อาขฺยาตกปฺป
ปฐมปริจฺเฉท
[๔๐๖] อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อิโต ปรํ วุจฺจมานานํ วิภตฺติคณานํ ยานิ ยานิ ปุริมานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ ปรสฺสปทสญฺญานิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. “อิโต ปรํ วิภตฺตีนํ ปุพฺพานิ ฉ ปรสฺสปทสญฺญานิ โหนฺตี”ติ อตฺโถ. อถอิตฺยยํ นิปาโต มริยาทตฺโถ. เตน “อิโต ปฏฺฐายา”ติ อตฺโถ ยุชฺชติ. วุตฺตาเปกฺโข วา วุจฺจมานาเปกฺโข วา. ยทิ ปน วุตฺตาเปกฺโข สิยา. “ตทฺธิต-กปฺปสฺส วุตฺตานนฺตรนฺ”ติ อตฺโถ. อถ วุจฺจมานาเปกฺโข วา สิยา. “อุปริ วุจฺจมานานนฺ”ติ อตฺโถ. ปกติ เหสาจริยานํ ตตฺถ ตตฺถ อธิการนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ อถคฺคหณกรณํ. ปรสฺสตฺถานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ. อโลปสมาโสยํ.
ตานิปนตฺถโต “วตฺตมานานิ ฉ, ปญฺจมิโย ฉ, สตฺตมิโย ฉ, ปโรกฺขา ฉ, หิยฺยตฺตนิโย ฉ, อชฺชตฺตนิโย ฉ, ภวิสฺสนฺติโย ฉ, กาลาติปตฺติโย ฉา”ติ อฏฺฐจตฺตาลีสํ โหนฺติ. เอตฺถ จุตฺตมปุริโส กิญฺจาปิ อตฺตโน อตฺถํ วทติ, ตถาปิ อิตรานํ พหุกตรตฺตา ตพฺพเสน ตพฺโพหาโร นิโรปิโตติ ทฏฺฐพฺพํ. อยํ ปน โปราณกโวหาโร. อิทํ ปน สุตฺตํ “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติอาทีสุ อิเมสํ คหณตฺถํ.
[๔๐๗] ปรานฺยตฺตโนปทานิ
กิมตฺถมิทํ. “ยานิ ยานิ วิภตฺตีนํ ปรานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺตโนปทสญฺญานิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วิภตฺติคฺคหณญฺจ ฉคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. เตน “ยานิ ยานิ วิภตฺตีนํ ปรานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺตโนปทสญฺญานิ โหนฺตี”ติ อตฺโถ. อตฺตโน อตฺถานิ ปทานิ อตฺตโนปทานิ. อโลปสมาโสยํ. ตานิ ปน อตฺถโต วุตฺตนเยน อฏฺฐจตฺตาลีสํว โหนฺติ. เอตฺถ จ “กิญฺจาปิ ปถมมชฺฌิมปุริสา ปรสฺสตฺถา, ตถาปิ ตพฺโพหารสฺส อิตเรสุ นิรุฬฺหตฺตา จ อิมสฺส ปนีเมสํ โปราณกโวหารตฺตา จ สงฺกรปโทสาปคม-กรณตฺถญฺจายมิเมสมาโรปิโต”ติ ทฏฺฐพฺพํ. อิทํ ปน “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติอาทีสฺวิเมสํ คหณตฺถํ.
[๔๐๘] เทฺวเทฺว ปถมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา
กิมตฺถมิทํ. “ตาสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ เทฺวเทฺว ปถมมชฺฌิมุตฺตมปุริสสญฺญานิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตตฺถ จ ปฐมปุริสา นาม ทฺวตฺตึส. ตถา มชฺฌิมปุริสา. ตถา อุตฺตมปุริสา. อิเมสํ ปน ปถมปุริสาทโย โวหารา โปราณกาว. อิทํ ปน สุตฺตํ “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม, ตุเมฺห มชฺฌิโม, อเมฺห อุตฺตโม”ติอาทีสฺ-วิเมสํ คหณตฺถํ. อิมสฺส ปน สุตฺตสฺส “เทวทตฺโต ปจติ, เทวทตฺตา ปจนฺติ, ตฺวํ ปจสิ, ตุเมฺห ปจถ, อหํ ปจามิ, มยํ ปจาม, เทวทตฺโต ปจเต, เทวทตฺตา ปจนฺเต, ตฺวํ ปจเส, ตุเมฺห ปจเวฺห, อหํ ปเจ, มยํ ปจาเมฺห”ติอาทีนิ วิสยานิ.
