ตติยปริจฺเฉท
[๑๖๑] ตุมฺหมฺเหหิ นมากํ
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺหมฺเหหิ นํวจนสฺส อากํอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปท-มิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุมฺหากํ, อมฺหากนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ นํวจนํ กตฺวา อิมินา นํวจนสฺสากมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๖๒] วา ยฺวปฐโม
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ อปฐโม โย อากํอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ อากํคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตุมฺหากํ ปสฺสสิ, อมฺหากํ ปสฺสสีติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ตสฺสากมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. ตตฺถ จ ปสฺสสีติ อิทํ ปน ทุติยตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตานิ ปน เตเหว ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ ตสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. ตุมฺเหหิ, อมฺเหหีติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
คจฺฉถ ตุมฺเห, คจฺฉาม มยนฺติ อิมานิปิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตุมฺเหติ ตุมฺหสทฺทโต ปฐมาโยวจนํ กตฺวา “วา ยฺวปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพ-นามการเต ปฐโม”ติ โยวจนสฺเสการํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. มยนฺติ อมฺหสทฺทโต ปฐมาโยวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อธิกิจฺจ “มยํ โยมฺหิ ปฐเม”ติ อมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส มยํอาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๖๓] สสฺสํ
กิมตฺถมิทํ. “เตหิ ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ สสฺส วิภตฺติสฺส อํอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุมฺหํ ทียเตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุพฺพปุพฺพกานิ มูโลทาหรณานิ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. ตตฺถ จ ตุมฺหนฺติ ตุมฺหสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “ตุมฺหมฺเหหิ นมากํ, วา ยฺวปฐโม”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา สสฺส วิภตฺติสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตตฺถ จ ทียเต, ปริคฺคโหติ อิมานิ จตุตฺถิฉฏฺฅิภาว-วิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๖๔] สพฺพนามการเต ปฐโม
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพสํ สพฺพนามานํ อการโต ปโร ปฐโม โย เอตฺต-มาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. โยคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สพฺเพสํ นามานิ สพฺพนามานิ. สพฺพนามานํ อกาโร สพฺพนามกาโร. ตโต สพฺพนามการโต.
สพฺเพ, เย, เตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน สพฺพ-ย-ต-กึ-ตุมฺห-อมฺห-อิมอิจฺเจเตหิ ปาฏิปทิเกหิ วุตฺตนเยน ปฐมาโยวจนํ กตฺวา “วา ยฺวปฐโม”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. เอตฺถ จ เกติ กึสพฺพสฺส “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กการาเทโส โหติ.
เทวาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน เทวาทิสทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
อมูติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อมุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ โยวจนสฺส โลปํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ.
สพฺโพติอาทีนิปิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน สพฺพาทิสทฺเทหิ สิวจนํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. ตตฺถ จ โสติ เอตฺถ ตสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา ตการสฺส “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ อธิกิจฺจ “เอตเตสนฺโต”ติ สการาเทโส โหติ. โกติ เอตฺถ วุตฺตนเยน กึสทฺทสฺส กการาเทโส โหติ. อยนฺติ อิทํ ปน อิมสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา”ติ อธิกิจฺจ “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหี”ติ อิมสทฺทสฺส อยมาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
อิธปน “สพฺพนามการเต”ติ วุตฺเตเยว “วา ยฺวปฐโม”ติ อิโต โย-คหณสฺสานุวตฺตนโต อธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธปิ ปฐมคฺคหณกรณํ อุตฺตรสุตฺตตฺถํ. “นนุ ปฐโมติ อวุตฺเต ‘ทุติยาโยวจนสฺเส’ติ สงฺกา สิยา”ติ. น สิยา. กสฺมา. ยทิ ปน สพฺพนามการโต ทุติยาโยวจนสฺเสตฺตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ภเวยฺย. อิทเมวา-วจนียํ ภเวยฺย “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ อการนฺตโต ทุติยาโยวจนสฺเสการาเทสสฺสุป-ลพฺภนโต. “นนุ ตตฺถ วิกปฺปวเสน วุตฺตตฺตานิจฺจวิธานตฺถมิทนฺติ สกฺกา มนฺตุนฺ”ติ. “น สกฺกา, ตตฺถ จ วาคฺคหณสฺส กฺวจตฺถตฺตา”ติ. ตสฺส ปน กฺวจตฺถตา ตตฺเถว วุตฺตา. ภวเตฺววํ, กสฺมา จ ตตฺถ น วุตฺตนฺติ. อิธ ตสฺสุปฺปตฺติโต อวคนฺตพฺพสฺสตฺถสฺสาวิกรณตฺถนฺติ. ยทิ เอวํ อุตฺตรสุตฺเตปิ ทฺวนฺทฏฺฐมฺหา สพฺพ-นามมฺหา อการนฺตโต โยวจนสฺเสการาเทสสฺส วุตฺตตฺตา ตทตฺถํปิ น วตฺตพฺพํ ภเวยฺยาติ. น น วตฺตพฺพํ. กสฺมา. “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ เอตฺถ วาคฺคหณสฺส กฺวจตฺถตฺตา เตน กตฺถจิ นิยตวเสน สิยา, กตฺถจิ น สิยาติ เอเกกสฺเสว รูปทฺวยุปฺปาทนตฺถมิทํ วุตฺตนฺติปิ มนฺตพฺพโต. ตสฺมา ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถมิห ปฐมคฺคหณํ กตํ. เตนาห “ปฐมคฺคหณมุตฺตรสุตฺตตฺถนฺ”ติ.
[๑๖๕] ทฺวนฺทฏฺฐา วา
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา สพฺพนามการโต ทฺวนฺทฏฺฐา โย ปฐโม วิกปฺเปน เอตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. โยคหณญฺจ สพฺพนามคฺคหณญฺจ อการคฺคหณญฺจ ปฐมคฺคหณญฺจ เอคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ทฺวนฺเท ฅิโต ทฺวนฺทฏฺโฐ. ทฺวนฺทวเสน ฅิโต เอตฺถาติปิ ทฺวนฺทฏฺโฐ. ตสฺมา ทฺวนฺทฏฺฐา.
