ตทฺธิตกปฺป
อฏฺฐมปริจฺเฉท
[๓๔๔] วา ณาปจฺเจ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อปจฺจตฺเถ วิกปฺเปน ณปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.
วาสิฏฺโฐตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสุ ปน วาสิฏฺโฐติ วสิฏฺฐสทฺทโต “วสิฏฺฐสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อปจฺจสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโย-คนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “อยุ-วณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อการสฺส อาการวุทฺธึ กตฺวา “สรโลโปมาเทส-ปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ วตฺตมาเน “ทีฆนฺ”ติ ปรสรสฺส ทีเฆ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาส-กิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ วตฺตมาเน “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺส โอการํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
วาสิฏฺฅีติ เอตฺถ อิตฺถิลิงฺคตฺตา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย, นทาทิโต วา อี”ติ วตฺตมาเน “ณวณิกเณยฺยณนฺตูหี”ตีมินา ณปจฺจยนฺตตฺตา อีปจฺจยํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลป-กรณเมว วิเสโส. วาสิฏฺฐนฺติ เอตฺถ นปุ๊สกลิงฺคตฺตา สิวิภตฺติสฺส “โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ วตฺตมาเน “สินฺ”ติ อมาเทสกรณเมว วิเสโส.
ภารทฺวาโชติ “ภารทฺวาชสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. โคตโมติ “โคตมสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อิมินา ณปจฺจยาทึ กตฺวา ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติกตฺตา วุทฺธิยาปิ วุทฺธิมฺหิ กเต รูปํ. วาสุเทโวติ “วสุ-เทวสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. พาลเทโวติ “พลเทวสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. เวสฺสามิตฺโตติ “วิสฺสามิตฺตสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๔๕] ณายนณาน วจฺฉาทิโต
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา วจฺฉาทิโต สทฺทคณโต ณายน-ณานปจฺจยา โหนฺติ ‘ตสฺส อปจฺจนฺ’ติ อตฺเถ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ อปจฺจคฺคหณญฺจานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
วจฺฉายโนติ “วจฺฉสฺสาปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ณายน-ปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน อปจฺจสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. วจฺฉาโนติ ตสฺมึเยว อตฺเถ ณานปจฺจยํ กตฺวา วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
สากฏายโนติ “สกฏสฺสาปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตวิธานสฺมึ วุทฺธิมฺหิ จ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. กณฺหายโนติ “กณฺหสฺสาปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. กณฺหาโนติ ตสฺมึเยวตฺเถ ณานปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๔๖] เณยฺโย กตฺติกาทีหิ
กิมตฺถมิทํ. “เตหิ กตฺติกาทีหิ ‘ตสฺสาปจฺจนฺ’ติ อตฺเถ เณยฺยปจฺจโย โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ อปจฺจคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กตฺติเกยฺโยติ “กตฺติกายาปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา เณยฺยปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๔๗] อโต ณิ วา
กิมตฺถมิทํ. “อการนฺตโต ณิปจฺจโย โหติ ‘ตสฺสาปจฺจนฺ’ติ อตฺเถ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ อปจฺจคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สติปิ วาคฺคหเณ อิธ วาคฺคหณกรเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.
ทกฺขีติ ทกฺขสทฺทโต “ทกฺขสฺสาปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ณิปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. สกฺยปุตฺติโก, นาฏปุตฺติโกติ วาคฺคหณผลานิ. ณิกปจฺจยกรณเมเวตฺถ วิเสโส.
[๓๔๘] ณโวปกฺวาทีหิ
กิมตฺถมิทํ. “อุปกุอิจฺเจวมาทีหิ ‘ตสฺสาปจฺจนฺ’ติ อตฺเถ ณวปจฺจโย โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ อปจฺจคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.
โอปกโวติ อุปกุสทฺทโต “อุปกุสฺสาปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ณวปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวญฺจ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อุการสฺโสการ-วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. อิตรานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๔๙] เณร วิธวาทิโต
กิมตฺถมิทํ. “วิธวาทิโต สทฺทคณโต เณรปจฺจโย โหติ ‘ตสฺสาปจฺจนฺ’ติ อตฺเถ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ อปจฺจคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
เวธเวโรติ วิธวาสทฺทโต “วิธาวาย อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา เณรปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติ-ภาวญฺจ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อิการสฺเสการ-วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. อิตรานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๕๐] เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก
กิมตฺถมิทํ. “เยน วา สํสฏฺฐํ, เยน วา ตรติ, เยน วา จรติ, เยน วา วหตีตฺยตฺเถ ณิกปจฺจโย โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. สตฺตปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. วาคฺคหณมตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺถํ.
เตลิกนฺติ ติลสทฺทโต “ติเลน สํสฏฺฐนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ณิกปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
นาวิโกติ นาวาสทฺทโต “นาวาย ตรตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ณิกปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. วาคฺคหณสฺสตฺถนฺตรวิกปฺปนโต ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “วาติ วิกปฺปนตฺเถนา”ติอาทิมาห. เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๕๑] ตมธีเต เตน กตาทิ สนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “ตมธีเต’ติ อตฺเถ จ ‘เตน กตนฺ’ติอาทฺยตฺเถ จ ‘ตมฺหิ จ สนฺนิธานํ, ตตฺถ นิยุตฺตํ, ตมสฺส สิปฺปํ, ตมสฺส ภณฺฑํ, ตมสฺส ชีวิตมิ’จฺเจเตสฺวตฺเถสุ ณิกปจฺจโย โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ ณิกคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณมตฺเถ สมุจฺเจติ.
เวนยิโกติ “วินยมธีเต”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ณิกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เวยฺยากรณิโกติ “พฺยากรณมธีเต”ติ อตฺเถ อิมินา ณิกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต “มา ยูนมาคโม ฐาเน”ติ วุทฺธิมกตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “อิวณฺโณ ยนฺนวา”ติ อิการสฺส ยการาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ยการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา ปุน “มา ยูนมาคโม ฐาเน”ติ เอการวุทฺธิมาคมํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
มาควิโกติ เอตฺถ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค, มทา สเร”ติ วตฺตมาเน “ยวม-ทนตรลา จาคมา”ติ วการาคโมว วิเสโส. อาทิคฺคหเณน ยถา หตพนฺธาวุธา-พาธตฺเถสุ โหติ, ตถา ตตฺถ วิทิตาทฺยตฺเถปิ โหติ. เตน จ “โลเก วิทิตา”ติ อตฺเถ โลกิกาติอาทีนิ รูปานิ สิชฺฌนฺติ. เอวํ ยสฺมึ ยสฺมึ อตฺเถ ณิกปจฺจยมฺหิ กรียมาเนน วิรุชฺฌติ, ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ กตฺตพฺพเมว.
