ทุติยปริจฺเฉท
[๑๒๐] อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อมฺหสทฺทสฺส เส วิภตฺติมฺหิ วิภตฺติยา สห มมํอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. วิภตฺติยา สห วตฺตตีติ สวิภตฺติ. ตสฺส สวิภตฺติสฺส. อมฺหสฺสาติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ.
มมํ ทียเต, มมํ ปริคฺคโหติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อมฺหสทฺทโต “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺ-ปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานนฺ”ติ สมฺปทานสญฺญํ กตฺวา “สมฺปทาเน จตุตฺถี”ติ จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา วา “ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี”ติ สามิสญฺญํ กตฺวา “สามิสฺมึ ฉฏฺฅี”ติ ฉฏฺเฐกวจนํ กตฺวา อิมินา วิภตฺติยา สห อมฺหสทฺทสฺส มมํอาเทเส กเต รูปานิ. “ทียเต, ปริคฺคโห”ติ อิมานิ จตุตฺถิฉฏฺฅิภาวปริทีปนตฺถํ วุตฺตานิ.
[๑๒๑] มยํ โยมฺหิ ปฐเม
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อมฺหสทฺทสฺส ปฐมาพหุวจนโยมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิภตฺติยา สห มยํอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อปิคฺคหณญฺจ สวิภตฺติคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
มยํ คจฺฉามาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน อมฺหสทฺทโต ชินวจนาธิการมธิกิจฺจ “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อมฺห-สทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส มยํอาเทเส กเต รูปํ. คจฺฉามาติ อิทํ ปน ปฐมาพหุ-วจนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตํ.
ปุริสาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ปุริสสทฺทโต ปฐมาโยวจนํ กตฺวา สติปิ ปฐมาโยวจเน อมฺหสทฺทสฺสาภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยา-ทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
อหนฺติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อมฺหสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา สติปิ อมฺหสทฺเท โยวจนสฺสาภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ติ อธิกิจฺจ “ตฺวมหํ สิมฺหิ เจ”ติ วิภตฺติยา สห อมฺห-สทฺทสฺส อหํอาเทเส กเต รูปํ.
อมฺหากํ ปสฺสสีติ อิทํปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อมฺหสทฺทโต ทุติยา-พหุวจนํ กตฺวา “ตุมฺหมฺเหหิ นมากนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ยฺวปฐโม”ติ โยวิภตฺติยา อากมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปสฺสสีติ อิทํ ปน อปฐมตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
[๑๒๒] นฺตุสฺส นฺโต
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส นฺโตอาเทโส โหติ โยมฺหิ ปฐเม”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ โยคหณญฺจ ปฐมคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
คุณวนฺโต ติฏฺฐนฺตีติ อุทาหรณํ. ตํ ปน คุณสทฺทโต “คุโณ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “คุณาทิโต วนฺตู”ติ วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อสฺสตฺถิสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, มยํ โยมฺหิ ปฐเม”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นฺโตอาเทเส กเต รูปํ. ติฏฺฐนฺตีติ อิทํ ปน ปฐมาพหุวจนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
สพฺเพ สตฺตา คจฺฉนฺตีติ กิมุทาหรณํ. ตตฺถ จ สตฺตาติ สุวิญฺเญยฺยเมว. สพฺเพติ อิทํ ปน สพฺพสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา นฺตุสฺสาภาวา สติปิ ปฐมา-โยวจเน อิมินา อาเทสมกตฺวา “วา ยฺวปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ โยวจนสฺเสตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
คุณวนฺเต ปสฺสนฺตีติ อิทํปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน วุตฺตนเยน คุณวนฺตุ-สทฺทมภินิปฺผาเทตฺวา ตโต ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา สติปิ นฺตุมฺหิ อปฐมตฺตา โย-วจนสฺส อิมินา อาเทสมกตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีน-มาเอ”ติ โยวจนสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปสฺสสีติ อิทํ ปน ทุติยาพหุวจนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
[๑๒๓] นฺตสฺส เส วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นฺตุปจฺจยสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติสฺส นฺตสฺสาเทโส โหติ เส วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
สีลวนฺตสฺส ฌายิโนติ อุทาหรณํ. ตํ ปน สีลสทฺทโต “สีลมสฺสตฺถี”ติ อตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วนฺตุปจฺจยาทึ กตฺวา ตโต สวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส นฺตสฺสา-เทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน สีลวนฺตุสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ อธิกิจฺจ “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส โตอาเทเส กเต รูปํ.
สีลวาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สีลวนฺตุสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา สวิภตฺติสฺ-สาภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ติ อธิกิจฺจ “อา สิมฺหี”ติ นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส อาการาเทเส กเต สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๑๒๔] อา สิมฺหิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว วนฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อาการาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
คุณวาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา สีลวาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน สุวิญฺเญยฺยานิ. สติมา, มติมาติ เอตฺถ สติ-มติสทฺเทหิ “สติ มติ อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “สตฺยาทีหิ มนฺตู”ติ มนฺตุปจฺจยกรณเมว วิเสโส. ปุริโสติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สุวิญฺเญยฺยเมว. สีลวนฺโตติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน คุณวนฺโตติ อิมินาว สทิสํ.
[๑๒๕] อํ นปุํสเก
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อมาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ นปุํสเก อตฺเถ คมฺยมาเน”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺ-คหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ สิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
คุณวํ, รุจิมนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน คุณวนฺตุ-รุจิมนฺตุสทฺเทหิ สิวิภตฺตึ กตฺวา จิตฺต-ปุปฺผสทฺเทหิ ตุลฺยาธิกรณโต นปุํสกลิงฺคตฺตา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, อา สิมฺหี”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
วณฺณวนฺตนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน วณฺณวนฺตุสทฺทโต อํวิภตฺตึ กตฺวา สิโน อภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหีเต สมฺปตฺเต “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๑๒๖] อวณฺณา จ เค
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อํ-อ-อาอาเทสา โหนฺติ เค ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อวณฺณคฺคหเณน อการ-อากาเร สํคณฺหาติ. จคฺคหเณน อนนฺตเร วุตฺตํ อํคหณํ อากฑฺฒติ. เตนาห “อํ-อ-อาอาเทสา โหนฺตี”ติ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ อํคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
คุณวํติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน คุณวนฺตุสทฺทโต ชินวจนาธิการ-มธิกิจฺจ วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “ลิงฺคตฺเถ ปถมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน เจ”ติ อาลปเนกวจนํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ สิโน คสญฺญํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, อํ นปุํสเก-ตฺยธิกิจฺจ อิมินา นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส อํ-อ-อาอาเทเส กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๑๒๗] โตติตา สสฺมึนาสุ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส โต-ติ-ตาอาเทสา โหนฺติ ส-สฺมึ-นาอิจฺเจเตสุ ปเรสุ วิภตฺตีสุ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ มณฺฑูกคติกวเสน อนุวตฺตเต. “นฺตสฺส เส วา”ติ อิโต วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
คุณวโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน คุณวนฺตุสทฺทโต ส-สฺมึ-นา-วิภตฺติโย กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ยถาสงฺขฺยํ โต-ติ-ตาอาเทเส กเต รูปานิ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ตตฺถ จ คุณวนฺเตนาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อตฺตญฺจ กตฺวา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺส เอนาเทโสว วิเสโส.
[๑๒๘] นํมฺหิ ตํ วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส ตํอาเทโส โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ นฺตุคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ วาคฺคหณกรณํ มณฺฑูกคตฺย-นุวตฺติตสฺส อุตฺตรตฺร นานุวตฺตนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
คุณวตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน คุณวนฺตุ-สติมนฺตุสทฺเทหิ นํวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส ตมาเทเส กเต รูปานิ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตานิ ปน เตเหว นํวิภตฺตึ กตฺวา “สุนํหิสุ จ, ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๑๒๙] อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อิมสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติสฺส อิทมาเทโส โหติ อํ-สิอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ นปุํสเก วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อิทํ จิตฺตํ ปสฺสสิ, อิทํ จิตฺตํ ติฏฺฐตีติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อิมสทฺทโต วุตฺตนเยน อํวิภตฺติโย กตฺวา สวิภตฺติสฺส อิมสทฺทสฺส “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นํมฺหิ ตํ วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อิทมาเทเส กเต รูปานิ.
ปสฺสสิ, ติฏฺฐตีติ อิมานิ ทุติยาปถมตฺตวิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตานิ. จิตฺตนฺติ อิทํ ปน นปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ.
อิมํ ปุริสํ ปสฺสสิ, อยํ ปุริโส ติฏฺฐตีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อิมนฺติ อิมสทฺทโต วุตฺตเยน อํวิภตฺตึ กตฺวา อนปุํสกตฺตา อิมินา วุตฺตวิธานมกตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อยนฺติ อิมสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา”ติ อธิกิจฺจ “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหี”ติ อิมสทฺทสฺสายมาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
[๑๓๐] อมุสฺสาทุํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อมุสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติสฺส อทุํอาเทโส โหติ อํ-สิอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ นปุํสกตฺเต คมฺยมาเน”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ อํ-สิคฺคหณญฺจ นปุํสกคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อทุํ ปุปฺผํ ปสฺสสิ, อทุํ ปุปฺผํ วิโรจตีตฺยุทาหรณานิ. ตานิ ปน อมุสทฺทโต วุตฺตนเยน อํ-สิวิภตฺติโย กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส อมุสทฺทสฺส อทุํอาเทเส กเต รูปานิ. ปุปฺผนฺติ นปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ปสฺสสิ, วิโรจตีติ ทุติยาปถมตฺต-วิญฺญาปนตฺถํ.