[๔๐๙] สพฺเพสเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพสํ ปถมมชฺฌิมุตฺตมปุริสานํ ตุลฺยาภิธาเน ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพ”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิมสฺส ปน “โส จ ปฐติ, ตฺวญฺจ ปฐสี”ตฺยาทโย วิสยา.
ตุเมฺห ปฐถอิตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตุเมฺห ปฐถาติ ตุมฺห-สทฺทูปปทสฺส ปฐ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสาเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “โส จ ปฐติ, ตฺวญฺจ ปฐสี”ติ วุตฺตตฺตา ปถมมชฺฌิมปุริสปฺปสงฺเค อิมินา มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ตุเมฺห ปจถอิตฺยตฺร ปน ธาตุมตฺตเมว วิเสโส. วุตฺติยํ ปถมมชฺฌิมานํ ปสงฺเค มชฺฌิโม ปโยชิโต. อิตเรสุ ปน เอวํ นโย เนตพฺโพ.
โสจปฐติอหญฺจปฐามิมยํ ปฐาม. ตฺวญฺจ ปฐสิ อหญฺจ ปฐามิ มยํ ปฐาม. โส จ ปฐติ ตฺวญฺจ ปฐสิ อหญฺจ ปฐามิ มยํ ปฐาม. โส จ ปฐติ เต จ ปฐนฺติ ตฺวญฺจ ปฐสิ ตุมฺเห จ ปฐถ อหญฺจ ปฐามิ มยํ ปฐาม.
อิติอิมินานเยนเสสาสุวิภตฺตีสุปญฺจมิสตฺตมิปโรกฺขาหิยฺยตฺตนิ-อชฺชตฺตนิภวิสฺสนฺติกาลาติปตฺติสงฺขาตาสุ ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพ. วุตฺตญฺจ วุตฺติยํ “เอวํ เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพ”ติ.
[๔๑๐] นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม
กิมตฺถมิทํ. “ตุลฺยาธิกรณสงฺขาเต สาธกวาจเก นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ สพฺพธาตูหิ ปถมปุริโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ ปน กิญฺจาปิ นามมฺหีตฺยนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ ‘ตุเมฺห มชฺฌิโม, อเมฺห อุตฺตโม’ติ วุตฺตตฺตาว ตุมฺหมฺเหหิ วินิมุตฺตญฺเญว สาธกวาจกนามมิธ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
โส คจฺฉตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ “โส คจฺฉตี”ติ ตสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺเส”ติ ลุตฺตานุพนฺธสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ติปจฺจยํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
เต คจฺฉนฺตีติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส. อิมานิ จ เทฺว นามปฺปโยควเสน วุตฺตานิ. อิตรานิ ปน เทฺว อสติปิ นามปฺปโยเค ตฏฺฐานิยวเสน วุตฺตานิ.
เตน หญฺญเส ตฺวนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส อิธ อธิปฺเปตนามปฺปโยคาภาวา ปถมปุริสมกตฺวา ตโตเนก-ปจฺจยปฺปสงฺเค ตฺยาทีนํ วุตฺตนเยน วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ปรานฺยตฺตโนปทานี”ติ วิภตฺตีนํ ปรานํ ฉนฺนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวา “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ กมฺมนิ อตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน มชฺฌิมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ วตฺตมาเน “ตุมฺเห มชฺฌิโม”ติ มชฺฌิมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจนเสวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ธาตุมฺหา ยปจฺจยํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺสา”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ ธาตฺวนฺตสฺส ตวคฺคนฺตตฺตา จวคฺคนฺตํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๑๑] ตุเมฺห มชฺฌิโม
กิมตฺถมิทํ. “ตุลฺยาธิกรณสงฺขาเต ตุเมฺห ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ มชฺฌิมปุริโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ปยุชฺชมานคฺคหณญฺจ อปิคฺคหณญฺจ ตุลฺยาธิกรณคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตฺวํ ยาสีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตฺวํ ยาสีติ ตุมฺหสทฺทูป-ปทสฺส ยา=ปาปุณเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อุปปทสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตฺวมาเทเส กเต ตโต ธาตุมฺหาเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน มชฺฌิมปุริสสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา มชฺฌิมปุริสํ กตฺวา วุตฺตนเยน เอกวจเน กเต รูปํ.