[๓๕๒] ณ ราคา ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “ราคตฺถมฺหา สทฺทคณโต ณปจฺจโย โหติ ‘เตน รตฺตํ, ตสฺเสทนฺ’ติ อตฺเถสุ จ อญฺญตฺเถสุ จ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณมตฺเถ จ ราคตฺถวาจกโต อญฺญตฺถ-สทฺทคฺคหณญฺจ สมฺปิณฺเฑติ. อิธ ปน กิญฺจาปิ ‘เตน รตฺตนฺ’ติ อวุตฺตํ, ตถาปิ อิธ ราคาติ วุตฺตตฺตา จ ‘อญฺญตฺเถสุ จา’ติ อธิปฺเปตสพฺพตฺถสงฺคหณวเสน วุตฺตตฺตา จ ‘เตน รตฺตนฺ’ติ อตฺโถวาวคนฺตพฺโพ.
กาสาวนฺติ กสาวสทฺทโต “กสาเวน รตฺตนฺ”ติ อตฺเถ “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ วตฺตมาเน อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ วตฺตมาเน “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๕๓] ชาตาทีนมิมิยา จ
กิมตฺถมิทํ. “ชาตอิจฺเจวมาทีนมตฺเถ อิม-อิยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อาทิคฺคหณผลญฺจ จคฺคหณผลญฺจ สยเมว วกฺขติ.
ปจฺฉิโมติ ปจฺฉาสทฺทโต “ปจฺฉา ชาโต”ติ อตฺเถ อิมินา อิมปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๕๔] สมูหตฺเถ กณฺณา
กิมตฺถมิทํ. “สมูหตฺเถ กณฺ-ณอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ราชปุตฺตโกติ “ราชปุตฺตานํ สมูโห”ติ อตฺเถ อิมินา กณฺปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา ราชปุตฺตกสทฺทโต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺส โอการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๕๕] คามชนพนฺธุสหายาทีหิ ตา
กิมตฺถมิทํ. “คาม-ชน-พนฺธุ-สหายอิจฺเจวมาทีหิ สมูหตฺเถ ตาปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สมูหตฺถคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คามตาติ คามสทฺทโต “คามานํ สมูโห”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ตาปจฺจยํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จา”ติ นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๕๖] ตทสฺส ฐานมิโย จ
กิมตฺถมิทํ. “ตทสฺส ฐานนฺ’ติ อตฺเถ อิยปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหเณน หิตาทฺยตฺเถปิ อิยปจฺจโย โหติ. เตน “อุปาทานานํ หิตา”ติ อตฺเถ อิธ จคฺคหเณน อิยปจฺจเย กเต อุปาทานิยาติอาทีนิ สิชฺฌนฺติ.
มทนิยนฺติ มทนสทฺทโต “มทนสฺส ฐานนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา อิยปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๕๗] อุปมตฺถายิตตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “อุปมตฺเถ อายิตตฺตปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ธูมายิตตฺตนฺติ ธูมสทฺทโต “ธูมมิว ทิสฺสติ อทุนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา อายิตตฺตปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ วตฺตมาเน “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๕๘] ตนฺนิสฺสิตตฺเถ โล
กิมตฺถมิทํ. “ตนฺนิสฺสิตตฺเถ ลปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ทุฏฺฅุลฺลนฺติ ทุฏฺฅุสทฺทโต “ทุฏฺฅุ๊ นิสฺสิตนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา ลปจฺจยํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ลการสฺส เทฺวภาเว กเต เนตพฺเพ นีเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๕๙] อาลุ ตพฺพหุเล
กิมตฺถมิทํ. “ตพฺพหุลตฺเถ อาลุปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อภิชฺฌาลูติ อภิชฺฌาสทฺทโต “อภิชฺฌา อสฺส ปกติ, อภิชฺฌา อสฺส พหุลา”ติ วา อตฺเถ อิมินา อาลุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๖๐] ณฺยตฺตตา ภาเว ตุ
กิมตฺถมิทํ. “ณฺย-ตฺต-ตาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ภาวตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ. อาลสฺยนฺติ อลสสทฺทโต “อลสสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ อิมินา ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๖๑] ณ วิสมาทีหิ
กิมตฺถมิทํ. “วิสมอิจฺเจวมาทีหิ ณปจฺจโย โหติ ภาวตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ภาวคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เวสมนฺติ วิสมสทฺทโต “วิสมสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา วุทฺธึ จ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๖๒] รมณียาทิโต กณฺ
กิมตฺถมิทํ. “รมณียอิจฺเจวมาทิโต กณฺปจฺจโย โหติ ภาวตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ภาวคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. รามณียกนฺติ รมณียสทฺทโต “รมณียสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ “ณฺยตฺตตา ภาเว ตู”ติ วตฺตมาเน อิมินา กณฺปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๖๓] วิเสเส ตรตมิสิกิยิฏฺฐา
กิมตฺถมิทํ. “วิเสสตฺเถ ตร-ตม-อิสิก-อิย-อิฏฺฐอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปาปตโรติ “สพฺเพ อิเม ปาปา, อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโป”ติ อตฺเถ อิมินา ตรปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ปาปิสิโกติอาทีสุ “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาโวว วิเสโส.
[๓๖๔] ตทสฺสตฺถีติ วี จ
กิมตฺถมิทํ. “ตทสฺสตฺถีตฺยตฺเถ วีปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
เมธาวีติ เมธาสทฺทโต “เมธา ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ อตฺเถ อิมินา วีปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. สุเมธโสติ จคฺคหณ-ผลํ. ตํ ปน สุเมธาสทฺทโต “สุเมธา ยสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ อิธ จคฺคหเณน โสปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ มชฺเฌ รสฺสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
[๓๖๕] ตปาทิโต สี
กิมตฺถมิทํ. “ตปอิจฺเจวมาทิโต ‘ตทสฺสตฺถี’ติ อตฺเถ สีปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตทสฺสตฺถีติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตปสฺสีติ ตปสทฺทโต “ตโป ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา สีปจฺจยํ กตฺวา “มโนคณาทิโต สฺมึนานมิอา”ติ วตฺตมาเน “ส สเร วาคโม”ติ เอตฺถานุวตฺติตาทิคฺคหเณน สการาคมํ วา กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วา สการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๖๖] ทณฺฑาทิโต อิกอี
กิมตฺถมิทํ. “ทณฺฑาทิโต อิก-อีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ‘ตทสฺสตฺถี’ติ อตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตทสฺสตฺถีติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทณฺฑิโกติ ทณฺฑสทฺทโต “ทณฺโฑ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา อิกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรสฺมึ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลปกรณเมว วิเสโส. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว.
[๓๖๗] มธฺวาทิโต โร
กิมตฺถมิทํ. “มธฺวาทิโต รปจฺจโย โหติ ‘ตทสฺสตฺถี’ติ อตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตทสฺสตฺถีติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. มธุโรติ มธุสทฺทโต “มธุ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา รปจฺจยํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๖๘] คุณาทิโต วนฺตุ
กิมตฺถมิทํ. “คุณอิจฺเจวมาทิโต วนฺตุปจฺจโย โหติ ‘ตทสฺสตฺถี’ติ อตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตทสฺสตฺถีติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คุณวาติ คุณสทฺทโต “คุโณ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา วนฺตุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ติ วตฺตมาเน “อา สิมฺหี”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อาอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
[๓๖๙] สตฺยาทีหิ มนฺตุ
กิมตฺถมิทํ. “สตฺยาทีหิ มนฺตุปจฺจโย โหติ ‘ตทสฺสตฺถี’ติ อตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สติมาติ สติสทฺทโต “สติ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อาอาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว วุตฺตสทิสตฺตา.