อมุํ ราชานํ ปสฺสสิ, อสุ ราชา ติฏฺฐตีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อมุนฺติ อมุสทฺทโต อํวิภตฺตึ กตฺวา อนปุํสกตฺตา อิมินา อาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน ลสญฺญํ กตฺวา “อํโม นิคฺคหิตํ ฌลเปหี”ติ อํวจนสฺส นิคฺคหีเต กเต รูปํ. ราชานนฺติ อนปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
อสูติ อมุสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตาการาสมฺภวโต อาเทสมกตฺวา “สพฺพสฺสิมสฺเส วา, อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหี”ติ วตฺตมาเน “อมุสฺส โม สนฺ”ติ มการสฺส สการาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
[๑๓๑] อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อิโต ปรํ ‘ปญฺจาทีนมกาโร’ติ ปริยนฺตํ กตฺวา ยํ วกฺขาม, ตํ อิตฺถิปุมนปุํสกตฺถานํ สงฺขฺยาสทฺทานํ อาเทโส โหติ, ตสฺมา อิตฺถิปุม-นปุํสกสงฺขฺยมธิการํ”อิติ ญาปนตฺถํ. “อิตฺถิปุมนปุํสกตฺถวาจกสงฺขฺยํ อธิการมิ”ติ อตฺโถ. อธิการสทฺโท เหตฺถ วจนเสโส. “อิตฺถี จ ปุมา จ นปุํสโก จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ สห ทฺวนฺทสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาสสญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺท-มปฺปโยคํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวญฺจ กตฺวา “โส นปุํสก-ลิงฺโค, ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ตถา ทฺวนฺเท ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุก-วิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนญฺเจ”ติ นปุํสกลิงฺคเมกตฺตญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา “ตทฺธิตสมาส-กิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา นปุํสกตฺตา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิญฺจ กตฺวา ตพฺพาจกสฺส จ ตพฺโพหาเรน โวหริตพฺพโต “อิตฺถิปุมนปุํสกญฺจ ตํ สงฺขฺยญฺจา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สห กมฺมธารยสญฺญาย สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาสสญฺญญฺจ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปาทึ กตฺวา “อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยนฺ”ติ วุตฺตํ. อธิกาโร อยํ.
[๑๓๒] โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ทฺวิสทฺทสฺส สงฺขฺยาวาจกสฺส อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานสฺส สวิภตฺติสฺส โยสุ วิภตฺตีสุ เทฺวอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต สวิภตฺติคฺคหณญฺจ. อิธ ปน ทฺวิสทฺทวาจกตฺตา “วีสติ-ทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตู”ติ เอตฺถ วิย ทฺวิสฺสาติ วตฺตพฺเพ ทฺวินฺนนฺติ วจนํ สงฺขฺยาวาจกทฺวิสทฺทโต พหุวจนเมว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
เทฺว อิตฺถิโยติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เทฺวติ ทฺวิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส ทฺวิสทฺทสฺส เทฺวอาเทเส กเต รูปํ. อิตฺถิ-ธมฺม-รูปสทฺทปฺปโยโค อิตฺถิ-ปุม-นปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ทฺวีสูติ กิมุทาหรณํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
อเนกตฺถตฺตานิปาตานํจคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหเณน ทุเว-ทฺวย-อุภ-อุภย-ทุวี จ โหนฺติ โย-นา-อํ-นํอิจฺเจเตสู”ติอาทิมาห.
ตตฺถจทุเวติ ทฺวิสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา ทฺวิสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส จคฺ-คหเณน ทุเวอาเทเส กเต รูปํ.