กตรกตเมติ อุทาหรณํ. ตํ ปน “กตโร จ กตโม จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ สห ทฺวนฺทสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวํ กตฺวา สมาสตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ชินวจน-ยุตฺตํ หี”ตฺยธิกิจฺจ “ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ ลิงฺคํ ถเปตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ตฺยธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุ-ปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนนฺ”ติ พหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา “วา ยฺวปฐโม, สพฺพนามการเต ปฐโม”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา โยวจนสฺเสตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน วุตฺตสทิสเมว. เกวลํ ปเนตฺถ วาคฺคหเณน อิมินา-เทสมกตฺวา “อโต เนน, โส วา”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺเสการา-เทโสว วิเสโส. เหฏฺฐา วาคฺคหเณ สติปิ อิธ วาคฺคหณกรณํ อนนฺตรสุตฺตสฺส วาคฺคหณานุวตฺตนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. กิมุทาหรณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
[๑๖๖] นาญฺญํ สพฺพนามิกํ
กิมตฺถมิทํ. “อิธ วุตฺตเมตฺตํ ถเปตฺวา ยํ อญฺญํ ‘สพฺพนามานํ นํมฺหิ จ, สพฺพโต นํ สํสานนฺ’ติอาทินา วุตฺตวิธานํ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ทฺวนฺทฏฺฐานํ สพฺพ-นามานํ น กตฺตพฺพนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณญฺจ ทฺวนฺทฏฺฐคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สพฺเพสํ นามานิ สพฺพนามานิ. สพฺพนามานํ วิหิตํ สพฺพนาเมหิ วา สพฺพนามิกํ. “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ อธิกิจฺจ “ตมธีเต เตน กตาทิ สนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ณิกปจฺจโย โหติ. “สพฺพนาเมสุ นิยุตฺตํ, สพฺพนาเมสุ สนฺนิธานนฺ”ติ วา อตฺเถ เตเนว ณิกปจฺจโย โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ.
ปุพฺพาปรานนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปุพฺพาปรานนฺติ “ปุพฺพา จ อปรา จา”ติ อตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา ตโต ฉฏฺฅิ-พหุวจนํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ เจ”ติ อการสฺ-เสการาเทเส สมฺปตฺเต “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ อาเทสทฺวยมฺหิ จ สมฺปตฺเต “สพฺพนามการเต ปฐโม, ทฺวนฺทฏฺฐา วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตํ สพฺพํ ปฏิเสเธตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
[๑๖๗] พหุพฺพีหิมฺหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพนามานํ วุตฺตปฺปการานํ วิธานมญฺญเมตฺตํ ถเปตฺวา พหุพฺพีหิมฺหิ สมาเส สติ น กตฺตพฺพนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สพฺพนามคฺ-คหณญฺจ นคฺคหณญฺจ อญฺญคฺคหณญฺจ สพฺพนามิกคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
ปิยปุพฺพายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปิยปุพฺพายาติ “ปิโย ปุพฺโพ ยสฺสา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อมาทโย ปรปเทภี”ตฺยธิกิจฺจ “อญฺญ-ปทตฺเถสุ พหุพฺพีหี”ติ สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต ปิย-ปุพฺพสทฺทโต อิตฺถิวาจกตฺตา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต วุตฺตนเยน สวิภตฺตึ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อธิกิจฺจ “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, สพฺพโต โก”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สวิภตฺติสฺส สาอาเทเส สมฺปตฺเต “สพฺพนามการเต ปฐโม, นาญฺญํ สพฺพนามิกํ”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนนฺ”ติ สวิภตฺติสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อถ วา วุตฺตนเยน กตสมาสโต ปิยปุพฺพสทฺทโต สตฺตมฺเยกวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา วุตฺตนเยน อายาเทสํ กตฺวา ตสฺสาปิ “เนตาหิ สฺมิมายยา”ติ ปฏิเสเธ สมฺปตฺเต อิมินาว ปฏิเสเธ กเต รูปํ.
ปิยปุพฺพานนฺติ ตโต นํวจนํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สํ-สานมาเทเส สมฺปตฺเต “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ จา”ติ เอการาเทเส จ สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ.
ปิยปุพฺเพติ วุตฺตนเยน กตสมาสโต ปิยปุพฺพสทฺทโต อาปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สตฺตเมฺยกวจนํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, สพฺพโต โก”ตฺยธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สมาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต”ติ อนฺตสฺส อการํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา, สพฺพโยนีนมาเอ”ติ อธิกิจฺจ “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมึโน เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ปิยปุพฺพสฺสาติ ปิยปุพฺพสทฺทโต อาปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สาอาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา วุตฺตนเยน อาการสฺส อการาเทสํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ สาคเม กเต รูปํ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “เจติ กิมตฺถํ สพฺพนามิกวิธานํ โหตี”ติ อาห.
ตตฺถจทกฺขิณปุพฺพสฺสํ, ทกฺขิณปุพฺพสฺสาติ “ทกฺขิณา จ ปุพฺพา จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ วุตฺตนเยน สมาสํ กตฺวา วิภตฺติโลปาทิญฺจ กตฺวา ทกฺขิณปุพฺพสทฺทโต อา-ปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สฺมึ-สวิภตฺติโย กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, สพฺพโต โก”ติ อธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สฺมึ-สานํ สํ-สาเทสํ กตฺวา “สํสาเสฺวก-วจเนสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “โฆ รสฺสนฺ”ติ อาการสฺส รสฺสํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ อธิกิจฺจ “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ”ติ สาคเม กเต รูปานิ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
[๑๖๘] สพฺพโต นํ สํสานํ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพโต สพฺพนามโต นํวจนสฺส สํ-สานํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สํ จ สานํ จ สํสานํ. อิธ ปน สพฺพคฺคหณํ เหฏฺฐา อการโตติ นิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา ตทปคมกรณตฺถํ.
สพฺเพสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺเพสํ, สพฺเพสานนฺติ สพฺพสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นํวจนสฺส สํ-สานํอาเทเส กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ เจ”ติ อการสฺส เอตฺเต กเต รูปานิ.
สพฺพาสํ, สพฺพาสานนฺติ สพฺพสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อา-ปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต นํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส สํ-สานมาเทเส กตฺวา อนการนฺตตฺตา เอการาเทสสฺมึ อกเต รูปานิ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว. กึสทฺทสฺส “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กาเทโสว วิเสโส.