[๓๗๐] สทฺธาทิโต ณ
กิมตฺถมิทํ. “สทฺธาทิโต ณปจฺจโย โหติ ‘ตทสฺสตฺถี’ติ อตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตทสฺสตฺถีติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สทฺโธติ สทฺธาสทฺทโต “สทฺธา ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ณปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ วุตฺตตฺตา วุทฺธิมกตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๗๑] อายุสฺสุการาส มนฺตุมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “อายุสทฺทสฺส อุการสฺส อสาเทโส โหติ มนฺตุมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อายสฺมาติ อายุสทฺทโต “อายุ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี”ติ อตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ วตฺตมาเน “สตฺยาทีหิ มนฺตู”ติ มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อุการสฺส อสาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺส นฺโต”ติ วตฺตมาเน “อา สิมฺหี”ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อาอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๓๗๒] ตปฺปกติวจเน มโย
กิมตฺถมิทํ. “ตปฺปกติวจนตฺเถ มยปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
โสวณฺณมยนฺติ สุวณฺณสทฺทโต “สุวณฺเณน ปกตนฺ”ติ อตฺเถ อิมินา มยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
[๓๗๓] สงฺขฺยาปูรเณ โม
กิมตฺถมิทํ. “สงฺขฺยาปูรณตฺเถ มปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปญฺจโมติ ปญฺจสทฺทโต “ปญฺจนฺนํ ปูรโณ”ติ อตฺเถ อิมินา มปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว.
[๓๗๔] ส ฉสฺส วา
กิมตฺถมิทํ. “ฉสทฺทสฺส สการาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สฏฺโฐติ ฉสทฺทโต “ฉนฺนํ ปูรโณ”ติ อตฺเถ “สงฺขฺยาปูรเณ โม”ติ วตฺต-มาเน “จตุจฺเฉหิ ถฐา”ติ ฐปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ฉสฺส สการาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ เทฺวภาเวน ปฐมกฺขรมาเนตฺวา สฏฺฐสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๓๗๕] เอกาทิโต ทสสฺสี
กิมตฺถมิทํ. “เอกาทิโต ทสสฺส อนฺเต อีปจฺจโย โหติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สงฺขฺยาปูรณคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจานุ-วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
เอกาทสีติ “เอโก จ ทส จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ตโต ฉฏฺฅิพหุวจนํ กตฺวา “เอกาทิโต ทสฺส ร สงฺขฺยาเน”ติ วตฺตมาเน “เทฺวกฏฺฐานมากาโร วา”ติ เอกสทฺทนฺตสฺส อาการาเทสํ กตฺวา “เอกาทสนฺนํ ปูรโณ”ติ อตฺเถ “สงฺขฺยาปูรเณ โม, ส ฉสฺส วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ทสสทฺทโต อีปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
ปญฺจทสีติ เอตฺถ “เทฺวกฏฺฐานมากาโร วา”ติ อาการาเทสาภาโวว วิเสโส. จาตุทฺทสีติ เอตฺถ ทการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาโว จ วุตฺตนเยน อาการาเทสาภาโว จ วิเสโส.
เอกาทส, ปญฺจทสาติ กิมุทาหรณานิ. เอตฺถ จ ปูรณตฺถาภาวา อิมินา อีปจฺจยาภาโว จ “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิตฺถิปุมนปุ๊สกสงฺขฺยํ, โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว เจ”ติ วตฺตมาเน “ปญฺจาทีนมการา”ติ สวิภตฺติสฺส ทสสทฺทนฺตสฺส อการาเทโสว วิเสโส.
[๓๗๖] ทเส โส นิจฺจญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “ทสสทฺทสฺมึ ปเร ฉสทฺทสฺส นิจฺจํ โสอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ฉคฺ-คหณานุกฑฺฒนตฺถํ.
โสฬเสติ “ฉ จ ทส เจ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน สมาสาทึ กตฺวา อิมินา ฉสทฺทสฺส โสอาเทสํ กตฺวา “ล ทรานนฺ”ติ ทการสฺส ลการาเทเส กเต วุตฺตนเยน สวิภตฺติสฺส ทสสทฺทนฺตสฺส อการาเทเส กเต รูปํ.
[๓๗๗] อนฺเต นิคฺคหิตญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “ตาสํ สงฺขฺยาสทฺทานํ อนฺเต นิคฺคหิตาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อนฺเตคหณํ อเปกฺขิตฺวา “สงฺขฺยาปูรเณ โม”ติ อิโต สงฺขฺยาคฺคหณํ ฉฏฺฅฺยนฺตวเสน วตฺตติ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ นิจฺจคฺ-คหณนิวตฺตนตฺถํ. เตน จาตุทฺทสี, ปญฺจทสีติ จ โหติ.
จาตุทฺทสึ ปญฺจทสินฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ “สงฺขฺยาปูรเณ โม”ติ วตฺตมาเน อิมินา นิคฺคหิตาคมกรณญฺจ “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อุตฺตรสฺส รสฺสกรณญฺจ วิเสโส.
[๓๗๘] ติ จ
กิมตฺถมิทํ. “ตาสํ สงฺขฺยานํ อนฺเต ติการาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วุตฺตนเยน สงฺขฺยาคฺคหณญฺจ อนฺเตคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อนฺตคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
วีสติ, ตึสตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วีสตีติ “ทส จ ทส จ ทสทสา”ติ วตฺตพฺเพ “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกเสสํ กตฺวา ตโต จ พหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “คณเน ทสสฺส ทฺวิติจตุปญฺจฉสตฺตอฏฺฐนวกานํ วีติจตฺตาร-ปญฺญาฉสตฺตาสนวา โยสุ โยนฃฺจีสมาสํฅิริตีตุตี”ติ ทฺวิทสตฺถวาจกสฺส ทสสทฺทสฺส วีอาเทสํ กตฺวา โยวจนสฺส จ เตเนว อีสํอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา “สงฺขฺยาปูรเณ โม, อนฺเต นิคฺคหิตญฺเจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา สงฺขฺยนฺเต ติการาคมํ กตฺวา “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “พฺยญฺชเน เจ”ติ วา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปา-คมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา นิคฺคหิตสฺส โลเป กเต รูปํ.
ตึสตีติ “ทส จ ทส จ ทส จ ทสทสทสา”ติ วตฺตพฺเพ วุตฺตนเยน เอกเสสํ กตฺวา พหุวจนโยวิภตฺติญฺจ กตฺวา “คณเน ทสสฺส ทฺวิติจตุปญฺจฉสตฺต-อฏฺฐนวกานํ วีติจตฺตารปญฺญาฉสตฺตาสนวา โยสุ โยนฃฺจีสมาสํฅิริตีตุตี”ติ ติทสตฺถ-วาจกสฺส ทสสทฺทสฺส ติอาเทสํ กตฺวา โยวจนสฺส เตเนว อีสํอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา อิมินา สงฺขฺยนฺเต ติการาคมํ กตฺวา “กฺวจาทิ-มชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการ-วิปรีตาเทสา เจ”ติ นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ มชฺเฌ รสฺเส กเต รูปํ.
