิ.
ปวตฺยนฺติอาทีนิ ปปุพฺพสฺส วตุ=วตฺตเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นิกตฺยนฺ”ติอาทีสุ วุตฺตนเยน ติปจฺจยนฺตสฺส นามมิว กตฺวา สฺมึ-สฺมาวิภตฺติโย กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตวิธาเน กเต รูปานิ.
[๖๙] อาทิโต โอ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อาทิอิจฺเจตสฺมา สฺมึวจนสฺส อํ-โออาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต สฺมึ-อํ-วาคฺคหณาน-มนุวตฺตนโต “อาทิอิจฺเจตสฺมา สฺมึวจนสฺส อํ-โออาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ.
อาทึ, อาโทติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน อาปุพฺพสฺส ทา=อาทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อาทียตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายํ ทาธาโต อิ”อิติ อิปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺมึวิภตฺติญฺจ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ตสฺสา อํ-โออาเทเส กตฺวา ยตฺถ อํอาเทโส โหติ, ตตฺถ “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ พาเธตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลเป สมฺปตฺเต “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ ฌโต ปรสฺส อํวจนสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา อิตรสฺส “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรสรสฺส ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปสิทธิ เวทิตพฺพา.
อาทิสฺมึ, อาทิมฺหีติ อิมานิ วาคฺคหณผลานิ. เตสุ ปุพฺพรูปํ สุวิญฺเญยฺย-เมว. อิตรสฺส ปน อาทิสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ มฺหิอาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. “จสทฺทคฺคหณสฺส นิปาตตฺตา นิปาตานญฺจ อเนกตฺถตฺตา อญฺเญหิปิ สฺมึวจนสฺส อิธ วุตฺตา จ อวุตฺตา จาเทสา โหนฺตี”ติ ทสฺเสนฺโต “จสทฺทคฺคหเณนา”ติอาทิมาห.
ตตฺถจทิวาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน ทิวา, รตฺติ, พาราณสี-อิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ วุตฺตนเยน สฺมึวจนํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ปฏิปาฏิยา ตสฺสา อา-โอ-อํอาเทเส กตฺวา ปุพฺพรูปทฺวเย เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรสรสฺส ปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา อิตรสฺมึ วุตฺตนเยเนว นิคฺคหิตํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ ปุพฺพสรสฺส รสฺสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๗๐] ฌลานมิยุวา สเร วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฌ-ลอิจฺเจเตสํ อิย-อุวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สเร ปเร วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. โฌ จ โล จ ฌลา. อิยญฺจ อุวญฺจ อิยุวา. “นนฺวธิกตเมว วาคฺคหณมตฺถิ, อถ กสฺมา ปุน วาคฺคหณํ กตนฺ”ติ. สจฺจํ อตฺถิ, ตมฺปน วิภาสตฺถเมว ทีเปติ. ตสฺมา สติปิ ตสฺมึ อตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺถมิห วาคฺคหณํ กตํ. อยํ เหตฺถตฺโถ “ฌลานํ สเร ปเร อิยุวาเทสา วา โหนฺติ อญฺเญ วา”ติ. เตนาห “วาติ วิกปฺปนตฺถนฺ”ติ-อาทึ. อยํ ปเนตฺถตฺโถ “วาติ วิสิฏฺฐตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺถนฺ”ติ.
ติยนฺตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ติ อนฺตํ, ปจฺฉิ อาคาเร, อคฺคิ อาคาเร, ภิกฺขุ อาสเน, ปุถุ อาสเน”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา ปุพฺเพสํ ติณฺณมิการสฺส “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌสญฺญํ กตฺวา อิตเรสมุการสฺส เตเนว ลสญฺญํ กตฺวา “อมา ปโต สฺมึสฺมานํ วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ฌลานํ ปฏิปาฏิยา อิยุวาเทเส กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ติมลนฺติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ยถาธิกตวาคฺคหณผลํ ทสฺเสนฺโต ปญฺจหงฺเคหีติอาทิมาห. ตตฺถ “ปญฺจหิ องฺเคหิ, ตีหิ อากาเรหิ, จกฺขุ อายตนนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา วุตฺตนเยน ฌ-ลสญฺญํ กตฺวา อิมินา อาเทเส สมฺปตฺเต วาคฺคหเณนากตฺวา “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลเป สมฺปตฺเต ตตฺถาปิ วาคฺคหเณนากตฺวา “อิวณฺโณ ยนฺนวา, วโมทุทนฺตานนฺ”ติ ย-วการาเทเส สมฺปตฺเต ตตฺถาปิ นวา-กฺวจิคฺคหเณหิ อกตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อิทานิอิธวาคฺคหณปฺปโยชนํ ทสฺเสนฺโต วตฺถุตฺตยนฺติ อาห. ตสฺส ปน ติสทฺทโต “ติณฺณํ สมูโห”ติ อตฺเถ “สมูหตฺเถ กณฺณา”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิการสฺส อิธ วาคฺคหเณน อยาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตทฺธิตตฺตา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ ตสฺส อํอาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา วตฺถุสทฺเทน สห “วตฺถูนํ ตยนฺ”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ ตปฺปุริสสมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“นนุ ‘ติยนฺตํ, ภิกฺขุวาสเน’ติอาทีนิ สเร ปเร ‘ยวมทนตรลา จาคมา’ติ ย-วการาคเมเนว สิชฺฌนฺติ, อถ กสฺมา อิทํ วุตฺตนฺ”ติ. “ตานิ ปน สิชฺฌนฺติ, ‘สยมฺภุวาสนํ, อภิภุวาสนนฺ’ติอาทีนิ ปน น สิชฺฌนฺติ, ‘สยมฺภู อาสนํ, อภิภู อาสนนฺ’ติ หิ เฉเท กเต วการาคเม จ กเต ‘สยมฺภูวาสนํ, อภิภูวาสนนฺ’ติ ภเวยฺยุนฺ”ติ.
“นนุ ‘อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ’ติ วุตฺตนฺ”ติ. “วุตฺตํ, ตมฺปเนกวจน-โยวิภตฺตีเสฺวว โหติ, อิธ ปน ‘สยมฺภุโน อาสนํ, อภิภุโน อาสนนฺ’ติ วิคฺคหํ กตฺวา วุตฺตนเยน ‘อมาทโย ปรปเทภี’ติ สมาเส กเต วิภตฺติโลเป ปกติภาเว จ กเต วการาคเม จ กเต เอกวจนาทีนมภาวา รสฺสมฺหา สมฺปตฺเต ‘สยมฺภู-วาสนํ, อภิภูวาสนนฺ’ติ ภเวยฺยุนฺ”ติ. ตํนิวตฺตนตฺถมิทํ วุตฺตํ.
“นนุ ‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา’ติ วุตฺตนฺ”ติ. “วุตฺตํ, ตมฺปน กฺวจิคฺคหณสหิตตฺตา กตฺถจิ โหติ, กตฺถจิ น โหติ, เตเนว ‘อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ’ตฺยาทีสุ รสฺสวิธานํ กตํ, ตสฺมา สพฺพตฺถปิ ตทาการ-วิวชฺชนตฺถมิทํ วุตฺตํ. อปิ จ สนฺธิวิสโยยํ โยโคติ.
[๗๑] ยวการา จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฌ-ลานํ ยการวการาเทสา โหนฺติ สเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. จคฺคหณสฺส เหฏฺฐา วุตฺตวิธานสฺส สมฺปิณฺฑนโต “วุตฺตปฺปการานํ ฌ-ลานํ ย-วการาปิ โหนฺติ สเร”ติ อตฺโถ. เตสํเยว วิหิตตฺตา อิมสฺสา นิยตตา ปากฏาเวติ น วุตฺตํ วาคฺคหณผลํ.
“นนฺวิวณฺณุวณฺณานํ ‘อิวณฺโณ ยนฺนวา, วโมทุทนฺตานนฺ’ติ สเร ปเร ย-วการาเทสา ลพฺภนฺเตว, อถ กิมตฺถํ ‘ยวการา เจ’ติ วุตฺตนฺ”ติ. “น ลพฺภนฺติ, กสฺมา, ‘ยูนมิยุวา สเร วา’ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ ฌลานํ ‘ปสญฺญสฺส จา’ติ วจนํ เยสํ ฌ-ลสญฺญา ปสญฺญา จ โหนฺติ, เตสํเยว คหณตฺถํ, เตน ยตฺถ ฌ-ลสญฺญา ปสญฺญา จ โหนฺติ, โส ‘ฌลานมิยุวา สเร วา’ตีมสฺส ‘ปสญฺญสฺส จา’ตีมสฺส จ วิสโย, ยตฺถ น โหนฺติ, โส ‘อิวณฺโณ ยนฺนวา, วโมทุทนฺตานนฺ’ติ อิเมสํ วิสโย”ติ.
เตนจกฺขฺวายตนํ, อคฺยาคารนฺติอาทีสุ “จกฺขุ อายตนํ, อคฺคิ อาคารนฺ”ติ เฉเท กเต “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌ-ลสญฺญานํ กตตฺตา “อิวณฺโณ ยนฺนวา, วโมทุทนฺตานนฺ”ติ อิเมสํ ปเวสาภาวา “อคฺคิอาคารํ, จกฺขุอายตนนฺ”ติ วา “อคฺคาคารํ, จกฺขายตนนฺ”ติ วา รูปํ ภเวยฺย. “อิวณฺโณ ยนฺนวา”ติ หิ สเร ปเร อิวณฺณสฺส จ “วโมทุทนฺตานนฺ”ติ อุวณฺณสฺส จ ย-วการาเทสา ยตฺถ โหนฺติ, ตตฺถ นิยตาเยว โหนฺติ. ยตฺถ ปน น โหนฺติ, ตตฺถาปิ นิยตวเสเนวาติ ตํนิวตฺตนตฺถมิทํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อถ วา “อิวณฺโณ ยนฺนวา, วโมทุทนฺตานนฺ”ติ วตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ตีมสฺส วุตฺตตฺตา อสติปิ อิห วาคฺคหเณ อิมสฺสา นิยตตา ปากฏาเวติ อกตฺตพฺพเมว วาคฺคหณํ. อถ จ ปน กตํ. เตน ญายติ “อิวณฺโณ ยนฺนวา”ติ เอตฺถ วิย อิธาปิ วาคฺคหณกรณํ ยตฺถ วาคฺคหเณนีทํ นปฺปวิฏฺฐํ, ตตฺถ ‘อิวณฺโณ ยนฺนวา’ติ สเร ปเร ยํ วิหิตํ, ตมฺปิ น โหตีติ ญาปนตฺถนฺติ มนฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตปฺปการเมว รูปํ ภเวยฺย. ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ อิทํ สุตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ.
อถวาตมฺปนสนฺธิวเสนวุตฺตํ. อิทํ สนฺธิจฺฉายาภาเวปิ วิหิตํ. ยถา หิ “อรหภาวํ วตฺตุนฺ”ติอาทีสุ กิตพฺพิธาเน “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเวตุํ วา”ติ อธิกิจฺจ “อรหสกฺกาทีสุ จา”ติ ตุํปจฺจเย สิทฺเธปิ อุณาทิปจฺจยวเสน นิปฺผาเทตุํ “อรหสกฺกาทีหิ ตุนฺ”ติ จ. พุทฺโธติ เอตฺถ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจเย สิทฺเธปิ อุณาทิปจฺจยวเสน นิปฺผาเทตุํ สฺยาทีหิ “มิทิพุธิปูชาทีหิ จ กฺโต”ติ เอตฺถ พุธิคฺคหณญฺจ กตํ, เอวมิทมฺปิ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ.
อคฺยาคารนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อคฺคิ อาคารํ, จกฺขุ อายตนํ, สุ อาคตนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “อาลปเน สิ ค-สญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌ-ลสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ย-วการาเทเส กตฺวา “พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค”ติ เอตฺถ จสทฺทคฺคหเณน ปุพฺพรูเป สญฺโญคาทิสฺส คการสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๗๒] ปสญฺญสฺส จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปสญฺญสฺส จ สเร ปเร ยการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต ยการคฺคหณสฺส จ ‘ฌลานมิยุวา สเร วา’ติ อิโต สเรคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สเร ปเร ปสญฺญสฺส จ ยการา-เทโส โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ ยการคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ.
“นนฺวนนฺตเร วุตฺตตฺตาว วตฺตเต”ติ. วตฺตเต, อิธ ปน อสติ จคฺคหเณ ‘ยวการา เจ”ติ วุตฺตตฺตา วการคฺคหณํปิ วตฺเตยฺย. ตสฺมา ตนฺนิวตฺเตตฺวา ตสฺเสวานุกฑฺฒนตฺถํ. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา จคฺคหเณน ตทตฺโถ สิชฺฌเตว. กสฺมา, วการคฺคหณมนธิปฺเปตนฺติ ปโยคาภาวา. อิยุวาคหณานํปิ นคฺคหณํ ปโยคาภาวาว. อิทมฺปิ สนฺธิจฺฉายาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ.
ปุถพฺยาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. วุตฺติยํ “วิภตฺตา-เทเส”ติ วจนํ ยตฺถ ปสญฺญานิมิตฺตมาเทสํ นตฺถิ, ตตฺถ ปสญฺญากรเณ ปโยชนา-ภาวา ปสญฺญมกตฺวา “อิวณฺโณ ยนฺนวา”ติ อิมินาว สาเธตุํ สกฺกา. ยตฺถ ปน ปสญฺญานิมิตฺตมาเทสมตฺถิ, ตตฺถ ปสญฺญํ กตฺวา อิมินา สนฺธิจฺฉายาภาเวปิ ยการาเทสกรณตฺถมิทํ วุตฺตนฺ”ติ ญาปนตฺถํ.
เอตฺถจ “วิภตฺตาเทเส’ติ กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ ปโต ปรานํ สราทีนํ วิภตฺตีนมภาวา สราทโย วิภตฺตาเทสาเว’ติ ตํทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เต ปน อตฺถโต “อมา ปโต สฺมึสฺมานํ วา”ติ วุตฺตาเทสาว.
“นเนฺววํ วิภตฺตาทิมฺหิ สโร อตฺถี”ติ. อตฺถิ, ตสฺสา ปน วิภตฺติยา ปโต ปรสฺสา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ นิคฺคหิตํ วุตฺตํ. กตฺถจิ “อํ ยมีโต ปสญฺญโต”ติ ยการาเทโส วุตฺโต. ตสฺมา วุตฺตปฺปการทสฺสนตฺถเมวาติ คเหตพฺพํ.
[๗๓] คาว เส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โคสทฺทนฺตสฺโสการสฺส เส วิภตฺติมฺหิ อาวาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. คาวาติ เอกํ ปทํ, เสติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. เอตฺถ จ ‘โคสฺส โอ โคโอ’อิติ เฉทํ กตฺวา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา โคสทฺทโต อาวาเทสาเปกฺขํ ฉฏฺฅึ กตฺวา ‘โคสฺส อาโว โคอาโว’ติ วิคฺคหํ กตฺวา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ‘คาโว เส’ติ วตฺตพฺเพ ‘โลปญฺจ ตตฺรากาโร’ติ โอการสฺส โลปํ กตฺวา ลุตฺตฏฺ-ฐาเน อการมาเนตฺวา ‘คาว เส’ติ วุตฺตตฺตา โคสทฺทสฺโสการสฺส อาวาเทโส โหติ เส วิภตฺติมฺหี”ตฺยตฺโถ.
คาวสฺสาติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน โคสทฺทโต “ชินวจนยุตฺตํ หี”ตฺยาทิ-มธิกิจฺจ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา สวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา โอการสฺส อาวาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “สาคโม เส”ติ สการาคเม กเต รูปํ.
[๗๔] โยสุ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โคสทฺทสฺโสการสฺส โยสุ วิภตฺตีสุ อาวาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโตว วาคฺคหณานุวตฺตนโต “โคสทฺทสฺ-โสการสฺส อาวาเทโส โหติ โยสุ วิภตฺตีสู”ติ อตฺโถ. จคฺคหณปฺปโยชนํ สยเมว วกฺขติ. อิมสฺสานนฺตรสุตฺเตเนกโยคากรณมิธ โยคหเณน ปฐมาทุติยาพหุวจนานํ คหิตภาววิญฺญาปนตฺถํ. ตถา หิ เตเนกโยเค กเต “คาว เส โยสุ เจ”ติ สุตฺตํ ภเวยฺย. เอวญฺจ สติ ทฺวินฺนํ ส-โยนมเปกฺขํ กตฺวา สตฺตมิพหุวจนํ กตนฺ”ติปิ จินฺตา ภเวยฺย. โยสูติ วุตฺเต ปน “โย จ โย จา”ติ วิคฺคหํ กตฺวา “โยโยสู”ติ วตฺตพฺเพ “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกเสสํ กตฺวา สตฺตมิพหุวจนํ กตํ. อญฺญถา พหุวจนเมว น สิยาติ วิญฺญายติ.
คาโว คจฺฉนฺตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ คาโวติ โคสทฺทโต ชิน-วจนาธิการมธิกิจฺจ วุตฺตนเยน ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา โอการสฺส อาวาเทสํ กตฺวา ตโต โยวจนสฺส “ตโต โยนโม ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ ทุติยาพหุวจนกรณเมว วิเสโส.
คาวี คจฺฉนฺตีติ เอตฺถ คาวีติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน โยวิภตฺตึ กตฺวา โอการสฺส อาวาเทสํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วา “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา โยวิภตฺติยา อีการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. คาวี ปสฺสนฺตีติ เอตฺถ จ ทุติยา-พหุวจนกรณเมว วิเสโส. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณํ กิมตฺถํ, นา-สฺมา-สฺมึสุ วจเนสุ อาวาเทโส โหตี”ติ อาห.
ตตฺถจคาเวนาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน โอการสฺส อาวาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺเสนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
คาวาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมาวจนํ กตฺวา จคฺคหเณน โอการสฺ-สาวาเทสํ กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ วตฺตมาเน “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมาวจนสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
คาเวติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สตฺตมฺเยกวจนสฺมึวิภตฺตึ กตฺวา จคฺคหเณ-โนการสฺสาวาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมึวจนสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
คาเวสูติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สตฺตมิพหุวจนํ กตฺวา จคฺคหเณโนการสฺ-สาวาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ คาวสทฺทนฺตสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๗๕] อวํมฺหิ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โคอิจฺเจตสฺโสการสฺส อาว-อวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. คาวคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต “โค อิจฺเจตสฺโสการสฺส อาว-อวาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
“นนุ เหฏฺฐา จคฺคหเณนาวาเทสสฺส จ อุปริ ‘โอ สเร เจ’ติ อวาเทสสฺส จุปลพฺภนโต น วตฺตพฺพเมวีทนฺ”ติ. น น วตฺตพฺพํ, กสฺมา, “โอ สเร เจ”ติ สมาสปเท วุตฺตํ. ตสฺมา อสมาเสปิ อวาเทสตฺถญฺจ, จคฺคหณํ สนฺธายาวุตฺเต อาวาเทโสว โหตี”ติ สงฺกา สิยา. ตํนิวารณตฺถญฺโจปาตตฺตา.
คาวํ, ควนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ โคสทฺทโต ชินวจนาธิการมธิกิจฺจ วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา “คาว เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โอกาสฺส อาว-อวาเทเส กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. อิตรานิ จคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ ควสฺสาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สวิภตฺตึ กตฺวา จคฺคหเณโนการสฺส อวาเทสํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ สการาคเม กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เกวลํ ปเนตฺถ อวาเทโสว วิเสโส.
[๗๖] อาวสฺสุ วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อาวอิจฺเจตสฺส คาวาเทสสฺส อนฺตสรสฺสุกาโร โหติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. อาวสฺสาติ เอกํ ปทํ, อุอิติ เอกํ ปทํ, วาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อาวสฺสาติ กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ เหฏฺฐา อาวาเทสสฺส วุตฺตตฺตา “โสเอว อิธ คหิโต”ติ วิญฺญายติ. “ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวมํมฺหี”ติอาทีสุ สติปิ อํคหเณ อิเหว วจนมฺปิ ตทตฺถเมว. เตนาห “คาวาเทสสฺสา”ติ. “อาวสฺส อ อาวอ”อิติ ฉฏฺฅิสมาสํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺสาโลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา อาเทสาเปกฺขํ ฉฏฺฅึ กตฺวา อาวสฺสาติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เตน ‘อาวอิจฺเจตสฺส คาวาเทสสฺส อนฺตสรสฺส อุการาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ.
“นนุ ‘คาว เส’ติ อิโต คาวคฺคหเณ วตฺตมาเน อสติปิ อิธ อาวคฺคหเณ สิชฺฌตี”ติ. “น สิชฺฌติ, อนนฺตเร อวาเทสสฺส วุตฺตตฺตา อุตฺตริปิ ตสฺเสวานุวตฺตนโต จ ‘โสว วตฺตตี’ติ สงฺกา สิยา, ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถมิห อาวคฺคหณํ กตนฺ”ติ.
คาวุ๊ติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน อํวิภตฺตึ กตฺวา “คาว เส”ติ อธิกิจฺจ “อวํมฺหิ จา”ติ โอการสฺส อาวาเทสํ กตฺวา “อวํมฺหิ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อาวา-เทสนฺตสฺสุการาเทสํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ วตฺตมาเน “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อุวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหิตาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. กิมุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๗๗] ตโต นมํ ปติมฺหาลุตฺเต จ สมาเส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ตโต โคสทฺทโต ปรสฺส นํวจนสฺส อํ โหติ, โค- อิจฺเจตสฺส โอการสฺส อวาเทโส โหติ ปติสทฺทสฺมึ ปเร อลุตฺเต จ สมาเส”ติ ญาปนตฺถํ. ตโตติ เอกํ, นนฺติ เอกํ, อนฺติ เอกํ, ปติมฺหีติ เอกํ, อลุตฺเตติ เอกํ, จาติ เอกํ, สมาเสติ เอกนฺติ สตฺตปทมิทํ สุตฺตํ. อิธ ตโตติ วุตฺตตฺตา “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา โคคหณสฺส “โคสทฺทโต”ติ อนุวตฺตนโต จ อวคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต จ ตโต โคสทฺทโต นํวจนสฺส อํ โหติ, โอการสฺส จ อวาเทโส โหติ ปติสทฺทสฺมึ ปเร อลุตฺเต จ สมาเส”ติ อตฺโถ.
“นนุ จ สมาเส สติ โลโป โหติ, อถ กสฺมา วุตฺตํ ‘อลุตฺเต”ติ. “อโลปสมาสสฺสาปิ สมฺภวา, ‘เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ’ติ เอตฺถ หิ จคฺคหณํปิ ตทตฺถเมเว”ติ.
“นนุ ‘ตโต นมํ ปติมฺหิ จ สมาเส’ติ วุตฺเตเยว นํวจนสฺส อํวจนโต สมาเส สติปิ นํวจนสฺส โลโป น โหตี’ติ วิญฺญายติ, อถ กสฺมา อลุตฺเตติ วุตฺตนฺ”ติ. สจฺจํ น วตฺตพฺพํ, เอวํ สนฺเตปิ สมาสสฺส สญฺญาวิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตํ.
ทุวิโธหิสมาโส ลุตฺตสมาโส จ อลุตฺตสมาโส จ. “สมาสียติ, สมสนํ วา สมาโส”ติ วุตฺตตฺตา ลุตฺตสมาโส ปากโฏว. อิตโร ปน อปากโฏ. ตสฺมา ‘ตโต นํวจนสฺส อํ โหติ ปติมฺหิ ปเร สมาเส’ติ วุตฺเต อญฺญตฺถ สมาเส สติ วิภตฺติโลโป โหติ, อิห ปน สมาเสติ จ วุตฺตํ. นํวจนสฺส อํ โหตีติ จ. ‘กึ นาเมตนฺ’ติ สงฺกา สิยา. ตสฺมา อีทิโส อลุตฺตสมาโส นามาติ ญาปนตฺถํ ‘อลุตฺเต’ติ อาห. โส ปน สมาเสติ ปเทน ตุลฺยาธิกรโณ. เตน ‘อลุตฺเต สมาเส’ติ สมฺพนฺโธ.
ควํปตีติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ฉฏฺฅิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา ปติสทฺทํ โยเชตฺวา “โคนํ ปตี”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลเป สมฺปตฺเต จคฺคหเณน โลปมกตฺวา “โคณ นํมฺหิ วา”ติ โคณาเทเส สมฺปตฺเต วาคฺคหเณนากตฺวา “คาว เส, อวํมฺหิ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นํวจนสฺส อมาเทสํ กตฺวา โคสทฺทนฺตสฺโสการสฺส อวาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โคปตีติ กิมุทาหรณํ. ตมฺปน โคสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา ปติสทฺทํ โยเชตฺวา “โคนํ ปตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลเป อกเตเยว อิมินา นํวจนสฺส อํอาเทเส สมฺปตฺเต โลเปตพฺพ-สมาสตฺตา อลุตฺตสมาโส น โหตีติ กตฺวา อมาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติ-โลปมฺหิ กเต รูปํ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต จคฺคหเณน อสมาเสปิ นํวจนฺส อํ โหติ. โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส อวาเทโส โหตีติ อาห. ตตฺถ ปน ควนฺติ อุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๗๘] โอ สเร จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหติ สมาเส”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. “คาว เส”ติ อิโต โคคหณสฺส จ “อวํมฺหิ จา”ติ อิโต อวคฺคหณสฺส จ อนนฺตรสุตฺตโต สมาสคฺคหณสฺส จ อนุวตฺตนโต โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหติ สมาเส”ติ อตฺโถ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
ควสฺสกนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ควสฺสกนฺติ “โค จ อสฺสโก จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาสสญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺ-ปโยคํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวํ กตฺวา โคสทฺทนฺตสฺส โอการสฺส “คาว เส, อวํมฺหิ จ, ตโต นมํ ปติมฺหาลุตฺเต จ สมาเส”ติ วตฺตมาเน อิมินา อวาเทสํ กตฺวา “โส นปุํสกลิงฺโค, ทิคุสฺเสกตฺตํ, ตถา ทฺวนฺเท ปาณิตูริย-โยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนญฺเจ”ติ อธิกิจฺจ “วิภาสา รุกฺขติณ-ปสุธนธญฺญชนปทาทีนญฺเจ”ติ นปุํสกลิงฺคตฺตเมกตฺตญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต วุตฺตนเยน เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิวจนสฺส อํอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสานิ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต จคฺคหเณน “อุวณฺณอิจฺเจวมนฺตานํ ลิงฺคานํ อุว-อว-อุราเทสา โหนฺติ สฺมึ-โยอิจฺเจเตสุ กฺวจีติ อาห.
ภุวิ, ปสโว, คุรโว, จตุโรติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภุวีติ ภูสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน อุวณฺณสฺส อุวาเทสํ กตฺวา “ตโต สฺมิมี”ติ เอตฺถ ตโตคหเณน สฺมึวจนสฺส อิการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวา-ทิมฺหิ กเต รูปํ.
ปสโว, คุรโวติ ปสุ-คุรุอิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ โยวิภตฺตึ กตฺวา จคฺคหเณน อุการสฺส อวาเทสํ กตฺวา “ตโต โยนโม ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน โยวจนสฺส โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. อิมานิ ปน อิมินาปิ สิชฺฌนฺตีติ ญาปนตฺถํ วุตฺตานิ. อญฺญถา ภุวีติ ภูสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสา อิการาเทสํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ ลสฺส อุวาเทเส กเตปิ สิชฺฌติ. อิตรานิ ปน ปสุ-คุรุอิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ โยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ “ลโต โวกาโร เจ”ติ โยวิภตฺติยา โวการาเทสํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตํ, โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ อธิกิจฺจ “เวโวสุ โล จา”ติ ลสฺสตฺเต กเต สิชฺฌติ.
จตุโรติ จตุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา อุการสฺส เอตฺถ จคฺคหเณน อุราเทสํ กตฺวา “ตโต โยนโม ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน โยวจนสฺส โอการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โคธโน, โควินฺโทติ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “คาโว ธนานิ ยสฺส โส”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อมาทโย ปรปเทภี”ติ อธิกิจฺจ “อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหี”ติ พหุพฺพีหิสมาสาทึ กตฺวา โคธนสทฺเท โอการสฺส สติปิ สมาเส สรปรตฺตาภาวา อิมินา อวาเทสมกตฺวา โควินฺโทติ วินฺทตีติ วินฺโท, “คาโว วินฺโท”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถติ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ ตปฺปุริสสมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต โควินฺทสทฺเท โอการสฺส จ สรปรตฺตาภาวา อิมินา อวาเทสมกตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทิญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๗๙] ตพฺพิปรีตุปปเท พฺยญฺชเน จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ตสฺส อวสทฺทสฺส อุปปเท ติฏฺฐมานสฺส พฺยญฺชเน ปเร โอวิปรีโต โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ตพฺพิปรีโตติ เอกํ ปทํ, อุปปเทติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. ตสฺส วิปรีโต ตพฺพิปรีโต. “ตสฺส ตพฺพิปรีโต ตตพฺพิปรีโต”ติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส ตสทฺทสฺส “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกเสสํ กตฺวา ตพฺพิปรีโตติ วุตฺตตฺตา จ “อวํมฺหิ จ, โอ สเร จา”ติ อิโต อโวคหณานญฺจานุวตฺตนโต “ตสฺส อวสทฺทสฺส อุปปเท ติฏฺฐมานสฺส ตสฺส โอการสฺส วิปรีโต โหติ พฺยญฺชเน ปเร”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ เอโก ตสทฺโท อวสทฺทมเปกฺขเต, เอโก โอสทฺทํ. เตน วุตฺตํ “ตสฺส อวสทฺทสฺส ตสฺส โอการสฺส วิปรีโต โหตี”ติ. โอการสฺส วิปรีโตติ อุกาโร อิธ คหิโต. โอกาโร หิ ทีโฆ. ตสฺมา ตสฺส รสฺสภูโต อุกาโร วิปรีโต. ตสฺส จ อูกาโรการา. อการาทีนมฺปิ เอเสว นโย.
อุคฺคเตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อว คเต, อว คจฺฉติ, อว คเหตฺวา”ติ เฉทํ กตฺวา “อวํมฺหิ จ, โอ สเร จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อวสทฺทสฺส อุการาเทสํ กตฺวา คการสฺส จ “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
นิปาตานํอเนกตฺถตฺตาจคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณมวธารณตฺถนฺ”ติ อาห. เอตฺถ จ อวธารณํ นาม นิวตฺตนํ. “กตฺถจิ นิวตฺตนตฺถนฺ”ติ วุตฺตํ โหติ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๘๐] โคณ นํมฺหิ วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ นํมหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. “คาว เส”ติ อิโต โคคหณํ มณฺฑูกคติกวเสน วตฺตเต. เตน “โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนาติ อตฺโถ. “โคโณ นํมฺหิ วา”ติ วตฺตพฺเพ “เสสโต โลปํ คสิปิ”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา วา “โลปญฺจ ตตฺรากาโร”ติ สนฺธึ กตฺวา วา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
โคณานนฺติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ฉฏฺฅิพหุวจนนํวิภตฺตึ กตฺวา “คาว เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โคสทฺทสฺส โคณาเทสํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีฆํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. โคนนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
โคณภูตานนฺติ โยควิภาเคน สิชฺฌติ. เตนาห “โยควิภาเคน โคณาเทโส โหติ โคณภูตานนฺติ. เอตฺถ จ โยควิภาโค นาม สุตฺตวิภาโค สุตฺตสฺส เทฺวธา กรณํ. “โคณ นํมฺหิ วา”ติ วุตฺเต โคณภูตานนฺติ เอตฺถ กิญฺจาปิ โคสทฺโท ทิสฺสติ, ตถาปิ นํวิภตฺติยาภาวา โคณาเทโส น ภเวยฺย, ตสฺมา โคโณติ วิภาโค กโต. ตทา ปน “โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ. เตน จ โคณ-ภูตานนฺติ เอตฺถ นํวิภตฺติยาภาเวปิ โคณาเทโส โหติ. น จ ปน โยควิภาคา อิฏฺฐปฺปสิทฺธีติ โคสฺวิตฺยาทีสุ อติปฺปสงฺโค โหติ. อถ วา อนนฺตรสุตฺเตเนกโยคํ กตฺวา “โคณ นํสุหินาสุ เจ”ติ วตฺตพฺเพ ภินฺนโยคกรณํ อเนน อวิภตฺติกสฺสาปิ โหตีติ ญาปนตฺถํ. เตเนวาห “โยควิภาเคนา”ติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ โยควิภาโค นาม สุตฺตสฺส ปุถุจฺจารณํ.
[๘๑] สุหินาสุ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สุ-หิ-นาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. วุตฺตนเยน โคคหณสฺส อนนฺตร-สุตฺตโต วาคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สุ-หิ-นาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ. สุ จ หิ จ นา จ สุหินา, ตาสุ สุหินาสุ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
โคเณสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โคเณสูติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สตฺตมิพหุวจนํ กตฺวา “คาว เส, โคณ นํมฺหิ วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โคสทฺทสฺส โคณาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ โคณสทฺทนฺตสฺเสการาเทเส กเต รูปํ. โคเณหีติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติยาพหุวจนํ วา ปญฺจมิพหุวจนํ วา กตฺวา วุตฺตนเยน โคสทฺทสฺส โคณาเทสํ กตฺวา โคณสทฺทนฺตสฺส จ เอการาเทเส กเต รูปํ. โคเณนาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน โค-สทฺทสฺส โคณาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺส เอนาเทสํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โคสูติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. โคภีติ เอตฺถ “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ หิวิภตฺติยา ภฺยาเทโส โหติ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต จคฺคหเณน สฺยาทิ-เสเสสุ ปุพฺพุตฺตรวจเนสุปิ โคณ-คุ-ควยาเทสา โหนฺตีติ อาห.
ตตฺถจโคโณติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สิวิภตฺตึ กตฺวา จคฺคหเณน โคสทฺทสฺส โคณาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โคณาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา โคสทฺทสฺส จ โคณาเทสํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โย-วจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โคณนฺติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา โคสทฺทสฺส โคณา-เทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. โคเณติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา โคสทฺทสฺส จ โคณาเทสํ กตฺวา วุตฺตาธิการมธิกิจฺจ “สพฺพ-โยนีนมาเอ”ติ โยวิภตฺติยา เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โคณสฺสาติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา กตฺวา โคสทฺทสฺส จ โคณาเทสํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ สการาคเม กเต รูปํ.
โคณมฺหา, โคณมฺหีติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺมา-สฺมึวิภตฺติโย กตฺวา โคสทฺทสฺส จ โคณาเทสํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สฺมา-สฺมึนํ มฺหา-มฺหิอาเทเส กเต รูปานิ.
คุนฺนนฺติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺถิพหุวจนํ วา ฉฏฺฅิพหุวจนํ วา กตฺวา โคสทฺทสฺส จ คุอาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วา “โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหี”ติ เอตฺถ จคฺคหณสฺส นิปาตตฺตา นิปาตานญฺจาเนกตฺถตฺตา เตน วา “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา ตสฺส วคฺคนฺตํ ปาเปตฺวา วา “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตา-เทสโลปาคมา เจ”ติ วา “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา “ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา นํมฺหิ นการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ ปรกฺขรํ นีเต รูปํ.
ควเยหีติ โคสทฺทโต วุตฺตนเยน หิวิภตฺตึ กตฺวา โคสทฺทสฺส จ ควยาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อาเทสนฺตสฺส เอการาเทเส กเต รูปํ.
[๘๒] อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฌ-ล-เปหิ ปรสฺส อํวจนสฺส มการสฺส จ นิคฺคหิตาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อํโมติ เอกํ ปทํ, นิคฺคหิตนฺติ เอกํ ปทํ, ฌลเปหีติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “ฌ-ล-เปหิ ปโร อํ-โม นิคฺคหิตํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. วุตฺติยํ ปน “อาเทสาเทสิวิธานนฺติ กตฺวา ตทนุรูปวเสน อํวจนฺส มการสฺส จ นิคฺคหิตํ โหตี”ติ วุตฺตํ. การินํ ปฐมาย นิทฺทิสิตฺวา การิยสฺสุปโยควเสน นิทฺเทโส-ปฺยาเทสาเทสิวิธานเมว คมยตีติ สุตฺตํ ปน อํ-โม นิคฺคหิตํ ฌ-ล-เปหี”ติ อาห.
เอกสฺเสวหิอตฺถสฺสนานปฺปกาเรนปโยโคทิสฺสติ “เทวทตฺตสฺส รชฺชํ ปาปุณาติ, เทวทตฺโต รชฺชํ ปาปุณาติ, เทวทตฺโต ราชา โหตี”ติ. น จ ตํ วิรุชฺฌติ.
“นนุ จ สุตฺตาธิปฺปายสฺสานุวตฺตนโต วุตฺติ, อิธ ปน กสฺมา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ. สุตฺตาธิปฺปายทีปนตฺถํ. เอวํ นิทฺเทโสปิ อาเทสาเทสิวิธานเมว คมยตีติ ตเมว ทีเปนฺโต เอวํ สุตฺตมาห. ตตฺถ จ ตทธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต เอวํ วุตฺติมาห. สุตฺตสฺส หิ ทุวิโธ อตฺโถ มุขฺยตฺโถ อธิปฺปายตฺโถ จ. ตตฺถ จ มุขฺยตฺโถ “สาคโม เส’ติอาทีสุ เส วิภตฺติมฺหิ สการาคโม โหตี”ติอาทิ. อธิปฺปายตฺโถ “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ’ตฺยาทีสุ สํ-สาสุ เอกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสู”ตฺยาทิ. อุภยตฺถสฺสาปิ วตฺตนโต หิ วุตฺติ. ตสฺมา เจวํ วุตฺติยํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
อคฺคินฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคินฺติ อคฺคิสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อิวณฺณสฺส ฌสญฺญํ กตฺวา อํวิภตฺติสฺส จีมินา นิคฺคหิตาเทเส กเต รูปํ.
อิตฺถินฺติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน อํวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อิตฺถิวาจกสฺส อิวณฺณสฺส ปสญฺญํ กตฺวา อํวิภตฺติสฺส อิมินา นิคฺคหิตาเทสํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ อฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ. รตฺตินฺติ รตฺติสทฺทโต อมาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
ปุลฺลิงฺคนฺติอาทีนิ มการวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ จ ปุลฺลิงฺคนฺติ “ปุมสฺส ลิงฺคนฺ”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาสํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาสสญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวํ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต ปุมลิงฺคนฺติ วตฺตพฺเพ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ อธิกิจฺจ ปุมสฺส ลิงฺคาทีสุ สมาเสสูติ ปุมสทฺทนฺตสฺส สรสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปการสฺมึ อุการสฺส ลสญฺญํ กตฺวา อิมินา มการสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา ปุํลิงฺคนฺติ วตฺตพฺเพ นิคฺคหิตสฺส “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “พฺยญฺชเน เจ”ติ โลปํ กตฺวา ลการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา วา “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณน ลการาเทสํ กตฺวา วา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ปุมฺภาโวติ อิทํ ปน “ปุมสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน สมาสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิธ ปน นิคฺคหิตสฺส โลปาภาโวว วิเสโส. ปุงฺโกกิโลติ เอตฺถาปิ “ปุมา จ โส โกกิโล จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ กมฺมธารยสมาสาทึ กตฺวา มการสฺส อการโลเป กเต นิคฺคหิตาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อคฺคินาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคินาติ อคฺคิสทฺทโต วุตฺต-นเยน ตติเยกวจนนาวิภตฺตึ กตฺวา อิวณฺณสฺส จ ฌสญฺญํ กตฺวา สติปิ ฌสฺมึ อํวจนสฺส มการสฺส จาภาวา อิมินา นิคฺคหิตสฺมึ อกเต รูปํ. ภิกฺขุนาติ สุวิญฺเญยฺยเมว.
รตฺติยาติ รตฺติสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา อิตฺถิวาจกสฺส อิวณฺณสฺส จ ปสญฺญํ กตฺวา สติปิ ปสฺมึ อํ-มาภาวา นิคฺคหิตมกตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนมิ”ติ อธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ นาวจนสฺส ยาเทเส กเต รูปํ. อิตฺถิยาติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน นาวจนํ กตฺวา อิตฺถิวาจกสฺส อิวณฺณสฺส ปสญฺญํ กตฺวา สติปิ ปสฺมึ อํ-มาภาวา นิคฺคหิตมกตฺวา วุตฺตนเยน นาวจนสฺส ยาเทสํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ อฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ.
สุขนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตมฺปน สุปุพฺพสฺส ขนุ=อวธารเณตีมสฺส “สุฏฺฅุ ทุกฺขํ ขนตี”ติ วา อตฺเถ ขาท=ภกฺขเนตีมสฺส “สุฏฺฅุ ทุกฺขํ ขาทตี”ติ วา อตฺเถ “สํหนาญฺญาย วา โร โฆ”ติ รปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต วา สุข-ทุกฺข=ตกฺกิริยายนฺตีมสฺส “สุขยตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา วา อากาสวาจเกน ขสทฺเทน สห “สุกรํ ขมสฺสา”ติ อตฺเถ พหุพฺพีหิสมาสํ กตฺวา วา ยถา ตถา วา “ตทฺธิต-สมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน อํวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ อํวิภตฺติมฺหิ ฌ-ล-ปาภาวา อิมินา นิคฺคหิตมกตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ปรสรสฺส ทีเฆ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
“นนฺวิห ‘ฌ-ล-เปหี’ติ อวตฺวา ‘ปสญฺญสฺส จา’ตีมสฺสานนฺตรํ เตหิ ‘อํโม นิคฺคหิตนฺ’ติ วุตฺเตเยว “ฌลานมิยุวา สเร วา’ติ อิโต ฌ-ลคฺคหณสฺส จ ‘ปสญฺญสฺส จา’ติ อิโต ปคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต อธิปฺเปตตฺโถ สิชฺฌเตวาติ. สจฺจํ สิชฺฌติ, เอวํ สนฺเตปิ ฌลเปหีติ ปุนารภิตฺวา คหณํ, ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตานํ ฌ-ลคฺคหณานํ อนุวตฺตนโต วาคฺคหณมปิ วตฺตเตอิติ สนฺเทโห ชาเยยฺยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ. น จ สเรคหณานุวตฺตนสงฺกานิวตฺตนตฺถนฺติ สกฺกา มนฺตุํ ตตฺเถว นิมิตฺตสมฺภาวา. เตนาห “ปุนารมฺภคฺคหณํ วิภาสา นิวตฺตนตฺถนฺ”ติ. อยํ ปเนตฺ-ถตฺโถ “ปุนารภิตฺวา คหณนฺ”ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ “ฌลานมิยุวา สเร วา’ติอาทีสุ สติปิ ฌ-ลคฺคหเณ ปุน ฌลเปหีติ อารภิตฺวา คหณํ วิภาสา นิวตฺตนตฺถนฺ”ติ.
เอตฺถจอสุกสฺสปุนอารภิตฺวาคหณนฺตินิยมาภาเวปิยถาอชฺชุนสทฺโท กกุธ-ราม-สหายวาจโกปิ รามชฺชุนาติ วุตฺเต รามสทฺทสาหจริตาย รามสหายเมว วทติ, เอวํ ปุนารมฺภาติ จ วิภาสา นิวตฺตนตฺถนฺติ จ วุตฺต-วจนสาหจริตาย ฌ-ล-ปคฺคหณเมว วทตีติ ทฏฺฐพฺพํ. ฌลเปหีติ กิมตฺถนฺติ วตฺวา วุตฺตตฺตา วา ตเมวาเปกฺขํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
อคฺคินฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อคฺคิ, วธุ, ปฏุ, พุทฺธิ”อิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ วุตฺตนเยน อมาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๘๓] สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกติ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลโป โหติ, สรโลเป กเต ปกติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. “อมาทิมฺหิ สรโลโป โหติ, สรมฺหิ ลุตฺเต ปกติ จ โหตี”ติ อตฺโถ. อํ จ อาเทโส จ ปจฺจโย จ อมาเทสปจฺจยา. อมาเทสปจฺจยา อาทโย ยสฺส โส อมาเทสปจฺจยาทิ. ตสฺมึ อมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ. อาทิสทฺเทน อาคมํ สงฺคณฺหาติ. ตปฺผลํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. เตเนว เหกวจนํ กตํ.
“นนฺวมาเทสปจฺจยาทีนมฺปิ สราทิตฺตา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ อิมินาว สิชฺฌนโต ‘สรโลเป ตุ ปกตี’ติ วตฺตพฺพนฺ”ติ. น วตฺตพฺพํ. กสฺมา. ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ยตฺถ โลโป โหติ, ตตฺถ สพฺพตฺเถวีมสฺส ปเวสนโต จ, อิมินา สพฺพตฺถ ปกติภาวสฺส อนธิปฺเปตตฺตา จ, อมาทีสฺวสรูปานมฺปิ สมฺภวา “วา ปโร อสรูปา’ติ ปรสรสฺส จ โลปมาปชฺชนโต จ. เอวํ โหตุ. สรโลโปติ วุตฺตตฺตา จ ปกติปิ ตตฺเถว โหตีติ สุวิญฺเญยฺยตฺตา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ ตุ ปกตี”ติ วตฺตพฺพนฺติ. สจฺจํ วตฺตพฺพํ, ตตฺถ ปน ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. เอวํ โหตุ. อิธ ปน ปกติคฺคหเณ อสติปิ “สรา ปกตี พฺยญฺชเน”ตีมสฺสานนฺตรํ วุตฺเตเยว อธิปฺเปตตฺโถ สิชฺฌตี”ติ. สิชฺฌติ. เอวํ สนฺเตปิ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย วา โหติ ญาปกาย วา”ติ กตฺวา อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. อยํ เหตฺถตฺโถ “กตฺถจิ ปกติภาเวนากตฺวา ปุน สนฺธิปิ โหติ, วิการมฺปิ อาปชฺชตี”ติ. เตนาห “ปกติคฺคหณสามตฺเถน ปุน สนฺธิภาโว จ โหตี”ติ. อาทิ-ตุคฺคหณผลํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อิมสฺส จ “สรา ปกตี พฺยญฺชเน”ติ สุตฺตสฺส จ เภโท เหฏฺฐา วุตฺโตว.
ปุริสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุริสนฺติ ปุริสสทฺทโต ชินวจนา-ธิการมธิกิจฺจ วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ตสฺมึ ลุตฺเต “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ติ อธิกิจฺจ “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อสวณฺเณ สมฺปตฺเต “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ สมฺปตฺเต ตํ นิวาเรตฺวา อิมินา ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ปุริเสติ ปุริสสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา ตสฺส “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ เอการาเทสํ กตฺวา อิมินา สรโลปํ กตฺวา เอการสฺส อสวณฺเณ สมฺปตฺเต ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ปาปนฺติ ปาปสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ ตสฺส อมาเทเส กเต สรโลปํ กตฺวา อสวณฺเณ จ ทีเฆ จ สมฺปตฺเต ตํ นิวาเรตฺวา อิมินา ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ปาเปติ ปาปสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ อธิกิจฺจ “อโต นิจฺจนฺ”ติ ตสฺส นิการาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ นิการสฺเสการาเทสํ กตฺวา อิมินา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ปาปิโย, ปาปิฏฺโฐติ อิมานิ ปาปสทฺทโต “อยญฺจ ปาโป, อยญฺจ ปาโป, อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโป”ติ วา “สพฺเพ อิเม ปาปา, อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโป”ติ วา อตฺเถ วิเสเส “ตรตมิสิกิยิฏฺฐา”ติ อิย-อิฏฺฐปจฺจเย กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ เสสานญฺจ อปฺปโยคํ กตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรสฺสาสวณฺณาทิมฺหิ สมฺปตฺเต อิมินาว ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
อปฺปมาโท อมตํปทนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน “อปฺปมาโท อมตํ ปทนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา อมาเทสาทฺยภาวา สติปิ สรสฺมึ สรโต ปาทิมฺหา กเต รูปํ.
ปุริสสฺส, ทณฺฑินนฺติปิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน ปุริส, ทณฺฑีอิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ ยถากฺกมํ จตุตฺเถกวจนํ ทุติเยกวจนญฺจ กตฺวา สติปิ ปจฺจเย สรโลปาภาวา ปกติภาวมกตฺวา ปุริมสฺมึ “สาคโม เส”ติ เส วิภตฺติมฺหิ สาคมํ กตฺวา อิตรสฺมึ อํวจนสฺส “อํ ยมีโต ปสญฺญโต”ติ อธิกิจฺจ “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ นํอาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ภิกฺขุนี, คหปตานีติ ตุคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ ภิกฺขุนีติ ภิกฺขุสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี”ติ อินีปจฺจยํ กตฺวา สติปิ ปจฺจเย ตุคฺคหณมวธารณตฺถนฺติ วุตฺตตฺตา จ อวธารณสทฺทสฺส นิวตฺตนตฺถตฺตา จ อิมินา โลปาทิมกตฺวา “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
คหปตานีติ คหปติสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา สติปิ ปจฺจเย โลปาทิมกตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปติสฺสินีมฺหี”ติ ปติสทฺทนฺตสฺสตฺตํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต, ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปุพฺโพ เจ”ติ ทีฆาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เสยฺโยติอาทีนิ ปกติคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ เสยฺโย, เสฏฺโฐติ อิมานิ ปสตฺถสทฺทโต “สพฺเพ อิเม ปสตฺถา, อยมิเมสํ วิเสเสน ปสตฺโถ”ติ อตฺเถ วุตฺต-นเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจยาทึ กตฺวา “วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเฐสู”ติ อธิกิจฺจ “ปสตฺถสฺส โส จา”ติ ปสตฺถสทฺทสฺส สาเทสํ กตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปกติภาเว สมฺปตฺเต ปกติคฺคหเณนากตฺวา “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ ปรสฺสาสวณฺณํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
เชยฺโย, เชฏฺโฐติ อิมานิ วุฑฺฒสทฺทโต “สพฺเพ อิเม วุฑฺฒา, อยมิเมสํ วิเสเสน วุฑฺโฒ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจยาทึ กตฺวา “วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเฐสู”ติ วุฑฺฒสทฺทสฺส ชาเทสํ กตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปกติภาเว สมฺปตฺเต วุตฺตนเยนาสวณฺณํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๘๔] อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อโฆ รสฺสมาปชฺชเต เอกวจน-โยอิจฺเจเตสุ ปเรสู”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. “อโฆ รสฺสมาปชฺชเต เอกวจน-โยสุ จา”ติ อตฺโถ. อปิคฺคหณผลญฺจ จคฺคหณผลญฺจ สยเมว วกฺขติ. น โฆติ อโฆ. ฌ-ล-ปานเมตํ อธิวจนํ.
อิตฺถินฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อิตฺถินฺติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหิตา-เทสํ กตฺวา อิมินา อฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ.
อิตฺถิโยติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน โยวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ. อิตฺถิยาติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา นาวจนสฺส “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ ยาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน รสฺเส กเต รูปํ. วธุนฺติอาทีนิ ตีณิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
ทณฺฑินนฺติ ทณฺฑีสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา อิมินา อฆสฺส รสฺสํ กตฺวา “อํ ยมีโต ปสญฺญาโต”ตฺยธิกิจฺจ “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ อํวจนสฺส นํอาเทเส กเต รูปํ.
ทณฺฑิโนติ ทณฺฑีสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สสฺส โนอาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน รสฺเส กเต รูปํ. โยวิภตฺตึ กตฺวา วา วุตฺตนเยน รสฺสํ กตฺวา “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ อธิกิจฺจ “โยนํ โน”ติ โยวจนสฺส โนอาเทเส กเต รูปนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
สยมฺภุนฺติ สยมฺภูสทฺทโต วุตฺตนเยน อํวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ตฺยธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ลสญฺญํ กตฺวา อิมินา อฆสฺส รสฺสํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหิตาเทเส กเต รูปํ.
สยมฺภุโวติ สยมฺภูสทฺทโต วุตฺตนเยน โยวิภตฺตึ กตฺวา “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ “ลโต โวกาโร จา”ติ โยวจนสฺส โวการาเทสํ กตฺวา อิมินา รสฺเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
กญฺญนฺติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กญฺญนฺติ กญฺญาสทฺทโต วุตฺตนเยน ทุติเยกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อธิกิจฺจ “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “อโฆ”ติ วุตฺตตฺตา สติปิ เอกวจนาทิมฺหิ อิมินา รสฺสมกตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กญฺญาโยติ กญฺญาสทฺทโต วุตฺตนเยน โยวจนํ กตฺวา อิมินา รสฺสมฺหา- กเต รูปํ. กญฺญายาติ กญฺญาสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนนฺ”ติ นาวจนสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อิตฺถีหิ, สยมฺภูหีติปิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน อิตฺถี, สยมฺภูอิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ วุตฺตนเยน หิวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ อฆตฺเต เอกวจน-โยนมภาวา รสฺสมฺหากเต รูปานิ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต จคฺคหณมวธารณตฺถนฺติ อาห. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ “สเจ เอกวจน-โยสฺวโฆ อตฺถิ, โส ‘น สิสฺมิมนปุํสกานี’ตีมสฺสาปิคฺคหณสฺส จ วิสเย ถเปตฺวา รสฺโส โหติเยวา”ติ. อวธารณสทฺโท หิ นิวตฺตนตฺโถ. อิทํ หิ วุตฺตฏฺ-ฐาเน อฆสฺส กทาจิปิ รสฺสตฺตานุปคมนํ นิวาเรติ.
นทิยา, นทิโยติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปน นทิยาติ นทีสทฺทโต วุตฺตนเยน ตติเยกวจนํ กตฺวา ปสญฺญญฺจ กตฺวา นาวจนสฺส ยาเทสํ กตฺวา อิมินา รสฺเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อิตฺถี, ภิกฺขุนีติ อปิคฺคหณ-ผลานิ.
ตานิกิญฺจาปิ ‘น สิสฺมิมนปุํสกานี’ติ อิมินาว สิชฺฌนฺติ, ตถาปิ อิมินาปิ สิชฺฌนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อิเหว วุตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพานิ. อถ วา “น สิสฺมิมนปุํสกานี’ติ อิทํ ปน นาสมฺปตฺเต วิธานํ, อถ โข สมฺปตฺเต นิยโม. อปิคฺคหเณเนว หิ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย โหตี”ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ “สเจ น สิสฺมิมนปุํสกานิ จ รสฺสมาปชฺชนฺเต, ตานิ อนปุํสกาเนวา”ติ.
[๘๕] น สิสฺมิมนปุํสกานิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สิสฺมิมนปุํสกานิ ลิงฺคานิ น รสฺสมาปชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต รสฺสคฺคหณมิห นคฺคหเณน สมฺพนฺโธ โหติ. เตน “สิสฺมึ อนปุํสกานิ ลิงฺคานิ น รสฺสมาปชฺชนฺเต”ติ อตฺโถ. น นปุํสกานิ อนปุํสกานิ. อิตฺถิปุมวจนานิ.
อิตฺถีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. โภติ อิตฺถีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ โภติ อิตฺถีติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน เจ”ติ อาลปเนกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ สิโน คสญฺญํ กตฺวา สติปิ อนปุํสกตฺเต สิโน อภาวา อิมินา น รสฺสมกตฺวา อิการสฺส ปสญฺญํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “ฌลปา รสฺสนฺ”ติ ปสฺส รสฺสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ คมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
เอตฺถจโภตีติ โภติ อยฺเยติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ภวนฺตสทฺทมภินิปฺ-ผาเทตฺวา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “นฺตุสฺส ตมีกาเร”ติ วตฺตมาเน “ภวโต โภโต”ติ ภวนฺตสทฺทสฺส โภตาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา โภตีสทฺทโต วุตฺตนเยน อาลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส จ คสญฺญํ กตฺวา สติปิ อนปุํสกตฺเต สิโน อภาวา อิมินา น รสฺสมกตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “ฌลปา รสฺสนฺ”ติ ปสฺส รสฺสํ กตฺวา วุตฺตนเยน คมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตนยาเนว.
สุขการิ ทานนฺติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สุขการีติ สุขสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สุขกรณสีโล, สุขกรณธมฺโม, สุขกรเณ สาธุการี”ติ อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี เจ”ติ ณีปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สติปิ สิสฺมึ ทานสทฺเทน ตุลฺยาธิกรณตฺตา อนปุํสกตฺตาภาวา อิมินา น รสฺสมกตฺวา อนนฺตรสุตฺเตน รสฺสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรํ ตสฺสทิสเมว.
สีฆยายีติ สีฆสทฺทูปปทสฺส ยา=ปาปุณเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สีฆ-ยายนสีโล”ตฺยาทีสฺวตฺเถสุ วุตฺตนเยน ณีปจฺจยาทึ กตฺวา ณมฺหิ ลุตฺเต “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ตฺยธิกิจฺจ “อาการนฺตานมาโย”ติ ธาตฺวนฺตสฺสายาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๘๖] อุภาทิโต นมินฺนํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อุภอิจฺเจวมาทิโต นํวจนสฺส อินฺนํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. “อุภอิจฺเจวมาทิโต นํวจนสฺส อินฺนํ โหตี”ติ อตฺโถ.
อุภินฺนนฺติ อิทํ ปน ทฺวิสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺถึ วา ฉฏฺฅึ วา พหุวจนํ กตฺวา “โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ทฺวิสทฺทสฺส อุภาเทสํ กตฺวา อิมินา นํวจนสฺส อินฺนํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อาทิคฺคหเณน ทุวินฺนนฺติอาทึ สงฺคณฺหาติ. ตํ ปน ทฺวิสทฺทโต วุตฺตนเยน จตุตฺถึ วา ฉฏฺฅึ วา พหุวจนํ กตฺวา เตเนว จคฺคหเณน ทุวิอาเทสํ กตฺวา อิมินา นํวจนสฺส อินฺนํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อุภเยสนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ทฺวิสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา เตเนว จคฺคหเณน ทฺวิสทฺทสฺส อุภยาเทสํ กตฺวา อิหาทิสทฺทสฺส ปการตฺถวาจกตฺตา จ, อิมสฺสา ตปฺปการตฺตา จ, อิมินา นํวจนสฺส อินฺนมกตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สํอาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ เจ”ติ อการสฺเสตฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๘๗] อิณฺณมิณฺณนฺนํ ตีหิ สงฺขฺยาหิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ตีหิ สงฺขฺยาหิ นํวจนสฺส อิณฺณํ-อิณฺณนฺนํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต นํคหณสฺสานุ-วตฺตนโต ตีหิ สงฺขฺยาหิ นํวจนสฺส อิณฺณํ-อิณฺณนฺนํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ “ตีหิ สงฺขฺยาหี”ติ อิเมสํ ติสทฺทวาจกตฺตา “ติโต สงฺขฺยาโต”ติ วตฺตพฺเพ “ตีหิ สงฺขฺยาหี”ติ พหุวจนนิทฺเทโส “สงฺขฺยาวาจกโต ติสทฺทโต พหุ-วจนเมว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรนาธิปฺปาย-วิญฺญาปนตฺถํ.
ติณฺณํ, ติณฺณนฺนนฺติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน ติสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา นํวจนสฺสาเทสทฺวเย กเต รูปานิ. ทฺวินฺนนฺติ กิมุทา-หรณํ. ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
[๘๘] โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โยสุ กตนิการโลเปสุ สพฺเพ สรา ทีฆมาปชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. นิกาโร จ โลปญฺจ นิการโลปานิ. กตานิ นิการโลปานิ เยสํ ตานิ กตนิการโลปานิ. เตสุ กตนิการโลเปสุ. โยสฺวีติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ. โยสฺวีติ อิทํ ปน “โย จ โย จ โยโยสู’ติ วตฺตพฺเพ ‘สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ’ติ เอกเสสํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. ตานิ ปนตฺถโต ปถมาทุติยาพหุวจนานิ. อยํ ปเนตฺถ ปิณฺฑตฺโถ “โยวิภตฺตีนํ นิการาเทเส จ กเต โลเป จ กเต ปุพฺเพ สพฺเพ สรา ทีฆมาปชฺชนฺเต”ติ.
อคฺคีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคีติ อคฺคิสทฺทโต วุตฺตนเยน โยวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อิวณฺณสฺส ฌสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ โยวิภตฺติยา โลปํ กตฺวา อิมินา ทีเฆ กเต รูปํ. ภิกฺขฺวาทีนิ อฏฺฅิ-ปริยนฺตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อิทํ ปเนตฺถ นานาตฺตํ. ภิกฺขุสทฺทโต ปรสฺส ลนิมิตฺตํ โลปญฺจ, รตฺติ-ยาคุสทฺทโต ปรสฺส ปนิมิตฺตํ โลปญฺจ.