ทฺวเยนาติ ทฺวิสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา จคฺคหเณน ทฺวิสทฺทสฺส ทฺวยาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺส เอนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ทฺวยนฺติ ทฺวิสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน ทฺวยาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อุภินฺนนฺติ ทฺวิสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา อิมินา ทฺวิสทฺทสฺส อุภาเทสํ กตฺวา “อุภาทิโต นมินฺนนฺ”ติ นํวจนสฺสินฺนมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อุภเยสนฺติ ทฺวิสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา อิมินา ทฺวิสทฺทสฺส อุภยาเทสํ กตฺวา “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สมาเทสํ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามานํ นํมฺหิ จา”ติ อการสฺส เอการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ทุวินฺนนฺติ ทฺวิสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา อิมินา ตสฺส ทุวิอาเทสํ กตฺวา “โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหี”ติ นการาคมํ กตฺวา วา “อุภาทิโต นมินฺนนฺ”ติ นํ-วจนสฺส อินฺนมาเทสํ กตฺวา วา สรโลปปฺปกติภาวาทึ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๑๓๓] ติจตุนฺนํ ติสฺโส-จตสฺโส-ตโย-จตฺตาโร-ตีณิ-จตฺตาริ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ติ-จตุนฺนํ สงฺขฺยาวาจกานํ อิตฺถิปุมนปุํสกตฺถานํ สวิภตฺตีนํ ยถาสงฺขฺยํ ติสฺโส-จตสฺโส-ตโย-จตฺตาโร-ตีณิ-จตฺตาริอาเทสา โหนฺติ โยสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยาคฺคหณญฺจ โย-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ติสฺโสติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ติ-จตุสทฺเทหิ โยวจนํ กตฺวา สวิภตฺตีนํ ติ-จตุสทฺทานํ อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานานํ ยถานุรูปโต “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยํ, โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ติสฺโส-จตสฺโส-ตโย-จตฺตาโร-ตีณิ-จตฺตาริอาเทเส กเต รูปานิ. เวทนาทิสทฺทปฺ-ปโยโค อิตฺถิปุมนปุํสกตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๓๔] ปญฺจาทีนมกาโร
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปญฺจาทีนํ สงฺขฺยานํ อิตฺถิปุมนปุํสกตฺถานํ อนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อการาเทโส โหติ โยสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺ-คหณญฺจ อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยาคฺคหณญฺจ โยคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปญฺจาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปญฺจาติ ปญฺจสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยํ, โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว เจ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา อนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อการาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๓๕] ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺโญ-ราชิโน-อิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
รญฺโญ, ราชิโนติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ราชสทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา รญฺโญ-ราชิโนอาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๓๖] รญฺญํ นํมฺหิ วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญมาเทโส โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ราชคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
รญฺญนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ราชสทฺทโต นํวจนํ กตฺวา ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา รญฺญมาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตโต นํวจนํ กตฺวา วาคฺคหเณน อิมินาเทสมกตฺวา “ราชสฺส ราชุ สุนํหิสุ เจ”ติ ราชสทฺทสฺส ราชุอาเทสํ กตฺวา “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ ทีเฆ กเต รูปํ.
[๑๓๗] นามฺหิ รญฺญา วา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญาอาเทโส โหติ นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ราชคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อนนฺตรสุตฺเต ปน สติปิ วาคฺคหเณ อิธ วาคฺ-คหณกรณํ อุตฺตรตฺร วาคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ. “ยทิ หิ อุตฺตรตฺราปิ วตฺเตยฺย, อิธ วาคฺคหณํ น กตฺตพฺพํ ภเวยฺย, กตญฺเจตํ, เตน ญายติ ‘น อุตฺตรตฺร วาคฺคหณํ วตฺตตี”ติ. อนนฺตรสุตฺเต ปน วาคฺคหณํ นิวตฺติตุํ อิธ วาคฺคหณกรณํ โหติ, กสฺมา น วตฺตตี”ติ. อิธ วาคฺคหณกรณโต. ยทิ หิ อิธปิ อุตฺตรตฺราปิ วตฺเตยฺย, อิเธว น กตฺตพฺพํ ภเวญฺย, อิธ วาคฺคหณกรเณ อตฺถวิเสสาภาวา, ปุริมสฺเสว อิธ จ อุตฺตรตฺร จ อธิปฺเปตตฺถสาธนโต, ตสฺมา อสมฺปถมโนตริตฺวา อิธ วาคฺคหณกรเณน ปุริมวาคฺคหณญฺจ อิธ วาคฺคหณญฺจ อุตฺตรตฺร น วตฺตติอิตฺยวคนฺตพฺพํ.
รญฺญา กตนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ราชสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ราชสทฺทโต นาวจนํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ นาวจนสฺเสนาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๓๘] สฺมึมฺหิ รญฺเญราชินิ
กิมตฺถมิทํ. “ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส สฺมึมฺหิ วิภตฺติมฺหิ รญฺเญ-ราชินิ- อิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ราชคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
รญฺเญ, ราชินีติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ราชสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส รญฺเญ-ราชินิอาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๓๙] ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ สฺมึมฺหิ วิภตฺติมฺหิ ยถาสงฺขฺยํ ตยิ-มยิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ สฺมึมฺหิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตยิ, มยีติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, สฺมึมฺหิ รญฺเญราชินี”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยิ-มยิอาเทเส กเต รูปานิ.
ตฺวํ, อหนฺติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ สิวิภตฺตึ กตฺวา สนฺเตสุปิ ตุมฺห-อมฺหสทฺเทสุ สฺมิโน อภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ตฺยธิกิจฺจ “ตฺวมหํ สิมฺหิ จา”ติ ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตฺวํ-อหํอาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๔๐] ตฺวมหํ สิมฺหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตฺวํ-อหํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
ตุวนฺติ ตุมฺหสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา อิธ จคฺคหเณน ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํอาเทเส กเต รูปํ.