อมูสํ, อมูสานนฺติ เอตฺถ “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีโฆว วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๖๙] ราชสฺส ราชุ สุนํหิสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส ราชสทฺทสฺส ราชุอาเทโส โหติ สุ-นํ-หิอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สพฺพคฺคหณํ อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณามโต ฉฏฺฅฺยนฺตวเสน เนสํ สมฺพนฺโธ โหติ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
ราชูสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ราชูสูติ ราชสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สพฺพสฺส ราชสทฺทสฺส ราชุอาเทสํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
ราชูภีติ เอตฺถ “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ ภฺยาเทโสว วิเสโส. ราชาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ราชสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ ราชสทฺเท สฺวาทีน-มภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สฺยา เจ”ติ สิโน อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อเนกตฺถตฺตานิปาตานํจคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณมวธารณตฺถนฺ”ติอาทิมาห. ตตฺถ จ อวธารณํ นาม เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กฺวจิ นิวตฺตนํ.
ราเชสูติอาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิ ปน ราชสทฺทโต สฺวาทโย กตฺวา สติปิ ราชสทฺทโต สฺวาทิมฺหิ จคฺคหเณน อิมินาเทสมกตฺวา อาทฺยนฺตานมการสฺส “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ เอการาเทสํ กตฺวา อิตรสฺส อการสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ทีเฆ กเต รูปานิ.
[๑๗๐] สพฺพสฺสิมสฺเส วา
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส เอกาโร โหติ สุ-นํ-หิอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สุนํหิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ปุน สพฺพคฺคหณมิมสฺเส วาติ วุตฺเต “สุหิสฺวกาโร เอ, สพฺพนามานํ นํมฺหิ จา”ติ นิจฺจเมตฺตสฺส วิหิตตฺตา อิมสทฺทนฺตสฺส วิกปฺเปน เอตฺตตฺถมิทนฺติ สงฺกา สิยา. ตํนิวตฺตนตฺถํ.
เอสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เอสูติ อิมสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส เอการาเทเส กเต รูปํ. เอสํ, เอหีติ อิมานิปิ วุตฺตสทิสาเนว. เอสนฺติ เอตฺถ วุตฺตนเยน นํวจนสฺส สํอาเทโสว วิเสโส. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
เอเตสูติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน เอตสทฺทโต สฺวาทโย กตฺวา อาทฺยนฺตานํ “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ เอการาเทสํ กตฺวา อิตรสฺส ตเมวาธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ จา”ติ เอการาเทสํ กตฺวา ตโต นํวจนสฺส วุตฺตนเยน สมาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๗๑] อนิมิ นามฺหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ อน-อิมิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพคฺคหณญฺจ อิมคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อน จ อิมิ จ อนิมิ. ทฺวนฺทวิสโย วิคฺคโห. จคฺคหณํ วาคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ อเนกตฺถตฺตา หิ นิปาตานํ.
อเนน, อิมินาติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อเนนาติ อิมสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อนาเทสํ กตฺวา อการนฺตตฺตา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺส เอนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว. กิมุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๗๒] อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อนปุํสกสฺส สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ อยมาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพคฺคหณญฺจ อิมคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อยนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อิมสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส อยมาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. “ปุริโส, อิตฺถี”ติ อนปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
อิทนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อิมสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา นปุํสกตฺถ-วาจกตฺตา อิมินาเทสมกตฺวา “อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก”ติ อิมสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อิทมาเทเส กเต รูปํ. ตตฺถ จ จิตฺตนฺติ นปุํสกลิงฺคตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ติฏฺฐตีติ สฺยนฺตตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. อิมนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๗๓] อมุสฺส โม สํ
กิมตฺถมิทํ. “อมุสทฺทสฺส อนปุํสกตฺถวาจกสฺส มกาโร สการมาปชฺชเต สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน วาคฺคหณญฺจ อนปุํสกคฺคหณญฺจ สิมฺหิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อสูติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อมุสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา, อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา มการสฺส สการาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. ราชา, อิตฺถีติ อนปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
อมุโก, อมุกาติ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ อมุโกติ อมุสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต โก”ติ กการาคมํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรมฺปิ ตํสทิสเมว. “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจโย จ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลโป จ วิเสโส.
อทุนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อมุสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา นปุํสกตฺถวาจกตฺตา อิมินาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก”ตฺยธิกิจฺจ “อมุสฺสาทุนฺ”ติ อมุสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อทุํอาเทเส กเต รูปํ. เอตฺถ จ ปุปฺผนฺติ นปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. วิโรจตีติ สฺยนฺตตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
อมุนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อมุสทฺทโต อํวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ อมุสทฺเท อนปุํสกตฺเต จ สิโน อภาวา อิมินาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหีเต กเต รูปํ. ตตฺถ จ ปสฺสสีติ กมฺมตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๗๔] เอตเตสนฺโต
กิมตฺถมิทํ. “เอต-ตอิจฺเจเตสํ อนปุํสกตฺถวาจกานํ ตกาโร สการมาปชฺชเต สิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนปุํสกคฺคหณญฺจ สิมฺหิคฺคหณญฺจ สํคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตญฺจ ตญฺจ เอตตา. เตสํ เอตเตสํ.
เอโสติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เอโสติ เอตสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิ, อมุสฺส โม สนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตการสฺส สการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สิสฺส โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เอสาติ เอตฺถ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลโปว วิเสโส. อิตรานิ วุตฺตสทิสานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
เอตนฺติ เอตฺถ “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อํอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิกรณเมว วิเสโส.
[๑๗๕] ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถ
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺส สพฺพนามสฺส ตการสฺส นตฺตํ โหติ สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณญฺจ ตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อนนฺตรสุตฺเต สติปิ ตคฺคหเณ อิธ ตคฺคหณกรณํ ตสทฺทสฺ-เสว สงฺคหณตฺถํ.
นายาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ นายาติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต นาวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, เอตเตสนฺโต”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ตการสฺส นตฺตํ กตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนมิ”ติ นาวจนสฺสายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว.
นนฺติ ตสทฺทโต อํวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน ตการสฺส นตฺเต กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว. เนติ ตสทฺทโต ปถมาโยวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน นตฺเต กเต “วา ยฺวปถโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามการเต ปถโม”ติ โยวจนสฺเสตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. ทุติยาพหุวจเนปิ ตาทิสเมว รูปํ.
เนสูติ ตสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน นตฺเต กเต “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อการสฺเสตฺเต กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว.