อฏฺฅีนีติ อฏฺฅิสทฺทโต โยวิภตฺตึ กตฺวา “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ อธิกิจฺจ “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ ตสฺส นิการาเทสํ กตฺวา อิมินา ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว วุตฺตสทิสาเนว.
สพฺพานีติ สพฺพสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ อธิกิจฺจ “อโต นิจฺจนฺ”ติ ตสฺส นิการาเทสํ กตฺวา อิมินา ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว ตสฺสทิสาเนว.
กานีติ กึสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน โยวจนสฺส นฺยาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว. อมูนีติ อมุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ ตสฺส นฺยาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตสฺสทิสเมว.
อคฺคีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ “อคฺคิ, ภิกฺขุ, รตฺติ, ยาคุ”อิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ วุตฺตนเยน ปถมาสิวิภตฺตึ กตฺวา โยวจนานมภาวา อิมินา ทีฆ-มกตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปานิ.
สพฺโพ, โยติ “สพฺพ, ย”อิจฺเจเตหิ สพฺพนาเมหิ วุตฺตนเยน สิวิภตฺตึ กตฺวา ทีฆมกตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
โสติ ตสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ อธิกิจฺจ “เอตเตสนฺโต”ติ ตการสฺส สการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สิสฺโสการา-เทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โกติ กึสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กาเทสํ กตฺวา สิสฺโสการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อมุโกติ อมุสทฺทโต สิมฺหิ กเต “สพฺพนามการเต ปถโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต โก”ติ กการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน สิสฺโสการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อิตฺถิโยตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ อิตฺถิโย, วธุโยติ อิตฺถี-วธูสทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา สติปิ โยมฺหิ กตนิการโลปาภาวา ทีฆสฺมิมกเต รูปานิ.
สยมฺภุโวติ สยมฺภูสทฺทโต โยมฺหิ กเต วุตฺตนเยน รสฺเส กเต “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ “ลโต โวกาโร เจ”ติ โยวจนสฺส โวการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ทีฆสฺมิมกเต รูปํ.
“นนุ จ ‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา’ติ วุตฺตตฺตา จ ทีโฆ ลพฺภเตว, อถ กสฺมา วุตฺตมิทนฺ”ติ. นิจฺจปริทีปนตฺถํ. เตนาห ปุนารมฺภคฺคหณํ กิมตฺถํ, นิจฺจทีปนตฺถนฺติ. อถ วา “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อิมสฺส อนนฺตรมิมสฺมึ วุตฺเต “กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ วุตฺเตเยว สิชฺฌติ อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาเมน โยนนฺตีมสฺส โยสูติ อนุวตฺตนโต, อถ กสฺมา โยสูติ วุตฺตนฺติ สงฺกา สิยา. ตนฺนิวตฺตนตฺถํปิ ปุนารมฺภคฺคหณํ นิจฺจทีปนตฺถนฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. ตสฺส ปนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยว. อคฺคีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เหฏฺฐา ตานิ วุตฺตาเนว.
[๘๙] สุนํหิสุ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สุ-นํ-หิอิจฺเจเตสุ ปเรสุ สพฺเพ ปรา ทีฆมาปชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. ทีฆคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สุ จ นํ จ หิ จ สุนํหิโย. เตสุ สุนํหิสุ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
อคฺคีสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคีสูติ อคฺคิสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ปุพฺพสรสฺส ทีเฆ กเต รูปํ. อคฺคีนนฺติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. “อคฺคินา, ปาณินา”ติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณ-มวธารณตฺถนฺ”ติอาทิมาห. ตตฺถ จ อวธารณํ นาม นิวตฺตนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ “สฺวาทิมฺหิ สติปิ ปรสฺมึ กตฺถจิ ทีฆํ น โหตี”ติ.
พฺรหฺมจารีสูติอาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิ ปน พฺรหฺมจาริ-ภิกฺขุ-ปาณิสทฺเทหิ ปฏิปาฏิยา สุ-นํ-หิวิภตฺติโย กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ทีฆสฺมิมกเต รูปานิ.
[๙๐] ปญฺจาทีนมตฺตํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปญฺจาทีนมนฺโต อตฺตมาปชฺชเต สุ-นํ-หิอิจฺเจเตสุ ปเรสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต สุ-นํ-หิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “ปญฺจาทีนมนฺโต อตฺตมาปชฺชเต สุ-นํ-หิสู”ติ อตฺโถ. ปญฺจสทฺโท อาทิ เยสํ เต ปญฺจาทโย. เตสํ ปญฺจาทีนํ. อนฺตาเปกฺขา ฉฏฺฅี. อิห ปน ปญฺจาทีนนฺติ กิญฺจาปฺยนิยมวเสน วุตฺตํ, ตถาปิ อนฺตาเปกฺขา ฉฏฺฅี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ หิ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ.
“นนุ ปญฺจาทโย จ อการนฺตา, อถ กสฺมา อตฺตมธีตนฺ”ติ. ปโยชนนฺตร-สมฺภวโต. อสติ หิ อิมสฺมึ อนนฺตรสุตฺเตน ทีโฆ วา สิยา ‘สุหิสฺวกาโร เอ’ติ เอตฺตํ วา. ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ. “นนฺวิมสฺสาปฺยการตฺตา ภวิตพฺพเมวา”ติ. น ภวิตพฺพํ. กสฺมา. สุตฺโตปเทสสฺส นิรตฺถกภาวาปชฺชนโต. ยทิ หิ สิยุํ, อิมินา อตฺตํ กตฺวา เอตฺตาทิกรณสฺสากตฺวาว กรณํ สุนฺทรนฺติ อิทเมวานชฺฌนียํ ภเวยฺย. อธีตญฺเจตํ. เตน ญายติ น เอตฺตาทโย โหนฺตีติ.
ปญฺจสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปญฺจสูติ ปญฺจสทฺทโต สุวิภตฺติมฺหิ กเต อการสฺส เอตฺตาทิมฺหิ สมฺปตฺเต ตํ นิวาเรตฺวา “สุนํหิสุ เจ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อตฺเต กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. “ปญฺจาทีนมา”ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ, อตฺตนฺติ ภาวนิทฺเทโส “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา อตฺถนฺตร-วิญฺญาปนตฺถํ. เตนาห “อตฺตมิติ ภาวนิทฺเทโส อุภยสาคมนตฺถนฺ”ติอาทิ.
ตตฺถจจตสฺสนฺนนฺติ จตุสทฺทโต นํมฺหิ กเต อิมินา สการทฺวเย อุการสฺส อตฺเต จ กเต รูปํ. อิตรํ ปน อุภยสาคมวเสน วุตฺตํ.
[๙๑] ปติสฺสินีมฺหิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. ปติสทฺทสฺสนฺโต อินีมฺหิ ปเร อตฺตมาปชฺชเตติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต อตฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “ปติสทฺทนฺตสฺส อินีมฺหิ ปเร อตฺตํ โหตี”ติ อตฺโถ.
คหปตานีตฺยุทาหรณํ. ตํ ปน คหปติสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี”ติ อินีปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ปติสทฺทนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต, ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปุพฺโพ เจ”ติ ปุพฺพสรสฺส ทีฆํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๙๒] นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นฺตุสฺสนฺโต สุ-นํ-หิ-โยสุ วิภตฺตีสุ อตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. สุ-นํ-หิคฺคหณสฺส จ อตฺตคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “นฺตุสฺสนฺโต สุ-นํ-หิ-โยอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ ปรภูเตสุ อตฺตมาปชฺชเต”ติ อตฺโถ. อนฺตคฺคหณผลญฺจ จคฺคหณผลญฺจ สยเมว วกฺขติ. “อสติปิ อนฺตคฺคหเณ ‘ปญฺจา-ทีนมตฺตนฺ’ติ เอตฺถ วิย อิหาปิ สิชฺฌตีติ นิรตฺถกมิหนฺตคฺคหณนฺติ. สจฺจํ, ตถาปิ ปญฺจาทีนมนฺตสฺเสว โหติ, นฺตุสฺส ตุ กทาจิ อนฺตสฺส กทาจิ สพฺพสฺส วา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ อุตฺตรสุตฺตตฺถญฺจ อนฺตคฺคหณํ กตํ.
คุณวนฺเตสูตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คุณวนฺเตสูติ คุณสทฺทโต “คุโณ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “คุณาทิโต วนฺตู”ติ วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สุวิภตฺตึ กตฺวา “สุนํหิสุ จ, ปญฺจาทีนมตฺตํ”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ ตสฺส เอตฺเต กเต รูปํ.
คุณวนฺตานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อตฺเต กเต “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีฆเมว วิเสโส. คุณวนฺเตหีติ อิทํ ปน วุตฺตนยเมว. คุณวนฺตาติ วุตฺตนเยน คุณวนฺตุสทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา โยวจนํ กตฺวา อิมินา อตฺตํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อิสีนนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. คุณวาติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน คุณวนฺตุสทฺทโต สิมฺหิ กเต สุ-นํ-หิ-โยนมภาวา อิมินา อตฺตมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ตฺยธิกิจฺจ “อา สิมฺหี”ติ นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺเตนาติ อิมานิ จคฺคหณผลานิ. ปจฺฉิมสฺมึ นาวจนสฺส “อโต เนนา”ติ เอนาเทโส โหติ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. คุณวนฺตีติ อนฺตคฺคหณผลํ. ตํ ปน คุณวนฺตุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา อนฺตคฺคหเณน นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา โยวจนสฺส อิการญฺจ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๙๓] สพฺพสฺส วา อํเสสุ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺส นฺตุปจฺจยสฺส อตฺตํ โหติ อํ-สอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺตคฺคหณสฺส นฺตุคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส อตฺตํ โหติ วิกปฺเปน อํ-สอิจฺเจเตสุ ปเรสู”ติ อตฺโถ.
สติมนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สติมนฺติ สติสทฺทโต “สติ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “สตฺยาทีหิ มนฺตู”ติ มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา สติมนฺตุสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตํ, นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส อตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ปน วาคฺคหเณน อตฺตมกตฺวา อนนฺตร-สุตฺเต จคฺคหเณน นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺเต กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
พนฺธุมสฺสาติ วุตฺตนเยน พนฺธุมนฺตุสทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน สพฺพสฺส นฺตุสฺสตฺตํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ สการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ ปน วาคฺคหเณน อตฺตมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ตฺยธิกิจฺจ “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส โตอาเทเส กเต รูปํ.
สติมา, พนฺธุมาติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน สติมนฺตุ-พนฺธุมนฺตุสทฺเทหิ สิวิภตฺตึ กตฺวา อํ-สานมภาวา อิมินา อตฺตมกตฺวา “คุณวา”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน วิภตฺติยา สห นฺตุสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๙๔] สิมฺหิ วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺตคฺคหณสฺส จ นฺตุสฺสคฺคหณสฺส จ อนฺตคฺ-คหณสฺส จานุวตฺตนโต สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ โหติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ. อนนฺตรสุตฺเต สติปิ วาคฺคหเณ อิธ วาคฺคหณกรณํ ตโต วาคฺคหเณ วตฺตมาเน สพฺพคฺคหณํปิ วตฺตติ, อิติ สงฺกา สิยา. ตนฺนิวตฺตนตฺถํ.
หิมวนฺโตติ อุทาหรณํ. ตํ ปน “หิโม อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน วนฺตุปจฺจยาทึ กตฺวา สิมฺหิ กเต “ปญฺจาทีนมตฺตํ, นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. หิมวาติ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๙๕] อคฺคิสฺสินิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อคฺคิสทฺทนฺตสฺส สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ อินิอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ อิโต อนฺตคฺ-คหณสฺส จ อนนฺตรสุตฺตโต สิมฺหิคฺคหณสฺส จ วาคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “อคฺคิสฺสนฺตสฺส อินิ โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ. อตฺตปฺปกรเณ อิมสฺสุจฺจารณํ สิมฺหิคฺคหณานุวตฺตนตฺถํ.
อคฺคินีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อคฺคิสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จ, สิมฺหิ วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อคฺคิสทฺทนฺตสฺส อินึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๙๖] โยสฺวกตรสฺโส โฌ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โยสุ วิภตฺตีสุ อกตรสฺโส โฌ อตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาป-นตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺตคฺคหณสฺสานุวตฺตนโต “โยสุ อกตรสฺโส โฌ อตฺต-มาปชฺชเต”ติ อตฺโถ. กโต รสฺโส ยสฺส โส กตรสฺโส. น กตรสฺโส อกตรสฺโส.
อคฺคโย, มุนโย, อิสโยติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อคฺคิ-มุนิ-อิสิสทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อิวณฺณสฺส ฌสญฺญํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ฌสฺส อตฺเต กเต รูปานิ. อคฺคีสูติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
ทณฺฑิโนติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ทณฺฑีสทฺทโต โยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺต-นเยน ฌสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา สติปิ ฌสฺมึ โยวิภตฺติมฺหิ จ กตรสฺสตฺตา อิมินา อตฺตมกตฺวา “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ อธิกิจฺจ “โยนํ โน”ติ โยวจนสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.
รตฺติโยติ รตฺติสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุ-วณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา สติปิ อกตรสฺสสฺมึ โยมฺหิ ฌสฺสาภาวา อตฺตมฺหา กเต รูปํ.
[๙๗] เวโวสุ โล จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เว-โวอิจฺเจเตสุ ปเรสุ อกตรสฺโส โล อตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺตคฺคหณสฺส อกตรสฺสคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “เว-โวอิจฺเจเตสุ ปเรสุ อกตรสฺโส โล อตฺตมาปชฺชเต”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ อตฺตคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
ภิกฺขเวติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภิกฺขเว, ภิกฺขโวติ อิมานิ ภิกฺขุ-สทฺทโต “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน เจ”ติ โยหิ กเต วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “อกตรสฺสา ลโต ยฺวาลปนสฺส เวโว”ติ โยวจนสฺส เว-โวอาเทสํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตํ, โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ลสฺส อตฺเต กเต รูปานิ.
เหตเว, เหตโวติ อิมานิ หิ=คติมฺหีตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “หนาทีหิ ณุนุตโว”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน โยวจนํ กตฺวา เว-โวอาเทสาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
สยมฺภุโวติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน สยมฺภู-เวสฺสภู-ปราภิภู-สทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา ลสญฺญญฺจ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ “ลโต โวกาโร เจ”ติ โยวจนสฺส โวการํ กตฺวา สติปิ ลสฺมึ โวกาเร จ อกตรสฺสตฺตาภาวา อิมินา อตฺตมฺหา กเต รูปานิ. เหตุนา, เกตุนา, เสตุนาติปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๙๘] มาตุลาทีนมานตฺตมีกาเร
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “มาตุลาทีนมนฺโต อานตฺตมาปชฺชเต อีกาเร ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. มาตุลสทฺโท อาทิ เยสนฺเต มาตุลาทโย. เตสํ มาตุลาทีนํ. ปการตฺโถ เจตฺถ อาทิสทฺโท.
มาตุลานีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน มาตุล-อยฺยก-วรุณสทฺเทหิ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาเว สมฺปตฺเต อิมินา มาตุลาทีนมนฺตสฺสานตฺตํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
ภิกฺขุนี, ชาลินี, คหปตานีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาทิมฺหิ เทฺว ภิกฺขุ-ชาลิสทฺเทหิ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี”ติ อินีปจฺจยํ กตฺวา มาตุลปฺปการตฺเต สติปิ อีการสฺสาภาวา อิมินา อานตฺตมกตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปุพฺพรูเป ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา อิตรสฺมึ “สรา สเร โลปนฺ”ติ โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ. อิตรํ เหฏฺฐา วุตฺตํ.
นชฺโชติอาทีนิ อานตฺตคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ นชฺโชติ วุตฺตนเยน นที-สทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา ตโต โยวิภตฺตึ กตฺวา วิภตฺติยา สห ปรสฺส ทีการสฺส อานตฺตคฺคหเณน “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา ชฺโชอาเทเส กเต รูปํ. นชฺชาติ นทีสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา วิภตฺติยา สห ปรสฺส ทีการสฺส ชฺชา-อาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ ปน ตโต ตีราเปกฺขํ กตฺวา ฉฏฺเฐกวจนํ กตฺวา นเยน วิภตฺติยา สห ปรสฺส ทีการสฺส ชฺชาเทเส กเต รูปํ.
[๙๙] สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สฺมา-หิ-สฺมึอิจฺเจเตสํ วิภตฺตีนํ ปฏิปาฏิยา มฺหา-ภิ-มฺหิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สฺมา จ หิ จ สฺมึ จ สฺมาหิสฺมึโย. เตสํ สฺมาหิสฺมึนํ. “หิสฺมา-สฺมึนนฺ”ติ วตฺตพฺเพ ปฏิปาฏิยา อวตฺวา เอวํ วจนํ, สฺมาคหณํ อุตฺตรตฺราปิ วตฺตตีติ ญาปนตฺถํ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรน อธิปฺปายวิญฺญาปนํ.
ปุริสมฺหาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน ปุริสสทฺทโต สฺมา-หิ-สฺมึ-วิภตฺติโย กตฺวา อิมินา มฺหา-ภิ-มฺหิอาเทเส กเต รูปานิ. อิตรานิ วาคฺคหณ-ผลานิ. วณฺณวนฺตนฺติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน วณฺณวนฺตุ-อคนฺธก-มหนฺต-ฉตฺตสทฺเทหิ อํวิภตฺตึ กตฺวา สฺมาทีนมภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๑๐๐] น ติเมหิ กตากาเรหิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ต-อิมอิจฺเจเตหิ กตากาเรหิ สฺมา-สฺมึนํ มฺหา-มฺหิ-อิจฺเจเต อาเทสา น โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. สฺมา-สฺมึคหณสฺส มฺหา-มฺหิคฺคหณสฺส จ อนุวตฺตนโต “ต-อิมอิจฺเจเตหิ กตากาเรหิ สฺมา-สฺมึนํ มฺหา-มฺหิอิจฺเจเต อาเทสา น โหนฺตี”ติ อตฺโถ. หิสฺมึ อตฺตสฺเสวาภาวา อตฺตโตปิ หิ-ภิคฺคหณํ นานุวตฺตเต. โต จ อิโม จ ติมา. เตหิ ติเมหิ. กโต อกาโร เยสํ เต กตาการา. เตหิ กตากาเรหิ.
อสฺมา, อสฺมึติ อิมานิ อุทาหรณานิ. ตสทฺทโต สฺมา-สฺมึวิภตฺติโย กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อธิกิจฺจ “สสฺมาสฺมึสํสา-สฺวตฺตนฺ”ติ ตสทฺทสฺส อตฺตํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺเตน อาเทเส สมฺปตฺเต กตาการตฺตา อิมินา สฺมา-สฺมึนํ มฺหา-มฺหิอาเทเส อกเต รูปานิ. อปรานิ อสฺมา, อสฺมึติ อิมสทฺทโต สฺมา-สฺมึวิภตฺติโย กตฺวา “ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถํ, สสฺมา-สฺมึสํสาสฺวตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “อิมสทฺทสฺส เจ”ติ อิมสทฺทสฺส อตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน อาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ตสฺมึ อกเต รูปานิ. ตมฺหาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๐๑] สุหิสฺวกาโร เอ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สุ-หิอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ อกาโร เอตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สพฺเพสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ สพฺเพสูติ สพฺพสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา สพฺพสทฺทนฺตสฺส เอตฺเต กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยานิ. ตตฺถ จ กึสทฺทสฺส “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กาเทโส โหติ.
[๑๐๒] สพฺพนามานํ นํมฺหิ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺเพสํ สพฺพนามานํ อกาโร เอตฺตมาปชฺชเต นํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต อการคฺคหณสฺส เอการคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สพฺพนามานํ อกาโร นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ เอตฺต-มาปชฺชเต”ติ อตฺโถ. จคฺคหณเมการคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
สพฺเพสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺเพสนฺติ สพฺพสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อการสฺส เอตฺตํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สํอาเทเส กเต รูปํ. เยสนฺติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. สพฺเพสานนฺติอาทีสุ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ สานํอาเทโสว วิเสโส.
อมูสํ อมูสานนฺติ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน อมุสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา สติปิ สพฺพนามตฺเต อนการนฺตตฺตา อิมินา เอตฺตมกตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตนเยน นํวจนสฺส สํ-สานํอาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๐๓] อโต เนน
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการนฺตโต นาวจนสฺส เอนาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยานิ.
ตตฺถจอเนนาติ อิมสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา”ติ อธิกิจฺจ “อนิมิ นามฺหิ เจ”ติ อิมสทฺทสฺส อนาเทสํ กตฺวา อิมินา นาวจนสฺส เอนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. มุนินา, อมุนา, ภิกฺขุนาติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตสฺมาติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๐๔] โส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการนฺตสทฺทโต อุตฺตรสฺส สิวจนสฺส โอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อนนฺตรสุตฺตโต อโตอิตฺยนุวตฺตนโต “สิสฺส โอ”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาสํ กตฺวา เตเนว ตปฺปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาส-สญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสเร ลุตฺเต เนตพฺเพ นีเต สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต “โส”ติ รูปตฺตา จ อการนฺตโต ปรสฺส สิวจนสฺส โออิตฺยยมาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ.
สพฺโพติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺโพติ สพฺพสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สิวจนสฺส โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ปุริสานนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํปิ สุวิญฺเญยฺยํ.
สยมฺภูติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สยํสทฺทูปปทสฺส ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิมฺหิ ลุตฺเต กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สติปิ สิสฺมึ อนการนฺตตฺตา อิมินา สิวจนสฺส โอการมกตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
[๑๐๕] โส วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการนฺตโต ปรสฺส นาวจนสฺส โสอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “อโต เนนา”ติ อิโต อโตคหณญฺจ นาคหณญฺจ วตฺตเต. “อโต เนนา”ติ อิมสฺส อนนฺตรํ อิมสฺสาวจนํ “โส”ติ อิมสฺส นิจฺจทีปนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อตฺถโสติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อตฺถโสติ อตฺถสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นาวจนสฺส โสอาเทเส กเต รูปํ. สุตฺตโส-ติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ปาเทนาติอาทิ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๐๖] ทีโฆเรหิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ทีฆ-โอรอิจฺเจเตหิ สฺมาวจนสฺส โสอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ อิโต สฺมาคหณสฺส มณฺฑูกคตฺยนุวตฺตนโต “ทีฆ-โอรอิจฺเจเตหิ สฺมาวจนสฺส โสอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ อตฺโถ.
ทีฆโส, โอรโสติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ทีฆ-โอรอิจฺเจเตหิ สฺมาวจนํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา, โส วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สฺมาวจนสฺส โสอาเทเส กเต รูปานิ. ทีฆมฺหา, โอรมฺหาติ วาคฺคหณผลานิ. ตานิปิ อิตรานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๐๗] สพฺพโยนีนมาเอ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการโต สพฺเพสํ โย-นีนํ อา-เออาเทสา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อโตคหณมิหานุวตฺตเต วาคฺคหณญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. โย จ โย จ นิ จ นิ จ โยนิโย. สพฺเพ โยนิโย สพฺพโยนิโย. เตสํ สพฺพโยนีนํ. “โยนีนนฺ”ติ อวตฺวา สพฺพคฺ-คหณํ ทฺวินฺนญฺจ โยนํ ทฺวินฺนญฺจ นีนํ คหิตภาววิญฺญาปนตฺถํ. โยวจนํ หิ ทุวิธํ ปฐมาพหุวจนํ ทุติยาพหุวจนญฺจ. นิอาเทโสปิ ทุวิโธ “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ ทฺวินฺนํ โยนํ วุตฺตตฺตา, อิธ ปน “โยนีนนฺ”ติ วุตฺเต ปฐมาพหุวจนํ ตปฺปฏิพทฺธนิอาเทสํ วา, ทุติยาพหุวจนํ ตปฺปฏิพทฺธนิอาเทสํ วา คเหตฺวา โยนีนนฺติ พหุวจนํ กตฺวา วุตฺตนฺติปิ สงฺกา สิยา. ตํนิวตฺตนตฺถํ สพฺพคฺคหณํ กตํ. เตน สพฺพโยวจเน สพฺพนิอาเทเส จ สพฺพคฺคหเณน สงฺคณฺหาตีติ ทฏฺฐพฺพํ. อิธ จ ปฐมาพหุวจนสฺส ตปฺปฏิพทฺธนิอาเทสสฺส จ อาการาเทโส โหติ, ทุติยาพหุวจนสฺส ตปฺปฏิพทฺธนิอาเทสสฺส จ เอการาเทโส โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. เตนาห วุตฺติยํ “ยถาสงฺขฺยนฺ”ติ.
ปุริสาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุริสาติ ปุริสสทฺทโต ปฐมาโย-วจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปุริเสติ ตสฺมาว ทุติยาโยวจนํ กตฺวา ตสฺสีมินา เอการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
รูปาติ รูปสทฺทโต ปฐมาโยวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ อธิกิจฺจ “อโต นิจฺจนฺ”ติ ตสฺส นิอาเทสํ กตฺวา ตสฺสีมินา อาการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. รูเปติ ตสฺมาว ทุติยาโยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน นฺยาเทสํ กตฺวา ตสฺสีมินา เอการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อคฺคโย, มุนโย, อิสโยติ วาคฺคหณผลานิ. เตสํ ปน อคฺคิ-มุนิ-อิสิสทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ ฌสฺส อตฺตํ กตฺวา เหฏฺฐา วาคฺคหณสฺส กฺวจตฺถ-ทีปนญฺจ กตฺวา สติปิ อการโต ปรสฺมึ โยมฺหิ วาคฺคหเณน อิมินา อาเทเส อกเต รูปานิ. ปุริสสฺส รูปสฺสาติปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
ทณฺฑิโน, อคฺคี, มุนีติปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทณฺฑิโนติ ทณฺฑี-สทฺทโต โยวจนํ กตฺวา สติปิ โยมฺหิ อนการนฺตตฺตา อิมินาเทสมกตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ อธิกิจฺจ “โยนํ โน”ติ โนอาเทเส กเต รูปํ.
อคฺคีติ อคฺคิสทฺทโต โยมฺหิ กเต วุตฺตนเยน อาเทสมกตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ โยมฺหิ ลุตฺเต “โยสุ กตนิการ-โลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๐๘] สฺมาสฺมึนํ วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการโต สฺมา-สฺมึนํ ยถาสงฺขฺยํ อา-เออาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อโตคหณญฺจ อา-เอคหณญฺจานุวตฺตเต. วาคฺคหณํ อา-เอคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. เตนานุกฑฺฒิตมฺปิ จคฺคหณานุกฑฺฒิตํ วิย อุตฺตรตฺร นานุวตฺตเต. เหฏฺฐา วาคฺคหณสฺส กฺวจตฺถทีปนตฺถญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปุริสา, ปุริเสติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ปุริสสทฺทา สฺมา-สฺมึวิภตฺติโย กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา เตสํ ปฏิปาฏิยา อา-เออาเทเส กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ.
ทณฺฑินาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทณฺฑินาติ ทณฺฑีสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน รสฺสํ กตฺวา อนการนฺตตฺตา อิธ วุตฺต-วิธานมกตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา “สฺมา นา”ติ อธิกิจฺจ “ฌลโต เจ”ติ สฺมาวจสฺส นาอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๐๙] อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อการนฺตโต จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อโตคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จตุตฺถิยา เอกวจนํ จตุตฺเถกวจนํ. ตสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส. “อาย สสฺส ตู”ติ วตฺตพฺเพ จตุตฺถิวจนํ ฉฏฺฅิวิวชฺชนตฺถํ. “อาย จตุตฺถิยา ตู”ติ วตฺตพฺเพ เอกวจนคฺคหณํ จตุตฺถิพหุวจนวิวชฺชนตฺถํ. ตุคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
อตฺถายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อตฺถายาติ อตฺถสทฺทโต จตุตฺ-เถกวจนสวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตสฺสายาเทเส กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อิสิสฺสาติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
ปุริสสฺส มุขนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตมฺปิ สุวิญฺเญยฺยเมว. เอตฺถ จ มุข-สทฺทปฺปโยโค ฉฏฺฅฺยนฺตตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ปุริสานนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. ททาตีติ อิทมฺปิ จตุตฺถิภาววิญฺญาปนตฺถํ. สมณสฺสาติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตตฺถ จ ทาตา โหตีติ กตฺวา จตุตฺถิ-ภาววิญฺญาปนตฺถํ. ตุคฺคหเณน “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ อิทมฺปิ จตุตฺเถก-วจนสฺส ตฺถญฺจ โหติ.
อตฺถตฺถนฺติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อตฺถตฺถนฺติ อตฺถสทฺทโต จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา ตสฺส ตุคฺคหเณน ตฺถํอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๑๐] ตโย เนว จ สพฺพนาเมหิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพนาเมหิ อการนฺเตหิ สฺมา-สฺมึนํ เหฏฺฐา วุตฺตา ตโย อา-เอ-อายาเทสา เนว โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. อโต-คหณมิหานุวตฺตเต. เอวคฺคหณํ “สพฺพทาปิ น โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา โย-นิคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ วา. จคฺคหณํ อโตคหณา-นุกฑฺฒนตฺถํ, ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อนนฺตรสุตฺตทฺวยมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. กึสทฺทสฺส กาเทโส เหฏฺฐา วุตฺตนโยว.
ปาปาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปาปา, ปาเปติ อิมานิ เหฏฺฐา ปุริสา, ปุริเสติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ญาตพฺพานิ. ปาปายาติ อิทํ ปน อตฺถายาติ อิมินาว สทิสํ.
[๑๑๑] ฆโต นาทีนํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฆโต ปเรสํ นาทีนเมกวจนานํ วิภตฺติคณานํ อายา-เทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อิโต อายคฺคหณเมกวจนคฺคหณญฺจานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กญฺญายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กญฺญายาติ กญฺญสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต “ตทฺธิต-สมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา ตโต นาวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อธิกิจฺจ “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นาวจนสฺ-สายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
รตฺติยา, วธุยาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วธุยาติ วธูสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา สติปิ นาทิมฺหิ ฆสฺสาภาวา อิธ วุตฺตวิธานมกตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ นาวจนสฺส ยาเทสํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ อฆสฺส รสฺเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
กญฺญนฺติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน กญฺญา-วิชฺชา-วีณา-คงฺคา-สทฺเทหิ อํวิภตฺตึ กตฺวา ฆโต นาทีนมภาวา อิมินา วุตฺตวิธิมกตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. สพฺพาสูติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๑๒] ปโต ยา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปโต ปเรสํ นาทีนเมกวจนานํ วิภตฺติคณานํ ยาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. เอกวจนคฺคหณญฺจ นาทิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. รตฺติยาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
รตฺตีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ รตฺตีติ รตฺติสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปสญฺญํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
กญฺญายาติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. รตฺตีนํ, อิตฺถีนนฺติปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ รตฺตีนนฺติ เอตฺถ “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ จา”ติ ทีโฆ โหติ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๑๓] สขโต คสฺเส วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สขโต คสฺส อการ-อาการ-อิการ-อีการ-เอการาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. วาคฺคหณํ ปคฺคหณสฺส นิวตฺตนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอคหณสฺส ปน คหิตากาโร “สรา สเร โลปนฺ”ติ เอตฺเถว วุตฺโต.