[๑๔๑] ตวมม เส
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตว-มมอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตว, มมาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ สวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺห-อมฺห-สทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ยถาสงฺขฺยํ ตว-มมอาเทเส กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๔๒] ตุยฺหํมยฺหญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตุยฺหํ-มยฺหํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺ-คหณญฺจ เสคหณญฺจ วตฺตเต. จคฺคหณํ เสคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตุยฺหํ, มยฺหนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ สวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ตวมม เส”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตุยฺหํ-มยฺหํอาเทเส กเต รูปานิ.
ตยา, มยาติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ นาวจนํ กตฺวา สนฺเตสุปิ ตุมฺห-อมฺหสทฺเทสุ สวิภตฺติโน อภาวา อิมินาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ตฺยธิกิจฺจ “นามฺหิ ตยามยา”ติ ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยา-มยาอาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๔๓] ตํมมํมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํ-มํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตํ, มนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ อํวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺห-อมฺห-สทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํ-มํอาเทเส กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๔๔] ตวํมมญฺจ นวา
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตวํ-มมํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วตฺตเต. จคฺคหณํ อํคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตวํ, มมนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ อํวิภตฺตึ กตฺวา ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ตํมมํมฺหีตฺยธิกิจฺจ อิมินา ตวํ-มมํอาเทเส กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๔๕] นามฺหิ ตยามยา
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยา-มยาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ นามฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
ตุมฺเหหิ, อมฺเหหีติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ หิวิภตฺตึ กตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อการสฺส เอการาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๔๖] ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวมํมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํ-ตฺวํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตุวํ, ตฺวนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ตุมฺหสทฺทโต อํวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํ-ตฺวํอาเทเส กเต รูปานิ.
กฏฺฐสฺส, กลิงฺครสฺสาติ เอตฺถ “สิลาฆหนุฐาสปธารปิหกุธทุหิสฺสาสูยราธิกฺข-ปจฺจาสุณอนุปติคิณปุพฺพกตฺตาโรจนตฺถตทตฺถตุมตฺถาลมตฺถมญฺญานาทรปาณินิ คตฺยตฺถ-กมฺมนิ อาสีสตฺถสมฺมุติภิยฺยสตฺตมฺยตฺเถสุ เจ”ติ มญฺญติปฺปโยเค อนาทเร สติ อปาณินิ วาจกตฺตา สมฺปทานสญฺโญ โหติ. ตโต “สมฺปทาเน จตุตฺถี”ติ จตุตฺถิ-วิภตฺติ โหติ. อญฺญถา “กฏฺฐมิว, กลิงฺครมิวา”ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย.
[๑๔๗] ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฅีสุ โวโน
กิมตฺถมิทํ. “ปทโต ปรานํ ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ยถาสงฺขฺยํ โว-โนอาเทสา โหนฺติ นวา ทุติยา-จตุตฺถิ-ฉฏฺฅีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ มณฺฑูกคตฺยา นวาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ ปน “กิญฺจาปิ ทุติยา-จตุตฺถิ-ฉฏฺฅีสูติ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ ‘เตเมกวจเนสุ จา’ติ วุตฺตตฺตา ทุติยา-จตุตฺถิ-ฉฏฺฅิ-พหุวจนานิเยว สงฺคณฺหาตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ.
ปหาย โว คมิสฺสามีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โวติ ปหาย-สทฺทโต ปรมฺหา ตุมฺหสทฺทโต ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา ปทโต ปรตฺตา ตุมฺห-สทฺทตฺตา ทุติยาพหุวจนตฺตา จ “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ตวํมมญฺจ นวา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสทฺทสฺส โวอาเทเส กเต รูปํ. ปหายาติ อิทํ ปน ทุติยตฺตวิญฺญาปนตฺถํ ปทโต ปรตฺตญฺจ. คมิสฺสามีติ อิทํ สุตฺตวิภาวนตฺถํ.
โนติ อิทํ ปน มาติ นิปาตปทโต ปรมฺหา อมฺหสทฺทมฺหา ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมินา โนอาเทเส กเต รูปํ. ตตฺถ จ มาติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. วิกนฺตึสูติ ทุติยตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. อชฺชอิติ สุตฺตวิภาวนตฺถํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยานิ.
ตตฺถจธมฺมนฺติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. เทเสสฺสามีติ จตุตฺถิภาว-วิญฺญาปนตฺถํ. ตถา สํวิภเชถาติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. รชฺเชนาติ จตุตฺถิ-ภาววิญฺญาปนตฺถํ. ตถา ตุฏฺโฐสฺมีติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ปกติยาติ ฉฏฺฅิภาววิญฺญาปนตฺถํ. สตฺถาติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ตญฺเจว ภควาติ อิมญฺจ ฉฏฺฅิภาววิญฺญาปนตฺถํ. เอโส อมฺหากํ สตฺถาติ นวาคฺคหณผลํ. ตํ ปน เอตสทฺทโต ปรมฺหา อมฺหสทฺทมฺหา สตฺถุสมฺพนฺธวเสน ฉฏฺฅิพหุวจนํ กตฺวา สติปิ ปทโต ปรสฺมึ อมฺหสทฺเท ฉฏฺฅิพหุวจเน นวาคฺคหเณน อิมินา อาเทส-มกตฺวา “ตุมฺหมฺเหหิ นมากนฺ”ติ นํวจนสฺสากมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เอเต อิสโย ปสฺสสีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อิสิสทฺทโต ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา สติปิ ปทโต ปรสฺมึ ทุติยาพหุวจเน ตุมฺห-อมฺหสทฺทาภาวา อิมินาเทส-มกตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌสญฺญํ กตฺวา “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ ฌสฺส อตฺเต กเต รูปํ. ตตฺถ จ เอเตติ ปทโต ปรตฺตวิญฺญาปนตฺถํ. ปสฺสสีติ ทุติยตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
ตุมฺหากํ สตฺถาติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน สุวิญฺเญยฺยเมว. คจฺฉถ ตุมฺเหติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน คจฺฉถสทฺทโต ปรมฺหา ตุมฺหสทฺทมฺหา ปถมา-พหุวจนํ กตฺวา สติปิ ปทโต ปรสฺมึ ตุมฺหสทฺเท ทุติยาทีนมภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “วา ยฺวปถโม”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพนามการเต ปถโม”ติ โยวจนสฺ-เสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เอตฺถ จ คจฺฉถาติ ปถมตฺตวิญฺญาปนตฺถํ ปทโต ปรตฺตญฺจ.
[๑๔๘] เตเมกวจเนสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทโต ปรานํ เต-เมอาเทสา โหนฺติ ‘จตุตฺถี ฉฏฺฅี’อิจฺเจเตสุ เอกวจเนสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺ-คหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ ปทโตคหณญฺจ จตุตฺถิฉฏฺฅิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ “กิญฺจาปิ เอกวจเนสูติ อนิยม-วเสน วุตฺตํ, น อํมฺหีติ วุตฺตตฺตา ปน จตุตฺถิฉฏฺเฐกวจนาเนว สงฺคณฺหาตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ.
เต, เมติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เตติ ททามิสทฺทโต ปรมฺหา ตุมฺห-สทฺทโต จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสทฺทสฺส “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ปทโต ทุติยาจตุตถีฉฏฺฅีสุ โวโน”ติ อธิกิจฺจ อิมินา เตอาเทเส กเต รูปํ. เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เย เจตฺถ เต-เมสทฺเท ถเปตฺวา วุตฺตา, เต สพฺเพ จตุตฺถิฉฏฺฅิภาววิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํ. ตว ญาติ, มม ญาตีติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๑๔๙] น อํมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทโต ปรานํ เต-เมอาเทสา น โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ ปทโตคหณญฺจ เต-เมคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. อิทํ ปน “ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฅีสุ โวโน”ติ สมฺปตฺตมฺปิ นิวาเรติ. อยเมว วิเสโส.
[๑๕๐] วา ตติเย จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพสํ ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทโต ปรานํ เต-เมอาเทสา โหนฺติ ตติเยกวจเน ปเร วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. จคฺ-คหณํ เต-เมคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ ปทโต-คหณญฺจ เต-เมคหณญฺจ เอกวจนคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กตํ เต, กตํ เมติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน กตสทฺทโต ปเรหิ ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ ตติเยกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฅีสุ โวโน, เตเมกวจเนสุ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ เต-เมอาเทเส กเต รูปานิ. อิตรานิ วาคฺคหณ-ผลานิ. ตานิ จ กิมุทาหรณานิ จ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๑๕๑] พหุวจเนสุ โวโน
กิมตฺถมิทํ. “ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทโต ปรานํ ยถาสงฺขฺยํ โว-โนอาเทสา โหนฺติ ตติยาพหุวจเน ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺ-คหณญฺจ ตุมฺหมฺหคฺคหณญฺจ ปทโตคหณญฺจ ตติยคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
“นนฺวิห พหุวจนคฺคหณมกตฺตพฺพํ ตติยคฺคหณานุวตฺตนโต ตติเยกวจนสฺส จ เหฏฺฐา วุตฺตวิธานตฺตา”ติ. “น น กตฺตพฺพํ, อสติ หิ พหุวจนคฺคหเณ ‘ตติเยกวจนสฺเสว อิมินา อาเทสํ วิทธาตี’ติ มนฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา”ติ. ตทตฺถํปิ น กตฺตพฺพํ. เอวญฺจ สติ อนนฺตรสุตฺเตเนกโยคเมว กตฺตพฺพํ ภเวยฺย. น จ ตํ กตํ. เตน ญายติ “ตโต อญฺญสฺสีมินา อาเทสํ วิทธาตี”ติ. “นนุ วิกปฺปนตฺถํ วิสุํ วุตฺตนฺติ สกฺกา มนฺตุนฺ”ติ. น สกฺกา ‘กตํ เต’ติอาทีนมฺปิ ทิสฺสนโต. สจฺจมกตฺตพฺพํ. เอวํ สนฺเตปิ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย วา โหติ ญาปกาย วาติ กตฺวา อตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺถํ. เตนาห “พหุวจนคฺคหเณน โยมฺหิ ปถเม โว-โนอาเทสา โหนฺตี”ติ. อถ วา เอตฺถ ตติยาพหุวจนสฺเสกตฺตา พหุวจเนติ วตฺตพฺเพ พหุวจเนสูติ พหุวจนนิทฺเทโส อญฺเญสมฺปิ สงฺคหณตฺถํ. เตนาห “พหุวจนคฺคหเณน โยมฺหิ ปถเม โว-โนอาเทสา โหนฺตี”ติ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา “พหุวจเนน คหณํ พหุวจนคฺคหณํ, เตน พหุวจนคฺคหเณนา”ติ.