นมฺหีติ ตสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน นตฺเต กเต “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ สฺมึโน มฺหิอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว.
นาภีติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ จ กเต ตโต หิวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน ตการสฺส นตฺตํ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ หิวิภตฺติยา ภฺยาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. เอตฺถ จ ถเปตฺวา อาทฺยนฺตทฺวยํ อิตรานิ ปุมนปุํสกสาธารณตฺตา ตพฺพิเสเสน วุตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพํ. อาทฺยนฺตทฺวยํ ปน อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตํ.
[๑๗๖] สสฺมาสฺมึสํสาสฺวตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺส สพฺพนามสฺส ตการสฺส สพฺพสฺเสว อตฺตํ โหติ ส-สฺมา-สฺมึ-สํ-สาสุ วิภตฺตีสุ สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณญฺจ สพฺพคฺคหณญฺจ ตคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ สพฺพตฺถคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อสฺสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อสฺสาติ ตสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, สพฺพสฺสิมสฺเส วา, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตสทฺทสฺส อตฺเต กเต “สาคโม เส”ติ สาคเม กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว. อสฺมาติ มูโลทาหรณํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตถา ปุพฺพปุพฺพกานิ มูโลทาหรณานิ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. สพฺพานิ ตานิ นยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
อสฺสํ, อสฺสาติ ตสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต สฺมึ-สวิภตฺติโย กตฺวา วุตฺตนเยน ฆสญฺญํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถ, สพฺพโต โก”ตฺยธิกิจฺจ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สฺมึ-สานํ สํ-สาเทเส กเต วุตฺตนเยน ตสทฺทสฺส อตฺเต กเต “สาคโม เส”ตฺยธิกิจฺจ “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ”ติ สการาคเม กเต รูปานิ. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ. ตานิ วุตฺตสทิสาเนว. กิมุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสาเนว. อตฺตภาโว จ อิตฺถิวาจกตฺตา อุวณฺณตฺตา จ ปสญฺญํ กตฺวา ปตฺตมาคมฺม สํ-สาเทสกรณญฺจ วิเสโส.
[๑๗๗] อิมสทฺทสฺส จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺเสว อิมสทฺทสฺส อตฺตํ โหติ ส-สฺมา-สฺมึ-สํ-สาสุ วิภตฺตีสุ สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สพฺพคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ สพฺพตฺถคฺคหณญฺจ ส-สฺมา-สฺมึ-สํ-สาคหณญฺจ อตฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อตฺตคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ.
อสฺสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อสฺสาติ อิมสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถ, สสฺมาสฺมึสํสาสฺวตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อิมสทฺทสฺส อตฺตํ กตฺวา “สาคโม เส”ติ สาคเม กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺ-คหณผลํ. อสฺมาติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เอติสฺสํ, เอติสฺสาติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๗๘] สพฺพโต โก
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพโต สพฺพนามโต กการาคโม โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาป-นตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ เอตฺถ สติปิ สพฺพโตคหเณ ปุน สพฺพโตคหเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.
สพฺพโกติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺพโกติ สพฺพสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปถโม, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา กการาคมํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยโกติอาทีนิ วุตฺตสทิสาเนว. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๗๙] ฆปโต สฺมึสานํ สํสา
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพโต สพฺพนามโต ฆ-ปสญฺญาโต สฺมึ-สานํ วิภตฺตีนํ สํ-สาอาเทสา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สพฺพนามคฺ-คหณญฺจ สพฺพคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สพฺพสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺพสฺสํ, สพฺพสฺสาติ สพฺพ-สทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตโต สฺมึ-สวิภตฺติโย กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ, เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อธิกิจฺจ “อา โฆ”ติ ฆสญฺญํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม, ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถ, สพฺพโต โก”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา สฺมึ-สานํ สํ-สาอาเทเส กเต “สํสาเสฺวกวจเนสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “โฆ รสฺสนฺ”ติ ฆสฺส รสฺเส กเต “สาคโม เส”ตฺยธิกิจฺจ “สํสา-เสฺวกวจเนสุ เจ”ติ สาคเม กเต รูปานิ. ปจฺฉิมานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ.
ตตฺถจสพฺพายนฺติ สพฺพสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา วาคฺคหเณน สฺมึโน อิมินาเทสมกตฺวา “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ ยมาเทเส กเต รูปํ.
สพฺพายาติ สพฺพสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา สวิภตฺติยา วาคฺคหเณน อิมินาเทสมกตฺวา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนนฺ”ติ อายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อิมิสฺสนฺติอาทีนิ วุตฺตสทิสาเนว. อมุสฺสนฺติอาทีสุ “อาลปเน สิ คสญฺโญ, อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ตฺยธิกิจฺจ “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ ปสญฺญญฺจ ตํนิมิตฺตาเทส-วิธานญฺจ วิเสโส.
อิตฺถิยํ, อิตฺถิยาติ กิมุทาหรณานิ. ตานิปิ วุตฺตสทิสานิ. สวิภตฺติยา “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ, ฆโต นาทีนมิ”ตฺยธิกิจฺจ “ปโต ยา”ติ ยาเทโสว วิเสโส. อมุโยติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๘๐] เนตาหิ สฺมิมายยา
กิมตฺถมิทํ. “เอตาหิ สพฺพนามาหิ ปฏิลทฺธฆ-ปสญฺญาหิ สฺมึวจนสฺส ‘ฆโต นาทีนมิ’ติ จ ‘ปโต ยา’ติ จ สมฺปตฺตา เย อาย-ยาเทสา, เต เนว โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สพฺพนามคฺคหณญฺจ ฆปโตคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ “สฺมึโน อาย-ยา”ติ วตฺตพฺเพ “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
เอติสฺสนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เอติสฺสนฺติ เอตสทฺทโต วุตฺต-นเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน “ฆโต นาทีนมิ”ติ อายาเทเส สมฺปตฺเต “สพฺพนามการเต ปฐโม, ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สมาเทเส กเต “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ”ตฺยธิกิจฺจ “เอติมาสมี”ติ อาการสฺส อิการํ กตฺวา “สาคโม เส”ตฺยธิกิจฺจ “สํสาเสฺวกวจเนสุ เจ”ติ สาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
เอตายนฺติ เอตสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา อายาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ สฺมึโน ยมาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
ตายาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสทฺทโต วุตฺตนเยน อาปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต ฉฏฺเฐกวจนํ กตฺวา สฺมึโน อภาวา อิมินา ปฏิเสธมกตฺวา “อาย จตุตฺเถก-วจนสฺส ตู”ตฺยธิกิจฺจ “ฆโต นาทีนมิ”ติ อายาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๘๑] มโนคณาทิโต สฺมึนานมิอา
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา มโนคณาทิโต สฺมึ-นานํ อิ-อาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ “มโนคณโต สฺมึนานมิอา”ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ อาทิคฺคหณมตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ คณสทฺทสฺเสว มโนปภุตีนํ สงฺคหณโต. เตนาห “อิห โจปริ จ อาทิคฺคหเณนา”ติอาทิ.
มนสีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มนสีติ มนสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา “ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สฺมึโน อิการาเทสํ กตฺวา อิทเมว อธิกิจฺจ “ส สเร วาคโม”ติ สการาคเม กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
สิรสิ, สิรสฺมินฺติ อิมานิ วุตฺตสทิสาเนว. มนสาติ มนสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมินา นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา “ส สเร วาคโม”ติ สการาคมญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ นาวจนสฺส “อโต เนนา”ติ เอนาเทโส จ สรโลปปฺปกติภาโว จ โหติ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
มโนติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มโนติ มนสทฺทโต สิวจนํ กตฺวา สติปิ มนสทฺเท สฺมึ-นานํ อภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺต-สทิสาเนว. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ กตฺวา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “อาทิคฺ-คหเณนา”ติอาทิมาห.
พิลสีติอาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตตฺถ จ พิลสีติ พิลสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา มโนคณตฺเต อสติปิ อิธาทิคฺคหเณน สฺมึโน อิการาเทสํ กตฺวา “ส สเร วาคโม”ติ เอตฺถานุวตฺติตาทิคฺคหเณน สการาคเม กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๘๒] สสฺส โจ
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา มโนคณาทิโต สสฺส โอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. มโนคณาทิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหเณน อพฺยคฺคมนโส นโรติอาทีสุ มนสทฺทโต สิวจนสฺโสการาเทโส โหติ. เอวํ ยสฺมึ ยสฺมึ กเต ยํ ยํ สิชฺฌติ, ตํ ตํ อิธ จคฺคหเณน กตฺตพฺพํ.
มนโส, ตปโสติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มนโสติ มนสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สสฺโสการาเทสํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺต-นเยน สการาคเม กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๘๓] เอเตสโม โลเป
กิมตฺถมิทํ. “เอเตสํ มโนคณาทีนํ อนฺโต โอตฺตมาปชฺชเต วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. มโนคณาทิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ โลเปติ กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ วิภตฺติโลปเมวีหาธิปฺเปตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ มโนคณาทีนมนฺโต โลโปปลพฺภติ.
มโนมยนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มโนมยนฺติ มนสทฺทโต “มนสา ปกตนฺ”ติ อตฺเถ “ตปฺปกติวจเน มโย”ติ มยปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน พฺยญฺชนานํ โลปํ กตฺวา “มโนคณาทิโต สฺมึนาน-มิอา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา มนสทฺทนฺตสฺส โอการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา มโนมยสทฺทสฺส ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วุตฺตสทิสเมว.
เตโชสเมนาติ “เตชสา สโม”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สห ตปฺปุริสสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา อิมินา เตชสทฺทนฺตสฺส โอการา-เทสํ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต นาวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน นา-วจนสฺเสนาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วุตฺตสทิสเมว.
ตโปคุเณนาติ เอตฺถ “ตโปเอว คุโณ”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สห กมฺมธารยสญฺญาย สมาสกรณเมว วิเสโส.
สิโรรุเหนาติ เอตฺถ ปน “สิรสฺมึ รุหตี”ติ วิคฺคโห จ สมาสนฺตโต สฺยุปฺ-ปตฺตาทิกรณญฺจ วิเสโส. อาโปสเมน, วาโยสเมนาติ อาทิคฺคหณผลานิ.
ตตฺถจอาโปสเมนาติ “อาเปน สโม”ติ วิคฺคเห “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สห ตปฺปุริสสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา อสติปิ มโน-คณตฺเต อิธาทิคฺคหเณน อาปสทฺทนฺตสฺโสการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตโต นาวจนสฺเสนาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว.
“นนฺวิหาทิคฺคหณสฺสาภาวา อาทิคฺคหณํ กิมตฺถนฺติ น วตฺตพฺพนฺ”ติ. น น วตฺตพฺพํ. ยถา หิ อสติปิ หิ-วาคฺคหเณ ปุพฺพสุตฺตโต อนุวตฺตมานํ วาคฺ-คหณญฺจ สนฺธาย ตตฺถ ตตฺถ วาติ กิมตฺถนฺติ วุตฺตํ, เอวมิหาปิ อสติปิ อาทิคฺ-คหเณ ปุพฺพสุตฺตโต อนุวตฺตมานาทิคฺคหณํ สนฺธาย อาทิคฺคหณํ กิมตฺถนฺติ วุตฺตนฺติ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๘๔] ส สเร วาคโม
กิมตฺถมิทํ. “เอเตเหว มโนคณาทีหิ วิภตฺตาเทสสงฺขาเต สเร ปเร สการา-คโม โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. มโนคณาทิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ สเรติ กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, วิภตฺตา-เทสสงฺขาตํ ปน สรเมวีห สเรติ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. น หิ อญฺโญ มโน-คณาทิโต สโรปลพฺภติ. เตนาห “วิภตฺตาเทเส สเร”ติ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. มเนนาติอาทีนิ วาคฺคหณผลานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. มานสิกํ, วาจสิกนฺติ อาทิคฺคหณผลานิ.
ตตฺถมานสิกนฺติ มนสทฺทโต “มนสา ปกตนฺ”ติ อตฺเถ “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ อธิกิจฺจ “ตมธีเต เตน กตาทิสนฺนิธานนิโยคสิปฺป-ภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จา”ติ ณิกปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ จา”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา อาทิคฺคหเณน อญฺญตรสฺมึปิ สาคมํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา มานสิกสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺย-เมว.