[๓๗๙] ล ทรานํ
กิมตฺถมิทํ. “ทการ-รการานํ ลการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
โสฬส, จตฺตาลีสนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โสฬสาติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. จตฺตาลีสนฺติ “ทส จ ทส จ ทส จ ทส จ ทสทสทสทสา”ติ วตฺตพฺเพ วุตฺตนเยน เอกเสสํ กตฺวา พหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา “คณเน ทสสฺส ทฺวิติ-จตุปญฺจฉสตฺตอฏฺฐนวกานํ วีติจตฺตารปญฺญาฉสตฺตาสนวา โยสุ โยนฃฺจีสมาสํ-ฅิริตีตุตี”ติ จตุทฺทสตฺถวาจกสฺส ทสสทฺทสฺส จตฺตาราเทสํ กตฺวา โยวจนสฺส จ อีสมาเทสํ กตฺวา สรโลโปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา อิมินา รการสฺส ลการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๓๘๐] วีสติทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตุ
กิมตฺถมิทํ. “วีสติ-ทสอิจฺเจเตสุ ทฺวิสทฺทสฺส พาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
พาวีสติ, พารเสติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พาวีสตีติ “เทฺว จ วีสติ จ ทฺวิวีสตี”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา ทฺวิสทฺทสฺส พาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ “เทฺว จ ทส จ ทฺวิทสา”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา ทฺวิสทฺทสฺส พาเทสํ กตฺวา “ส ฉสฺส วา”ติ วตฺตมาเน “เอกาทิโต ทสฺส ร สงฺขฺยาเน”ติ ทการสฺส รการาเทเส กเต รูปํ. ตุคฺคหณผลานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๘๑] เอกาทิโต ทสฺส ร สงฺขฺยาเน
กิมตฺถมิทํ. “เอกาทิโต ทสสทฺทสฺส ทการสฺส รการาเทโส โหติ สงฺขฺยาเน วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ ปน กิญฺจาปิ “ทสฺส รา”ติ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ ทสสทฺทสฺส ทการสฺเสว โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ หิ สติ ปโยค-สิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ.
เอการสาติ เอโก จ ทส จาติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “เอเกน อธิกา ทสา”ติ อตฺเถ ทิคุตปฺปุริสสมาสํ กตฺวา วา วิภตฺติโลปาทิญฺจ กตฺวา “เทฺวกฏฺฐานมากาโร วา”ติ เอกสทฺทนฺตสฺสาการาเทสํ กตฺวา เอกาทสสทฺทโต พหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, อิตฺถิปุมนปุ๊สกสงฺขฺยํ, โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว จา”ติ วตฺตมาเน “ปญฺจาทีนมากาโร”ติ สวิภตฺติสฺส ทสสทฺทนฺตสฺส อการาเทสํ กตฺวา “ส ฉสฺส วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ทสสทฺทสฺส ทการสฺส รการาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
พารสาติ “เทฺว จ ทส จ ทฺวิทสา”ติ วตฺตพฺเพ “วีสติทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตู”ติ ทฺวิสทฺทสฺส พาเทสํ กตฺวา อิมินา ทการสฺส รการาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
[๓๘๒] อฏฺฐาทิโต จ
กิมตฺถมิทํ. “อฏฺฐาทิโต จ ทสสทฺทสฺส ทการสฺส รการาเทโส โหติ สงฺขฺยาเน วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ สงฺขฺยานคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ทสคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อนนฺตรสุตฺเตเนว สิทฺเธ ปุนารมฺภคฺคหณํ สิทฺเธ สตฺยารมฺภมาโน อตฺถนฺตรํ วิญฺญาเปตีติ กตฺวา ตํวิญฺญาปนตฺถํ. เตน จ “ปญฺจทส, โสฬสา”ติ เอตฺถ สติปิ เอกาทิโต ทสสฺมึ อนนฺตรสุตฺเตน วุตฺตวิธานํ น โหติ.
อฏฺฐารสาติ “อฏฺฐ จ ทส จ อฏฺฐทสา”ติ วตฺตพฺเพ “ส ฉสฺส วา, เอกาทิโต ทสฺส ร สงฺขฺยาเน”ติ วตฺตมาเน อิมินา ทสสทฺทสฺมึ ทการสฺส รการา-เทสํ กตฺวา “เทฺวกฏฺฐานมากาโร วา”ติ อฏฺฐสทฺทนฺตสฺสาการาเทสํ กตฺวา อฏฺฐารสสทฺทโต โยวจนาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๘๓] เทฺวกฏฺฐานมากาโร วา
กิมตฺถมิทํ. “ทฺวิ-เอก-อฏฺฐอิจฺเจเตสมนฺโต อากาโร โหติ สงฺขฺยาเน วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สงฺขฺยานคฺคหณมิหานุวตฺตเต. สติปิ วาคฺคหเณ ปุน วาคฺคหณกรณํ อุปริ วาคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๘๔] จตุจฺเฉหิ ถฐา
กิมตฺถมิทํ. “จตุ-ฉอิจฺเจเตหิ ถ-ฐอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน สงฺขฺยาปูรณคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
จตุตฺโถติ จตุสทฺทโต “จตุนฺนํ ปูรโณ”ติ อตฺเถ “สงฺขฺยาปูรเณ โม”ติ วตฺตมาเน อิมินา ถปจฺจยํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ เทฺวภาเวน ปฐมกฺขรมาเนตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. ฉฏฺโฐติ ฉสทฺทโต “ฉนฺนํ ปูรโณ”ติ อตฺเถ อิมินา ฐปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๓๘๕] ทฺวิตีหิ ติโย
กิมตฺถมิทํ. “ทฺวิ-ติอิจฺเจเตหิ ติยปจฺจโย โหติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สงฺขฺยาปูรณคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทุติโยติ ทฺวิสทฺทโต “ทฺวินฺนํ ปูรโณ”ติ อตฺเถ “สงฺขฺยาปูรเณ โม”ติ วตฺตมาเน อิมินา ติยปจฺจยํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “ติเย ทุตาปิ เจ”ติ ทฺวิสทฺทสฺส ทุอาเทสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ตติโยติ ติสทฺทโต “ติณฺณํ ปูรโณ”ติ อตฺเถ “สงฺขฺยาปูรเณ โม”ติ วตฺตมาเน อิมินา ติยปจฺจยํ กตฺวา “ติเย ทุตาปิ จา”ติ ติสทฺทสฺส ตาเทสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๓๘๖] ติเย ทุตาปิ จ
กิมตฺถมิทํ. “ติยปจฺจยสฺมึ ทฺวิ-ติสทฺทานํ ทุ-ตาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. ทฺวิ-ติคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อปิคฺคหณผลญฺจ จคฺคหณผลญฺจ สยเมว วกฺขติ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. อปิคฺคหณจคฺคหณผลานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๘๗] เตสมฑฺฒูปปเทน อฑฺฒุฑฺฒทิวฑฺฒทิยฑฺฒาฑฺฒติยา
กิมตฺถมิทํ. “เตสํ เหฏฺฐา วุตฺตานํ จตุตฺถ-ทุติย-ตติยสทฺทานํ อฑฺฒสทฺทู-ปปทานํ อุปปเทน สห อฑฺฒุฑฺฒ-ทิวฑฺฒ-ทิยฑฺฒา-ฑฺฒติยอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ วุตฺติยํ วุตฺตนเยน สุวิญฺเญยฺยานิ.