โภ สขาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน สขสทฺทโต ชินวจนาธิการ-มธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน เจ”ติ ปถเมกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ ตสฺส คสญฺญํ กตฺวา อิมินา คสฺส อาเทเส กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. ตตฺถ จ โภติ อาลปนตฺถนิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
[๑๑๔] ฆเต จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฆโต ปรสฺส คสฺส เอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺเต สติปิ เอคหเณ อิห เอคหณกรณํ เสสนิวตฺตนตฺถํ. คสฺสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ปน “อโฆ รสฺสเมก-วจนโยสฺวปิ เจ”ติ เอตฺถ วิย อวธารณตฺถํ.
โภติ อยฺเยติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อยฺย-กญฺญ-ขราติยสทฺเทหิ วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา ฆสญฺญํ กตฺวา อาลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส จ คสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา คสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๑๑๕] น อมฺมาทิโต
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อมฺมาทิโต คสฺส เอการาเทโส น โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. คสฺสคฺคหณเมคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อมฺมา-ติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน อมฺม-อนฺน-อมฺพ-ตาตสทฺเทหิ วุตฺตนเยน อา-ปจฺจยาทึ กตฺวา ฆสญฺญญฺจ กตฺวา อาลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส จ คสญฺญํ กตฺวา “สขโต คสฺเส วา”ติ อธิกิจฺจ “ฆเต เจ”ติ คสฺเสการาเทเส สมฺปตฺเต ตเมว สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ คมฺหิ ลุตฺเต รูปานิ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๑๖] อกตรสฺสา ลโต ยฺวาลปนสฺส เวโว
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อกตรสฺสา ลโต โยอาลปนสฺส เว-โวอาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. กโต รสฺโส ยสฺส โส กตรสฺโส. น กตรสฺโส อกตรสฺโส. ตสฺมา อกตรสฺสา. ลโตติ อิมินา ตุลฺยา-ธิกรณํ. โย จ โส อาลปโน จาติ ยฺวาลปโน. ตสฺส ยฺวาลปนสฺส.
ภิกฺขเวติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. สยมฺภุโวติ กิมุทาหรณํ. ตํปิ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. นาคิโยติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน นาคี-เธนุ-ยาคุสทฺเทหิ อาลปนโยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปสญฺญํ กตฺวา สติปิ ยฺวาลปเน ลสฺสาภาวา อิมินา อาเทสสฺมิมกเต รูปานิ.
เต เหตโว, เต ภิกฺขโวติ อิมานิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ เหตุ-ภิกฺขุ-สทฺเทหิ “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมาโยวจนํ กตฺวา ลสญฺญญฺจ กตฺวา สติปิ อกตรสฺเส ลสฺมึ ยฺวาลปนสฺสาภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ “ลโต โวกาโร เจ”ติ โยวจนสฺส โวการาเทสํ กตฺวา “ปญฺจา-ทีนมตฺตํ, โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ อธิกิจฺจ “เวโวสุ โล เจ”ติ อตฺเต กเต รูปานิ.
[๑๑๗] ฌลโต สสฺส โน วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฌ-ลโต สสฺส วิภตฺติสฺส โนอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อคฺคิโนติ-อาทีนิ อุทาหรณานิ. สพฺพานิปิ ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สุวิญฺเญยฺยานิ.
สขิโน, สขิสฺสาติ เอตฺถ สขสทฺทโต จตุตฺเถกวจนํ วา ฉฏฺเฐกวจนํ วา สวิภตฺตึ กตฺวา “สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสู”ติ สขสทฺทนฺตสฺส อิการาเทสกรณเมว วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๑๘] ฆปโต จ โยนํ โลโป
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ฆ-ป-ฌ-ลอิจฺเจเตหิ โยนํ โลโป โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. ฌ-ลคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. โย จ โย จ โย. เตสํ โยนํ. “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกเสสํ กตฺวา คหิตํ. เตเนว พหุวจนํ กตํ. จคฺคหณํ ฌ-ลคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
กญฺญาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสุ ปุพฺเพ วุตฺตานิ มูโลทาหรณานิ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ โยมฺหิ ลุตฺเต “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีโฆ โหติ. “อคฺคโย, ภิกฺขโว”ติ เอตฺถ อตฺตญฺจ โวการาเทโส จ. อฏฺฅีนีติ เอตฺถ นิอาเทโส จ วุตฺตนโยว. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
[๑๑๙] ลโต โวกาโร จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ลโต โยนํ โวกาโร โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. วาคฺคหณญฺจ โยคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “ลโต โว”ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ การคฺคหณํ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา การคฺคหณผลญฺจ จคฺคหณผลญฺจ สยเมว วกฺขติ.
ภิกฺขโวติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภิกฺขโวติ ภิกฺขุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา, ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺส โวการํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตํ, โยสฺวกต-รสฺโส โฌ”ติ อธิกิจฺจ “เวโวสุ โล เจ”ติ ลสฺส อตฺเต กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
สยมฺภุโวติ สยมฺภูสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา ลสญฺญญฺจ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา อิมินา โยวจนสฺส โวการาเทเส กเต รูปํ. ชนฺตุโนติ การคฺคหณผลํ. ตํ ปน ชนฺตุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา การคฺ-คหเณน โยวจนสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ. นิปาตานํ อเนกตฺถตฺตา จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณมวธารณตฺถนฺ”ติอาทิมาห. ตตฺถ จ อวธารณํ นาม “สุนํหิสุ เจ”ติ เอตฺถ วิย กตฺถจิ นิวตฺตนํ.
อมูติ อมุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา ลสญฺญญฺจ กตฺวา สติปิ ลสฺมา โยมฺหิ จคฺคหเณน โยวจนสฺส โวการาเทสมกตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ โยวจนสฺส โลปํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป
ปฐโม ปริจฺเฉโท
-------------------------
ทุติยปริจฺเฉท
[๑๒๐] อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อมฺหสทฺทสฺส เส วิภตฺติมฺหิ วิภตฺติยา สห มมํอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. วิภตฺติยา สห วตฺตตีติ สวิภตฺติ. ตสฺส สวิภตฺติสฺส. อมฺหสฺสาติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ.
มมํ ทียเต, มมํ ปริคฺคโหติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อมฺหสทฺทโต “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺ-ปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานนฺ”ติ สมฺปทานสญฺญํ กตฺวา “สมฺปทาเน จตุตฺถี”ติ จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา วา “ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี”ติ สามิสญฺญํ กตฺวา “สามิสฺมึ ฉฏฺฅี”ติ ฉฏฺเฐกวจนํ กตฺวา อิมินา วิภตฺติยา สห อมฺหสทฺทสฺส มมํอาเทเส กเต รูปานิ. “ทียเต, ปริคฺคโห”ติ อิมานิ จตุตฺถิฉฏฺฅิภาวปริทีปนตฺถํ วุตฺตานิ.
[๑๒๑] มยํ โยมฺหิ ปฐเม
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อมฺหสทฺทสฺส ปฐมาพหุวจนโยมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิภตฺติยา สห มยํอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อปิคฺคหณญฺจ สวิภตฺติคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
มยํ คจฺฉามาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อมฺหสทฺทโต ชินวจนาธิการมธิกิจฺจ “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อมฺห-สทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส มยํอาเทเส กเต รูปํ. คจฺฉามาติ อิทํ ปน ปฐมาพหุ-วจนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตํ.
ปุริสาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ปุริสสทฺทโต ปฐมาโยวจนํ กตฺวา สติปิ ปฐมาโยวจเน อมฺหสทฺทสฺสาภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยา-ทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
อหนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อมฺหสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ อมฺหสทฺเท โยวจนสฺสาภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ติ อธิกิจฺจ “ตฺวมหํ สิมฺหิ เจ”ติ วิภตฺติยา สห อมฺห-สทฺทสฺส อหํอาเทเส กเต รูปํ.
อมฺหากํ ปสฺสสีติ อิทํปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อมฺหสทฺทโต ทุติยา-พหุวจนํ กตฺวา “ตุมฺหมฺเหหิ นมากนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ยฺวปฐโม”ติ โยวิภตฺติยา อากมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปสฺสสีติ อิทํ ปน อปฐมตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
[๑๒๒] นฺตุสฺส นฺโต
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส นฺโตอาเทโส โหติ โยมฺหิ ปฐเม”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ โยคหณญฺจ ปฐมคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
คุณวนฺโต ติฏฺฐนฺตีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน คุณสทฺทโต “คุโณ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “คุณาทิโต วนฺตู”ติ วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อสฺสตฺถิสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, มยํ โยมฺหิ ปฐเม”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นฺโตอาเทเส กเต รูปํ. ติฏฺฐนฺตีติ อิทํ ปน ปฐมาพหุวจนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
สพฺเพ สตฺตา คจฺฉนฺตีติ กิมุทาหรณํ. ตตฺถ จ สตฺตาติ สุวิญฺเญยฺยเมว. สพฺเพติ อิทํ ปน สพฺพสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา นฺตุสฺสาภาวา สติปิ ปฐมา-โยวจเน อิมินา อาเทสมกตฺวา “วา ยฺวปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ โยวจนสฺเสตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
คุณวนฺเต ปสฺสนฺตีติ อิทํปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน วุตฺตนเยน คุณวนฺตุ-สทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา ตโต ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา สติปิ นฺตุมฺหิ อปฐมตฺตา โย-วจนสฺส อิมินา อาเทสมกตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีน-มาเอ”ติ โยวจนสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปสฺสสีติ อิทํ ปน ทุติยาพหุวจนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
[๑๒๓] นฺตสฺส เส วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นฺตุปจฺจยสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติสฺส นฺตสฺสาเทโส โหติ เส วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
สีลวนฺตสฺส ฌายิโนติ อุทาหรณํ. ตํ ปน สีลสทฺทโต “สีลมสฺสตฺถี”ติ อตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วนฺตุปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส นฺตสฺสา-เทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน สีลวนฺตุสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ อธิกิจฺจ “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส โตอาเทเส กเต รูปํ.
สีลวาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สีลวนฺตุสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา สวิภตฺติสฺ-สาภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ติ อธิกิจฺจ “อา สิมฺหี”ติ นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส อาการาเทเส กเต สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๑๒๔] อา สิมฺหิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว วนฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อาการาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
คุณวาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา สีลวาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน สุวิญฺเญยฺยานิ. สติมา, มติมาติ เอตฺถ สติ-มติสทฺเทหิ “สติ มติ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “สตฺยาทีหิ มนฺตู”ติ มนฺตุปจฺจยกรณเมว วิเสโส. ปุริโสติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สุวิญฺเญยฺยเมว. สีลวนฺโตติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน คุณวนฺโตติ อิมินาว สทิสํ.
[๑๒๕] อํ นปุํสเก
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อมาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ นปุํสเก อตฺเถ คมฺยมาเน”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺ-คหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ สิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
คุณวํ, รุจิมนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน คุณวนฺตุ-รุจิมนฺตุสทฺเทหิ สิวิภตฺตึ กตฺวา จิตฺต-ปุปฺผสทฺเทหิ ตุลฺยาธิกรณโต นปุํสกลิงฺคตฺตา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, อา สิมฺหี”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
วณฺณวนฺตนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน วณฺณวนฺตุสทฺทโต อํวิภตฺตึ กตฺวา สิโน อภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหีเต สมฺปตฺเต “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๑๒๖] อวณฺณา จ เค
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อํ-อ-อาอาเทสา โหนฺติ เค ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อวณฺณคฺคหเณน อการ-อากาเร สํคณฺหาติ. จคฺคหเณน อนนฺตเร วุตฺตํ อํคหณํ อากฑฺฒติ. เตนาห “อํ-อ-อาอาเทสา โหนฺตี”ติ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ อํคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
คุณวํติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน คุณวนฺตุสทฺทโต ชินวจนาธิการ-มธิกิจฺจ วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน เจ”ติ อาลปเนกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ สิโน คสญฺญํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, อํ นปุํสเก-ตฺยธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส อํ-อ-อาอาเทเส กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๑๒๗] โตติตา สสฺมึนาสุ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส โต-ติ-ตาอาเทสา โหนฺติ ส-สฺมึ-นาอิจฺเจเตสุ ปเรสุ วิภตฺตีสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ มณฺฑูกคติกวเสน อนุวตฺตเต. “นฺตสฺส เส วา”ติ อิโต วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
คุณวโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน คุณวนฺตุสทฺทโต ส-สฺมึ-นา-วิภตฺติโย กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ยถาสงฺขฺยํ โต-ติ-ตาอาเทเส กเต รูปานิ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตตฺถ จ คุณวนฺเตนาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อตฺตญฺจ กตฺวา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺส เอนาเทโสว วิเสโส.
[๑๒๘] นํมฺหิ ตํ วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส ตํอาเทโส โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ วาคฺคหณกรณํ มณฺฑูกคตฺย-นุวตฺติตสฺส อุตฺตรตฺร นานุวตฺตนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
คุณวตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน คุณวนฺตุ-สติมนฺตุสทฺเทหิ นํวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ตมาเทเส กเต รูปานิ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตานิ ปน เตเหว นํวิภตฺตึ กตฺวา “สุนํหิสุ จ, ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๑๒๙] อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อิมสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติสฺส อิทมาเทโส โหติ อํ-สิอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ นปุํสเก วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อิทํ จิตฺตํ ปสฺสสิ, อิทํ จิตฺตํ ติฏฺฐตีติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อิมสทฺทโต วุตฺตนเยน อํวิภตฺติโย กตฺวา สวิภตฺติสฺส อิมสทฺทสฺส “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นํมฺหิ ตํ วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อิทมาเทเส กเต รูปานิ.
ปสฺสสิ, ติฏฺฐตีติ อิมานิ ทุติยาปถมตฺตวิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตานิ. จิตฺตนฺติ อิทํ ปน นปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ.
อิมํ ปุริสํ ปสฺสสิ, อยํ ปุริโส ติฏฺฐตีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อิมนฺติ อิมสทฺทโต วุตฺตเยน อํวิภตฺตึ กตฺวา อนปุํสกตฺตา อิมินา วุตฺตวิธานมกตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อยนฺติ อิมสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา”ติ อธิกิจฺจ “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหี”ติ อิมสทฺทสฺสายมาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
[๑๓๐] อมุสฺสาทุํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อมุสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติสฺส อทุํอาเทโส โหติ อํ-สิอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ นปุํสกตฺเต คมฺยมาเน”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ อํ-สิคฺคหณญฺจ นปุํสกคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อทุํ ปุปฺผํ ปสฺสสิ, อทุํ ปุปฺผํ วิโรจตีตฺยุทาหรณานิ. ตานิ ปน อมุสทฺทโต วุตฺตนเยน อํ-สิวิภตฺติโย กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส อมุสทฺทสฺส อทุํอาเทเส กเต รูปานิ. ปุปฺผนฺติ นปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ปสฺสสิ, วิโรจตีติ ทุติยาปถมตฺต-วิญฺญาปนตฺถํ.
อมุํ ราชานํ ปสฺสสิ, อสุ ราชา ติฏฺฐตีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อมุนฺติ อมุสทฺทโต อํวิภตฺตึ กตฺวา อนปุํสกตฺตา อิมินา อาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหีเต กเต รูปํ. ราชานนฺติ อนปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
อสูติ อมุสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตาการาสมฺภวโต อาเทสมกตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา, อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหี”ติ วตฺตมาเน “อมุสฺส โม สนฺ”ติ มการสฺส สการาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
[๑๓๑] อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อิโต ปรํ ‘ปญฺจาทีนมกาโร’ติ ปริยนฺตํ กตฺวา ยํ วกฺขาม, ตํ อิตฺถิปุมนปุํสกตฺถานํ สงฺขฺยาสทฺทานํ อาเทโส โหติ, ตสฺมา อิตฺถิปุม-นปุํสกสงฺขฺยมธิการํ”อิติ ญาปนตฺถํ. “อิตฺถิปุมนปุํสกตฺถวาจกสงฺขฺยํ อธิการมิ”ติ อตฺโถ. อธิการสทฺโท เหตฺถ วจนเสโส. “อิตฺถี จ ปุมา จ นปุํสโก จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ สห ทฺวนฺทสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาสสญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺท-มปฺปโยคํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวญฺจ กตฺวา “โส นปุํสก-ลิงฺโค, ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ตถา ทฺวนฺเท ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุก-วิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนญฺเจ”ติ นปุํสกลิงฺคเมกตฺตญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา “ตทฺธิตสมาส-กิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา นปุํสกตฺตา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตพฺพาจกสฺส จ ตพฺโพหาเรน โวหริตพฺพโต “อิตฺถิปุมนปุํสกญฺจ ตํ สงฺขฺยญฺจา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สห กมฺมธารยสญฺญาย สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาสสญฺญญฺจ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปาทึ กตฺวา “อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยนฺ”ติ วุตฺตํ. อธิกาโร อยํ.
[๑๓๒] โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ทฺวิสทฺทสฺส สงฺขฺยาวาจกสฺส อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานสฺส สวิภตฺติสฺส โยสุ วิภตฺตีสุ เทฺวอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต สวิภตฺติคฺคหณญฺจ. อิธ ปน ทฺวิสทฺทวาจกตฺตา “วีสติ-ทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตู”ติ เอตฺถ วิย ทฺวิสฺสาติ วตฺตพฺเพ ทฺวินฺนนฺติ วจนํ สงฺขฺยาวาจกทฺวิสทฺทโต พหุวจนเมว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
เทฺว อิตฺถิโยติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เทฺวติ ทฺวิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส ทฺวิสทฺทสฺส เทฺวอาเทเส กเต รูปํ. อิตฺถิ-ธมฺม-รูปสทฺทปฺปโยโค อิตฺถิ-ปุม-นปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ทฺวีสูติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
อเนกตฺถตฺตานิปาตานํจคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหเณน ทุเว-ทฺวย-อุภ-อุภย-ทุวี จ โหนฺติ โย-นา-อํ-นํอิจฺเจเตสู”ติอาทิมาห.
ตตฺถจทุเวติ ทฺวิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา ทฺวิสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส จคฺ-คหเณน ทุเวอาเทเส กเต รูปํ.
ทฺวเยนาติ ทฺวิสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา จคฺคหเณน ทฺวิสทฺทสฺส ทฺวยาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺส เอนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ทฺวยนฺติ ทฺวิสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ทฺวยาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อุภินฺนนฺติ ทฺวิสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา อิมินา ทฺวิสทฺทสฺส อุภาเทสํ กตฺวา “อุภาทิโต นมินฺนนฺ”ติ นํวจนสฺสินฺนมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อุภเยสนฺติ ทฺวิสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา อิมินา ทฺวิสทฺทสฺส อุภยาเทสํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สมาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ จา”ติ อการสฺส เอการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ทุวินฺนนฺติ ทฺวิสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา อิมินา ตสฺส ทุวิอาเทสํ กตฺวา “โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหี”ติ นการาคมํ กตฺวา วา “อุภาทิโต นมินฺนนฺ”ติ นํ-วจนสฺส อินฺนมาเทสํ กตฺวา วา สรโลปปฺปกติภาวาทึ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๑๓๓] ติจตุนฺนํ ติสฺโส-จตสฺโส-ตโย-จตฺตาโร-ตีณิ-จตฺตาริ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ติ-จตุนฺนํ สงฺขฺยาวาจกานํ อิตฺถิปุมนปุํสกตฺถานํ สวิภตฺตีนํ ยถาสงฺขฺยํ ติสฺโส-จตสฺโส-ตโย-จตฺตาโร-ตีณิ-จตฺตาริอาเทสา โหนฺติ โยสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยาคฺคหณญฺจ โย-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ติสฺโสติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ติ-จตุสทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา สวิภตฺตีนํ ติ-จตุสทฺทานํ อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานานํ ยถานุรูปโต “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยํ, โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ติสฺโส-จตสฺโส-ตโย-จตฺตาโร-ตีณิ-จตฺตาริอาเทเส กเต รูปานิ. เวทนาทิสทฺทปฺ-ปโยโค อิตฺถิปุมนปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๓๔] ปญฺจาทีนมกาโร
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปญฺจาทีนํ สงฺขฺยานํ อิตฺถิปุมนปุํสกตฺถานํ อนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อการาเทโส โหติ โยสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺ-คหณญฺจ อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยาคฺคหณญฺจ โยคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปญฺจาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปญฺจาติ ปญฺจสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยํ, โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว เจ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อการาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๓๕] ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺโญ-ราชิโน-อิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
รญฺโญ, ราชิโนติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ราชสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา รญฺโญ-ราชิโนอาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๓๖] รญฺญํ นํมฺหิ วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญมาเทโส โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ราชคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
รญฺญนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ราชสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา รญฺญมาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตโต นํวจนํ กตฺวา วาคฺคหเณน อิมินาเทสมกตฺวา “ราชสฺส ราชุ สุนํหิสุ เจ”ติ ราชสทฺทสฺส ราชุอาเทสํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ.
[๑๓๗] นามฺหิ รญฺญา วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญาอาเทโส โหติ นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ราชคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อนนฺตรสุตฺเต ปน สติปิ วาคฺคหเณ อิธ วาคฺ-คหณกรณํ อุตฺตรตฺร วาคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ. “ยทิ หิ อุตฺตรตฺราปิ วตฺเตยฺย, อิธ วาคฺคหณํ น กตฺตพฺพํ ภเวยฺย, กตญฺเจตํ, เตน ญายติ ‘น อุตฺตรตฺร วาคฺคหณํ วตฺตตี”ติ. อนนฺตรสุตฺเต ปน วาคฺคหณํ นิวตฺติตุํ อิธ วาคฺคหณกรณํ โหติ, กสฺมา น วตฺตตี”ติ. อิธ วาคฺคหณกรณโต. ยทิ หิ อิธปิ อุตฺตรตฺราปิ วตฺเตยฺย, อิเธว น กตฺตพฺพํ ภเวญฺย, อิธ วาคฺคหณกรเณ อตฺถวิเสสาภาวา, ปุริมสฺเสว อิธ จ อุตฺตรตฺร จ อธิปฺเปตตฺถสาธนโต, ตสฺมา อสมฺปถมโนตริตฺวา อิธ วาคฺคหณกรเณน ปุริมวาคฺคหณญฺจ อิธ วาคฺคหณญฺจ อุตฺตรตฺร น วตฺตติอิตฺยวคนฺตพฺพํ.
รญฺญา กตนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ราชสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ราชสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺเสนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๓๘] สฺมึมฺหิ รญฺเญราชินิ
กิมตฺถมิทํ. “ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส สฺมึมฺหิ วิภตฺติมฺหิ รญฺเญ-ราชินิ- อิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ราชคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
รญฺเญ, ราชินีติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ราชสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส รญฺเญ-ราชินิอาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๓๙] ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ สฺมึมฺหิ วิภตฺติมฺหิ ยถาสงฺขฺยํ ตยิ-มยิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ สฺมึมฺหิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตยิ, มยีติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, สฺมึมฺหิ รญฺเญราชินี”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยิ-มยิอาเทเส กเต รูปานิ.
ตฺวํ, อหนฺติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ สิวิภตฺตึ กตฺวา สนฺเตสุปิ ตุมฺห-อมฺหสทฺเทสุ สฺมิโน อภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ตฺยธิกิจฺจ “ตฺวมหํ สิมฺหิ จา”ติ ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตฺวํ-อหํอาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๔๐] ตฺวมหํ สิมฺหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตฺวํ-อหํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
ตุวนฺติ ตุมฺหสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา อิธ จคฺคหเณน ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํอาเทเส กเต รูปํ.
[๑๔๑] ตวมม เส
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตว-มมอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตว, มมาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ สวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺห-อมฺห-สทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ยถาสงฺขฺยํ ตว-มมอาเทเส กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๔๒] ตุยฺหํมยฺหญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตุยฺหํ-มยฺหํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺ-คหณญฺจ เสคหณญฺจ วตฺตเต. จคฺคหณํ เสคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตุยฺหํ, มยฺหนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ สวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ตวมม เส”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตุยฺหํ-มยฺหํอาเทเส กเต รูปานิ.
ตยา, มยาติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ นาวจนํ กตฺวา สนฺเตสุปิ ตุมฺห-อมฺหสทฺเทสุ สวิภตฺติโน อภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ตฺยธิกิจฺจ “นามฺหิ ตยามยา”ติ ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยา-มยาอาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๔๓] ตํมมํมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํ-มํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตํ, มนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ อํวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺห-อมฺห-สทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํ-มํอาเทเส กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๔๔] ตวํมมญฺจ นวา
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตวํ-มมํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วตฺตเต. จคฺคหณํ อํคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตวํ, มมนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ อํวิภตฺตึ กตฺวา ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ตํมมํมฺหีตฺยธิกิจฺจ อิมินา ตวํ-มมํอาเทเส กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๔๕] นามฺหิ ตยามยา
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยา-มยาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ นามฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
ตุมฺเหหิ, อมฺเหหีติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ หิวิภตฺตึ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อการสฺส เอการาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๔๖] ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวมํมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํ-ตฺวํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตุวํ, ตฺวนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺหสทฺทโต อํวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํ-ตฺวํอาเทเส กเต รูปานิ.
กฏฺฐสฺส, กลิงฺครสฺสาติ เอตฺถ “สิลาฆหนุฐาสปธารปิหกุธทุหิสฺสาสูยราธิกฺข-ปจฺจาสุณอนุปติคิณปุพฺพกตฺตาโรจนตฺถตทตฺถตุมตฺถาลมตฺถมญฺญานาทรปาณินิ คตฺยตฺถ-กมฺมนิ อาสีสตฺถสมฺมุติภิยฺยสตฺตมฺยตฺเถสุ เจ”ติ มญฺญติปฺปโยเค อนาทเร สติ อปาณินิ วาจกตฺตา สมฺปทานสญฺโญ โหติ. ตโต “สมฺปทาเน จตุตฺถี”ติ จตุตฺถิ-วิภตฺติ โหติ. อญฺญถา “กฏฺฐมิว, กลิงฺครมิวา”ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย.
[๑๔๗] ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฅีสุ โวโน
กิมตฺถมิทํ. “ปทโต ปรานํ ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ยถาสงฺขฺยํ โว-โนอาเทสา โหนฺติ นวา ทุติยา-จตุตฺถิ-ฉฏฺฅีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ มณฺฑูกคตฺยา นวาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ ปน “กิญฺจาปิ ทุติยา-จตุตฺถิ-ฉฏฺฅีสูติ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ ‘เตเมกวจเนสุ จา’ติ วุตฺตตฺตา ทุติยา-จตุตฺถิ-ฉฏฺฅิ-พหุวจนานิเยว สงฺคณฺหาตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ.
ปหาย โว คมิสฺสามีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โวติ ปหาย-สทฺทโต ปรมฺหา ตุมฺหสทฺทโต ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา ปทโต ปรตฺตา ตุมฺห-สทฺทตฺตา ทุติยาพหุวจนตฺตา จ “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ตวํมมญฺจ นวา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสทฺทสฺส โวอาเทเส กเต รูปํ. ปหายาติ อิทํ ปน ทุติยตฺตวิญฺญาปนตฺถํ ปทโต ปรตฺตญฺจ. คมิสฺสามีติ อิทํ สุตฺตวิภาวนตฺถํ.
โนติ อิทํ ปน มาติ นิปาตปทโต ปรมฺหา อมฺหสทฺทมฺหา ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมินา โนอาเทเส กเต รูปํ. ตตฺถ จ มาติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. วิกนฺตึสูติ ทุติยตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. อชฺชอิติ สุตฺตวิภาวนตฺถํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยานิ.
ตตฺถจธมฺมนฺติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. เทเสสฺสามีติ จตุตฺถิภาว-วิญฺญาปนตฺถํ. ตถา สํวิภเชถาติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. รชฺเชนาติ จตุตฺถิ-ภาววิญฺญาปนตฺถํ. ตถา ตุฏฺโฐสฺมีติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ปกติยาติ ฉฏฺฅิภาววิญฺญาปนตฺถํ. สตฺถาติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ตญฺเจว ภควาติ อิมญฺจ ฉฏฺฅิภาววิญฺญาปนตฺถํ. เอโส อมฺหากํ สตฺถาติ นวาคฺคหณผลํ. ตํ ปน เอตสทฺทโต ปรมฺหา อมฺหสทฺทมฺหา สตฺถุสมฺพนฺธวเสน ฉฏฺฅิพหุวจนํ กตฺวา สติปิ ปทโต ปรสฺมึ อมฺหสทฺเท ฉฏฺฅิพหุวจเน นวาคฺคหเณน อิมินา อาเทส-มกตฺวา “ตุมฺหมฺเหหิ นมากนฺ”ติ นํวจนสฺสากมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เอเต อิสโย ปสฺสสีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อิสิสทฺทโต ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา สติปิ ปทโต ปรสฺมึ ทุติยาพหุวจเน ตุมฺห-อมฺหสทฺทาภาวา อิมินาเทส-มกตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌสญฺญํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ ฌสฺส อตฺเต กเต รูปํ. ตตฺถ จ เอเตติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ปสฺสสีติ ทุติยตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
ตุมฺหากํ สตฺถาติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สุวิญฺเญยฺยเมว. คจฺฉถ ตุมฺเหติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน คจฺฉถสทฺทโต ปรมฺหา ตุมฺหสทฺทมฺหา ปถมา-พหุวจนํ กตฺวา สติปิ ปทโต ปรสฺมึ ตุมฺหสทฺเท ทุติยาทีนมภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “วา ยฺวปถโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามการเต ปถโม”ติ โยวจนสฺ-เสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เอตฺถ จ คจฺฉถาติ ปถมตฺตวิญฺญาปนตฺถํ ปทโต ปรตฺตญฺจ.