[๑๘๕] สนฺตสทฺทสฺส โส เภ โพ จนฺเต
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพสฺส สนฺตสทฺทสฺส สาเทโส โหติ ภกาเร ปเร, ตโต พการาคโม โหติ อนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ปุน สพฺพคฺคหณกรณํ ส-สรคฺคหณตฺถํ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
สพฺภิเรวาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สพฺภีติ สมุ=อุปสเมตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิตฺยธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา วา “อตีเต ตตวนฺตุตาวี”ติ วา “คมขนหนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ นา”ติ มการสฺส นตฺตํ กตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต หิวิภตฺตึ กตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ หิโน ภฺยาเทสํ กตฺวา อิมินา สนฺตสทฺทสฺส สการาเทสํ กตฺวา อนฺเต จ พการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
สพฺภูโต, สพฺภาโวติ อิมานิ “สนฺตภูโต, สนฺตภาโว”ติ เอตฺถ สนฺต-สทฺทสฺส วุตฺตวิธาเน กเต รูปานิ. สนฺเตหีติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
สกฺกาโร, สกฺกโตติ จคฺคหณผลานิ. ตานิ ปน สนฺตกาโร, สนฺตกโตติ เอตฺถ สนฺตสทฺทสฺส อสติปิ ตสฺมึ จคฺคหเณน สาเทสํ กตฺวา ปรสฺส จ เทฺวภาเว กเต รูปานิ.
[๑๘๖] สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อํ
กิมตฺถมิทํ. “สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ คจฺฉนฺต-มหนฺต-จรนฺต-ติฏฺฐนฺต-ภุญฺชนฺต-ปิวนฺต-ขาทนฺต-สหนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คจฺฉนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉนฺติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ อธิกิจฺจ “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา คจฺฉนฺตสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “ส สเร วาคโม”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นฺตสทฺทสฺส อํอาเทสํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว. วาคฺคหเณนาเทสาภาโว จ “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาทิกรณญฺจ วิเสโส.
มหํ, จรํ, ขาทนฺติ อิมานิ มห=ปูชายํ, จร=จรเณ, ขาท=ภกฺขเนตีเมสํ วุตฺตนเยน อนฺตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปานิ. “มหนฺโต, จรนฺโต, ขาทนฺโต”ติ อิมานิ วาคฺคหณผลานิ.
อนฺโตติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน อม=โรเค, ทมุ=ทมเน, วมุ=อุคฺคิรเณ, สมุ=อุปสเมตีเมสํ วุตฺตนเยน ตปจฺจยาทึ กตฺวา “คมขนหนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ นา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตํ กตฺวา อาทิสทฺทสฺส ปการตฺถวาจกตฺตา อิเมสญฺจ อตปฺปการตฺตา อิมินาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๑๘๗] เสเสสุ นฺตุว
กิมตฺถมิทํ. “วุตฺตํ ถเปตฺวา เสสาสุ วิภตฺตีสุ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท นฺตุปจฺจโยว ทฏฺฐพฺโพ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. คจฺฉนฺตาทีนํคหณญฺจ นฺตสทฺทคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
คจฺฉโตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหิ, มห=ปูชาย-มิตีเมสํ ลทฺธธาตุสญฺญาทีนํ วุตฺตนเยน “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา ปุพฺพสฺส ธาตฺวนฺตสฺส วุตฺตนเยน จฺฉาเทสํ กตฺวา คจฺฉนฺต-มหนฺตสทฺเทหิ วุตฺต-นเยน ส-สฺมึ-นาวิภตฺติโย กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา นฺตุมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ อธิกิจฺจ “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ ปฏิปาฏิยา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส โต-ติ-ตาอาเทเส กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๘๘] พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานํ
กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺม-อตฺต-สข-ราชอิจฺเจวมาทีหิ อํวจนสฺส อานํอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
พฺรหฺมานนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พฺรหฺมานนฺติ พฺรหฺมสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา “ส สเร วาคโม”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา อํวจนสฺส อานํอาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
ราชาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ราชสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ ราช-สทฺเท อํวจนสฺสาภาวา อิมินาเทสมกตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “สฺยา เจ”ติ สิโน อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๑๘๙] สฺยา จ
กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺมาทีหิ สิวจนสฺส อาการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. จคฺคหณํ วาจาสิลิฏฺฐํ วาคฺคหณนิวตฺตนตฺถญฺจ. พฺรหฺมตฺตสขราชาทิคฺ-คหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. พฺรหฺมาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๙๐] โยนมาโน
กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺมาทิโต สรูเปกเสสวเสน คหิตานํ ปฐมาทุติยาพหุวจนานํ อาโนอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. พฺรหฺมตฺตสขราชาทิคฺคหณมิหานุ-วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. พฺรหฺมาโนติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พฺรหฺมาโนติ พฺรหฺมสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานนฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา โยวจนสฺส อาโนอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว.
[๑๙๑] สขโต จาโยโน
กิมตฺถมิทํ. “สขสทฺทโต โยวจนานํ อาโย-โนอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. โยคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ โยคฺ-คหณานุกฑฺฒนตฺถํ. “สขาโย, สขิโน”ติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สขาโยติ สข-สทฺทโต โยวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อาโยอาเทสํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ปน ตโต โยวจนํ กตฺวา ตสฺสีมินาว โนอาเทสํ กตฺวา “สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสู”ติ สขนฺตสฺส อิการาเทเส กเต รูปํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๙๒] สฺมิเม
กิมตฺถมิทํ. “สขโต สฺมึวจนํ เอตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สขคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สเขติ อุทาหรณํ. ตํ ปน สข-สทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สฺมิโน เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๑๙๓] พฺรหฺมโต คสฺส จ
กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺมสทฺทโต ปรสฺส อาลปเนกวจนสฺส เอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. เอการคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
เห พฺรหฺเมติ อุทาหรณํ. ตํ ปน พฺรหฺมสทฺทโต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน จา”ติ ปฐมํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ ตสฺสา คสญฺญํ กตฺวา “สฺมิเม”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตสฺเสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เหติ อาลปนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
[๑๙๔] สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสุ
กิมตฺถมิทํ. “สขสทฺทนฺตสฺส อิการาเทโส โหติ โน-นา-นํ-สอิจฺเจเตสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สขิโนติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สขิโนติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อิตรานิ สขสทฺทโต นา-นํ-สวิภตฺติโย กตฺวา อิมินา สขสทฺทนฺตสฺสิการาเทสํ กตฺวา ปจฺฉิมสฺส “สาคโม เส”ติ สการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปานิ. กิมุทาหรณํ อุปริเยว อาวิภวิสฺสติ.