ตุเมฺห ยาถาติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส. อิมานิ เทฺว ตุมฺหสทฺท-โยควเสน วุตฺตานิ. อิตรานิ เทฺว ตฏฺฐานิยวเสน วุตฺตานิ.
ตยา ปจฺจเตติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ปจ=ปาเกตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิธาธิปฺเปตตุมฺหสทฺทปฺปโยคาภาวา อิมินา มชฺฌิมปุริสมกตฺวา อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เตอาทีนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน อตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริเสกวจนํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส วุตฺตนเยน “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา วุตฺตนเยน เทฺวภาเว กเต รูปํ.
[๔๑๒] อเมฺห อุตฺตโม
กิมตฺถมิทํ. “ตุลฺยาธิกรณสงฺขาเต อมฺหสทฺทมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตฏฺฐานิยตฺเต สติ อปฺปยุชฺชมาเนปิ อุตฺตมปุริโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ปยุชฺชมานคฺ-คหณญฺจ อปิคฺคหณญฺจ ตุลฺยาธิกรณคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อหํ ยชามีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อหํ ยชามีติ อมฺหสทฺทูป-ปทสฺส ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อุปปทสฺส วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อหมาเทเส กเต ธาตุโต อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน อุตฺตมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ วตฺตมาเน อิมินา อุตฺตมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยน เอกวจนมิวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ อการสฺส ทีฆํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
มยํ ยชามาติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส. อิมานิ ปน เทฺว อมฺหสทฺทปฺปโยควเสน วุตฺตานิ. อิตรานิ เทฺว อมฺหสทฺทปฺปโยเค อสติปิ ตฏฺฐานิยวเสน วุตฺตานิ.
มยา อิชฺชเต พุทฺโธติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส อมฺห-สทฺทปฺปโยคาภาวา อิมินา อุตฺตมปุริสมกตฺวา อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยน เตอาทีนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวา “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ อตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา “ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีน-มี”ตฺยนุวตฺตมาเน “ยชสฺสาทิสฺสี”ติ ยชสฺสาทิสฺสิการํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”อิตฺยธิกิจฺจ “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา วุตฺตนเยน ทฺวิภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๑๓] กาเล
กิมตฺถมิทํ. “เย อิโต ปรํ วกฺขาม, เต กาเลเยว โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อธิกาโรยํ.
[๔๑๔] วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน
กิมตฺถมิทํ. “ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล วตฺตมานวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล วตฺตมานวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ กาโล นาม กาโร. กาโร นาม กิริยา.
ตถาหิกาโลติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธาตุสญฺญาทิสฺส “กรณํ กาโร”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิตฺยนุวตฺตมาเน “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ กกาเร อาการสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน รการสฺส ลการาเทเส กเต รูปํ. ตสฺมา “ปจฺจุปฺปนฺนกฺริยาย คมฺยมานาย วตฺตมานวิภตฺติโย โหนฺตี”ตฺยตฺโถวคนฺตพฺโพ.
เอตฺถจกาลสฺสาตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลาติปตฺติวเสนฉธาภินฺนตฺตาปจฺจุปฺปนฺเนติ วิเสเสติ. ตตฺถ จาตีโตติ ติวิโธ อตีตปโรกฺขา, อตีต-หิยฺยตฺตนี, อตีตอชฺชตฺตนีติ. เต จุตฺตริเยวาปิ ภวิสฺสนฺติ. กิริยาวาจกา หิ อาขฺยาตา. กิริยา ปน เสสตุมฺหามฺหสงฺขาตสาธกปฺปฏิพทฺธา. อิเมสญฺจ ปน กิริยาวาจกตา “กึ กโรตี”ติ ปุฏฺฐสฺส “ปจามี”ตฺยาทินาขฺยาเตน ปฏิวจนทานโต จ, “ปจติ ปฐตี”ตฺยาทินาขฺยาตสฺสาขฺยาเตน โยคโต จ, “ปาจโก ปจตี”ตฺยาทินา-ขฺยาตสฺส สาธเนน โยคโต จ เวทิตพฺพา.