[๑๔๘] เตเมกวจเนสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทโต ปรานํ เต-เมอาเทสา โหนฺติ ‘จตุตฺถี ฉฏฺฅี’อิจฺเจเตสุ เอกวจเนสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺ-คหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ ปทโตคหณญฺจ จตุตฺถิฉฏฺฅิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ “กิญฺจาปิ เอกวจเนสูติ อนิยม-วเสน วุตฺตํ, น อํมฺหีติ วุตฺตตฺตา ปน จตุตฺถิฉฏฺเฐกวจนาเนว สงฺคณฺหาตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ.
เต, เมติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เตติ ททามิสทฺทโต ปรมฺหา ตุมฺห-สทฺทโต จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสทฺทสฺส “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ปทโต ทุติยาจตุตถีฉฏฺฅีสุ โวโน”ติ อธิกิจฺจ อิมินา เตอาเทเส กเต รูปํ. เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เย เจตฺถ เต-เมสทฺเท ถเปตฺวา วุตฺตา, เต สพฺเพ จตุตฺถิฉฏฺฅิภาววิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํ. ตว ญาติ, มม ญาตีติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๑๔๙] น อํมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทโต ปรานํ เต-เมอาเทสา น โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ ปทโตคหณญฺจ เต-เมคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. อิทํ ปน “ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฅีสุ โวโน”ติ สมฺปตฺตมฺปิ นิวาเรติ. อยเมว วิเสโส.
[๑๕๐] วา ตติเย จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพสํ ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทโต ปรานํ เต-เมอาเทสา โหนฺติ ตติเยกวจเน ปเร วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. จคฺ-คหณํ เต-เมคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ ปทโต-คหณญฺจ เต-เมคหณญฺจ เอกวจนคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กตํ เต, กตํ เมติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน กตสทฺทโต ปเรหิ ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ ตติเยกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฅีสุ โวโน, เตเมกวจเนสุ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ เต-เมอาเทเส กเต รูปานิ. อิตรานิ วาคฺคหณ-ผลานิ. ตานิ จ กิมุทาหรณานิ จ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๕๑] พหุวจเนสุ โวโน
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทโต ปรานํ ยถาสงฺขฺยํ โว-โนอาเทสา โหนฺติ ตติยาพหุวจเน ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺ-คหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ ปทโตคหณญฺจ ตติยคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
“นนฺวิห พหุวจนคฺคหณมกตฺตพฺพํ ตติยคฺคหณานุวตฺตนโต ตติเยกวจนสฺส จ เหฏฺฐา วุตฺตวิธานตฺตา”ติ. “น น กตฺตพฺพํ, อสติ หิ พหุวจนคฺคหเณ ‘ตติเยกวจนสฺเสว อิมินา อาเทสํ วิทธาตี’ติ มนฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา”ติ. ตทตฺถํปิ น กตฺตพฺพํ. เอวญฺจ สติ อนนฺตรสุตฺเตเนกโยคเมว กตฺตพฺพํ ภเวยฺย. น จ ตํ กตํ. เตน ญายติ “ตโต อญฺญสฺสีมินา อาเทสํ วิทธาตี”ติ. “นนุ วิกปฺปนตฺถํ วิสุํ วุตฺตนฺติ สกฺกา มนฺตุนฺ”ติ. น สกฺกา ‘กตํ เต’ติอาทีนมฺปิ ทิสฺสนโต. สจฺจมกตฺตพฺพํ. เอวํ สนฺเตปิ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย วา โหติ ญาปกาย วาติ กตฺวา อตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺถํ. เตนาห “พหุวจนคฺคหเณน โยมฺหิ ปถเม โว-โนอาเทสา โหนฺตี”ติ. อถ วา เอตฺถ ตติยาพหุวจนสฺเสกตฺตา พหุวจเนติ วตฺตพฺเพ พหุวจเนสูติ พหุวจนนิทฺเทโส อญฺเญสมฺปิ สงฺคหณตฺถํ. เตนาห “พหุวจนคฺคหเณน โยมฺหิ ปถเม โว-โนอาเทสา โหนฺตี”ติ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา “พหุวจเนน คหณํ พหุวจนคฺคหณํ, เตน พหุวจนคฺคหเณนา”ติ.
กตํ โว, กตํ โนตฺยุทาหรณานิ. ตานิ ปน กตํสทฺทโต ปเรหิ ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ ตติยาพหุวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฅีสุ โวโน, วา ตติเย จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺตีนํ ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ โว-โนอาเทเส กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
คามํ โว คจฺเฉยฺยาถ, คามํ โน คจฺเฉยฺยามาติ อิมานิ พหุวจนคฺ-คหณผลานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา อิมินา โว-โนอาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๕๒] ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ อาการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปุมาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปุมสทฺทโต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ สิวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาการาเทเส กเต รูปํ.
ปุมาโนติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ปุมสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา สติปิ ปุมสทฺทนฺเต สิโน อภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ปุมนฺตสฺสา สิมฺหี”ติ อธิกิจฺจ “โยสฺวาโน”ติ ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาโน-อาเทเส กเต รูปํ. อิห จ “ปุมสฺส อ ปุมอ”อิติ ฉฏฺฅิสมาสํ กตฺวา ตโต “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺมึ ลุตฺเต เนตพฺเพ นีเต สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต อาเทสาเปกฺขํ ฉฏฺฅึ กตฺวา ปุมสฺสาติ วุตฺเตเยวาธิปฺเปตตฺถสิชฺฌนโต สิทฺเธ สตฺยารมฺภสฺส อนฺตคฺคหณสฺส ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต “อนฺตคฺคหเณน ‘มฆว-ยุว’อิจฺเจวมาทีนํ อนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาอาเทโส โหตี”ติ อาห.
มฆวา, ยุวาติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิ ปน มฆว-ยุวสทฺเทหิ สิวจนํ กตฺวา เตสมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อิธ อนฺตคฺคหเณน อาการาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๕๓] อมาลปเนกวจเน
กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อํ โหติ อาลปเนกวจเน”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ปุมนฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อํ เค”ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ อาลปเนกวจเนติ วจนํ ตพฺพาจกสทฺทนฺตรนิทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรน สิสฺสานํ ปริณตุปฺปาทนนฺติ.
เห ปุมนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปุมสทฺทโต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน เจ”ติ สิวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ปุมนฺตสฺสา สิมฺหี”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อํอาเทเส กเต รูปํ. ตตฺถ จ เหติ อาลปนตฺตนิทสฺสนตฺถํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. “อาลปเน เจ”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติกรณเมว วิเสโส.
[๑๕๔] สมาเส จ วิภาสา
กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส อํอาเทโส โหติ สมาเส วิกปฺเปนา”ติ ญาป-นตฺถํ. ติปทมิทํ. ปุมนฺตคฺคหณญฺจ อํคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อํคหณานุกฑฺฒนตฺถํ.
อิตฺถิปุมนปุํสกสมูโหติ อุทาหรณํ. ตํ ปน “อิตฺถี จ ปุมา จ นปุํสโก จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ สห ทฺวนฺทสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาสสญฺญํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ สรนฺตสฺส ปกติภาวํ กตฺวา “ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ, อมาลปเนกวจเน”ติ วตฺตมาเน อิมินา ปุมนฺตสฺส อมาเทสํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺเต กเต เนตพฺเพ นีเต สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๕๕] โยสฺวาโน
กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาโนอาเทโส โหติ โยสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ปุมนฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๑๕๖] อาเน สฺมึมฺหิ วา
กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส สฺมึมฺหิ วิภตฺติมฺหิ อาเนอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ปุมนฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “เหฏฺฐา สติปิ วิภาสคฺคหเณ อิธ วาคฺคหณกรณํ อนนฺตรสุตฺตสฺส วิภาสคฺคหณํ น วตฺตเต”อิติ ญาปนตฺถํ.
ปุมาเนติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปุมสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ปุมนฺตสฺสา สิมฺหี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาเนอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ตฺยธิกิจฺจ “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมิโน เออาเทเส กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๑๕๗] หิวิภตฺติมฺหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส อาเนอาเทโส โหติ หิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ปุมนฺตคฺคหณญฺจ อาเนคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
ปุมาเนหิ, ปุมาเนภีติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ปุมสทฺทโต หิวิภตฺตึ กตฺวา “ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ, อาเน สฺมึมฺหิ วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปุมนฺตสฺส อาเน-อาเทเส กเต ปจฺฉิมสฺมึ หิวิภตฺติยา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ ภิอาเทเส กเต รูปานิ. ปุน วิภตฺติคฺคหณํ ยถาธิกตสวิภตฺติคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ. เตนาห “ปุน วิภตฺติคฺคหณํ กิมตฺถํ, สวิภตฺติคฺคหณนิวตฺตนตฺถนฺ”ติ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหเณนา”ติอาทิมาห.
ยุวาโนติ ยุวสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ยุวสทฺทนฺตสฺส อานาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺส โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ยุวานาติ ยุวสทฺทโต โยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน อานาเทสํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ยุวานนฺติ ยุวสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน อานาอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยุวาเนติ ตโต ทุติยาโยวจนํ กตฺวา วุตฺต-นเยน อาเนอาเทสํ กตฺวา “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
ปุมุโนติอาทีสุ “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สสฺส โนอาเทโส จ “สฺมา นา”ติ วตฺตมาเน “ฌลโต จา”ติ สฺมาวจนสฺส นาอาเทโส จ วิเสโส.
[๑๕๘] สุสฺมิมา วา
กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส อาการาเทโส โหติ สุสฺมึ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ปุมนฺตคฺคหณญฺจ วิภตฺติคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เหฏฺฐา วาคฺคหเณ สติปิ อิธ วาคฺคหณกรณํ อนนฺตร-สุตฺตสฺส วาคฺคหณนานุวตฺตนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
ปุมาสูติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปุมสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา “ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ, หิวิภตฺติมฺหิ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปุมสทฺทนฺตสฺส อาการาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อการสฺเสการ-กรณเมว วิเสโส.
[๑๕๙] อุ นามฺหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ อา-อุอาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ปุมนฺตคฺคหณญฺจ วิภตฺติคฺคหณญฺจ อา-คหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อาคหณานุ-กฑฺฒนตฺถํ.
ปุมานา, ปุมุนาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ปุมสทฺทโต นาวิภตฺตึ กตฺวา “ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ, หิวิภตฺติมฺหิ จ, สุสฺมิมา วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปุมสทฺทนฺตสฺส อา-อุอาเทเส กเต รูปานิ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๖๐] อ กมฺมนฺตสฺส จ
กิมตฺถมิทํ. “กมฺมสทฺทนฺตสฺส นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ อุ-ออาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วิภตฺติคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ อุคฺคหณญฺจ นามฺหิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
กมฺมุนา, กมฺมนาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน กมฺมสทฺทโต นาวิภตฺตึ กตฺวา ตโต “หิวิภตฺติมฺหิ จ, สุสฺมิมา วา, อุ นามฺหิ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา กมฺมสทฺทนฺตสฺส อุ-ออาเทเส กเต รูปานิ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺ-คหเณน มฆว-ยุวอิจฺเจวมาทีนํ อนฺตสฺส อาอาเทโส โหติ กฺวจิ นา-สุ อิจฺเจเตสู”ติอาทิมาห. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป
ทุติโย ปริจฺเฉโท
------------------------
ตติยปริจฺเฉท
[๑๖๑] ตุมฺหมฺเหหิ นมากํ
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺหมฺเหหิ นํวจนสฺส อากํอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปท-มิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุมฺหากํ, อมฺหากนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ นํวจนํ กตฺวา อิมินา นํวจนสฺสากมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๖๒] วา ยฺวปฐโม
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ อปฐโม โย อากํอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ อากํคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตุมฺหากํ ปสฺสสิ, อมฺหากํ ปสฺสสีติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ตสฺสากมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. ตตฺถ จ ปสฺสสีติ อิทํ ปน ทุติยตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตานิ ปน เตเหว ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ ตสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. ตุมฺเหหิ, อมฺเหหีติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
คจฺฉถ ตุมฺเห, คจฺฉาม มยนฺติ อิมานิปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตุมฺเหติ ตุมฺหสทฺทโต ปฐมาโยวจนํ กตฺวา “วา ยฺวปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพ-นามการเต ปฐโม”ติ โยวจนสฺเสการํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. มยนฺติ อมฺหสทฺทโต ปฐมาโยวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อธิกิจฺจ “มยํ โยมฺหิ ปฐเม”ติ อมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส มยํอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๖๓] สสฺสํ
กิมตฺถมิทํ. “เตหิ ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ สสฺส วิภตฺติสฺส อํอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุมฺหํ ทียเตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุพฺพปุพฺพกานิ มูโลทาหรณานิ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. ตตฺถ จ ตุมฺหนฺติ ตุมฺหสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “ตุมฺหมฺเหหิ นมากํ, วา ยฺวปฐโม”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา สสฺส วิภตฺติสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตตฺถ จ ทียเต, ปริคฺคโหติ อิมานิ จตุตฺถิฉฏฺฅิภาว-วิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๖๔] สพฺพนามการเต ปฐโม
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพสํ สพฺพนามานํ อการโต ปโร ปฐโม โย เอตฺต-มาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. โยคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สพฺเพสํ นามานิ สพฺพนามานิ. สพฺพนามานํ อกาโร สพฺพนามกาโร. ตโต สพฺพนามการโต.
สพฺเพ, เย, เตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน สพฺพ-ย-ต-กึ-ตุมฺห-อมฺห-อิมอิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ วุตฺตนเยน ปฐมาโยวจนํ กตฺวา “วา ยฺวปฐโม”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. เอตฺถ จ เกติ กึสพฺพสฺส “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กการาเทโส โหติ.
เทวาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน เทวาทิสทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
อมูติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อมุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ โยวจนสฺส โลปํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ.
สพฺโพติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน สพฺพาทิสทฺเทหิ สิวจนํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. ตตฺถ จ โสติ เอตฺถ ตสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา ตการสฺส “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ อธิกิจฺจ “เอตเตสนฺโต”ติ สการาเทโส โหติ. โกติ เอตฺถ วุตฺตนเยน กึสทฺทสฺส กการาเทโส โหติ. อยนฺติ อิทํ ปน อิมสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา”ติ อธิกิจฺจ “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหี”ติ อิมสทฺทสฺส อยมาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
อิธปน “สพฺพนามการเต”ติ วุตฺเตเยว “วา ยฺวปฐโม”ติ อิโต โย-คหณสฺสานุวตฺตนโต อธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธปิ ปฐมคฺคหณกรณํ อุตฺตรสุตฺตตฺถํ. “นนุ ปฐโมติ อวุตฺเต ‘ทุติยาโยวจนสฺเส’ติ สงฺกา สิยา”ติ. น สิยา. กสฺมา. ยทิ ปน สพฺพนามการโต ทุติยาโยวจนสฺเสตฺตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ภเวยฺย. อิทเมวา-วจนียํ ภเวยฺย “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ อการนฺตโต ทุติยาโยวจนสฺเสการาเทสสฺสุป-ลพฺภนโต. “นนุ ตตฺถ วิกปฺปวเสน วุตฺตตฺตานิจฺจวิธานตฺถมิทนฺติ สกฺกา มนฺตุนฺ”ติ. “น สกฺกา, ตตฺถ จ วาคฺคหณสฺส กฺวจตฺถตฺตา”ติ. ตสฺส ปน กฺวจตฺถตา ตตฺเถว วุตฺตา. ภวเตฺววํ, กสฺมา จ ตตฺถ น วุตฺตนฺติ. อิธ ตสฺสุปฺปตฺติโต อวคนฺตพฺพสฺสตฺถสฺสาวิกรณตฺถนฺติ. ยทิ เอวํ อุตฺตรสุตฺเตปิ ทฺวนฺทฏฺฐมฺหา สพฺพ-นามมฺหา อการนฺตโต โยวจนสฺเสการาเทสสฺส วุตฺตตฺตา ตทตฺถํปิ น วตฺตพฺพํ ภเวยฺยาติ. น น วตฺตพฺพํ. กสฺมา. “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ เอตฺถ วาคฺคหณสฺส กฺวจตฺถตฺตา เตน กตฺถจิ นิยตวเสน สิยา, กตฺถจิ น สิยาติ เอเกกสฺเสว รูปทฺวยุปฺปาทนตฺถมิทํ วุตฺตนฺติปิ มนฺตพฺพโต. ตสฺมา ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถมิห ปฐมคฺคหณํ กตํ. เตนาห “ปฐมคฺคหณมุตฺตรสุตฺตตฺถนฺ”ติ.
[๑๖๕] ทฺวนฺทฏฺฐา วา
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา สพฺพนามการโต ทฺวนฺทฏฺฐา โย ปฐโม วิกปฺเปน เอตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. โยคหณญฺจ สพฺพนามคฺคหณญฺจ อการคฺคหณญฺจ ปฐมคฺคหณญฺจ เอคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ทฺวนฺเท ฅิโต ทฺวนฺทฏฺโฐ. ทฺวนฺทวเสน ฅิโต เอตฺถาติปิ ทฺวนฺทฏฺโฐ. ตสฺมา ทฺวนฺทฏฺฐา.
กตรกตเมติ อุทาหรณํ. ตํ ปน “กตโร จ กตโม จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ สห ทฺวนฺทสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวํ กตฺวา สมาสตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ชินวจน-ยุตฺตํ หี”ตฺยธิกิจฺจ “ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ ลิงฺคํ ถเปตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ตฺยธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุ-ปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนนฺ”ติ พหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา “วา ยฺวปฐโม, สพฺพนามการเต ปฐโม”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺเสตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน วุตฺตสทิสเมว. เกวลํ ปเนตฺถ วาคฺคหเณน อิมินา-เทสมกตฺวา “อโต เนน, โส วา”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺเสการา-เทโสว วิเสโส. เหฏฺฐา วาคฺคหเณ สติปิ อิธ วาคฺคหณกรณํ อนนฺตรสุตฺตสฺส วาคฺคหณานุวตฺตนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. กิมุทาหรณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
[๑๖๖] นาญฺญํ สพฺพนามิกํ
กิมตฺถมิทํ. “อิธ วุตฺตเมตฺตํ ถเปตฺวา ยํ อญฺญํ ‘สพฺพนามานํ นํมฺหิ จ, สพฺพโต นํ สํสานนฺ’ติอาทินา วุตฺตวิธานํ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ทฺวนฺทฏฺฐานํ สพฺพ-นามานํ น กตฺตพฺพนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณญฺจ ทฺวนฺทฏฺฐคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สพฺเพสํ นามานิ สพฺพนามานิ. สพฺพนามานํ วิหิตํ สพฺพนาเมหิ วา สพฺพนามิกํ. “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ อธิกิจฺจ “ตมธีเต เตน กตาทิ สนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ณิกปจฺจโย โหติ. “สพฺพนาเมสุ นิยุตฺตํ, สพฺพนาเมสุ สนฺนิธานนฺ”ติ วา อตฺเถ เตเนว ณิกปจฺจโย โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ.
ปุพฺพาปรานนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุพฺพาปรานนฺติ “ปุพฺพา จ อปรา จา”ติ อตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา ตโต ฉฏฺฅิ-พหุวจนํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ เจ”ติ อการสฺ-เสการาเทเส สมฺปตฺเต “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ อาเทสทฺวยมฺหิ จ สมฺปตฺเต “สพฺพนามการเต ปฐโม, ทฺวนฺทฏฺฐา วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตํ สพฺพํ ปฏิเสเธตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
[๑๖๗] พหุพฺพีหิมฺหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพนามานํ วุตฺตปฺปการานํ วิธานมญฺญเมตฺตํ ถเปตฺวา พหุพฺพีหิมฺหิ สมาเส สติ น กตฺตพฺพนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สพฺพนามคฺ-คหณญฺจ นคฺคหณญฺจ อญฺญคฺคหณญฺจ สพฺพนามิกคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
ปิยปุพฺพายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปิยปุพฺพายาติ “ปิโย ปุพฺโพ ยสฺสา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อมาทโย ปรปเทภี”ตฺยธิกิจฺจ “อญฺญ-ปทตฺเถสุ พหุพฺพีหี”ติ สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต ปิย-ปุพฺพสทฺทโต อิตฺถิวาจกตฺตา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต วุตฺตนเยน สวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อธิกิจฺจ “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, สพฺพโต โก”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สวิภตฺติสฺส สาอาเทเส สมฺปตฺเต “สพฺพนามการเต ปฐโม, นาญฺญํ สพฺพนามิกํ”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนนฺ”ติ สวิภตฺติสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อถ วา วุตฺตนเยน กตสมาสโต ปิยปุพฺพสทฺทโต สตฺตมฺเยกวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา วุตฺตนเยน อายาเทสํ กตฺวา ตสฺสาปิ “เนตาหิ สฺมิมายยา”ติ ปฏิเสเธ สมฺปตฺเต อิมินาว ปฏิเสเธ กเต รูปํ.
ปิยปุพฺพานนฺติ ตโต นํวจนํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สํ-สานมาเทเส สมฺปตฺเต “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ จา”ติ เอการาเทเส จ สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ.
ปิยปุพฺเพติ วุตฺตนเยน กตสมาสโต ปิยปุพฺพสทฺทโต อาปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สตฺตเมฺยกวจนํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, สพฺพโต โก”ตฺยธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สมาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต”ติ อนฺตสฺส อการํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ อธิกิจฺจ “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมึโน เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ปิยปุพฺพสฺสาติ ปิยปุพฺพสทฺทโต อาปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สาอาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา วุตฺตนเยน อาการสฺส อการาเทสํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ สาคเม กเต รูปํ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “เจติ กิมตฺถํ สพฺพนามิกวิธานํ โหตี”ติ อาห.
ตตฺถจทกฺขิณปุพฺพสฺสํ, ทกฺขิณปุพฺพสฺสาติ “ทกฺขิณา จ ปุพฺพา จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ วุตฺตนเยน สมาสํ กตฺวา วิภตฺติโลปาทิญฺจ กตฺวา ทกฺขิณปุพฺพสทฺทโต อา-ปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สฺมึ-สวิภตฺติโย กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, สพฺพโต โก”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สฺมึ-สานํ สํ-สาเทสํ กตฺวา “สํสาเสฺวก-วจเนสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “โฆ รสฺสนฺ”ติ อาการสฺส รสฺสํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ อธิกิจฺจ “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ”ติ สาคเม กเต รูปานิ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
[๑๖๘] สพฺพโต นํ สํสานํ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพโต สพฺพนามโต นํวจนสฺส สํ-สานํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สํ จ สานํ จ สํสานํ. อิธ ปน สพฺพคฺคหณํ เหฏฺฐา อการโตติ นิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา ตทปคมกรณตฺถํ.
สพฺเพสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺเพสํ, สพฺเพสานนฺติ สพฺพสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นํวจนสฺส สํ-สานํอาเทเส กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ เจ”ติ อการสฺส เอตฺเต กเต รูปานิ.
สพฺพาสํ, สพฺพาสานนฺติ สพฺพสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อา-ปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต นํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส สํ-สานมาเทเส กตฺวา อนการนฺตตฺตา เอการาเทสสฺมึ อกเต รูปานิ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว. กึสทฺทสฺส “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กาเทโสว วิเสโส.
อมูสํ, อมูสานนฺติ เอตฺถ “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีโฆว วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๖๙] ราชสฺส ราชุ สุนํหิสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส ราชสทฺทสฺส ราชุอาเทโส โหติ สุ-นํ-หิอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สพฺพคฺคหณํ อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณามโต ฉฏฺฅฺยนฺตวเสน เนสํ สมฺพนฺโธ โหติ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
ราชูสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ราชูสูติ ราชสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สพฺพสฺส ราชสทฺทสฺส ราชุอาเทสํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
ราชูภีติ เอตฺถ “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ ภฺยาเทโสว วิเสโส. ราชาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ราชสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ ราชสทฺเท สฺวาทีน-มภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สฺยา เจ”ติ สิโน อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อเนกตฺถตฺตานิปาตานํจคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณมวธารณตฺถนฺ”ติอาทิมาห. ตตฺถ จ อวธารณํ นาม เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กฺวจิ นิวตฺตนํ.
ราเชสูติอาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิ ปน ราชสทฺทโต สฺวาทโย กตฺวา สติปิ ราชสทฺทโต สฺวาทิมฺหิ จคฺคหเณน อิมินาเทสมกตฺวา อาทฺยนฺตานมการสฺส “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ เอการาเทสํ กตฺวา อิตรสฺส อการสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ทีเฆ กเต รูปานิ.
[๑๗๐] สพฺพสฺสิมสฺเส วา
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส เอกาโร โหติ สุ-นํ-หิอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สุนํหิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ปุน สพฺพคฺคหณมิมสฺเส วาติ วุตฺเต “สุหิสฺวกาโร เอ, สพฺพนามานํ นํมฺหิ จา”ติ นิจฺจเมตฺตสฺส วิหิตตฺตา อิมสทฺทนฺตสฺส วิกปฺเปน เอตฺตตฺถมิทนฺติ สงฺกา สิยา. ตํนิวตฺตนตฺถํ.
เอสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เอสูติ อิมสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส เอการาเทเส กเต รูปํ. เอสํ, เอหีติ อิมานิปิ วุตฺตสทิสาเนว. เอสนฺติ เอตฺถ วุตฺตนเยน นํวจนสฺส สํอาเทโสว วิเสโส. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
เอเตสูติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน เอตสทฺทโต สฺวาทโย กตฺวา อาทฺยนฺตานํ “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ เอการาเทสํ กตฺวา อิตรสฺส ตเมวาธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ จา”ติ เอการาเทสํ กตฺวา ตโต นํวจนสฺส วุตฺตนเยน สมาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๗๑] อนิมิ นามฺหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ อน-อิมิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพคฺคหณญฺจ อิมคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อน จ อิมิ จ อนิมิ. ทฺวนฺทวิสโย วิคฺคโห. จคฺคหณํ วาคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ อเนกตฺถตฺตา หิ นิปาตานํ.
อเนน, อิมินาติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อเนนาติ อิมสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อนาเทสํ กตฺวา อการนฺตตฺตา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺส เอนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว. กิมุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๗๒] อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อนปุํสกสฺส สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ อยมาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพคฺคหณญฺจ อิมคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อยนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อิมสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อยมาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. “ปุริโส, อิตฺถี”ติ อนปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
อิทนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อิมสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา นปุํสกตฺถ-วาจกตฺตา อิมินาเทสมกตฺวา “อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก”ติ อิมสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อิทมาเทเส กเต รูปํ. ตตฺถ จ จิตฺตนฺติ นปุํสกลิงฺคตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ติฏฺฐตีติ สฺยนฺตตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. อิมนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๗๓] อมุสฺส โม สํ
กิมตฺถมิทํ. “อมุสทฺทสฺส อนปุํสกตฺถวาจกสฺส มกาโร สการมาปชฺชเต สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน วาคฺคหณญฺจ อนปุํสกคฺคหณญฺจ สิมฺหิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อสูติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อมุสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา, อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา มการสฺส สการาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. ราชา, อิตฺถีติ อนปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
อมุโก, อมุกาติ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ อมุโกติ อมุสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต โก”ติ กการาคมํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรมฺปิ ตํสทิสเมว. “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจโย จ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลโป จ วิเสโส.
อทุนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อมุสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา นปุํสกตฺถวาจกตฺตา อิมินาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก”ตฺยธิกิจฺจ “อมุสฺสาทุนฺ”ติ อมุสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อทุํอาเทเส กเต รูปํ. เอตฺถ จ ปุปฺผนฺติ นปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. วิโรจตีติ สฺยนฺตตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
อมุนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อมุสทฺทโต อํวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ อมุสทฺเท อนปุํสกตฺเต จ สิโน อภาวา อิมินาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหีเต กเต รูปํ. ตตฺถ จ ปสฺสสีติ กมฺมตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๗๔] เอตเตสนฺโต
กิมตฺถมิทํ. “เอต-ตอิจฺเจเตสํ อนปุํสกตฺถวาจกานํ ตกาโร สการมาปชฺชเต สิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนปุํสกคฺคหณญฺจ สิมฺหิคฺคหณญฺจ สํคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตญฺจ ตญฺจ เอตตา. เตสํ เอตเตสํ.
เอโสติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เอโสติ เอตสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตการสฺส สการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สิสฺส โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เอสาติ เอตฺถ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลโปว วิเสโส. อิตรานิ วุตฺตสทิสานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
เอตนฺติ เอตฺถ “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อํอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิกรณเมว วิเสโส.
[๑๗๕] ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถ
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺส สพฺพนามสฺส ตการสฺส นตฺตํ โหติ สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณญฺจ ตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อนนฺตรสุตฺเต สติปิ ตคฺคหเณ อิธ ตคฺคหณกรณํ ตสทฺทสฺ-เสว สงฺคหณตฺถํ.
นายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ นายาติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต นาวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, เอตเตสนฺโต”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ตการสฺส นตฺตํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนมิ”ติ นาวจนสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว.
นนฺติ ตสทฺทโต อํวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน ตการสฺส นตฺเต กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว. เนติ ตสทฺทโต ปถมาโยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน นตฺเต กเต “วา ยฺวปถโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามการเต ปถโม”ติ โยวจนสฺเสตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. ทุติยาพหุวจเนปิ ตาทิสเมว รูปํ.
เนสูติ ตสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน นตฺเต กเต “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อการสฺเสตฺเต กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว.
นมฺหีติ ตสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน นตฺเต กเต “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สฺมึโน มฺหิอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว.
นาภีติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ จ กเต ตโต หิวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน ตการสฺส นตฺตํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ หิวิภตฺติยา ภฺยาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. เอตฺถ จ ถเปตฺวา อาทฺยนฺตทฺวยํ อิตรานิ ปุมนปุํสกสาธารณตฺตา ตพฺพิเสเสน วุตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพํ. อาทฺยนฺตทฺวยํ ปน อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตํ.