[๑๙๕] อาโร หิมฺหิ วา
กิมตฺถมิทํ. “สขสทฺทนฺตสฺส อาราเทโส โหติ หิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สขนฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
สขาเรหีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน สขสทฺทโต หิวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สขสทฺทนฺตสฺสาราเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อการสฺเสตฺเต กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๙๖] สุนมํสุ วา
กิมตฺถมิทํ. “สุ-นํ-อํอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ สขนฺตสฺส อาราเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สติปิ วาคฺคหเณ อิธ วาคฺคหณกรณํ อุภเยสํปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อุตฺตรตฺร นานุวตฺตนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ภินฺนโยคกรณํ พฺยาขฺยานคารวปริหรณตฺถํ.
สขาเรสูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สขาเรสูติ สขสทฺทโต สุวจนํ กตฺวา “สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสุ, อาโร หิมฺหิ วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา สขนฺต-สฺสาราเทสํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เอตฺเต กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อิตรานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เอตฺถ จ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีฆกรณเมว วิเสโส. เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมว.
[๑๙๗] พฺรหฺมโต ตุ สฺมึ นิ
กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺมสทฺทโต สฺมึวจนสฺส นิการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
พฺรหฺมนีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน พฺรหฺมสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา ตสฺสีมินา นิอาเทเส กเต รูปํ. กมฺมนิ, จมฺมนิ, มุทฺธนีตีมานิ ตุสทฺทคฺคหณผลานิ. ตานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๙๘] อุตฺตํ สนาสุ
กิมตฺถมิทํ. “พฺรหฺมสทฺทสฺสนฺโต อุตฺตมาปชฺชเต ส-นาสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. พฺรหฺมคฺคหณมตฺถวสา วิภตฺติวิปริณามโต ฉฏฺฅฺยนฺตวเสน สมฺพนฺโธ โหติ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมุนาติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พฺรหฺมุโนติ พฺรหฺมสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา พฺรหฺมสทฺทนฺตสฺส อุตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน ตสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สวิภตฺติสฺส โนอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๙๙] สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป จ
กิมตฺถมิทํ. “สตฺถาทีนมนฺตสฺส อาการาเทโส โหติ สิสฺมึ วิภตฺติมฺหิ, ตโต สิโลโป จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ.
สตฺถาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถาติ สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สาสตี”ติ อตฺเถ “สาสาทีหิ รตฺถู”ติ รตฺถุปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สิวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาการาเทสํ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
ปิตาติ ปา=รกฺขเณตีมสฺส “ปุตฺตํ ปาตี”ติ อตฺเถ “ปาติโต ริตู”ติ ริตุปจฺจยํ กตฺวา ราทิมฺหิ ลุตฺเต ปิตุสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
มาตาติ มาน=มานเนตีมสฺส “ปุตฺตํ มาเนตี”ติ อตฺเถ “มานาทีหิ ราตู”ติ ราตุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ราทิมหิ ลุตฺเต มาตุสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ภาตาติ ภาส=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุพฺเพ ภาสตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ราตุปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กตฺตาติ กร=กรเณตีมสฺส “กโรตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายม นู”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา “นมการานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี-ตฺยธิกิจฺจ “กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมินฺ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ตตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน กตฺตุสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๐๐] อญฺเญสฺวารตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “อนนฺตเร วิหิตํ สิวิภตฺตึ ถเปตฺวา อญฺเญสุ วจเนสุ สตฺถาทีน-มนฺโต อารตฺตมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สตฺถุปิตาทิคฺคหณมิหานุ-วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
สตฺถารนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถารนฺติ สตฺถุสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาราเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
สตฺถาเรหีติอาทีสุ “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ เอตฺตกรณญฺจ “อาโร รสฺสมิกาเร”ติ วตฺตมาเน “ปิตาทีนมสิมฺหี”ติ รสฺสกรณญฺจ วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๐๑] วา นํมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “สตฺถาทีนมนฺโต อารตฺตมาปชฺชเต นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สตฺถุปิตาทิคฺคหณญฺจ อารตฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิทํ ปน อนนฺตรสุตฺเตน นิจฺจสมฺปตฺตํ วิกปฺเปติ.
สตฺถารานนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. สตฺถานํ, ปิตูนนฺ-ติอาทีนิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ สตฺถานนฺติ สตฺถุสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา “วา นํมฺหี”ตฺยธิกิจฺจ “สตฺถุนตฺตญฺเจ”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “โยสุ กตนิ-การโลเปสุ ทีฆนฺ”ตฺยธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ. อิตเรสํ ทีโฆว โหติ.
[๒๐๒] สตฺถุนตฺตญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “สตฺถุสทฺทนฺตสฺส อตฺตํ โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. นํคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณมญฺเญสํปิ สงฺคหณตฺถํ.
“นนุ สตฺถาติ คหณเมว อิหานุวตฺตเต, อถ กิมตฺถํ สตฺถุคฺคหณํ กตํ, อญฺเญสํ สงฺคหณตฺถญฺจาปิ, อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถนฺ”ติ. สติปิ สตฺถุปิตาทิคฺคหเณ สตฺถุสทฺทเมว สรูเปน คเหตฺวา อิตเรสํ อิตรวเสน คหณํ ยทฺยาราเทสวินิมุตฺโต สตฺถุสทฺโท สิยา, นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ ตทา ตทนฺตสฺสตฺตํ โหเตว. อิตเรสํ ปน อตฺตวินิมุตฺโตปิ ปโยโค สิยาติ ทีเปติ. อญฺญถา สพฺเพสํปิ สมานรูปปฺปสงฺโค สิยา. ปกติ เหสาจริยานํ, เยน เกนจิ อากาเรน อธิปฺปายวิญฺญาปนํ.
สตฺถานนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๐๓] อุ สสฺมึ สโลโป จ
กิมตฺถมิทํ. “สตฺถุปิตาทีนมนฺโต อุตฺตมาปชฺชเต สวิภตฺติมฺหิ, ตโต สวิภตฺติยา โลโป จ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. สตฺถุปิตาทิคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
สตฺถูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถูติ สตฺถุสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ สตฺถุสทฺทนฺ-ตสฺสาราเทเส สมฺปตฺเต ตํ พาเธตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ อิมินา สตฺถุสทฺทนฺตสฺส อุตฺตํ กตฺวา สวิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. ตตฺถ ปน “สาคโม เส”ติ สการาคโม จ “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สวิภตฺติยา โนอาเทโส จ วิเสโส.