ยนฺติกาลํ ติปุริสํ กิริยาวาจิ ติการกํ
อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจติ.
ตํปนาขฺยาตํ “วตฺตมานิกา ทฺวาทส, ปญฺจมิโย ทฺวาทส, สตฺตมิโย ทฺวาทส, ปโรกฺขาโย ทฺวาทส, หิยฺยตฺตนิโย ทฺวาทส, อชฺชตฺตนิโย ทฺวาทส, ภวิสฺสนฺติโย ทฺวาทส, กาลาติปตฺติโย ทฺวาทสา”ติ ฉนฺนวุติวิธํ โหติ.
คจฺฉติ, ปวิสตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉตีติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. ปวิสตีติ ปปุพฺพสฺส วิส=ปเวสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน วตฺตมานสญฺญาทึ กตฺวา อิมินา ติปจฺจยํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”-อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๑๕] อาณตฺยาสิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี
กิมตฺถมิทํ. “อาณตฺยตฺเถ จ อาสิสตฺเถ จ อนุตฺตกาเล ปญฺจมิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เอตฺถ จ อาณตฺตี-ตฺยาณาปนํ. อาสิฏฺโฐติ ปสํสา. อนุตฺตกาโลติ สมีเป วุตฺตกาโล. อนุสทฺโท หิ สมีปตฺถวาจี. ตสฺมา “อาณาปนตฺเถ จ ปสํสตฺเถ จ คมฺยมาเน ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล ปญฺจมิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ อตฺโถ. อิมสฺมึ ปน ปกฺเข อาณตฺยาทีนํ วตฺตมานตฺเต สติปิ อาณาปนาทิคุณวิสิฏฺฐตฺตา ปุน คหณํ คตนฺติ เวทิตพฺพํ. อุตฺโต กาโล ยสฺส โส อุตฺตกาโล. น อุตฺตกาโล อนุตฺตกาโล. ตสฺมึ อนุตฺตกาเล. เอวํ สติ อนุตฺตกาเล อาณาปนตฺเถ จ ปสํสตฺเถ จ ปญฺจมิ-วิภตฺติโย โหนฺตีติ. “กาลมนามสิตฺวา อาณตฺติยํ ปสํสตฺเถ จ ปญฺจมิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ วุตฺตํ โหติ. อิธ ปน ปุพฺพปกฺขวเสน วินิจฺฉโยวคนฺตพฺโพ.
กโรตุ กุสลํ, สุขํ เต โหตูติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กโรตูติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กุสลํ กโรตู”ติ อตฺเถ อาณาปนตฺถสมฺภวโต “ปญฺจมี ตุ-อนฺตุ-หิ-ถ-มิ-ม-ตํ-อนฺตํ-สุ-โวฺห-เอ-อามเส”ติ ตฺวาทีนํ ปญฺจมิสญฺญํ กตฺวา อิมินา ปญฺจมิโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ ปญฺจมิวิภตฺตีนํ ปุพฺพาสํ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “เทฺวเทฺว ปถมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา”ติ อาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปถมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ ปถมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนตุวิภตฺตึ กตฺวา “ตนาทิโต โอยิรา”ติ ธาตุมฺหา โอปจฺจเย กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
โหตูติ หู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สุขํ เต โหตู”ติ อตฺเถ อาสิสตฺถสมฺภวโต วุตฺตนเยน ตฺวาทีนํ ปญฺจมิสญฺญาทึ กตฺวา อิมินา ตุวิภตฺติมฺหิ กเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ อุการสฺโสการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๑๖] อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี
กิมตฺถมิทํ. “อนุมตฺยตฺเถ จ ปริกปฺปตฺเถ จ อนุตฺตกาเล สตฺตมิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนุตฺตกาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ จ อนุมติเยว อตฺโถ อนุมตฺยตฺโถ. ตสฺมึ อนุมตฺยตฺเถ. อนุมติ จ โข ปรสฺส อนุมติ. ปริกปฺโปเยวตฺโถ ปริกปฺปตฺโถ. ตสฺมึ ปริกปฺปตฺเถ. ปริกปฺโป จ โข อตฺตโน ปริกปฺโป.