[๓๘๘] สรูปานเมกเสสฺวสกึ
กิมตฺถมิทํ. “สรูปานํ ปทพฺยญฺชนานํ เอกเสโส โหติ อสกินฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สมาโน รูโป เยสนฺเต สรูปา. เตสํ สรูปานํ. “สมานรูปานํ สมานสุตีนนฺ”ติ วุตฺตํ โหติ. เอกสฺเสว เสโส เอกเสโส. “เอโกว ติฏฺฐติ, อิตเร โลปมาปชฺชนฺเต”ติ อตฺโถ. เอตฺถ หิ เสโสติ สิส=อสพฺพปฺปโยเคตีมสฺส รูปํ. สรูปานนฺติ วจนมตฺเตเนวาสกินฺติปิ วิญฺญายมาเน กิมตฺถมสกึคหณํ กตํ. น หิ เอกสฺส สรูปตา ยุชฺชตีติ. สจฺจํ, ตปฺปากฏีกรณตฺถํ. ยถา โลเก, ตถา สตฺเถปิ. ยถา อมหิธรสฺมึ เมรุมฺหิ อสติปิ อนทฺทิมฺหิ เกลาสสฺมึ อสติปิ สาสเนปิ อนายตนมฺหิ ธมฺมสฺมึ อสติปิ ตํสภาวปากฏีกรณตฺถเมว เมรุมหิธโร, เกลาสนทฺทิ, ธมฺมายตนนฺติอาทีนิ สทฺทปฺปโยคานิ ทิสฺสนฺติ, เอวมสมฺปถมโนตริตฺวา ตปฺปากฏี-กรณตฺถํ อสกึคหณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
ปุริสาติ “ปุริโส จ ปุริโส จ ปุริสปุริสา”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา เอกเสสํ กตฺวา ลุตฺตสทฺทตฺถสฺสาปฺยวสิฏฺฐสทฺเทน ทีปนโต “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ วตฺตมาเน “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนนฺ”ติ พหุวจนโยวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ ตสฺสาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สทฺทสตฺถวิทูนํเกจิ “ปจติ จ ปจติ จ ปจนฺตี”ตฺยาทีสุปิ เอเก เสสํ วทนฺติ. เกจิ ปน “ยถา ‘นิพฺพานญฺจ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานานี’ติ อตฺถเภทาภาวา เอกเสโส น โหติ, เอวํ กิริยายปฺยภินฺนตฺตา น โหติ เอตฺเถกเสโส”ติ วณฺณยนฺติ. เตสํ ปน เย เอกเสสวาทิโน, เต สมยมภิมตากาโร. ภินฺนา กิริยา เอกกฺขเณ วิรุทฺธวตฺถุมฺหิปิ อุปลกฺขณโต ปฏาทโย วิย. ยถา หิ ปฏาทโย วิรุทฺธวิสยภูเตนาตีตกาเลน จ อารทฺธาปริสมตฺตวิสยภูเตน ปจฺจุปฺปนฺนกาเลน จ อายตึ อุปฺปชฺชิตพฺพวิสยภูเตนานาคตกาเลน จ ยุชฺชนฺเต. เอวํ กิริยายปิ ‘เทวทตฺโต อปจิ, ยญฺญทตฺโต ปจติ, วาสิฏฺโฐ ปจิสฺสตี’ติ กาลตฺตยาติ สมฺพนฺโธ ทิสฺสตีติ. อยมปิ เตสมภิมตากาโร, ภินฺนากิริยาวิเสสาภิพฺยตฺติเหตุปจฺจยุปฺปตฺติ-นิมิตฺตตฺตา, นีลาทิคุณมิวพฺยติเรเกน นิพฺพานมิว จ. ยถา หิ อภินฺนสฺส นิพฺพานสฺส วิเสสาภิพฺยตฺติเหตุปจฺจยุปฺปตฺตินิมิตฺตตา น ทิสฺสติ นิพฺพานตโร นิพฺพานตโมติ ปเภทวโต ปน นีลาทิโน วิเสสาภิพฺยตฺติเหตุปจฺจยุปฺปตฺตินิมิตฺตตา ทิสฺสติ นีลตโร นีลตโมติ. เอวํ กิริยาย วิเสสาภิพฺยตฺติเหตุปจฺจยุปฺปตฺตินิมิตฺตตา ทิสฺสติ ปจติตโร ปจติตโมติ. อยมปิ เตสมภิมตากาโร, ภินฺนากิริยาทิสาเภเทปิ เอกกฺขเณ เอเกนาวธารียมานตฺตา ทพฺพมิว พฺยติเรเกน. ยถา หิ เอโกเยว เทวทตฺโต เอกกฺขเณ มธุรายญฺจ จมฺปายญฺจ พาราณสิยญฺจ น ทิสฺสติ. กิริยา ปเนตฺถ เอกกฺขเณ ทิสาเภเท นานาทิกรณฏฺฐาเนปิ ทิสฺสตีติ. อยมปิ เตสมภิตากาโร, ยถาติปฺปสิทฺธินานาตฺตํ กิริยาย. โภตฺตุมิจฺฉติ โภตฺตุ๊ ปจตีตฺยภินฺนกิริยาย เภท-สนฺนิสฺสิตสฺส ตสฺส วิธิโน สมานธาตุมฺหิปิ ทิสฺสนโต เภโท สมุปลพฺภติ. ตาทิส-มุปลพฺภมานมฺปิ วิธานเมกสฺมึเยว ธาตุมฺหิ ทิสฺสติ เอสิตุมิจฺฉตีตฺยาทีสูติ.