[๒๐๔] สกฺกมนฺธาตาทีนญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “สกฺกมนฺธาตาทีนมนฺโต อุตฺตมาปชฺชเต สวิภตฺติมฺหิ, ตโต จ สวิภตฺติยา โลโป จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อนนฺตรสุตฺเตเนว สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิจฺจวิธานตฺถํ.
สกฺกมนฺธาตูติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สกฺกมนฺธาตูติ สกฺกมนฺธาตุ-สทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยนาราเทเส สมฺปตฺเต ตํ พาเธตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อุตฺตํ กตฺวา สวิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๐๕] ตโต โยนโม ตุ
กิมตฺถมิทํ. “ตโต อาราเทสโต โยนํ โอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ อิโต อารคฺคหณมตฺถวสา วิภตฺติวิปริณามโต ปญฺจมฺยนฺตวเสน สมฺพนฺโธ โหติ. เอตฺถ จ “กิญฺจาปิ ตโตติ อนิยมวเสน วุตฺตํ, อารคฺคหเณเนว สมฺพนฺโธ โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยค-สิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
สตฺถาโรติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถาโรติ สตฺถุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาราเทสํ กตฺวา “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ วตฺตมาเน อิมินา โยวจนสฺโส-การาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว. เกวลํ ปเนตฺถ “อาโร รสฺสมิกาเร”ติ วตฺตมาเน “ปิตาทีนมา สิมฺหี”ติ รสฺส-กรณเมว วิเสโส. จตุโรติอาทีนิ ตุคฺคหณผลานิ.
ตตฺถจจตุโรติ จตุสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา ตสฺสีธ ตุคฺคหเณโนการาเทสํ กตฺวา “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค, มทา สเร”ติ วตฺตมาเน “ยวมทนตรลา จาคมา”ติ วา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปา-คมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา “ปจฺจยา-ทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา รการาคเม กเต “โอ สเร จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน อุราเทเส วา กเต รูปํ.
คาโวติ โคสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “คาว เส”ติ อธิกิจฺจ “โยสุ จา”ติ โอการสฺสาวาเทสํ กตฺวา อิมินา โยวจนสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อุโภติ ทฺวิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ทฺวิสทฺทสฺส อุภาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน โยวจนสฺโสการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๐๖] ตโต สฺมิมิ
กิมตฺถมิทํ. “ตโต อาราเทสโต สฺมึวจนสฺสิการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อารคฺคหณมิหานุวตฺตเต. สติปิ อนนฺตรสุตฺเต ตโตคหเณ อิธ ตโต-คหณกรณํ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. ตํ สยเมว วกฺขติ.
สตฺถรีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถรีติ สตฺถุสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน อาราเทสํ กตฺวา “อญฺเญสฺวารตฺตํ, ตโต โยนโม ตู”ติ วตฺตมาเน อิมินา สฺมึโน อิการาเทสํ กตฺวา “อาโร รสฺสมิกาเร”ติ อาการสฺส รสฺเส กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
ภุวีติ ตโตคหณผลํ. ตํ ปน ภูสทฺทโต สฺมึวจนํ กตฺวา อิธ ตโตคหเณน สฺมึโน อิการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ ลสฺส อุวาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๐๗] นา อา
กิมตฺถมิทํ. “ตโต อาราเทสโต นาวจนสฺส อาการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อารคฺคหณญฺจ ตโตคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
สตฺถาราติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สตฺถาราติ สตฺถุสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ สตฺถุสทฺทนฺตสฺสาราเทสํ กตฺวา “อญฺเญสฺวารตฺตํ, ตโต สฺมิมี”ติ วตฺตมาเน อิมินา นาวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตํสทิสาเนว. “อาโร รสฺสมิกาเร”ติ วตฺตมาเน “ปิตาทีนมสิมฺหี”ติ รสฺสกรณเมว วิเสโส.
[๒๐๘] อาโร รสฺสมิกาเร
กิมตฺถมิทํ. “อาราเทโส รสฺสมาปชฺชเต อิการสฺมินฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ ปน “กิญฺจาปิ อาโรติ อนิยมวเสน วุตฺตํ, อากาโรว รสฺโส โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ ตสฺเสว รสฺสานุรูปตฺตา. เอวญฺจ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนว.
[๒๐๙] ปิตาทีนมสิมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “ปิตาทีนํ อาราเทโส รสฺสมาปชฺชเต อสิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อารคฺคหณญฺจ รสฺสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. สิมฺหิ ปเร อาราเทสสฺสาภาวา อสิมฺหีติ น วตฺตพฺเพปิ เอวํ วจนํ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ. เตนาห “อสิมฺหิคฺคหณํ โตมฺหิ ปเร อิการาเทสญาปนตฺถนฺ”ติ.
มาติโตติอาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตตฺถ จ มาติโตติ มาตุสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ ปญฺจมฺยตฺเถ โตปจฺจยํ กตฺวา “ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย”ติ วิภตฺติสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน อุการสฺส อิการาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺต-สทิสาเนว.
ทุหิติโตติ อิทํ ปน ทุห=ปูรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กุลํ ปูเรตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ ตุปจฺจยํ กตฺวา “ยถาคมมิกาโร”ติ อิการาคมํ กตฺวา ทุหิตุสทฺทโต วุตฺตนเยน ปญฺจมฺยตฺเถ โตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๒๑๐] ตยาตยีนํ ตกาโร ตฺวตฺตํ วา
กิมตฺถมิทํ. “ตยา-ตยีนํ ตกาโร ตฺวตฺตมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตฺวยา, ตฺวยีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตฺวยาติ ตุมฺหสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ติ อธิกิจฺจ “นามฺหิ ตยามยา”ติ สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสทฺทสฺส ตยาเทสํ กตฺวา ตการสฺส อิมินา ตฺวาเทเส กเต รูปํ.
ตฺวยีติ ตุมฺหสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, สฺมึมฺหิ รญฺเญราชินี”ติ อธิกิจฺจ “ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ติ สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสทฺทสฺส ตยิอาเทสํ กตฺวา ตการสฺส อิมินา ตฺวาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป
ตติโย ปริจฺเฉโท
-------------------------