ตฺวํ คจฺเฉยฺยาสิ, กิมหํ กเรยฺยามีตฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺเฉยฺยาสีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “เทวทตฺต กึ ตฺวํ คจฺเฉยฺยาสี”ตฺยตฺเถ อนุมตฺยตฺถสมฺภวโต “สตฺตมี เอยฺย-เอยฺยุํ-เอยฺยาสิ-เอยฺยาถ-เอยฺยามิ-เอยฺยาม-เอถ-เอรํ-เอโถ-เอยฺยาโวฺห-เอยฺยํ-เอยฺยาเมฺห”ติ เอยฺยาทีนํ สตฺตมิสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺต-มธิกิจฺจีมินา สตฺตมิโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน มชฺฌิมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ วตฺตมาเน “ตุเมฺห มชฺฌิโม”ติ มชฺฌิมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺต-นเยน เอกวจเนยฺยาสิวิภตฺตึ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กเรยฺยามีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กึ นุ โข อหมิทานิ กเรยฺยามี”ตฺยตฺเถ ปริกปฺปตฺถสมฺภวโต วุตฺตนเยนีมินา สตฺตมิโย กตฺวา ตาสํปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนุตฺตมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ วตฺตมาเน “อเมฺห อุตฺตโม”ติ อุตฺตมปุริสํ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจเนยฺยามิวิภตฺตึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๑๗] อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต
กิมตฺถมิทํ. “อปจฺจกฺเข อตีเต กาเล ปโรกฺขาวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สุปิเน กิลมาห, เอวํ กิล โปราณาหูติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาหาติ พฺรู=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สุปิเน กิล อาหา”ตฺยตฺเถ อปจฺจกฺเขตีตตฺถสฺส สมฺภวโต “ปโรกฺขา อ-อุ-เอ-ตฺถ-อ-มฺห-ตฺถ-เร-โตฺถ-โวฺห-อึ-เมฺห”ติ อ-อุอาทีนํ ปโรกฺขาสญฺญํ กตฺวา “กาเล”ตฺยนุวตฺตมาเน อิมินา ปโรกฺขาวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน อาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปถม-ปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ ปถมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจนอวิภตฺตึ กตฺวา “พฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขายนฺ”ติ สพฺพสฺเสว พฺรูธาตุสฺส อาหาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยา-ทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอุวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.
[๔๑๘] หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี
กิมตฺถมิทํ. “หิยฺโยปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข วา หิยฺยตฺตนิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กาลคฺคหณญฺจ อปจฺจกฺขคฺ-คหณญฺจ อตีตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
โส อคมา มคฺคํ, เต อคมู มคฺคนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคมาติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โส อคมา”ติ อตฺเถ “หิยฺยตฺตนี อา-อู-โอ-ตฺถ-อํ-มฺหา-ตฺถ-ตถุํ-เส-วฺหํ-อึ-มฺหเส”ติ อาอาทีนํ หิยฺยตฺตนิสญฺญํ กตฺวา “กาเล, อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต”ติ วตฺตมาเน อิมินา หิยฺยตฺตนิวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปถมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ ปถมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจนอาวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุ-วิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิ-อชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอูวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.
[๔๑๙] สมีเปชฺชตฺตนี
กิมตฺถมิทํ. “สมีเป อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข วา อชฺชตฺตนิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กาลคฺคหณญฺจ อปจฺจกฺขคฺ-คหณญฺจ อตีตคฺคหณญฺจ ปจฺจกฺขคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
โส มคฺคํ อคมี, เต มคฺคํ อคมุนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคมีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โส อคมี”ตฺยตฺเถ “อชฺชตฺตนี อี-อุํ-โอ-ตฺถ-อึ-มฺหา-อา-อู-เส-วฺหํ-อ-เมฺห”ติ อีอาทีนํ อชฺชตฺตนิสญฺญํ กตฺวา “กาเล, อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต, หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา อชฺชตฺตนิวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺ-ปสงฺเค วุตฺตนเยน ปถมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ ปถมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยเนกวจนอีวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอุํวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.