[๑๗๖] สสฺมาสฺมึสํสาสฺวตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺส สพฺพนามสฺส ตการสฺส สพฺพสฺเสว อตฺตํ โหติ ส-สฺมา-สฺมึ-สํ-สาสุ วิภตฺตีสุ สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณญฺจ สพฺพคฺคหณญฺจ ตคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ สพฺพตฺถคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อสฺสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อสฺสาติ ตสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, สพฺพสฺสิมสฺเส วา, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตสทฺทสฺส อตฺเต กเต “สาคโม เส”ติ สาคเม กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว. อสฺมาติ มูโลทาหรณํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตถา ปุพฺพปุพฺพกานิ มูโลทาหรณานิ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. สพฺพานิ ตานิ นยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
อสฺสํ, อสฺสาติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต สฺมึ-สวิภตฺติโย กตฺวา วุตฺตนเยน ฆสญฺญํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถ, สพฺพโต โก”ตฺยธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สฺมึ-สานํ สํ-สาเทเส กเต วุตฺตนเยน ตสทฺทสฺส อตฺเต กเต “สาคโม เส”ตฺยธิกิจฺจ “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ”ติ สการาคเม กเต รูปานิ. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ. ตานิ วุตฺตสทิสาเนว. กิมุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสาเนว. อตฺตภาโว จ อิตฺถิวาจกตฺตา อุวณฺณตฺตา จ ปสญฺญํ กตฺวา ปตฺตมาคมฺม สํ-สาเทสกรณญฺจ วิเสโส.
[๑๗๗] อิมสทฺทสฺส จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว อิมสทฺทสฺส อตฺตํ โหติ ส-สฺมา-สฺมึ-สํ-สาสุ วิภตฺตีสุ สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สพฺพคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ สพฺพตฺถคฺคหณญฺจ ส-สฺมา-สฺมึ-สํ-สาคหณญฺจ อตฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อตฺตคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ.
อสฺสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อสฺสาติ อิมสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถ, สสฺมาสฺมึสํสาสฺวตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อิมสทฺทสฺส อตฺตํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ สาคเม กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺ-คหณผลํ. อสฺมาติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เอติสฺสํ, เอติสฺสาติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๗๘] สพฺพโต โก
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพโต สพฺพนามโต กการาคโม โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาป-นตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ เอตฺถ สติปิ สพฺพโตคหเณ ปุน สพฺพโตคหเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.
สพฺพโกติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺพโกติ สพฺพสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา กการาคมํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยโกติอาทีนิ วุตฺตสทิสาเนว. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๗๙] ฆปโต สฺมึสานํ สํสา
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพโต สพฺพนามโต ฆ-ปสญฺญาโต สฺมึ-สานํ วิภตฺตีนํ สํ-สาอาเทสา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพนามคฺ-คหณญฺจ สพฺพคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สพฺพสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺพสฺสํ, สพฺพสฺสาติ สพฺพ-สทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต สฺมึ-สวิภตฺติโย กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อธิกิจฺจ “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถ, สพฺพโต โก”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา สฺมึ-สานํ สํ-สาอาเทเส กเต “สํสาเสฺวกวจเนสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “โฆ รสฺสนฺ”ติ ฆสฺส รสฺเส กเต “สาคโม เส”ตฺยธิกิจฺจ “สํสา-เสฺวกวจเนสุ เจ”ติ สาคเม กเต รูปานิ. ปจฺฉิมานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ.
ตตฺถจสพฺพายนฺติ สพฺพสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา วาคฺคหเณน สฺมึโน อิมินาเทสมกตฺวา “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ ยมาเทเส กเต รูปํ.
สพฺพายาติ สพฺพสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา สวิภตฺติยา วาคฺคหเณน อิมินาเทสมกตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนนฺ”ติ อายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อิมิสฺสนฺติอาทีนิ วุตฺตสทิสาเนว. อมุสฺสนฺติอาทีสุ “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ตฺยธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญญฺจ ตํนิมิตฺตาเทส-วิธานญฺจ วิเสโส.
อิตฺถิยํ, อิตฺถิยาติ กิมุทาหรณานิ. ตานิปิ วุตฺตสทิสานิ. สวิภตฺติยา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนมิ”ตฺยธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ ยาเทโสว วิเสโส. อมุโยติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๘๐] เนตาหิ สฺมิมายยา
กิมตฺถมิทํ. “เอตาหิ สพฺพนามาหิ ปฏิลทฺธฆ-ปสญฺญาหิ สฺมึวจนสฺส ‘ฆโต นาทีนมิ’ติ จ ‘ปโต ยา’ติ จ สมฺปตฺตา เย อาย-ยาเทสา, เต เนว โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณญฺจ ฆปโตคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ “สฺมึโน อาย-ยา”ติ วตฺตพฺเพ “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
เอติสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เอติสฺสนฺติ เอตสทฺทโต วุตฺต-นเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน “ฆโต นาทีนมิ”ติ อายาเทเส สมฺปตฺเต “สพฺพนามการเต ปฐโม, ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สมาเทเส กเต “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ”ตฺยธิกิจฺจ “เอติมาสมี”ติ อาการสฺส อิการํ กตฺวา “สาคโม เส”ตฺยธิกิจฺจ “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ”ติ สาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
เอตายนฺติ เอตสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา อายาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ สฺมึโน ยมาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
ตายาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต ฉฏฺเฐกวจนํ กตฺวา สฺมึโน อภาวา อิมินา ปฏิเสธมกตฺวา “อาย จตุตฺเถก-วจนสฺส ตู”ตฺยธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนมิ”ติ อายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๘๑] มโนคณาทิโต สฺมึนานมิอา
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา มโนคณาทิโต สฺมึ-นานํ อิ-อาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ “มโนคณโต สฺมึนานมิอา”ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ อาทิคฺคหณมตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ คณสทฺทสฺเสว มโนปภุตีนํ สงฺคหณโต. เตนาห “อิห โจปริ จ อาทิคฺคหเณนา”ติอาทิ.
มนสีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มนสีติ มนสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา “ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สฺมึโน อิการาเทสํ กตฺวา อิทเมว อธิกิจฺจ “ส สเร วาคโม”ติ สการาคเม กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
สิรสิ, สิรสฺมินฺติ อิมานิ วุตฺตสทิสาเนว. มนสาติ มนสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมินา นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา “ส สเร วาคโม”ติ สการาคมญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ นาวจนสฺส “อโต เนนา”ติ เอนาเทโส จ สรโลปปฺปกติภาโว จ โหติ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
มโนติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มโนติ มนสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา สติปิ มนสทฺเท สฺมึ-นานํ อภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺต-สทิสาเนว. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “อาทิคฺ-คหเณนา”ติอาทิมาห.
พิลสีติอาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตตฺถ จ พิลสีติ พิลสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา มโนคณตฺเต อสติปิ อิธาทิคฺคหเณน สฺมึโน อิการาเทสํ กตฺวา “ส สเร วาคโม”ติ เอตฺถานุวตฺติตาทิคฺคหเณน สการาคเม กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๘๒] สสฺส โจ
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา มโนคณาทิโต สสฺส โอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. มโนคณาทิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหเณน อพฺยคฺคมนโส นโรติอาทีสุ มนสทฺทโต สิวจนสฺโสการาเทโส โหติ. เอวํ ยสฺมึ ยสฺมึ กเต ยํ ยํ สิชฺฌติ, ตํ ตํ อิธ จคฺคหเณน กตฺตพฺพํ.
มนโส, ตปโสติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มนโสติ มนสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สสฺโสการาเทสํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺต-นเยน สการาคเม กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๘๓] เอเตสโม โลเป
กิมตฺถมิทํ. “เอเตสํ มโนคณาทีนํ อนฺโต โอตฺตมาปชฺชเต วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. มโนคณาทิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ โลเปติ กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ วิภตฺติโลปเมวีหาธิปฺเปตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ มโนคณาทีนมนฺโต โลโปปลพฺภติ.
มโนมยนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มโนมยนฺติ มนสทฺทโต “มนสา ปกตนฺ”ติ อตฺเถ “ตปฺปกติวจเน มโย”ติ มยปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน พฺยญฺชนานํ โลปํ กตฺวา “มโนคณาทิโต สฺมึนาน-มิอา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา มนสทฺทนฺตสฺส โอการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา มโนมยสทฺทสฺส ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วุตฺตสทิสเมว.
เตโชสเมนาติ “เตชสา สโม”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สห ตปฺปุริสสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา อิมินา เตชสทฺทนฺตสฺส โอการา-เทสํ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต นาวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน นา-วจนสฺเสนาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วุตฺตสทิสเมว.
ตโปคุเณนาติ เอตฺถ “ตโปเอว คุโณ”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สห กมฺมธารยสญฺญาย สมาสกรณเมว วิเสโส.
สิโรรุเหนาติ เอตฺถ ปน “สิรสฺมึ รุหตี”ติ วิคฺคโห จ สมาสนฺตโต สฺยุปฺ-ปตฺตาทิกรณญฺจ วิเสโส. อาโปสเมน, วาโยสเมนาติ อาทิคฺคหณผลานิ.
ตตฺถจอาโปสเมนาติ “อาเปน สโม”ติ วิคฺคเห “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สห ตปฺปุริสสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา อสติปิ มโน-คณตฺเต อิธาทิคฺคหเณน อาปสทฺทนฺตสฺโสการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตโต นาวจนสฺเสนาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว.
“นนฺวิหาทิคฺคหณสฺสาภาวา อาทิคฺคหณํ กิมตฺถนฺติ น วตฺตพฺพนฺ”ติ. น น วตฺตพฺพํ. ยถา หิ อสติปิ หิ-วาคฺคหเณ ปุพฺพสุตฺตโต อนุวตฺตมานํ วาคฺ-คหณญฺจ สนฺธาย ตตฺถ ตตฺถ วาติ กิมตฺถนฺติ วุตฺตํ, เอวมิหาปิ อสติปิ อาทิคฺ-คหเณ ปุพฺพสุตฺตโต อนุวตฺตมานาทิคฺคหณํ สนฺธาย อาทิคฺคหณํ กิมตฺถนฺติ วุตฺตนฺติ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๘๔] ส สเร วาคโม
กิมตฺถมิทํ. “เอเตเหว มโนคณาทีหิ วิภตฺตาเทสสงฺขาเต สเร ปเร สการา-คโม โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. มโนคณาทิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ สเรติ กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, วิภตฺตา-เทสสงฺขาตํ ปน สรเมวีห สเรติ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. น หิ อญฺโญ มโน-คณาทิโต สโรปลพฺภติ. เตนาห “วิภตฺตาเทเส สเร”ติ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. มเนนาติอาทีนิ วาคฺคหณผลานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. มานสิกํ, วาจสิกนฺติ อาทิคฺคหณผลานิ.
ตตฺถมานสิกนฺติ มนสทฺทโต “มนสา ปกตนฺ”ติ อตฺเถ “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ อธิกิจฺจ “ตมธีเต เตน กตาทิสนฺนิธานนิโยคสิปฺป-ภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จา”ติ ณิกปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ จา”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา อาทิคฺคหเณน อญฺญตรสฺมึปิ สาคมํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา มานสิกสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺย-เมว.
[๑๘๕] สนฺตสทฺทสฺส โส เภ โพ จนฺเต
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส สนฺตสทฺทสฺส สาเทโส โหติ ภกาเร ปเร, ตโต พการาคโม โหติ อนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ปุน สพฺพคฺคหณกรณํ ส-สรคฺคหณตฺถํ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
สพฺภิเรวาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺภีติ สมุ=อุปสเมตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิตฺยธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา วา “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ วา “คมขนหนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ นา”ติ มการสฺส นตฺตํ กตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต หิวิภตฺตึ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ หิโน ภฺยาเทสํ กตฺวา อิมินา สนฺตสทฺทสฺส สการาเทสํ กตฺวา อนฺเต จ พการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
สพฺภูโต, สพฺภาโวติ อิมานิ “สนฺตภูโต, สนฺตภาโว”ติ เอตฺถ สนฺต-สทฺทสฺส วุตฺตวิธาเน กเต รูปานิ. สนฺเตหีติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
สกฺกาโร, สกฺกโตติ จคฺคหณผลานิ. ตานิ ปน สนฺตกาโร, สนฺตกโตติ เอตฺถ สนฺตสทฺทสฺส อสติปิ ตสฺมึ จคฺคหเณน สาเทสํ กตฺวา ปรสฺส จ เทฺวภาเว กเต รูปานิ.
[๑๘๖] สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อํ
กิมตฺถมิทํ. “สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ คจฺฉนฺต-มหนฺต-จรนฺต-ติฏฺฐนฺต-ภุญฺชนฺต-ปิวนฺต-ขาทนฺต-สหนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คจฺฉนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉนฺติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ อธิกิจฺจ “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา คจฺฉนฺตสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “ส สเร วาคโม”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นฺตสทฺทสฺส อํอาเทสํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว. วาคฺคหเณนาเทสาภาโว จ “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาทิกรณญฺจ วิเสโส.
มหํ, จรํ, ขาทนฺติ อิมานิ มห=ปูชายํ, จร=จรเณ, ขาท=ภกฺขเนตีเมสํ วุตฺตนเยน อนฺตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปานิ. “มหนฺโต, จรนฺโต, ขาทนฺโต”ติ อิมานิ วาคฺคหณผลานิ.
อนฺโตติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน อม=โรเค, ทมุ=ทมเน, วมุ=อุคฺคิรเณ, สมุ=อุปสเมตีเมสํ วุตฺตนเยน ตปจฺจยาทึ กตฺวา “คมขนหนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ นา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตํ กตฺวา อาทิสทฺทสฺส ปการตฺถวาจกตฺตา อิเมสญฺจ อตปฺปการตฺตา อิมินาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๑๘๗] เสเสสุ นฺตุว
กิมตฺถมิทํ. “วุตฺตํ ถเปตฺวา เสสาสุ วิภตฺตีสุ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท นฺตุปจฺจโยว ทฏฺฐพฺโพ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. คจฺฉนฺตาทีนํคหณญฺจ นฺตสทฺทคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
คจฺฉโตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหิ, มห=ปูชาย-มิตีเมสํ ลทฺธธาตุสญฺญาทีนํ วุตฺตนเยน “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา ปุพฺพสฺส ธาตฺวนฺตสฺส วุตฺตนเยน จฺฉาเทสํ กตฺวา คจฺฉนฺต-มหนฺตสทฺเทหิ วุตฺต-นเยน ส-สฺมึ-นาวิภตฺติโย กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา นฺตุมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ อธิกิจฺจ “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ ปฏิปาฏิยา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส โต-ติ-ตาอาเทเส กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๘๘] พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานํ
กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺม-อตฺต-สข-ราชอิจฺเจวมาทีหิ อํวจนสฺส อานํอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
พฺรหฺมานนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พฺรหฺมานนฺติ พฺรหฺมสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา “ส สเร วาคโม”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา อํวจนสฺส อานํอาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
ราชาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ราชสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ ราช-สทฺเท อํวจนสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “สฺยา เจ”ติ สิโน อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๑๘๙] สฺยา จ
กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺมาทีหิ สิวจนสฺส อาการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. จคฺคหณํ วาจาสิลิฏฺฐํ วาคฺคหณนิวตฺตนตฺถญฺจ. พฺรหฺมตฺตสขราชาทิคฺ-คหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. พฺรหฺมาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๙๐] โยนมาโน
กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺมาทิโต สรูเปกเสสวเสน คหิตานํ ปฐมาทุติยาพหุวจนานํ อาโนอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. พฺรหฺมตฺตสขราชาทิคฺคหณมิหานุ-วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. พฺรหฺมาโนติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พฺรหฺมาโนติ พฺรหฺมสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานนฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา โยวจนสฺส อาโนอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว.
[๑๙๑] สขโต จาโยโน
กิมตฺถมิทํ. “สขสทฺทโต โยวจนานํ อาโย-โนอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. โยคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ โยคฺ-คหณานุกฑฺฒนตฺถํ. “สขาโย, สขิโน”ติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สขาโยติ สข-สทฺทโต โยวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อาโยอาเทสํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ปน ตโต โยวจนํ กตฺวา ตสฺสีมินาว โนอาเทสํ กตฺวา “สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสู”ติ สขนฺตสฺส อิการาเทเส กเต รูปํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๙๒] สฺมิเม
กิมตฺถมิทํ. “สขโต สฺมึวจนํ เอตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สขคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สเขติ อุทาหรณํ. ตํ ปน สข-สทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สฺมิโน เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๑๙๓] พฺรหฺมโต คสฺส จ
กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺมสทฺทโต ปรสฺส อาลปเนกวจนสฺส เอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. เอการคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
เห พฺรหฺเมติ อุทาหรณํ. ตํ ปน พฺรหฺมสทฺทโต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน จา”ติ ปฐมํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ ตสฺสา คสญฺญํ กตฺวา “สฺมิเม”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เหติ อาลปนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
[๑๙๔] สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสุ
กิมตฺถมิทํ. “สขสทฺทนฺตสฺส อิการาเทโส โหติ โน-นา-นํ-สอิจฺเจเตสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สขิโนติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สขิโนติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อิตรานิ สขสทฺทโต นา-นํ-สวิภตฺติโย กตฺวา อิมินา สขสทฺทนฺตสฺสิการาเทสํ กตฺวา ปจฺฉิมสฺส “สาคโม เส”ติ สการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปานิ. กิมุทาหรณํ อุปริเยว อาวิภวิสฺสติ.
[๑๙๕] อาโร หิมฺหิ วา
กิมตฺถมิทํ. “สขสทฺทนฺตสฺส อาราเทโส โหติ หิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สขนฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
สขาเรหีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน สขสทฺทโต หิวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สขสทฺทนฺตสฺสาราเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อการสฺเสตฺเต กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๙๖] สุนมํสุ วา
กิมตฺถมิทํ. “สุ-นํ-อํอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ สขนฺตสฺส อาราเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สติปิ วาคฺคหเณ อิธ วาคฺคหณกรณํ อุภเยสํปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อุตฺตรตฺร นานุวตฺตนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ภินฺนโยคกรณํ พฺยาขฺยานคารวปริหรณตฺถํ.
สขาเรสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สขาเรสูติ สขสทฺทโต สุวจนํ กตฺวา “สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสุ, อาโร หิมฺหิ วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา สขนฺต-สฺสาราเทสํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เอตฺเต กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อิตรานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เอตฺถ จ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีฆกรณเมว วิเสโส. เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมว.
[๑๙๗] พฺรหฺมโต ตุ สฺมึ นิ
กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺมสทฺทโต สฺมึวจนสฺส นิการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
พฺรหฺมนีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน พฺรหฺมสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา ตสฺสีมินา นิอาเทเส กเต รูปํ. กมฺมนิ, จมฺมนิ, มุทฺธนีตีมานิ ตุสทฺทคฺคหณผลานิ. ตานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๙๘] อุตฺตํ สนาสุ
กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺมสทฺทสฺสนฺโต อุตฺตมาปชฺชเต ส-นาสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. พฺรหฺมคฺคหณมตฺถวสา วิภตฺติวิปริณามโต ฉฏฺฅฺยนฺตวเสน สมฺพนฺโธ โหติ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมุนาติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พฺรหฺมุโนติ พฺรหฺมสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา พฺรหฺมสทฺทนฺตสฺส อุตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สวิภตฺติสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๙๙] สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป จ
กิมตฺถมิทํ. “สตฺถาทีนมนฺตสฺส อาการาเทโส โหติ สิสฺมึ วิภตฺติมฺหิ, ตโต สิโลโป จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ.
สตฺถาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถาติ สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สาสตี”ติ อตฺเถ “สาสาทีหิ รตฺถู”ติ รตฺถุปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สิวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาการาเทสํ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
ปิตาติ ปา=รกฺขเณตีมสฺส “ปุตฺตํ ปาตี”ติ อตฺเถ “ปาติโต ริตู”ติ ริตุปจฺจยํ กตฺวา ราทิมฺหิ ลุตฺเต ปิตุสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
มาตาติ มาน=มานเนตีมสฺส “ปุตฺตํ มาเนตี”ติ อตฺเถ “มานาทีหิ ราตู”ติ ราตุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ราทิมหิ ลุตฺเต มาตุสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ภาตาติ ภาส=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุพฺเพ ภาสตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ราตุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กตฺตาติ กร=กรเณตีมสฺส “กโรตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายม นู”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา “นมการานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี-ตฺยธิกิจฺจ “กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมินฺ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน กตฺตุสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๐๐] อญฺเญสฺวารตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “อนนฺตเร วิหิตํ สิวิภตฺตึ ถเปตฺวา อญฺเญสุ วจเนสุ สตฺถาทีน-มนฺโต อารตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สตฺถุปิตาทิคฺคหณมิหานุ-วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
สตฺถารนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถารนฺติ สตฺถุสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาราเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
สตฺถาเรหีติอาทีสุ “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ เอตฺตกรณญฺจ “อาโร รสฺสมิกาเร”ติ วตฺตมาเน “ปิตาทีนมสิมฺหี”ติ รสฺสกรณญฺจ วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๐๑] วา นํมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “สตฺถาทีนมนฺโต อารตฺตมาปชฺชเต นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สตฺถุปิตาทิคฺคหณญฺจ อารตฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิทํ ปน อนนฺตรสุตฺเตน นิจฺจสมฺปตฺตํ วิกปฺเปติ.
สตฺถารานนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. สตฺถานํ, ปิตูนนฺ-ติอาทีนิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ สตฺถานนฺติ สตฺถุสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา “วา นํมฺหี”ตฺยธิกิจฺจ “สตฺถุนตฺตญฺเจ”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “โยสุ กตนิ-การโลเปสุ ทีฆนฺ”ตฺยธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตเรสํ ทีโฆว โหติ.
[๒๐๒] สตฺถุนตฺตญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “สตฺถุสทฺทนฺตสฺส อตฺตํ โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. นํคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณมญฺเญสํปิ สงฺคหณตฺถํ.
“นนุ สตฺถาติ คหณเมว อิหานุวตฺตเต, อถ กิมตฺถํ สตฺถุคฺคหณํ กตํ, อญฺเญสํ สงฺคหณตฺถญฺจาปิ, อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถนฺ”ติ. สติปิ สตฺถุปิตาทิคฺคหเณ สตฺถุสทฺทเมว สรูเปน คเหตฺวา อิตเรสํ อิตรวเสน คหณํ ยทฺยาราเทสวินิมุตฺโต สตฺถุสทฺโท สิยา, นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ ตทา ตทนฺตสฺสตฺตํ โหเตว. อิตเรสํ ปน อตฺตวินิมุตฺโตปิ ปโยโค สิยาติ ทีเปติ. อญฺญถา สพฺเพสํปิ สมานรูปปฺปสงฺโค สิยา. ปกติ เหสาจริยานํ, เยน เกนจิ อากาเรน อธิปฺปายวิญฺญาปนํ.
สตฺถานนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๐๓] อุ สสฺมึ สโลโป จ
กิมตฺถมิทํ. “สตฺถุปิตาทีนมนฺโต อุตฺตมาปชฺชเต สวิภตฺติมฺหิ, ตโต สวิภตฺติยา โลโป จ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สตฺถุปิตาทิคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
สตฺถูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถูติ สตฺถุสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ สตฺถุสทฺทนฺ-ตสฺสาราเทเส สมฺปตฺเต ตํ พาเธตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ อิมินา สตฺถุสทฺทนฺตสฺส อุตฺตํ กตฺวา สวิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. ตตฺถ ปน “สาคโม เส”ติ สการาคโม จ “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สวิภตฺติยา โนอาเทโส จ วิเสโส.
[๒๐๔] สกฺกมนฺธาตาทีนญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “สกฺกมนฺธาตาทีนมนฺโต อุตฺตมาปชฺชเต สวิภตฺติมฺหิ, ตโต จ สวิภตฺติยา โลโป จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อนนฺตรสุตฺเตเนว สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิจฺจวิธานตฺถํ.
สกฺกมนฺธาตูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สกฺกมนฺธาตูติ สกฺกมนฺธาตุ-สทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยนาราเทเส สมฺปตฺเต ตํ พาเธตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อุตฺตํ กตฺวา สวิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๐๕] ตโต โยนโม ตุ
กิมตฺถมิทํ. “ตโต อาราเทสโต โยนํ โอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ อิโต อารคฺคหณมตฺถวสา วิภตฺติวิปริณามโต ปญฺจมฺยนฺตวเสน สมฺพนฺโธ โหติ. เอตฺถ จ “กิญฺจาปิ ตโตติ อนิยมวเสน วุตฺตํ, อารคฺคหเณเนว สมฺพนฺโธ โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยค-สิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
สตฺถาโรติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถาโรติ สตฺถุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาราเทสํ กตฺวา “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา โยวจนสฺโส-การาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว. เกวลํ ปเนตฺถ “อาโร รสฺสมิกาเร”ติ วตฺตมาเน “ปิตาทีนมา สิมฺหี”ติ รสฺส-กรณเมว วิเสโส. จตุโรติอาทีนิ ตุคฺคหณผลานิ.
ตตฺถจจตุโรติ จตุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา ตสฺสีธ ตุคฺคหเณโนการาเทสํ กตฺวา “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค, มทา สเร”ติ วตฺตมาเน “ยวมทนตรลา จาคมา”ติ วา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปา-คมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา “ปจฺจยา-ทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา รการาคเม กเต “โอ สเร จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน อุราเทเส วา กเต รูปํ.
คาโวติ โคสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “คาว เส”ติ อธิกิจฺจ “โยสุ จา”ติ โอการสฺสาวาเทสํ กตฺวา อิมินา โยวจนสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อุโภติ ทฺวิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ทฺวิสทฺทสฺส อุภาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน โยวจนสฺโสการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๐๖] ตโต สฺมิมิ
กิมตฺถมิทํ. “ตโต อาราเทสโต สฺมึวจนสฺสิการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อารคฺคหณมิหานุวตฺตเต. สติปิ อนนฺตรสุตฺเต ตโตคหเณ อิธ ตโต-คหณกรณํ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. ตํ สยเมว วกฺขติ.
สตฺถรีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถรีติ สตฺถุสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน อาราเทสํ กตฺวา “อญฺเญสฺวารตฺตํ, ตโต โยนโม ตู”ติ วตฺตมาเน อิมินา สฺมึโน อิการาเทสํ กตฺวา “อาโร รสฺสมิกาเร”ติ อาการสฺส รสฺเส กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
ภุวีติ ตโตคหณผลํ. ตํ ปน ภูสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา อิธ ตโตคหเณน สฺมึโน อิการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ ลสฺส อุวาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๐๗] นา อา
กิมตฺถมิทํ. “ตโต อาราเทสโต นาวจนสฺส อาการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อารคฺคหณญฺจ ตโตคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
สตฺถาราติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถาราติ สตฺถุสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาราเทสํ กตฺวา “อญฺเญสฺวารตฺตํ, ตโต สฺมิมี”ติ วตฺตมาเน อิมินา นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตํสทิสาเนว. “อาโร รสฺสมิกาเร”ติ วตฺตมาเน “ปิตาทีนมสิมฺหี”ติ รสฺสกรณเมว วิเสโส.
[๒๐๘] อาโร รสฺสมิกาเร
กิมตฺถมิทํ. “อาราเทโส รสฺสมาปชฺชเต อิการสฺมินฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ ปน “กิญฺจาปิ อาโรติ อนิยมวเสน วุตฺตํ, อากาโรว รสฺโส โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ ตสฺเสว รสฺสานุรูปตฺตา. เอวญฺจ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนว.
[๒๐๙] ปิตาทีนมสิมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “ปิตาทีนํ อาราเทโส รสฺสมาปชฺชเต อสิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อารคฺคหณญฺจ รสฺสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. สิมฺหิ ปเร อาราเทสสฺสาภาวา อสิมฺหีติ น วตฺตพฺเพปิ เอวํ วจนํ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. เตนาห “อสิมฺหิคฺคหณํ โตมฺหิ ปเร อิการาเทสญาปนตฺถนฺ”ติ.
มาติโตติอาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตตฺถ จ มาติโตติ มาตุสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ ปญฺจมฺยตฺเถ โตปจฺจยํ กตฺวา “ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย”ติ วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน อุการสฺส อิการาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺต-สทิสาเนว.
ทุหิติโตติ อิทํ ปน ทุห=ปูรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กุลํ ปูเรตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา ทุหิตุสทฺทโต วุตฺตนเยน ปญฺจมฺยตฺเถ โตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๑๐] ตยาตยีนํ ตกาโร ตฺวตฺตํ วา
กิมตฺถมิทํ. “ตยา-ตยีนํ ตกาโร ตฺวตฺตมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตฺวยา, ตฺวยีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตฺวยาติ ตุมฺหสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ติ อธิกิจฺจ “นามฺหิ ตยามยา”ติ สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสทฺทสฺส ตยาเทสํ กตฺวา ตการสฺส อิมินา ตฺวาเทเส กเต รูปํ.
ตฺวยีติ ตุมฺหสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, สฺมึมฺหิ รญฺเญราชินี”ติ อธิกิจฺจ “ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ติ สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสทฺทสฺส ตยิอาเทสํ กตฺวา ตการสฺส อิมินา ตฺวาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป
ตติโย ปริจฺเฉโท
-------------------------
จตุตฺถปริจฺเฉท
[๒๑๑] อตฺตนฺโต หิสฺมิมนตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “อตฺตสทฺทนฺโต อนตฺตมาปชฺชเต หิสฺมึ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อตฺตเนหิ, อตฺตเนภีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อตฺตเนหีติ อตฺตสทฺทโต หิวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อตฺตสทฺทนฺตสฺส อนาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อการสฺเสตฺเต กเต รูปํ. อิตรสฺมึ “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ ภฺยาเทโสว วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๑๒] ตโต สฺมึ นิ
กิมตฺถมิทํ. “ตโต อตฺตโต สฺมึวจนสฺส นิอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อตฺตนีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อตฺตสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สฺมึโน นิการา-เทเส กเต รูปํ.
[๒๑๓] สสฺส โน
กิมตฺถมิทํ. “ตโต อตฺตสทฺทโต สสฺส วิภตฺติสฺส โนอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺตคฺคหณญฺจ ตโตคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อตฺตโนติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อตฺตสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสานนฺตรสุตฺต-ทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา สสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ.
[๒๑๔] สฺมา นา (สฺมานา)
กิมตฺถมิทํ. “ตโต อตฺตสทฺทโต สฺมาวจนสฺส นาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺตคฺคหณญฺจ ตโตคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “สฺมาสฺส นา”ติ วตฺตพฺเพ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตา-ทีหิ เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. สมาสนิทฺเทโส วา.
อตฺตนาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อตฺตสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา “อตฺตนฺโต หิสฺมิมนตฺตํ, ตโต สฺมึ นี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา สฺมาวจนสฺส นาเทเส กเต รูปํ. “นนุ ‘อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาเว’ติ อตฺตสทฺทโต สฺมา-วจนสฺส นาเทโส ลพฺภเตว, อถ กิมตฺถมิทมธีตนฺ”ติ. สิทฺเธ สติ อารทฺธสฺส อตฺถนฺตรวิญฺญาปนโต. เตนาห “ปุน ตโตคหเณน ตสฺส อตฺตโน ตการสฺส รกาโร โหติ สพฺเพสุ วจเนสุ, อตฺรโช”ติ. ภินฺนโยคกรเณนาติ ภาโว. อุทา-หรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ.
[๒๑๕] ฌลโต จ
กิมตฺถมิทํ. “ฌ-ลโต จ สฺมาวจนสฺส นาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อคฺคินาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคินาติ อคฺคิสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ วตฺตมาเน “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สฺมาวจนสฺส นาเทเส กเต รูปํ.
ทณฺฑินาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสกรณเมว วิเสโส. อิตรทฺวยมฺปิ วุตฺตสทิสเมว. ลสญฺญกรณเมว วิเสโส.
อคฺคโยติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคโยติ อคฺคิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา สฺมาวจนสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ ฌสฺส อตฺเต กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว.
[๒๑๖] ฆปโต สฺมึ ยํ วา
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา ฆ-ปโต สฺมึวจนสฺส ยํ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กญฺญายนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กญฺญายนฺติ กญฺญสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต กญฺญาสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วตฺตมาเน “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา อิมินา สฺมึวจนสฺส ยมาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ วตฺตมาเน “ฆโต นาทีนมิ”ติ สฺมึโน อายาเทโส จ สรโลปปฺปกติภาโว จ วิเสโส.
รตฺติยนฺติ รตฺติสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ วตฺตมาเน “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา อิมินา สฺมึโน ยมาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนมิ”ติ วตฺตมาเน “ปโต ยา”ติ ยาเทโสว วิเสโส. อิตรานิ วุตฺตสทิสานิ. “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสกรณเมว วิเสโส.
[๒๑๗] โยนํ นิ นปุํสเกหิ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพสํ โยนํ นิอาเทโส โหติ นปุํสเกหิ ลิงฺเคหิ ปเรสํ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อฏฺฅีนิ, อายูนีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อฏฺฅีนีติ อฏฺฅิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ตสฺส นิการาเทสํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว. อิตรานิปิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ.
ตตฺถจอฏฺฅีติ อฏฺฅิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ วตฺตมาเน “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ โยวจนสฺส โลปํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว. อิตฺถิโยติ กิมุทาหรณํ. ตตฺถ “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสกรณเมว วิเสโส.
[๒๑๘] อโต นิจฺจํ
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา อการนฺตโต นปุํสกลิงฺคโต โยนํ นิจฺจํ นิอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ยานีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ยานีติ ยสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺส นิอาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๑๙] สึ
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา อการนฺตโต นปุํสกลิงฺคโต สิวจนสฺส อํอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. นปุํสกคฺคหณญฺจ อโตคหณญฺจ วตฺตเต. “สิสฺส อนฺ”ติ วิคฺคเห “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ วตฺตมาเน “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สห ตปฺปุริสสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต สินฺติ รูปสิทฺธิ. อถ วา สีติ ปจฺจตฺตนิทฺเทโส. อนฺติ อุปโยคนิทฺเทโส. ตทา วุตฺตนเยน สนฺธิวิธานญฺจ โหติ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
สพฺพนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺพนฺติ สพฺพสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา สิวิภตฺติยา อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
[๒๒๐] เสสโต โลปํ คสิปิ
กิมตฺถมิทํ. “สึ, โส, สฺยา จ, อา สิมฺหิ, อํ นปุํสเก, ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ, สขโต คสฺเส วา, ฆเต จ, อวณฺณา จ เค, พฺรหฺมโต คสฺส เจ’ติเอวมาทีหิ นิทฺทิฏฺเฐ ถเปตฺวา เสสโต ปรา ค-สิอิจฺเจเต โลปมาปชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อปิคฺคหณํ ทุติยตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
โภตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โภตีติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ภวนฺตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อธิกิจฺจ “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “นฺตุสฺส ตมีกาเร”ติ วตฺตมาเน “ภวโต โภโต”ติ ภวนฺตสทฺทสฺส โภตาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา โภตีสทฺทโต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ วตฺตมาเน “อาลปเน เจ”ติ สิวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ ตสฺส คสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา อิมินา คโลเป กเต รูปํ.
อิตฺถีติ อิตฺถีสทฺทโต วุตฺตนเยน อาลปเนกวจนํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “ฌลปา รสฺสนฺ”ติ รสฺเส กเต วุตฺตนเยน คโลเป กเต รูปํ.
สาติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ อธิกิจฺจ “เอตเตสํ โต”ติ ตการสฺส สการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
อิตฺถีติ อิตฺถีสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
โภติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ภวนฺตสทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา ตโต อาลปเนก-วจนํ กตฺวา “ภวโต โภโต”ติ วตฺตมาเน “โภ เค ตู”ติ ภวนฺตสทฺทสฺส โภอาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน คโลเป กเต รูปํ.
ทณฺฑีติ ทณฺฑีสทฺทโต วุตฺตนเยน อาลปเนกวจนํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “ฌลปา รสฺสนฺ”ติ รสฺสํ กตฺวา วุตฺตนเยน คโลเป กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
สตฺเถติ สตฺถุสทฺทโต วุตฺตนเยน อาลปเนกวจนาทึ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “อการปิตาทฺยนฺตานมา”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาการาเทสํ กตฺวา “โภ เค ตุ, ฌลปา รสฺสนฺ”ติ วตฺตมาเน “อากาโร วา”ติ อาการสฺส รสฺสํ กตฺวา วุตฺต-นเยน คโลเป กเต รูปํ. ตถา ราชาติ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๒๑] สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “อาวุโสสทฺทโต ‘อุปสคฺคนิปาต’อิจฺเจวมาทีหิ จ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. โลปคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ เอตฺถ วิย อวธารณตฺถํ. อิห จ “อุเปจฺจตฺถํ สชฺเชนฺตี”ติ ปาทโย อุปสคฺคาติ วุตฺตา, “ปทานมาทิมชฺฌาวสาเนสุ นิปตนฺตี”ติ ยถาทโย นิปาตาติ วุตฺตา.
ตฺวํ ปนาวุโส, ตุมฺเห ปนาวุโสตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาวุโสติ อาวุโสสทฺทโต ปฐเมกวจนพหุวจนานิ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา เตสุ ลุตฺเตสุ รูปํ. ปทโสติ ปทโสสทฺทโต ตติเยกวจนํ กตฺวา ตสฺมึ ลุตฺเต รูปํ.
เสฺวติ เสฺวสทฺทโต สตฺตมฺเยกวจนํ กตฺวา ตสฺมึ ลุตฺเต รูปํ. ป-ปราติ-อาทินา นเยน อุปสคฺเค ทสฺเสตฺวา เตเยว นามปเทหิ โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ปหาโรติอาทิมาห.
ตตฺถจปหาโรติ ปปุพฺพสฺส หร=หรเณตีมสฺส ปสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “ปหรณนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ วตฺตมาเน “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ กเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ปสทฺทโต ปรสฺส สิวจนสฺส อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา โลเป กเต รูปํ. เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๒๒] ปุมสฺส ลิงฺคาทีสุ สมาเสสุ
กิมตฺถมิทํ. “ปุมอิจฺเจตสฺส อนฺโต โลปมาปชฺชเต ลิงฺคาทีสุ ปรภูเตสุ สพฺพสมาเสสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. โลปคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “ปุมสฺส อ ปุมอ”อิติ วิคฺคหํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฉฏฺฅิสมาสํ กตฺวา สรโลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา โลปมเปกฺขิตฺวา ฉฏฺฅฺยนฺตํ กตฺวา ปุมสฺสาติ วุตฺตํ.
ปุลฺลิงฺคนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุลฺลิงฺคนฺติ “ปุมสฺส ลิงฺคนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ฉฏฺฅิสมาสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน อิมินา ปุมนฺตสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน อุการสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ มการสฺส นิคฺคหิตํ กตฺวา “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “พฺยญฺชเน เจ”ติ นิคฺคหิตโลปํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ลการสฺส เทฺว-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ปุมฺภาโวติ อิทํ ปน ตสฺสทิสเมว. นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตกรณเมว วิเสโส. ปุงฺโกกิโลติ ตํสทิสเมว. “ปุมา จ โส โกกิโล จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ กมฺมธารยสมาโสว วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๒๓] อํ ยมีโต ปสญฺญาโต
กิมตฺถมิทํ. “อํวจนสฺส ยมาเทโส โหติ อีโต ปสฃฺาโต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ จ อีโตติ ปฏิลทฺธปสญฺญมฺปิ อิการุวณฺณํ ปฏิกฺขิปติ. ปสญฺญาโตติ อีการมฺปิ ปฏิลทฺธฌสญฺญํ ปฏิกฺขิปติ.
อิตฺถิยนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อิตฺถีสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญํ กตฺวา อิมินา อํวจนสฺส ยมาเทสํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
ทณฺฑินํ, โภคินนฺติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทณฺฑินนฺติ ทณฺฑีสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา ปสญฺญตฺตาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน รสฺสํ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ อํวจนสฺส นํอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว. อิตฺถีหีติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๒๒๔] นํ ฌโต กตรสฺสา
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา ฌโต กตรสฺสา อํวจนสฺส นํอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อํคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. กโต รสฺโส ยสฺส โส กตรสฺโส. ตสฺมา กตรสฺสา. ฌโตติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
เวสฺสภุนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน เวสฺสภูสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา สติปิ กตรสฺสา ลโต อํวจเน ฌสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหีเต กเต รูปํ.
กุจฺฉินฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน กุจฺฉิสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา สติปิ ฌโต อํวจเน กตรสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน อํวจนสฺส นิคฺคหีเต กเต รูปํ.
[๒๒๕] โยนํ โน
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา ฌโต กตรสฺสา โยนํ โนอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ฌคฺคหณญฺจ กตรสฺสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทณฺฑิโนติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทณฺฑิโนติ ทณฺฑีสทฺทโต โย-วจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ ตํสทิสาเนว.
อคฺคโยติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคฺคโยติ อคฺคิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญํ กตฺวา สติปิ ฌโต โยวจเน กตรสฺสาภาวา อิมินา-เทสมกตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ วตฺตมาเน “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ ฌสฺสตฺเต กเต รูปํ. อิตรานิ ตํสทิสาเนว.
สยมฺภุโนติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สยมฺภูสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺต-นเยน ลสญฺญํ กตฺวา “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา สติปิ กตรสฺสา ลโต โยวจเน ฌสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “ลโต โวกาโร เจ”ติ เอตฺถ การคฺคหเณน โยวจนสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๒๖] สฺมึ นิ
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา ฌโต กตรสฺสา สฺมึวจนสฺส นิอาเทโส โหตี”ติ ญาป-นตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ฌคฺคหณญฺจ กตรสฺสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทณฺฑินีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทณฺฑินีติ ทณฺฑีสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ฌสญฺญาทึ กตฺวา “นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ วตฺตมาเน อิมินา สฺมึโน นิอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว.
พฺยาธิมฺหีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน พฺยาธิสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา วุตฺตปฺ-ปกาเร สติปิ กตรสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สฺมึโน มฺหิอาเทเส กเต รูปํ.
[๒๒๗] กิสฺส ก เว จ
กิมตฺถมิทํ. “กิมิจฺเจตสฺส กาเทโส โหติ วปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
กฺว คโตสีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน กึสทฺทโต “สตฺตมฺยตฺเถ, กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ วตฺตมาเน “กึสมฺา โว”ติ วปจฺจยํ กตฺวา อิมินา กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา “ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย”ติ วิภตฺติ-สญฺญํ กตฺวา “สร ฯเปฯ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหเณน อวปจฺจเย ปเรปิ โก จ โหตี”ติอาทิมาห.
โก กตนฺติอาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตตฺถ จ โกติ กึสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กถนฺติ กึสทฺทโต “เกน ปกาเรนา”ติ อตฺเถ “สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา”ติ วตฺตมาเน “กิมิเมหิ ถนฺ”ติ ถํปจฺจยํ กตฺวา อิมินา กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา ตโต นาวจนํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วิภตฺติโลเป กเต รูปํ.
กุโตติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน กึสทฺทโต ปญฺจมฺยตฺเถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ โตปจฺจยํ กตฺวา สติปิ กึสทฺเท วปจฺจยสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “กุหึหํสุ เจ”ติ วตฺตมาเน “ตฺรโตเถสุ เจ”ติ กึสทฺทสฺส กุอาเทเส กเต รูปํ.
“นนุ จคฺคหเณน ภวิตพฺพเมวา”ติ. น ภวิตพฺพํ. กสฺมา. “กิสฺส ก สพฺพตฺถา’ติ วตฺตพฺเพเวติ นิยมกรณํ ยตฺถ อนธิปฺเปตํ, ตตฺถ น โหตีติ ญาปนตฺถํ “กิสฺส ก เว”ติ อวตฺวา จคฺคหณกรณํ ยตฺถ ปนาธิปฺเปตํ, ตตฺถ ภวตฺเยวาติ ญาปนตฺถํ.
[๒๒๘] กุ หึหํสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “กิมิจฺเจตสฺส กฺวาเทโส โหติ หึ-หํอิจฺเจเตสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กึคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กุหึ, กุหนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน กึสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กึสฺมา โว”ติ วตฺตมาเน “หึหํหิญฺจนนฺ”ติ หึ-หํ-ปจฺจเย กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา กิมิจฺเจตสฺส กฺวาเทสํ กตฺวา “ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย”ติ หึ-หํปจฺจยานํ วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา วุตฺตวิภตฺยนฺตตฺตา วิภตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ. จคฺคหเณน กึสทฺทโต วุตฺตาธิการมธิกิจฺจ “หึหํหิญฺจนนฺ”ติ หิญฺจนํ-ปจฺจเย กเต กฺวาเทโส โหติ. เตน กุหิญฺจนนฺติอาทีนิ สิชฺฌนฺติ. เอวมญฺเญปิ โยเชตพฺพา. อิมสฺสานนฺตรํ “เสเสสุ เจ”ติ สุตฺตมธีตํ.
[๒๒๙] เสเสสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “เสเสสุ วิภตฺติปจฺจเยสุ กิมิจฺเจตสฺส กาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคตฺยา กคฺคหณมิหานุวตฺตเต. ยถาธิกตํ กึคหณญฺจ. จคฺคหณํ กคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. “กิสฺส ก เว เจ”ติ อิมสฺสานนฺตรมิมสฺมึ วตฺตพฺเพปิ อิโหจฺจารณํ มณฺฑูกคติโยปฺยธิการา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปกติ เหสาจริยานํ, ยถา ยถา วุจฺจมาเน วินาว คนฺถ-ครุตายาธิปฺปายวิญฺญาปนํ โหติ, ตถา ตถา วตฺวา อธิปฺปายวิญฺญาปนํ.
โก ปกาโรติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โกติ กึสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “กิสฺส ก เว เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กถนฺติ ตโตว “โก ปกาโร”ติ อตฺเถ “สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา”ติ วตฺตมาเน “กิมิเมหิ ถนฺ”ติ ถํปจฺจยํ กตฺวา อิมินา กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วิภตฺติโลเป กเต รูปํ. กถนฺติ อํวจนวเสน วุตฺตํ. ตถา กถนฺติ.
อิหจ “โก ปกาโร, กึ ปการนฺ”ติ อิมานิ อิตเรสํ อตฺถวากฺยวเสน อุทาหรณวเสน จ คหิตานิ. ยทิ หิ ตานิ เกวลมตฺถวากฺยานิ ภเวยฺยุํ, วุตฺติยํ “เสเสสุ วิภตฺติปจฺจเยสู”ติ วุตฺตตฺตา สรูเปน วตฺวา ปโยคาวจเน สติ อูนตา-ปสงฺโค สิยา. เกวลํ ปน อุทาหรณานิ ภเวยฺยุํ, ทฺวิกฺขตฺตุํ “กถํ, กถนฺ”ติ น วตฺตพฺพภาวปฺปสงฺโค สิยา”ติ.
“นนฺเวเกน ปกาเรเนว ภวิตพฺพํ, โนภยถา”ติ. “ตถา ภวติ อุภยถา, ยถา เอเกโนทกฆเฏน อมฺพเสจนครุปีณนานิ ภวนฺตี”ติ. ภวเตฺววํ. “นนฺวิทเมวานชฺฌนียํ ‘กิสฺส ก เว เจ’ติ เอตฺถ จคฺคหเณเนว สิชฺฌนโต”ติ. “สิชฺฌติ, ตถาปีทํ นิยม-กรณตฺถมธีตนฺ”ติ. สิทฺเธ สตฺยารมฺโภติ นิยมาย วา โหติ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนาย วา.
อยํปเนตฺถนิยโม “สเจ กึสทฺทสฺส กาเทโส โหติ เสสวิภตฺติปจฺจเยสุ ปรภูเตเสฺวว, น ตพฺพิรหิเตสู”ติ. เตน กึสทฺทสฺส “กิเมวีทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, กินฺเต วกฺกลิ, กินฺเต ชฏาหี”ติอาทีสุ กึสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต ปเรสํ วิภตฺติปจฺจยานมภาวา อิมินา กาเทโส น โหติ.
“นนุ เสสคฺคหเณเนวีธาปิ ภวิตพฺพํ นิยมาภาวา”ติ. อตฺเถว นิยโม เสสสทฺทสฺส สาเปกฺขตฺตา, ยถา หิ ยํ กิญฺจิ ทพฺพชาติกํ สโมธาเนตฺวา ตโต วิสุเมกํ คเหตฺวา เสสํ ถเปตีติ วุตฺเต ยโต ยํ คหิตํ, ตโต ตเมว อวสิฏฺฐํ เสสํ นาม, น สพฺพํ, ตถา อิธาปิ กึสทฺทสฺส ปาฏิปทิกตฺตา ตโต ปรํ ภวิตพฺพา เย วิภตฺติปจฺจยา, เต สโมธาเนตฺวา ตโต วปจฺจยสฺส วิสุํ คหิตตฺตา ตทวสิฏฺฐา วิภตฺติปจฺจยา เสสา นาม โหนฺตี”ติ. ภวเตฺวว. กึสทฺทโต ปรํ ภวิตพฺพานํ วิภตฺติปจฺจยานํ วปจฺจยํ คเหตฺวา ‘กิสฺส ก เว เจ’ติ สุตฺตํ วิสุํ น วตฺตพฺพํ ตสฺสปิ ปจฺจยตฺตา อิมินาว สิชฺฌนโต”ติ. วิสโมยํ กถามคโค.
ตถาปิภวโตสุญฺญเมวาวลมฺพิตฺวาปริหารเมตฺถวกฺขาม. ยทิ ปน ตํ อวุตฺตํ ภเวยฺย, อิทมนชฺฌนียํ ภเวยฺย เสสสทฺทสฺส สาเปกฺขตฺตา อญฺญสฺส จาเปกฺขิตพฺพสฺสาภาวา, ยทิปิ วเทยฺยุํ ‘กุ หึหํสุ จ, ตฺรโตเถสุ เจ’ติ สุตฺตทฺวยํ วตฺวา ตทนนฺตรํ วุตฺเต อเปกฺขิตพฺพา สนฺตี”ติ. ตทา ‘สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา’ติ อิมสฺส โต-ถคฺคหณํ ถเปตฺวา เสสคฺคหณเมว อนนฺตรตฺตา วตฺตตีติ สงฺกา สิยา. อถาปิ วเทยฺยุํ ‘ตํปิ วตฺวา ปจฺฉา วตฺตพฺพนฺ”ติ. ตทาปิ ‘เตฺร นิจฺจนฺ’ตีมสฺส กึคหณํ อนุวตฺตตีติ สงฺกา สิยา. น จ สกฺกา กึคหณเมเวตฺถ นตฺถีติ วตฺตุํ ‘กิสฺส ก เว เจ’ติ อิมสฺส น วตฺตพฺพตา ปฏิญฺญาตตฺตา ‘กุ หึหํสุ เจ’ติ เอตฺถ อธิปฺเปตสฺสาปิ ‘สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา’ติ อิมินา พฺยวจฺฉินฺนตฺตา จ. ยทิ ปนาพฺยวจฺฉินฺนํ สิยา. อิหานุวตฺติตสฺส อุตฺตรตฺร นานุวตฺตนการณาภาวา วตฺติตพฺพ-เมว. อถาปิ วเทยฺยุํ ‘จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ, เตนานุกฑฺฒิตํ โจตฺตรตฺร นานุวตฺตเตอิติ, ตํ ปน มคฺคิตพฺพํ, ตทา กถํ ปนีทํ สุตฺตํ วตฺตพฺพนฺ”ติ.
ยทิหิ ‘กิสฺส ก ปจฺจเยสู’ติ วุตฺตํ ภเวยฺย. วิภตฺติปรสฺส กึสทฺทสฺส น สิยา วิภตฺตีนมปจฺจยตฺตา. วุตฺโต หิ วิภตฺตีนมปจฺจยภาโว ‘กฺวจิ ธาตุวิภตฺติ-ปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ’ติ เอตฺถ วิสุํ วิภตฺติคฺคหณํ กุพฺพตาจริเยน. ยทิ ปน ‘กิสฺส ก วิภตฺติยนฺ’ติ วุตฺตํ ภเวยฺย, ตทา ปน ปจฺจยปรสฺส น ภเวยฺย อวิภตฺติกตฺตา เกสญฺจิ ปจฺจยานํ. ยทิ ปน ‘กิสฺส ก วิภตฺติปจฺจเยสู’ติ วุตฺตํ ภเวยฺย, ตทา อปจฺจยานํ วิภตฺตีนํ ปจฺจยานญฺจ อวิภตฺตีนํ ‘ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย’ติ ปฏิลทฺธวิภตฺติสญฺญานํ วิภตฺติปจฺจยานญฺโจปลพฺภนโต อวิภตฺติ-ปจฺจยวิวชฺชนตฺถํ วิภตฺติคฺคหณํ กตํ, อปจฺจยวิภตฺติวิวชฺชนตฺถํ ปจฺจยคฺคหณํ กตํ, ตฺวาทิวิภตฺติปจฺจยสงฺคหณตฺถํ อุภยคฺคหณํ กตนฺติ สงฺกา สิยา. ‘กิสฺส ก เว จ, เสเสสุ เจ’ติ อิเมหิ สห ทุติเยน กึคหเณน ‘กิสฺส ก วิภตฺติปจฺจเยสู’ตีมสฺส ครุกรตฺตา คนฺถครุตาปสงฺโค จ สิยา. ตถา เภสชฺชสมุฏฺฅิตโรโค วิย อโมห-ภาวตฺถํ วุตฺเตน ลกฺขเณน อุปฺปนฺโน โมหภาโว อเตกิจฺโฉ สิยา. ตสฺมา อสมฺปถมโนตริตฺวา กึสทฺทโต ปรภูเตสุ สพฺพวิภตฺติปจฺจเยสุ กึสทฺทสฺส กาเทส-ภาวทีปนตฺถํ. ‘กิสฺส ก เว เจ’ติ วตฺวา กทาจิ อญฺญตฺถปิ โหตีติ ญาปนตฺถํ จคฺคหณํ กตฺวา เตเนว ‘กิเมวีทนฺ’ติอาทีสุปิ โหตีติ สงฺกานิวตฺตนตฺถํ นิยมกรณ-วเสเนวีทมารทฺธนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ.
[๒๓๐] ตฺรโตเถสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “กิมิจฺเจตสฺส ตฺร-โต-ถอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ กุอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กึคหณมิหานุวตฺตเต กุคฺคหณญฺจ. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กุตฺราติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กุตฺราติ กึสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ วตฺตมาเน “ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ สตฺตมฺยตฺเถ ตฺรปจฺจยํ กตฺวา “กิสฺส ก เว จ, กุ หึหํสุ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา กึสทฺทสฺส กฺวาเทสํ กตฺวา “ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย”ติ ตฺรปจฺจยสฺส วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา วุตฺต-วิภตฺยนฺตตฺตา วิภตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กุโตติ ตโตว “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ โตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน กฺวาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กุตฺถาติ กึสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ วตฺตมาเน “ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ ถปจฺจยํ กตฺวา อิมินา กึสทฺทสฺส กฺวาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ สทิเสน เทฺวภาเว สมฺปตฺเต ถการสฺส “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ ปฐมกฺขรํ เทฺวภาเวน อาเนตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๓๑] สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส เอตสทฺทสฺส อกาโร โหติ โต-ถอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อุปริ “เตฺร นิจฺจนฺ”ติ วุตฺตตฺตา โต-ถคฺ-คหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อโต, อตฺถาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน เอตสทฺทโต วุตฺตนเยน โต-ถปจฺจเย กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา เอตสทฺทสฺส อการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปานิ. ปจฺฉิมสฺส เทฺวภาโว วุตฺตนโยว. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ. ตานิ ปน เอตสทฺทโต วุตฺตนเยน โต-ถปจฺจเย กตฺวา วาคฺคหเณนีมินาเทสมกตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๒๓๒] เตฺร นิจฺจํ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว เอตสทฺทสฺส อกาโร โหติ ตฺรปจฺจเย นิจฺจนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺเต ถเปตฺวา วาคฺคหณํ อิตรานีหานุวตฺตนฺเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อตฺราติ เอตสทฺทโต วุตฺตนเยน ตฺรปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา เอตสทฺทสฺส อการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิมสฺสานนฺตรํ “เอ โตเถสุ จา”ติ สุตฺตมารทฺธํ.
[๒๓๓] เอ โตเถสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส เอตสทฺทสฺส เอกาโร โหติ โต-ถอิจฺเจเตสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพคฺคหณญฺจ เอตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
เอตฺโตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สิชฺฌนโต นิรตฺถกเมวีทํ. น เจโส ปุริมปาโฐ.
[๒๓๔] อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อิการาเทโส โหติ ถํ-ทานิ-ห-โต-ธ-อิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ”ติ เอตฺถ วิย จคฺคหณมวธารณตฺถํ. สพฺพคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อิตฺถนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อิตฺถนฺติ อิมสทฺทโต “อิมินา ปกาเรนา”ติ อตฺเถ “สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา”ติ วตฺตมาเน “กิมิเมหิ ถนฺ”ติ ถํปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา อิมสทฺทสฺ-สิการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ถการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตโต นาวจนํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ นาวจนสฺส โลเป กเต รูปํ.
อิทานีติ ตโตว “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺมา รหิธุนาทานิ เจ”ติ ทานิปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนีมินา อิมสทฺทสฺสิการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อิหาติ ตโตว “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺมา หธา เจ”ติ หปจฺจยํ กตฺวา อิมสทฺทสฺส อิมินา อิการาเทเส กเต รูปํ.
อิโตติ อิโตว “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ โตปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมสทฺทสฺสิการาเทเส กเต รูปํ.
อิธาติ ตโตว “อิมสฺมา หธา เจ”ติ ธปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมสทฺทสฺส อิการาเทเส กเต รูปํ.
[๒๓๕] อ ธุนามฺหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อการาเทโส โหติ ธุนาปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. จคฺคหณํ อนนฺตเร วิย อวธารณตฺถํ. สพฺพคฺคหณญฺจ อิมคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อธุนาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อิมสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺมา รหิธุนาทานิ เจ”ติ ธุนาปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา, อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๓๖] เอต รหิมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว อิมสทฺทสฺส เอตาเทโส โหติ รหิมฺหิ ปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สพฺพคฺคหณญฺจ อิมคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
เอตรหีติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน อิมสทฺทโต วุตฺตนเยน “อิมสฺมา รหิธุนา-ทานิ เจ”ติ รหิปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา, อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา อิมสทฺทสฺส เอตาเทเส กเต รูปํ.
[๒๓๗] อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย
กิมตฺถมิทํ. “อิตฺถิยํ วตฺตมานโต อการโต อาปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สพฺพาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺพาติ สพฺพสทฺทโต อิมินา อาปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติ-ภาวญฺจ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺ-คหเณน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ วตฺตมาเน “เอตเตสนฺโต”ติ สการาเทโส จ “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ตเมวาธิกิจฺจ “เสเสสุ เจ”ติ วา กาเทโสว วิเสโส.
[๒๓๘] นทาทิโต วา อี
กิมตฺถมิทํ. “นทาทิโต วา อนทาทิโต วา อิตฺถิยํ วตฺตมานาย อีปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อิตฺถิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. วาคฺคหณํ ปนานทาทโย สมฺปิณฺเฑติ. นโท อาทิ ยสฺส สทฺทคฺคหณสฺส โส นทาทิ. ตโต นทาทิโต. อาทิสทฺโท เจตฺถ ปการตฺถวาจโก.
นทีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ นทีติ นทสทฺทโต อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว.
[๒๓๙] ณวณิกเณยฺยณนฺตุหิ
กิมตฺถมิทํ. “ณว-ณิก-เณยฺย-ณ-นฺตุอิจฺเจเตหิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ อีปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. เอกปทมิทํ. อิตฺถิคฺคหณญฺจ อีคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ณโว จ ณิโก จ เณยฺโย จ โณ จ นฺตุ จ ณวณิกเณยฺย-ณนฺตโว. เตหิ ณวณิกเณยฺยณนฺตุหิ.
มาณวีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มาณวีติ มนุสทฺทโต “มนุโน อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน “ณโวปกฺวาทีหี”ติ ณวปจฺจยํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อปจฺจสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อการสฺส อาการวุทฺธึ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา มาณวสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อา-ปจฺจโย, นทาทิโต วา อี”ติ วตฺตมาเน อิมินา ณวโต อีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
ปณฺฑวีติ ปณฺฑุสทฺทโต “ปณฺฑุโน อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณว-ปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. นาวิกีติ “นาวาย ตรตี”ติ อตฺเถ นาวาสทฺทโต “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ ณิกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาววุทฺธิโย กตฺวา ณิกปจฺจยนฺตตฺตา อิมินา อีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เวนเตยฺยีติ “วินตาย อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วินตาสทฺทโต “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน “เญยฺโย กตฺติกาทีหี”ติ เณยฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปวุทฺธิ-สรโลปปฺปกติภาวาทโย กตฺวา เณยฺยปจฺจยนฺตตฺตา อิมินา อีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กุนฺเตยฺยีติ “กุนฺติยา อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน เณยฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. โคตมีติ โคตมสทฺทโต “โคตมสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ณปจฺจยนฺตตฺตา อิมินา อีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
คุณวตีติ คุณสทฺทโต “คุโณ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “คุณาทิโต วนฺตู”ติ วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา วนฺตุปจฺจยนฺตตฺตา อิมินา อีปจฺจยํ กตฺวา “นทาทิโต วา อี”ติ วตฺตมาเน “นฺตุสฺส ตมีกาเร”ติ นฺตุสฺส ตการาเทสํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๒๔๐] ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี
กิมตฺถมิทํ. “ปติ-ภิกฺขุ-ราชสทฺเทหิ จ อีการนฺเตหิ จ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ อินีปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิตฺถิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คหปตานีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คหปตานีติ คหปติสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน อิมินา อินีปจฺจยํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ วตฺตมาเน “ปติสฺสินีมฺหี”ติ ปติสทฺทนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺมึ ลุตฺเต “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต, ทีฆนฺ”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺโพ จา”ติ ทีเฆ กเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ภิกฺขุนีติ ภิกฺขุสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺมึ ลุตฺเต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ราชินีติ ราชสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺมึ ลุตฺเต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ จ กเต รูปํ. หตฺถินีติ หตฺถีสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทณฺฑินีติ ทณฺฑีสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เมธาวินีติ เมธาสทฺทโต “เมธา อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วีปจฺจยํ กตฺวา เมธาวีสทฺทโต อินีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตปสฺสินีติ ตปสทฺทโต “ตโป อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “ตปาทิโต สี”ติ สีปจฺจยํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ สการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตปสฺสีสทฺทโต อินีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๔๑] นฺตุสฺส ตมีกาเร
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส อีกาเร ปเร ตการาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. “นทาทิโต วา อี”ติ อิโต วาคฺคหณํ มณฺฑูกคตฺยานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
คุณวตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คุณวตีตีทํ เหฏฺฐา วุตฺตํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. “กุลวตี, กุลวนฺตี”ติ อิมานิ วนฺตุปจฺจยนฺตานิ. สติมตีติ สติสทฺทโต “สติ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “สตฺยาทีหิ มนฺตู”ติ มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา คุณวตีติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อีปจฺจยาทึ กตฺวา “นทาทิโต วา อี”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺส ตการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
มหตีติ มห=ปูชายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา มหนฺตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ วตฺตมาเน “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตสทฺทํ นฺตุมิว กตฺวา อิมินา นฺตุสฺส ตการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๔๒] ภวโต โภโต
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส โภตาเทโส โหติ อีกาเร ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อีการคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๒๔๓] โภ เค ตุ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส โภอาเทโส โหติ เค ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ภวนฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “ตุคฺคหเณน อญฺญสฺมึปิ วจเน สพฺพสฺส ภวนฺตสทฺทสฺส ‘โภนฺต, ภนฺเต, โภนฺโต, ภทฺเท, โภตา, โภโต’อิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ อาห.
โภนฺตอิตฺยาทีนิ จตฺตาริ สิมฺหิ รูปานิ. ตตฺถ จ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลโป โหติ. “โภตา, โภโต”ติ ภวนฺตสทฺทโต ตติเยกวจนํ ฉฏฺเฐกวจนญฺจ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ วตฺตมาเน “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตุมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ตา-โตอาเทเส สมฺปตฺเต อิธ ตุคฺ-คหเณน สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส “โภตา, โภโต”ติ อาเทเส กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วา วิภตฺติโลเป กเต รูปานิ. อิมสฺสานนฺตรํ “โอภาโว กฺวจิ โยสุ วการสฺเส”ติ สุตฺตมารทฺธํ.
[1] โอภาโว กฺวจิ โยสุ วการสฺส
กิมตฺถมิทํ. “ภวนฺตสทฺทสฺส วการสฺโสภาโว โหติ กฺวจิ โยสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. ภวนฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
โภนฺโตติ ภวนฺตสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “ภวโต โภโต”ติ วตฺตมาเน อิมินา วการสฺโสการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นฺตุมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, มยํ โยมฺหิ ปฐเม”ติ อธิกิจฺจ “นฺตุสฺส นฺโต”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นฺโตอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ กฺวจิคฺคหณผลํ. อิมสฺสานนฺตรํ “ภวนฺตสฺส ภทฺทนฺต-ภนฺเต”ติ สุตฺตมารทฺธํ.
[2] ภวนฺตสฺส ภทฺทนฺตภนฺเต
กิมตฺถมิทํ. “ภวนฺตสทฺทสฺส ‘ภทฺทนฺต-ภนฺเต’อิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ กฺวจิ เค ปเร โยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กฺวจิ-โยคหณานีหานุวตฺตนฺเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อนนฺตรสุตฺเต ตุคฺคหเณเนว สิชฺฌนโต นิรตฺถโก เจโส. น เจโส ปุริมปาโฐ.
[๒๔๔] อการปิตาทฺยนฺตานมา
กิมตฺถมิทํ. “อกาโร จ ปิตาทีนมนฺโต จ อาตฺตมาปชฺชเต เค ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เคคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
โภ ปุริสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุริสาติ ปุริสสทฺทโต วุตฺต-นเยน อาลปเนกวจนํ กตฺวา ตสฺส “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ คสญฺญํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน ปุริสสทฺทนฺตสฺสีมินา อาการาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ คมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. อุการสฺส อาการกรณเมว วิเสโส.
[๒๔๕] ฌลปา รสฺสํ
กิมตฺถมิทํ. “ฌ-ล-ปอิจฺเจเต รสฺสมาปชฺชนฺเต เค ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เคคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “นนฺวสติปิ อิมสฺมึ ‘อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ เจ’ติ อิมินาว สิชฺฌติ ฌ-ล-ปานํ อฆตฺตา”ติ. สิชฺฌติ, เอวํ สติปิ นิยมกรณตฺถํ. สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ หิ นิยมาย วา โหติ ญาปนาย วา. อยํ ปเนตฺถ นิยโม “สเจ เค ปเร รสฺสมาปชฺชนฺติ, อุปริ สุตฺตวิสยํ ถเปตฺวา ฌ-ล-ปา วา”ติ. เตน โภติอาทีสุ โภสทฺทนฺตสฺส เค ปเร รสฺโส น โหติ.
ทณฺฑีติ ทณฺฑีสทฺทโต อาลปเนกวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส คสญฺญํ กตฺวา “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อิวณฺณสฺส ฌสญฺญํ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน อิมินา ฌสฺส รสฺเส กเต วุตฺตนเยน คโลเป กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. ล-ปสญฺญากรณเมว วิเสโส.
[๒๔๖] อากาโร วา
กิมตฺถมิทํ. “อากาโร รสฺสมาปชฺชเต เค ปเร วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. เคคหณมิหานุวตฺตเต รสฺสคฺคหณญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
โภ ราเชตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ราเชติ ราชสทฺทโต อาลปเนกวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส คสญฺญญฺจ กตฺวา “โภ เค ตู”ติ วตฺตมาเน “อการปิตาทฺยนฺตานมา”ติ ราชสทฺทนฺตสฺสาการาเทสํ กตฺวา “โภ เค ตุ, ฌลปา รสฺสนฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา อาการสฺส รสฺเส กเต คโลเป จ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. เสสานิ ตสฺสทิสาเนว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
--------------------------
ปญฺจมปริจฺเฉท
[๒๔๗] ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย
กิมตฺถมิทํ. “ยถา ปุริโสติอาทีสุ วิภตฺยนฺตตฺตา น วิภตฺติ โหนฺติ วตฺตพฺ-พสฺสตฺถวิเสสสฺสาภาวา, เอวํ ปญฺจมฺยาทฺยตฺเถสุ โตปจฺจยาทีนํ สมฺภูตตฺตา วตฺตพฺ-พสฺสตฺถวิเสสสฺสาภาวา ปญฺจมฺยาทโย น โหนฺติ, อตพฺพิสยตฺตา อญฺญา วิภตฺติโย จาติ สพฺพโตติอาทีนิ อนิปฺผนฺนานิ ภเวยฺยุํ, น หิ นามนิปาโตปสคฺคาขฺยาตสทฺทา ยถานุรูปํ สฺยาทิ-ตฺยาทิวิภตฺตีหิ อนิปฺผนฺนา สนฺตีติ จินฺตายํ กิมญฺเญน วิภตฺติ-กรเณน, ตฺวาทโย ปจฺจยา ทานิปจฺจยปริยนฺตา วิภตฺติสญฺญาว ทฏฺฐพฺพา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สพฺพโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺพโตตีมสฺส สพฺพสทฺทโต “สพฺพสฺมา อปรนฺ”ติ อตฺเถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ โตปจฺจยํ กตฺวา ยถาวุตฺต-ยุตฺติยา วิภตฺยภาเวปิ อิมินา โตปจฺจยสฺส วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรานิ เทฺว สุวิญฺเญยฺยานิ.
กุโตติ อิมสฺส กึสทฺทโต โตปจฺจยํ กตฺวา “กิสฺส ก เว จ, กุ หึหํสุ เจ”ติ วตฺตมาเน “ตฺรโตเถสุ จา”ติ กึสทฺทสฺส กฺวาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อโตติ เอตฺถ เอตสทฺทสฺส “ตฺรโตเถสุ เจ”ติ วตฺตมาเน “สพฺพสฺเส-ตสฺสากาโร วา”ติ อการาเทสกรณเมว วิเสโส. อิโตติ เอตฺถ อิมสทฺทสฺส “อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ เจ”ติ อิการาเทสกรณเมว วิเสโส.
สพฺพทาติ อิมสฺส ปน สพฺพสทฺทโต “สพฺพสฺมึ กาเล”ติ อตฺเถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน “กึสพฺพญฺเญก-ยกุหิ ทาทาจนนฺ”ติ ทาปจฺจยาทึ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรานิ สุวิญฺ-เญยฺยาเนว.
กทาติ เอตฺถ “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ตเมวาธิกิจฺจ “เสเสสุ เจ”ติ วา กึสทฺทสฺส กาเทสกรณญฺจ. อิธาติ เอตฺถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺมา หธา เจ”ติ ธปจฺจยกรณญฺจ วิเสโส. อิทานีติ เอตฺถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺมา รหิธุนาทานิ เจ”ติ ทานิปจฺจยกรณเมว วิเสโส.
[๒๔๘] กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ
กิมตฺถมิทํ. “กฺวจิ โตปจฺจโย โหติ ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๒๔๙] ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ
กิมตฺถมิทํ. “ตฺร-ถอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สตฺตมิยา อตฺเถ สพฺพนาเมหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺถคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
สพฺพตฺร, สพฺพตฺถาติ อิเมสํ สพฺพสทฺทโต “สพฺพสฺมินฺ”ติ อตฺเถ อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ตฺร-ถปจฺจเย กตฺวา เตสํ “ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย”ติ วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
[๒๕๐] สพฺพโต ธิ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสทฺทโต สตฺตมิยา อตฺเถ ธิปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สพฺพธีติ อิมสฺส สพฺพสทฺทโต อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา สตฺตมฺยตฺเถ ธิปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๒๕๑] กึสฺมา โว
กิมตฺถมิทํ. “กิมิจฺเจตสฺมา วปจฺจโย โหติ สตฺตมฺยตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
กฺวาติ อิมสฺส กึสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพ-นาเมหี”ติ วตฺตมาเน อิมินา สตฺตมฺยตฺเถ วปจฺจยํ กตฺวา “กิสฺส ก เว เจ”ติ กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพ-สรสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๒๕๒] หึหํหิญฺจนํ
กิมตฺถมิทํ. “กิมิจฺเจตสฺมา สตฺตมฺยตฺเถ หึ-หํ-หิญฺจนํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคฺคหณญฺจ กึคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
กุหินฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน กึสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กึสฺมา โว”ติ วตฺตมาเน อิมินา สตฺตมฺยตฺเถ หึ-หํ-หิญฺจนํปจฺจเย กตฺวา “กิสฺส ก เว เจ”ติ วตฺตมาเน “กุ หึหํสุ เจ”ติ กึสทฺทสฺส กฺวาเทสาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๒๕๓] ตมฺหา จ
กิมตฺถมิทํ. “ตสทฺทโต หึ-หํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สตฺตมฺยตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคฺคหณญฺจ หึ-หํคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ หิญฺจนํคหณนิวตฺตนตฺถํ.
ตหึ, ตหนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, หึหํหิญฺจนนฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา สตฺตมฺยตฺเถ หึ-หํปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๒๕๔] อิมสฺมา หธา จ
กิมตฺถมิทํ. “อิมสทฺทโต ห-ธอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สตฺตมฺยตฺเถ”ติ ญาป-นตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อวธารณตฺถํ.
อิห, อิธาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อิมสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺ-ยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหี”ติ วตฺตมาเน อิมินา สตฺตมฺยตฺเถ ห-ธปจฺจเย กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อิมสทฺทสฺสิการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๒๕๕] ยโต หึ
กิมตฺถมิทํ. “ยสทฺทโต สตฺตมฺยตฺเถ หึปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ยหินฺติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน ยสทฺทโต อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา หึปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๕๖] กาเล
กิมตฺถมิทํ. “เย อิโต ปรํ วกฺขาม, เต กาเลเยว โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. อธิกาโร อยํ.
[๒๕๗] กึสพฺพญฺเญกยกุหิ ทาทาจนํ
กิมตฺถมิทํ. “กึ-สพฺพ-อญฺญ-เอก-ย-กุอิจฺเจเตหิ กาเล คมฺยมาเน สตฺตมฺยตฺเถ ยถานุรูปํ ทา-ทาจนํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺถคฺ-คหณญฺจ สตฺตมิคฺคหณญฺจ กาลคฺคหณญฺจ อิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กทาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กทาติ กึสทฺทโต “กสฺมึ กาเล”ติ อตฺเถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน อิมินา ทาปจฺจยํ กตฺวา “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ตเมวาธิกิจฺจ “เสเสสุ เจ”ติ วา กึสทฺทสฺส กาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. “กุ หึหํสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กึสทฺทสฺส กฺวาเทโสว วิเสโส.
[๒๕๘] ตมฺหา ทานิ จ
กิมตฺถมิทํ. “ตสทฺทโต กาเล สตฺตมฺยตฺเถ ทานิ-ทาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. จคฺคหณํ ทาคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิ-กาล-ทาคหณานิ เจหานุวตฺตนฺเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตทานิ, ตทาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตสทฺทโต “ตสฺมึ กาเล”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สุตฺตทฺวยญฺจ อนนฺตรสุตฺตญฺจ อธิกิจฺจ อิมินา ทานิ- ทาปจฺจเย กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๒๕๙] อิมสฺมา รหิธุนาทานิ จ
กิมตฺถมิทํ. “อิมสทฺทโต รหิ-ธุนา-ทานิอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กาเล สตฺตมฺยตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺถคฺคหณญฺจ สตฺตมิ-กาลคฺคหณานิ เจหานุวตฺตนฺเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
เอตรหีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เอตรหีติ อิมสทฺทโต “อิมสฺมึ กาเล”ติ อตฺเถ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ, ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ, กาเล”ติ วตฺตมาเน อิมินา รหิปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา, อิมสฺสิ ถํทานิ-หโตเธสุ เจ”ติ วตฺตมาเน “เอต รหิมฺหี”ติ อิมสทฺทสฺส เอตาเทสํ กตฺวา วุตฺต-นเยน วิภตฺติสญฺญาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อธุนาติ ตโตว ตสฺมึ อตฺเถ อิมินา ธุนาปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา, อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ จา”ติ วตฺตมาเน “อ ธุนามฺหิ จา”ติ อิมสทฺทสฺส อการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อิทานีติ ตโตว ตสฺมึ อตฺเถ อิมินา ทานิปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺ-สากาโร วา”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ จา”ติ อิมสทฺทสฺส อิการา-เทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๖๐] สพฺพสฺส โส ทามฺหิ วา
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสทฺทสฺส สาเทโส โหติ ทามฺหิ ปจฺจยสฺมึ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สทาติ สพฺพสทฺทโต เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ทาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา สพฺพสทฺทสฺส สาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
[๒๖๑] อวณฺโณ เย โลปญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “อวณฺโณ เย ปจฺจเย ปเร โลปมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ วาคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ.
พาหุสฺสจฺจนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พาหุสฺสจฺจนฺติ พหุสฺสุต-สทฺทโต “พหุสฺสุตฺตสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ “ณฺยตฺตตา ภาเว ตู”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิวุทฺธึ กตฺวา อิมินา ตการคตสฺส สรสฺส โลปํ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ยวโต ตการสฺส จการาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา “ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา สการคตสฺส อุการสฺส อการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิโน อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ปณฺฑิจฺจนฺติ ปณฺฑิตสทฺทโต “ปณฺฑิตสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. เวปุลฺลนฺติ วิปุลสทฺทโต “วิปุลสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทึ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ยวโต ลการสฺส ลการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
การุญฺญนฺติ กร=กรเณตีมสฺส “กมฺปนํ กโรตี”ติ วา เอตฺถ กร=หึสาย-มิตีมสฺส “การุณิกํ หึสตี”ติ วา อตฺเถ กร=วิกฺเขปเนตีมสฺส “ปรทุกฺขํ วิกฺขิปตี”ติ วา อตฺเถ “นนฺทาทีหิ ยู”ติ วตฺตมาเน “กตฺตุกรณปเทเสสุ เจ”ติ กตฺตริ ยุปจฺจยํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ ตสฺส อนาเทสาทึ กตฺวา อนาเทสาทิสฺส “พาหุสฺ-สจฺจนฺ”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อุการาเทสาทึ กตฺวา กรุณสทฺทโต ตทธิฏฺฐานมเปกฺขิตฺวา “กรุณสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทึ กตฺวา ยวโต ณการสฺส “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ญการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โกสลฺลนฺติ กุสทฺทูปปทสฺส สล=จลนสํวรเณสูตีมสฺส “กุจฺฉิเต สลตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วา กุสทฺทูปปทสฺส สี=สเยตีมสฺส “กุจฺฉิเตน สยตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยํ กตฺวา วา กุสสทฺทูปปทสฺส ลู=เฉทเนตีมสฺส “กุเส ลุนาตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทึ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทึ กตฺวา วา กุสทฺทูปปทสฺส สา=ตนุกรเณตีมสฺส “กุจฺฉิเต ตนุ กโรตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทึ กตฺวา วา กุสสทฺทูปปทสฺส ลา=อาทาเนตีมสฺส “กุเสน ลาตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน กมฺมนิ อปจฺจยาทึ กตฺวา วา กุส=เฉทเนตีมสฺส “ปาปเก ธมฺเม ฉินฺทิตุํ อลนฺ”ติ อตฺเถ “ปฏาที-หฺยลนฺ”ติ อลปจฺจยาทึ กตฺวา วา กุสสทฺทูปปทสฺส ลู=เฉทเนตีมสฺส “กุโส วิย ลุนาตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทึ กตฺวา วา เอวํ กุสลสทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา เตน จ กุสลสมงฺคิมเปกฺขิตฺวา “กุสลสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สามญฺญนฺติ สมุ=อุปสเมตีมสฺส “สมฺมติ เอเตน สีเลนา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน กรเณ ยุปจฺจยาทึ กตฺวา สมณสทฺเทน สีลสมงฺคิมเปกฺขิตฺวา “สมณสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โสหชฺชนฺติ สุหทสทฺทโต “สุหทสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณฺย-ปจฺจยาทึ กตฺวา “ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตนฺ”ติ ยวโต ทการสฺส ชการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๖๒] วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเฐสุ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว วุฑฺฒสทฺทสฺส ชาเทโส โหติ อิย-อิฏฺฐอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
เชยฺโย, เชฏฺโฐติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน วุฑฺฒสทฺทโต “สพฺเพ อิเม วุฑฺฒา, อยมิเมสํ วิเสเสน วุฑฺโฒ”ติ อตฺเถ “วิเสเส ตรตมิสิกิยิฏฺฐา”ติ อิย-อิฏฺฐ-ปจฺจเย กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อตฺถวากฺยานมปฺปโยคํ กตฺวา วุฑฺฒสทฺทสฺส อิมินา ชาเทสํ กตฺวา “สรโลโป ฯเปฯ ปกตี”ติ สรโลปํ กตฺวา เตเนว ปกติภาเว สมฺปตฺเต ตตฺเถว ปกติคฺคหเณนากตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา”ติ วตฺตมาเน “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อิการสฺสาสวณฺณํ กตฺวา เชยฺย-เชฏฺฐสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺส โอการา-เทสาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๒๖๓] ปสตฺถสฺส โส จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส ปสตฺถสทฺทสฺส สาเทโส โหติ ชาเทโส จ อิย-อิฏฺฐอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณมิหานุวตฺตเต จคฺ-คหณญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ยถา วุฑฺฒสทฺทสฺส อิยิฏฺเฐสุ ชาเทโส โหติ, ตถา เตเสฺวว ปสตฺถสทฺทสฺส สาเทโส โหติ ชาเทโส เจ”ติ สมฺปิณฺเฑติ.
เสยฺโย, เสฏฺโฐ, เชยฺโย, เชฏฺโฐติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน นยา-นุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๖๔] อนฺติกสฺส เนโท
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อนฺติกสทฺทสฺส อิย-อิฏฺฐปจฺจเยสุ เนทาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
เนทิยฺโย, เนทิฏฺโฐติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อนฺติกสทฺทโต “สพฺเพ อิเม อนฺติกา, อยมิเมสํ วิเสเสน อนฺติโก”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจยา-ทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๒๖๕] พาฬฺหสฺส สาโธ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส พาฬฺหสทฺทสฺส สาธาเทโส โหติ อิย-อิฏฺฐ-ปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๖๖] อปฺปสฺส กณฺ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อปฺปสทฺทสฺส กณฺอาเทโส โหติ อิย-อิฏฺฐปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เสสํปิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยเมว. สรโลปอวณฺณภาโวว วิเสโส.
[๒๖๗] ยุวานญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส ยุวสทฺทสฺส กณฺอาเทโส โหติ อิย-อิฏฺฐปจฺจเยสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณญฺจ กณฺคหณญฺเจหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ กณฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อิธ ปน ยุวสทฺทสฺส ยุวสทฺทวาจกตฺตา “ยุวสฺสา”ติ วตฺตพฺเพ เอวมกตฺวา ยุวานนฺติ พหุวจนนิทฺเทโส วจนวิปลฺลาสลกฺขณาวิกรณตฺถํ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรน อธิปฺปาย-วิญฺญาปนํ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เกวลํ ปเนตฺถ “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ ณการสฺส นการาเทโสว วิเสโส.
[๒๖๘] วนฺตุมนฺตุวีนญฺจ โลโป
กิมตฺถมิทํ. “วนฺตุ-มนฺตุ-วีปจฺจยานํ โลโป โหติ อิย-อิฏฺฐปจฺจเยสู”ติ ญาป-นตฺถํ. ติปทมิทํ. อิยิฏฺฐคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. วนฺตุ จ มนฺตุ จ วี จ วนฺตุมนฺตุวิโน. เตสํ วนฺตุมนฺตุวีนํ.
คุณิโยติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คุณิโย, คุณิฏฺโฐติ อิมานิ คุณ-สทฺทโต “คุโณ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “คุณาทิโต วนฺตู”ติ วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา คุณวนฺตุสทฺทโต “สพฺเพ อิเม คุณวนฺโต, อยมิเมสํ วิเสเสน คุณวา”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจเย กตฺวา “วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺ-เฐสู”ติ วตฺตมาเน อิมินา วนฺตุปจฺจยสฺส โลปํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยา-ทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
สติโย, สติฏฺโฐติ อิมานิ สติสทฺทโต “สติ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “สตฺยาทีหิ มนฺตู”ติ มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา “สพฺเพ อิเม สติมนฺโต, อยมิเมสํ วิเสเสน สติมา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจยา-ทิมฺหิ กเต รูปานิ.
เมธิโย, เมธิฏฺโฐติ อิมานิ เมธาสทฺทโต “เมธา อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วีปจฺจยํ กตฺวา เมธาวีสทฺทโต “สพฺเพ อิเม เมธาวิโน, อยมิเมสํ วิเสเสน เมธาวี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อิย-อิฏฺฐปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๒๖๙] ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “ยการวนฺตานํ ต-ล-ณ-ทการานํ พฺยญฺชนานิ ยถาสงฺขฺยํ จ-ล-ญ-ชการตฺตมาปชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “ยกาโร เยสมตฺถี”ติ เต ยวนฺโต. เตสํ ยวตํ. ตลณทการานนฺติ อิมินา ตุลฺยา-ธิกรณํ. อิธ ปน ยวนฺเตหิ ต-ล-ณ-ทกาเรหิ วิสุํ กิญฺจาปิ พฺยญฺชนานิ น สนฺติ, ตถาปิ สิลาปุตฺตกสฺส สรีรํ, ‘ราหุโน มุขนฺ’ติอาทีสุ วิย อเภโทปิ เภโท-ปจารวเสน ‘ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานี’ติ วุตฺตํ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ.
เนปุญฺญนฺติ นิสทฺทูปปทสฺส ปุ=ปวเนตีมสฺส “กิเลเส ปุนาตี”ติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ วตฺตมาเน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ตสฺส ณการาเทสํ กตฺวา นิปุณสทฺทโต “นิปุณสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ “ณฺยตฺตตา ภาเว ตู”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิวุทฺธึ กตฺวา “อวณฺโณ เย โลปญฺเจ”ติ อวณฺณสฺส โลปํ กตฺวา อิมินา ยวโต ณการสฺส ญการาเทสํ กตฺวา ตสฺส เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ติณทลนฺติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติณทลนฺติ เอตฺถ สติปิ ตาทิมฺหิ ยการสฺสาภาวา อิธ วุตฺตวิธานํ น โหติ. อาลสฺยนฺติ เอตฺถ สติปิ ยการสฺมึ ตาทีนมภาวา น โหติ. อาโรคฺยนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
ยวตํ ตลณทการานนฺติ วุตฺตตฺตา “พฺยญฺชนานนฺ”ติ วิญฺญายมาเนปิ พฺยญฺชนคฺคหณกรณํ ตทนฺโตคธานํ สรานํ วุตฺตวิธานาภาวทสฺสนตฺถํ. เตนาห พฺยญฺชนานีติ กิมตฺถํ, มจฺจุนาติ ตํ ปน มุส=ปาณจาเคตีมสฺส “ปเรสํ ปาณํ จชตี”ติ อตฺเถ “วชาทีหิ ปพฺพชฺชาทโย นิปผชฺชนฺเต”ติ ตฺยุปจฺจยํ กตฺวา เตเนว ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา อุการสฺส จ อการาเทสํ กตฺวา มตฺยุสทฺทโต ตติเยก-วจนํ กตฺวา ยวโตปิ สรสฺส อิธ วุตฺตวิธานมกตฺวา ยวโต ปน ตการสฺส ยถาวุตฺตยุตฺติสมฺภวโต อิธ วุตฺตวิธานํ กตฺวา เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ยวตํ ตลณทานนฺติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ สตฺยารทฺธสฺส การคฺคหณสฺส ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต “การคฺคหณํ กิมตฺถนฺ”ติอาทิมาห. โอปมฺมนฺติ ตตฺโถทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๒๗๐] อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาว
กิมตฺถมิทํ. “อมฺห-ตุมฺห-นฺตุ-ราช-พฺรหฺม-อตฺต-สข-สตฺถุ-ปิตุอิจฺเจวมาทีหิ สฺมาวจนํ นาว ทฏฺฐพฺพนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
มยา, ตยาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มยา, ตยาติ อมฺห-ตุมฺห-สทฺเทหิ สฺมาวจนํ กตฺวา อิมินา สฺมาวจนํ นาวจนํ อิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ตฺยนุวตฺตมาเน “นามฺหิ ตยามยา”ติ สวิภตฺ-ติกานํ อมฺห-ตุมฺหสทฺทานํ มยา-ตยาอาเทเส กเต รูปานิ.
คุณวตาติ คุณวนฺตุสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺมาวจนํ นาวจนมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ วตฺตมาเน “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ตาเทเส กเต รูปํ.
รญฺญาติ ราชสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา อิมินา สฺมาวจนํ นาวจนมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ วตฺตมาเน “นามฺหิ รญฺญา วา”ติ สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส รญฺญาอาเทเส กเต รูปํ.
พฺรหฺมุนาติ พฺรหฺมสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา ตสฺสีธ วุตฺตวิธานํ กตฺวา “พฺรหฺมโต ตุ สฺมึ นี”ติ วตฺตมาเน “อุตฺตํ สนาสู”ติ พฺรหฺมสทฺทนฺตสฺส อุการา-เทเส กเต รูปํ. อตฺตนาติ อตฺตสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา ตสฺส อิมินา นา-วจนตฺเต กเต รูปํ. สขินาติ สขสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา ตสฺสีมินา นา-วจนตฺตํ กตฺวา “สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสู”ติ สขสทฺทนฺตสฺส อิการาเทเส กเต รูปํ.
สตฺถาราติ สตฺถุสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา ตสฺสีธ วุตฺตวิธานํ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ สตฺถุสทฺทนฺ-ตสฺสาราเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส “นา อา”ติ อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปิตราติ ปิตุสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา อิมินา ตํ นาวจนมิว กตฺวา วุตฺตนเยน “อญฺเญสฺวารตฺตํ, ตโต สฺมึ นี”ติ วตฺตมาเน “นา อา”ติ นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา “อาโร รสฺสมิกาเร”ติ วตฺตมาเน “ปิตาทีนมสิมฺหี”ติ อาราทิสฺส รสฺเส กเต รูปํ. อิตรานิ ตํสทิสาเนว.
อาทิคฺคหเณน สเรนาติอาทึ สงฺคณฺหาติ. อาทิสทฺโท เหตฺถ ปการตฺถวาจโก. ตํ ปน สรสทฺทโต สฺมาวจนํ กตฺวา ตํ อิมินา นาวจนมิว กตฺวา “อโต เนนา”ติ ตสฺส เอนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปุริสาติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป
ปญฺจโม ปริจฺเฉโท
------------------------