อยมปิเตสมภิมตากาโร, ภินฺนา กิริยา โอทนํ ปจิตฺวา ยาคุ๊ ปจตีติ เอตฺถ ปจิโน ปุพฺพกาลาภิพฺยตฺติเหตุปจฺจยุปฺปตฺตินิมิตฺตตฺตา ภุตฺวา วชตีติ เอตฺถ วชิโน ภุญฺชนมิวาติ. อยมปิ เตสมภิมตากาโร, ภินฺนา กิริยา โคสุ ทุยฺหมานาสุ มหึสํ ทุทฺธีติ เอตฺถ กิริยาย ลกฺขเณน ลกฺขณภาวทิสฺสนโต. โคสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสฺวาคโตติ เอตฺถ คมิโน ทุหมิวาติ. เย ปน กิริยาเภทวาทิโน, เตส-มยมภิมตากาโร, เยสํ กิริยาเภทวาทีนํ ยํ วุตฺตํ, ตํ เตสํ มติมตฺตเมว เอกสฺสาปิ นิสฺสยนิสฺสิโตปลทฺธินิมิตฺตเภเทน เภทสมฺภวโต, ยถา หิ วีหิยวาทิสทฺทานํ ชาติ-วาจกตฺตา เภโท ทิสฺสติ. ชาติยา จ ทพฺพธมฺมตฺตา สมฺปนฺนตฺตวินฏฺฐตฺตานํ ปวตฺติตาย อสติปิ สมฺปนฺโน วีหิ, “วินฏฺโฐ ยโว”ติ นิสฺสยเภเทน เภโท ทิสฺสติ. เอกสฺเสว จ เทวทตฺตสฺส ชาตินิสฺสิตกิริยาเภเทน กุมฺภการกนฬการกเปสการกาทิ-เภโท ทิสฺสติ. เอกสฺเสว จนฺทสฺสูทกปตฺตาทาสตลาทิอุปลทฺธินิมิตฺตเภเทน เภโท ทิสฺสติ. เอวมภินฺนายปิ กิริยาย สาธนเภเทน เภทนิสฺสิตการิยสิทฺธิ โหติ. ตถา หิ ‘ปรมาณุ๊ ปจติ, ปรมาณุ๊ ปจนฺตี’ติ เจตฺถ ปรมาณุโน เภทาภาวา ตํนิสฺสิตกิริยาย ปสิทฺเธปิ เอกตฺเต กตฺตุเภเทน เภโท ทิสฺสติ. “ปาสาณํ ภินฺทติ, ปาสาเณ ภินฺทตี”ติ เอตฺถ ปาสาณเภทสมฺภวโต ตํนิสฺสิตกิริยาย ปสิทฺเธปิ เภเทกตฺตา เภโท จ ทิสฺสติ. อปิ จ เอกา กิริยา วิจฺฉาวจนนิมิตฺตาภาวา ชาติมิว, พฺยติเรเกน ทพฺพเภทมิว จ. ยถา หิ ทพฺพวจนสฺส ‘คาโม คาโม รมณีโย’ติ วิจฺฉาวจนํ ทิสฺสติ, น ปน เภทวโต ชาติยา, เอวํ กิริยาย วิจฺฉาวจโนปเทโส นตฺถิ. อปิ จ เอกา กิริยา การกนฺตราสํหิตาย ปนสฺสา เกวลํ ธาตฺวตฺถภูตาย จ เอกวจนนฺเตเนโวปเทสสมฺภวโต อธฺยเต เทวทตฺเตเนตฺยาทีสูติ.
อิธาปิการกเภเทนเภทมเปกฺขิตฺวาพหุวจนกรณมธิปฺเปตํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๘๙] คณเน ทสสฺส ทฺวิติจตุปญฺจฉสตฺตอฏฺฐนวกานํ วีติจตฺตารปญฺญาฉสตฺตาสนวา โยสุ โยนฃฺจีสมาสํฅิริตีตุติ
กิมตฺถมิทํ. “คณเน คมฺยมาเน ทสสฺส ทฺวิ-ติ-จตุ-ปญฺจ-ฉ-สตฺต-อฏฺฐ-นวกานํ กเตกเสสานํ ยถาสงฺขฺยํ วี-ติ-จตฺตาร-ปญฺญา-ฉ-สตฺตาส-นวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ โยสุ, โยนญฺจ อีสํ-อาสํ-ฅิ-ริ-ติ-อีติ-อุติอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. อฏฺฐปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
วีสนฺติ “ทส จ ทส จ ทสทสา”ติ วตฺตพฺเพ “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกเสสํ กตฺวา ทฺวิทสตฺถวาจกโต ทสสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺต-มธิกิจฺจีมินา ทสสทฺทสฺส วีอาเทสํ กตฺวา โยวจนสฺส อีสมาเทสํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ยถารูปเมกเสสํ กตฺวา ทสสทฺทสฺส จ โยวจนสฺส จ วุตฺตาเทเส กตฺวา สาเธตพฺพานิ.
จตฺตาลีสนฺติ เอตฺถ “ล ทรานนฺ”ติ สุตฺเตน รการสฺส ลการาเทโสว วิเสโส. สฏฺฅีติ เอตฺถ “ส ฉสฺส วา”ติ ฉสทฺทสฺส สการาเทโสว วิเสโส.
[๓๙๐] จตูปปทสฺส โลโป ตุตฺตรปทาทิจสฺส จุโจปิ นวา
กิมตฺถมิทํ. “อุปปทสฺส จตุสทฺทสฺส คณเน ปริยาปนฺนสฺส ตุ โลโป จ อุตฺตรปทสฺส อาทิจการสฺส จุ-โจอาเทสา โหนฺติ นวา”ติ ญาปนตฺถํ. สตฺตปทมิทํ. คณนคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อปิคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ. จตุสทฺโท จ โส อุปปโท จาติ จตูปปโท. อุตฺตรํ ปทํ อุตฺตรปทํ. อุตฺตรปทสฺส อาทิ อุตฺตรปทาทิ. อุตฺตรปทาทิ จ โส โจ เจติ อุตฺตรปทาทิโจ. ตสฺส อุตฺตรปทาทิจสฺส. จุ จ โจ จ จุโจ.
จุทฺทสาติ เอตฺถ “จตฺตาริ จ ทส จา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ทฺวนฺท-สมาสํ กตฺวา วา “จตูหิ อธิกา ทสา”ติ อตฺเถ ทิคุตปฺปุริสสมาสํ กตฺวา วา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ตุการสฺส โลปํ กตฺวา จการสฺส จุการาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทการสฺส เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. โจทฺทสาติ เอตฺถ โจการาเทสกรณเมว วิเสโส.
ตาลีสนฺติอาทีนิ อปิคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ ตาลีสนฺติ “ทส จ ทส จ ทส จ ทส จ ทสทสทสทสา”ติ วตฺตพฺเพ “สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ”ติ เอกเสสํ กตฺวา กเตกเสสโต ทสสทฺทโต โยวจนํ กตฺวา “คณเน ทสสฺส ทฺวิติจตุปญฺจ-ฉสตฺตอฏฺฐนวกานํ วีติจตฺตารปญฺญาฉสตฺตาสนวา โยสุ โยนฃฺจีสมาสํฅิริตีตุตี”ติ ทสสทฺทสฺส จตฺตาราเทสํ กตฺวา โยวจนสฺส จ อีสํอาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวญฺจ กตฺวา “ล ทรานนฺ”ติ รการสฺส ลการาเทสํ กตฺวา อิธาปิคฺคหเณน จการสฺส โลเป กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. อิตรานิ จการสฺส จุ-โจอาเทเส กเต รูปานิ.