กตํ โว, กตํ โนตฺยุทาหรณานิ. ตานิ ปน กตํสทฺทโต ปเรหิ ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ ตติยาพหุวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยิ, ปทโต ทุติยาจตุตฺถิฉฏฺฅีสุ โวโน, วา ตติเย จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา สวิภตฺตีนํ ตุมฺห-อมฺหสทฺทานํ โว-โนอาเทเส กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
คามํ โว คจฺเฉยฺยาถ, คามํ โน คจฺเฉยฺยามาติ อิมานิ พหุวจนคฺ-คหณผลานิ. ตานิ ปน ตุมฺห-อมฺหสทฺเทหิ ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา อิมินา โว-โนอาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๕๒] ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ อาการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปุมาติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปุมสทฺทโต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ สิวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาการาเทเส กเต รูปํ.
ปุมาโนติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ปุมสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา สติปิ ปุมสทฺทนฺเต สิโน อภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ปุมนฺตสฺสา สิมฺหี”ติ อธิกิจฺจ “โยสฺวาโน”ติ ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาโน-อาเทเส กเต รูปํ. อิห จ “ปุมสฺส อ ปุมอ”อิติ ฉฏฺฅิสมาสํ กตฺวา ตโต “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺมึ ลุตฺเต เนตพฺเพ นีเต สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต อาเทสาเปกฺขํ ฉฏฺฅึ กตฺวา ปุมสฺสาติ วุตฺเตเยวาธิปฺเปตตฺถสิชฺฌนโต สิทฺเธ สตฺยารมฺภสฺส อนฺตคฺคหณสฺส ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต “อนฺตคฺคหเณน ‘มฆว-ยุว’อิจฺเจวมาทีนํ อนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาอาเทโส โหตี”ติ อาห.
มฆวา, ยุวาติ ตตฺโถทาหรณานิ. ตานิ ปน มฆว-ยุวสทฺเทหิ สิวจนํ กตฺวา เตสมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อิธ อนฺตคฺคหเณน อาการาเทเส กเต รูปานิ.
[๑๕๓] อมาลปเนกวจเน
กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อํ โหติ อาลปเนกวจเน”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ปุมนฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อํ เค”ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธ อาลปเนกวจเนติ วจนํ ตพฺพาจกสทฺทนฺตรนิทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรน สิสฺสานํ ปริณตุปฺปาทนนฺติ.
เห ปุมนฺติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปุมสทฺทโต “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน เจ”ติ สิวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ปุมนฺตสฺสา สิมฺหี”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อํอาเทเส กเต รูปํ. ตตฺถ จ เหติ อาลปนตฺตนิทสฺสนตฺถํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. “อาลปเน เจ”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติกรณเมว วิเสโส.
[๑๕๔] สมาเส จ วิภาสา
กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส อํอาเทโส โหติ สมาเส วิกปฺเปนา”ติ ญาป-นตฺถํ. ติปทมิทํ. ปุมนฺตคฺคหณญฺจ อํคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อํคหณานุกฑฺฒนตฺถํ.