[๓๙๑] ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺติ
กิมตฺถมิทํ. “อกฺขราทิโต เย อนิฏฺฐงฺคตา, เต นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
[๓๙๒] ทฺวาทิโต โกเนกตฺเถ จ
กิมตฺถมิทํ. “ทฺวาทิโต กปจฺจโย โหติ อเนกตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหเณน “นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ อตฺถํ สมุจฺเจติ. “สตสฺส ทฺวิกํ ทฺวิสตนฺ”ติอาทีสุ ทฺวิกนฺติ ทฺวิสโต อิมินา กปจฺจเย กเต รูปํ. ติกาทีนิปิ ตสฺสทิสาเนว. ตตฺถ จ “สตสฺส ทฺวิกํ สตทฺวิกนฺ”ติ วตฺตพฺเพ นิปาตนา ทฺวิกสทฺโท ปุพฺพนิปาโต โหติ. กการสฺส จ โลโป โหติ. ติสตนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
[๓๙๓] ทสทสกํ สตํ ทสกานํ สตํ สหสฺสญฺจ โยมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “ทสสฺส คณเน ปริยาปนฺนสฺส ทสทสกตฺถวาจกสฺส ทสสทฺทสฺส สตํ โหติ, ทสกานํ สตํ ทสสตกตฺถวาจกสฺส ทสสทฺทสฺส สหสฺสมาเทโส โหติ โยมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. สตฺตปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน คณนคฺคหณญฺจ ทสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ. ทสทสกตฺถวาจโก ทส-สทฺโท ทสทสกนฺติ คหิโต. ทสกานํ สตกตฺถวาจโก ทสกานํ สตนฺติ คหิโต. สตนฺติ ทสสทฺทสฺส ทสกฺขตฺตุ๊ กตฺวา กเตกเสสสฺส ปฐมาโยวจนํ กตฺวา “คณเน ทสสฺส ทฺวิติจตุปญฺจฉสตฺตอฏฺฐนวกานํ วีติจตฺตารปญฺญาฉสตฺตาสนวา โยสุ โยนญฺ-จีสมาสํฅิริตีตุตี”ติ วตฺตมาเน อิมินา สการาเทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วา นิปาตนวเสน วา โย-วจนสฺส โลเป กเต รูปํ.
สหสฺสนฺติ ทสสทฺทสฺส สตกฺขตฺตุ๊ กตฺวา กเตกเสสสฺส โยวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา สหสฺสมาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทฺวิกานํ ตทุตฺตรปทานนฺติ สตโต เหฏฺฐา สงฺขฺยาสทฺเท นิทสฺเสติ.
ทสสฺสทฺวิกํตทิทํโหติวีสํ. ทสสฺส ติกํ ตทิทํ โหติ ตึสํ. ทสสฺส ทสกํ ตทิทํ โหติ สตํ. สตสฺส ทฺวิกํ ตทิทํ โหติ ทฺวิสตํ. สตสฺส ทสกํ ตทิทํ โหติ สหสฺสนฺติ นโย โยเชตพฺโพ.
[๓๙๔] ยาว ตทุตฺตริ ทสคุณิตญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “ยาว ตาสํ สงฺขฺยานํ อุตฺตริ, ตาว ทสคุณิตํ กาตพฺพนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺติยํ วุตฺตเมว.
[๓๙๕] สกนาเมหิ
กิมตฺถมิทํ. “ยาสํ ปน สงฺขฺยานมนิทฺทิฏฺฐนามเธยฺยานํ รูปานิ, ตานิ สเกหิ สเกหิ นาเมหิ นิปฺผชฺชนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺติยํ วุตฺตเมว.
[๓๙๖] เตสํ โณ โลปํ
กิมตฺถมิทํ. “เตสํ ตทฺธิตปจฺจยานํ ณานุพนฺธานํ ณกาโร โลปมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๓๙๗] วิภาเค ธา จ
กิมตฺถมิทํ. “วิภาคตฺเถ ธาปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๙๘] สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพนาเมหิ ปการวจนตฺเถ ถาปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺติยํ วุตฺตเมว.
[๓๙๙] กิมิเมหิ ถํ
กิมตฺถมิทํ. “กึ-อิมอิจฺเจเตหิ ปการวจนตฺเถ ถํปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ปการวจนคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กถนฺติ กึสทฺทโต “โก ปกาโร”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ถปจฺจยํ กตฺวา “กิสฺส ก เว เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กึสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา กถํสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ วตฺตมาเน “สพฺพาส-มาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
อิตฺถนฺติ อิมสทฺทโต “อยํ ปกาโร”ติ อตฺเถ อิมินา ถํปจฺจยํ กตฺวา “สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา”ติ วตฺตมาเน “อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ เจ”ติ อิมสทฺทสฺ-สิการาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติย-ปฐมา”ติ เทฺวภาเวน ปฐมกฺขรมาเนตฺวา เนตพฺพํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วุตฺตสทิสาเนว.
[๔๐๐] วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ จ
กิมตฺถมิทํ. “อาทิสรสฺส วา อาทิพฺยญฺชนสฺส วา อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ โหติ ณการานุพนฺธสฺมึ ปจฺจเย”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. สํโยโค อนฺโต ยสฺส โส สํโยคนฺโต. น สํโยคนฺโต อสํโยคนฺโต. ตสฺส อสํโยคนฺตสฺส. จคฺคหณํ อวธารณตฺถํ. วาคฺคหณํ สพฺยญฺชนํ สมฺปิณฺเฑติ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๐๑] มา ยูนมาคโม ฐาเน
กิมตฺถมิทํ. “อิ-อุอิจฺเจเตสํ อาทิภูตานํ มา วุทฺธิ โหติ, ปุน วุทฺธาคโม โหติ ฐาเน”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิ จ อุ จ ยุ. เตสํ ยูนํ.
เวยฺยากรณิโกติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. เนยฺยายิโกติ “นฺยายมธีเต”ติ อตฺเถ “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ วตฺตมาเน “ตมธีเต เตน กตาทิ สนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ เจ”ติ ณิกปจฺจยํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อิการสฺส วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต ตเทวาธิกิจฺจีมินา ปฏิเสธํ กตฺวา ปุน เอการวุทฺธาคมํ กตฺวา “กฺวจาทิ-มชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการ-วิปรีตาเทสา เจ”ติ อิการสฺส ยการาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ยการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตสฺสทิสเมว. “วา ณาปจฺเจ”ติ ณปจฺจยกรณเมว วิเสโส.
โทวาริโกติ เอตฺถ สรโลปาภาโว จ นิยุตฺตตฺเถ ณิกปจฺจโย จ วิเสโส.
[๔๐๒] อาตฺตญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “อิ-อุอิจฺเจเตสํ อาตฺตญฺจ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. จคฺคหเณน ริการาคโม จ โหติ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อาริสฺยนฺติ อิสิสทฺทโต “อิสิสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ “ณฺยตฺตตา ภาเว ตู”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมฺหิ วุตฺตวิธาเน สมฺปตฺเต อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา อิการสฺส อาตฺตํ กตฺวา ริการาคมญฺจ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อาณฺยนฺติ “อิณสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ริการา-คมาภาโวว วิเสโส. อาสภนฺติ “อุสภสฺส ภาโว”ติ อตฺเถ ณฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อชฺชวนฺติ “อุชุโน ภาโว”ติ อตฺเถ “ณฺยตฺตตา ภาเว ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺ-คหเณน ณปจฺจยํ กตฺวา อิธ วุตฺตวิธานญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน “เตสุ วุทฺธิ-โลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ อุการสฺส อวาเทสํ กตฺวา ชการสฺส เทฺวภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อาปายิโกติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อปายสทฺทโต “อปาเย ชาโต”ติ อตฺเถ “เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก”ติ วตฺตมาเน “ตมธีเต เตน กตาทิ สนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จา”ติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน ณิกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา ยูนมภาวา วุตฺตวิธานมกตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโย-คนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เวมติโกติ วิมติสทฺทโต “วิมติยา นิยุตฺโต”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน “ตมธีเต เตน กตาทิ สนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จา”ติ ณิกปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. โอปนยิโกติ อุปปุพฺพสฺส นี=นเย, นี=ปาปุณเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ วตฺตมาเน “เอ อยา”ติ เอการสฺส อยาเทสํ กตฺวา “อุปนเย นิยุตฺโต”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณิกปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โอปมายิโกติ อุปปุพฺพสฺส มา=มาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อุปมียติ อตฺโถ เอตายา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปกติ-ภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา อุปมสทฺทโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา “อุปมาย นิยุตฺโต”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณิกปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โอปายิโกติ อุปปุพฺพสฺส อย-วย-ปย-นย=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อุปคจฺฉติ เอเตนา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน อปจฺจยาทึ กตฺวา “อุปาเย นิยุตฺโต”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณิกปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๔๐๓] กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “กฺวจิ อาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา โหนฺติ ปจฺจเยสุ จ อปจฺจเยสุ จา”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ “อปจฺจเยสุ จา”ติ อตฺถํ สมุจฺเจติ. เอตฺถ จ อาทีติ ปทานมาทิ. มชฺฌุตฺตรานํปิ เตสํเยว มชฺฌุตฺตรานํ.
ปากาโรติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปากาโรติ ปปุพฺพสฺส กร= กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นครสฺส สมนฺตโต กรียติ, ปฏิจฺฉนฺนํ วา กโรตี”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุ-พนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต ปกาโรติ วตฺตพฺเพ อิมินา อาทิทีเฆ กเต รูปํ. นีวาโรติ นิปุพฺพสฺส วร=อาวรเณตีมสฺส รูปํ. ปาฏิปทิโก วา.
ปาสาโทติ ปปุพฺพสฺส สท=วิสรณคตฺยวสาเนสูตีมสฺส รูปํ. ปากโฏติ ปปุพฺพสฺส กฏ=ปสฺสาวรเณสุ, กฏิ=เฉทเน, กฏิ=มทฺทเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ปาฏิโมกฺโขติ ปติปุพฺพสฺส มุจ=โมกฺขเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปติ-มุจฺจติ เอเตน, ปติมุจฺจติ เอตฺถ, ปติโมเจตี”ติ วา อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆ-วิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส กฺขาเทสํ กตฺวา “เตสุ วุทฺธิโลปาคม-วิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ ธาตฺวาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “กฺวจิ ปฏิ ปติสฺสา”ติ ปติสทฺทสฺส ปฏิอาเทสํ กตฺวา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทึ กตฺวา ปฏิโมกฺโขติ วตฺตพฺเพ อิมินา อาทิทีเฆ กเต รูปํ.
ปาฏิกงฺโขติ ปติปุพฺพสฺส กงฺข=กงฺขายนฺตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
องฺคมาคธิโกติ “องฺคา จ มคธา จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “องฺคมคเธสุ อิสฺสโร”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน “ตมธีเต เตน กตาทิ สนฺนิธานนิโยค-สิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จา”ติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน ณิกปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปํ กตฺวา อิมินา มชฺเฌ ทีเฆ กเต เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
โอรพฺภมาควิโกติ “อุรพฺภา จ มคา จา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ทฺวนฺท-สมาสํ กตฺวา “อุรพฺภมเค หนฺตฺวา ชีวตี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณิกปจฺจยํ กตฺวา ณโลปาทิมฺหิ กเต “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา วการาคมํ กตฺวา อิมินา มชฺเฌ ทีเฆ กเต สรโลปปฺปกติภาเว กเต เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ขนฺตีติ ขมุ=สหเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ขมนนฺ”ติ อตฺเถ “อิตฺถิย-มติยโว วา”ติ ติปจฺจยํ กตฺวา “คมขนหนาทีนํ ตุ๊ตพฺพาทีสุ เน”ติ ธาตฺวนฺตสฺส นการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต อิมินา อุตฺตรทีเฆ กเต รูปํ.
ติติกฺขาติ ติช=นิสามนพนฺธนขมาสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ติชคุป-กิตมาเนหิ ขฉสา วา”ติ ขปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ อาทิวณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “โก เข เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส กการาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา อิมินา อุตฺตรทีฆํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อญฺชนาติ “อญฺชเน”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา อุตฺตรทีเฆ กเต รูปํ. โกฏาวราติ “โกฏาวรนฺ”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา อุตฺตรทีเฆ กเต รูปํ. องฺคุลิยาติ “องฺคุลิเย”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา อุตฺตรทีเฆ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
สุวณฺณธเรหีติ “สุวณฺณธาเรหี”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา มชฺเฌ รสฺเส กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. เอตฺถ จ กานิจิ อิมินาว สิชฺฌนฺติ. กานิจิ ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ.
[๔๐๔] เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จ
กิมตฺถมิทํ. “เตสุ อาทิมชฺฌุตฺตเรสุ กฺวจิ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กฺวจิคฺคหณญฺจ อาทิมชฺฌุตฺตรคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ อาเทโสติ ปฐมาย นิทฺทิฏฺโฐ. วิกาโรติ ทุติยาย นิทฺทิฏฺโฐ. วิปรีโต นาม โอการสฺส โปราณกสญฺญา.
อาภิธมฺมิโกติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาภิธมฺมิโก, เวนเตยฺโยติ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. สุขเสยฺยนฺติ สุขสทฺทูปปทสฺส สี=สเยตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ วตฺตมาเน “โณฺย เจ”ติ ณฺยปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา อิมินา มชฺเฌ วุทฺธึ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ยการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สุขการีติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
กาลิงฺโคติ “กลิงฺเคสุ อิสฺสโร”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ณปจฺจยํ กตฺวา กลิงฺคสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อิมินา สิวิภตฺติสฺส อุตฺตรวุทฺธึ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. มาคโธติ วุตฺตสทิสเมว. ตาลีสนฺติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. กตฺตุกาโมติ “กตฺตุ๊กาโม”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา มชฺเฌ โลเป กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. ภิกฺขุ, ภิกฺขุนีติ ภิกฺขุ-ภิกฺขุนีสทฺเทหิ สิวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อุตฺตรโลเป กเต รูปานิ. เตสํ ธาตุปฺปตฺติ เหฏฺฐา วุตฺตาเยว.
วุตฺโตติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ วตฺตมาเน “วจ วา วู”ติ ธาตฺวาทิสฺส วการสฺส อุการํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา ตปจฺจยสฺส จ เทฺวภาวํ กตฺวา อิมินาว อาทฺยาคมํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. อิธาปิ กานิจิ อิมินา สิชฺฌนฺติ. กานิจิ ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ.
[๔๐๕] อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี
กิมตฺถมิทํ. “อการิวณฺณุวณฺณานํ อาโย วุทฺธิโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺ-ปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อี-อูวุทฺธิโย สมุจฺเจติ. อนนฺตรสุตฺเต สติปิ วุทฺธิคฺคหเณ อิธ วุทฺธิคฺคหเณ กรเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.
อาภิธมฺมิโกติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กานิจิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ. กานิจิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สุวิญฺเญยฺยานีติ.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป ตทฺธิตกปฺโป
อฏฺฐโม ปริจฺเฉโท
-------------------------