อิตฺถิปุมนปุํสกสมูโหติ อุทาหรณํ. ตํ ปน “อิตฺถี จ ปุมา จ นปุํสโก จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ สห ทฺวนฺทสญฺญาย สมาสํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาสสญฺญํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ สรนฺตสฺส ปกติภาวํ กตฺวา “ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ, อมาลปเนกวจเน”ติ วตฺตมาเน อิมินา ปุมนฺตสฺส อมาเทสํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺเต กเต เนตพฺเพ นีเต สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๕๕] โยสฺวาโน
กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาโนอาเทโส โหติ โยสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ปุมนฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๑๕๖] อาเน สฺมึมฺหิ วา
กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส สฺมึมฺหิ วิภตฺติมฺหิ อาเนอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สวิภตฺติคฺคหณญฺจ ปุมนฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “เหฏฺฐา สติปิ วิภาสคฺคหเณ อิธ วาคฺคหณกรณํ อนนฺตรสุตฺตสฺส วิภาสคฺคหณํ น วตฺตเต”อิติ ญาปนตฺถํ.
ปุมาเนติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปุมสทฺทโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, ปุมนฺตสฺสา สิมฺหี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาเนอาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตโต สฺมึวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนน, สพฺพโยนีนมาเอ”ตฺยธิกิจฺจ “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ สฺมิโน เออาเทเส กเต สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๑๕๗] หิวิภตฺติมฺหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส อาเนอาเทโส โหติ หิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ปุมนฺตคฺคหณญฺจ อาเนคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
ปุมาเนหิ, ปุมาเนภีติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ปุมสทฺทโต หิวิภตฺตึ กตฺวา “ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ, อาเน สฺมึมฺหิ วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปุมนฺตสฺส อาเน-อาเทเส กเต ปจฺฉิมสฺมึ หิวิภตฺติยา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ ภิอาเทเส กเต รูปานิ. ปุน วิภตฺติคฺคหณํ ยถาธิกตสวิภตฺติคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ. เตนาห “ปุน วิภตฺติคฺคหณํ กิมตฺถํ, สวิภตฺติคฺคหณนิวตฺตนตฺถนฺ”ติ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหเณนา”ติอาทิมาห.
ยุวาโนติ ยุวสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ยุวสทฺทนฺตสฺส อานาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺส โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ยุวานาติ ยุวสทฺทโต โยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน อานาเทสํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺส อาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ยุวานนฺติ ยุวสทฺทโต อํวจนํ กตฺวา วุตฺตนเยน อานาอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ยุวาเนติ ตโต ทุติยาโยวจนํ กตฺวา วุตฺต-นเยน อาเนอาเทสํ กตฺวา “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺส เอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
ปุมุโนติอาทีสุ “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ สสฺส โนอาเทโส จ “สฺมา นา”ติ วตฺตมาเน “ฌลโต จา”ติ สฺมาวจนสฺส นาอาเทโส จ วิเสโส.
[๑๕๘] สุสฺมิมา วา
กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส อาการาเทโส โหติ สุสฺมึ วิภตฺติมฺหิ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ปุมนฺตคฺคหณญฺจ วิภตฺติคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เหฏฺฐา วาคฺคหเณ สติปิ อิธ วาคฺคหณกรณํ อนนฺตร-สุตฺตสฺส วาคฺคหณนานุวตฺตนตฺตวิญฺญาปนตฺถํ.
ปุมาสูติ อุทาหรณํ. ตํ ปน ปุมสทฺทโต สุวิภตฺตึ กตฺวา “ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ, หิวิภตฺติมฺหิ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปุมสทฺทนฺตสฺส อาการาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อการสฺเสการ-กรณเมว วิเสโส.
[๑๕๙] อุ นามฺหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “ปุมสทฺทนฺตสฺส นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ อา-อุอาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ปุมนฺตคฺคหณญฺจ วิภตฺติคฺคหณญฺจ อา-คหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อาคหณานุ-กฑฺฒนตฺถํ.
ปุมานา, ปุมุนาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน ปุมสทฺทโต นาวิภตฺตึ กตฺวา “ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ, หิวิภตฺติมฺหิ จ, สุสฺมิมา วา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ปุมสทฺทนฺตสฺส อา-อุอาเทเส กเต รูปานิ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๑๖๐] อ กมฺมนฺตสฺส จ
กิมตฺถมิทํ. “กมฺมสทฺทนฺตสฺส นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ อุ-ออาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วิภตฺติคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ อุคฺคหณญฺจ นามฺหิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
กมฺมุนา, กมฺมนาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน กมฺมสทฺทโต นาวิภตฺตึ กตฺวา ตโต “หิวิภตฺติมฺหิ จ, สุสฺมิมา วา, อุ นามฺหิ จา”ติ อธิกิจฺจ อิมินา กมฺมสทฺทนฺตสฺส อุ-ออาเทเส กเต รูปานิ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺ-คหเณน มฆว-ยุวอิจฺเจวมาทีนํ อนฺตสฺส อาอาเทโส โหติ กฺวจิ นา-สุ อิจฺเจเตสู”ติอาทิมาห. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป
ทุติโย ปริจฺเฉโท
------------------------