[๔๒๐] มาโยเค สพฺพกาเล จ
กิมตฺถมิทํ. “ยทา มาโยเค, ตทา หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิวิภตฺติโย สพฺพกาเล-ปิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. หิยฺยตฺตนิคฺคหณญฺจ อชฺชตฺตนิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. จคฺคหณปฺปโยชนํ สยเมว วกฺขติ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.
มา คมา, มา วจา, มา คมี, มา วจีตฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มา คมาติ มาสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “มา คมี, มา คจฺฉติ, มา คจฺฉิสฺสติ, มา คจฺฉิสฺสา”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อาอาทีนํ หิยฺยตฺตนิสญฺญํ กตฺวา “หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี, สมีเปชฺชตฺตนี”ตฺยธิกิจฺจีมินา อาวิภตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรสฺมึ วจ=วิยตฺติยํ วาจายมิติ ธาตุมตฺตเมว นานาตฺตํ. มา คมีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส ตสฺมึเยวตฺเถ อีอาทีนํ อชฺชตฺตนิสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมินา อีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรสฺมึ ธาตุมตฺตเมว วิเสโส.
มา คจฺฉาหีติ จคฺคหณผลํ. ตํ ปน มาสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหี-ตีมสฺส “มา คจฺฉติ, มา คมี, มา คจฺฉิสฺสติ, มา คจฺฉิสฺสา”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ตฺวาทีนํ ปญฺจมิสญฺญํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ปญฺจมิหิวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ อการสฺส ทีเฆ กเต รูปํ.
[๔๒๑] อนาคเต ภวิสฺสนฺติ
กิมตฺถมิทํ. “อนาคเต กาเล ภวิสฺสนฺติวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.
โส คจฺฉิสฺสติ กริสฺสติ, เต คจฺฉิสฺสนฺติ กริสฺสนฺตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉิสฺสตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภวิสฺสนฺติ สฺสติ-สฺสนฺติ-สฺสสิ-สฺสถ-สฺสามิ-สฺสาม-สฺสเต-สฺสนฺเต-สฺสเส-สฺสเวฺห-สฺสํ-สฺสาเมฺห”ติ สฺสตฺยาทีนํ ภวิสฺสนฺติสญฺญํ กตฺวา “กาเล”ติ วตฺตมาเน อิมินา ภวิสฺสนฺติปจฺจเย กตฺวา เตสํ-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺส-ปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยเนกวจนํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกํ อสพฺพธาตุกนฺ”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กริสฺสตีติ เอตฺถ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน สฺสติ-ปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. จฺฉาเทสาภาโวว วิเสโส. เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมว. อิตเรสุ ทฺวีสุ พหุวจนสฺสนฺติวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.
[๔๒๒] กิริยาติปนฺเนตีเต กาลาติปตฺติ
กิมตฺถมิทํ. “กิริยาติปนฺนมตฺเต อตีเต กาเล กาลาติปตฺติวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อติปตนํ อติปนฺนํ. กิริยายาติปนฺนํ กิริยาติปนฺนํ. ตํ ปน สาธกสตฺติวิรเหน กิริยายจฺ-จนฺตานุปฺปตฺติ. ตสฺมึ กิริยาติปนฺเน. เอตฺถ จ “กิญฺจาปิ น กิริยาตีตสทฺเทน โวหริตพฺพา, ตถาปิ ตกฺกิริยุปฺปตฺติปฺปฏิพทฺธกรกตฺตุกิริยาย กาลเภเทน อตีตโวหาโร ลพฺภเตเว”ติ ทฏฺฐพฺพํ.
โส เจ ตํ ยานํ อลภิสฺสา อคจฺฉิสฺสา, เต เจ ตํ ยานํ อลภิสฺสํสุ อคจฺฉิสฺสํสูติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อลภิสฺสาติ ลภ=ลาเภตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โส เจ ตํ ยานมลภิสฺสา”ติ อตฺเถ “กาลาติปตฺติ สฺสา-สฺสํสุ-สฺเส-สฺสถ-สฺสํ-สฺสามฺหา-สฺสถ-สฺสิสุ-สฺสเส-สฺสเวฺห-สฺสึ-สฺสามฺหเส”ติ สฺสาทีนํ กาลา-ติปตฺติสญฺญํ กตฺวา “กาเล”ติ วตฺตมาเน อิมินา กาลาติปตฺติวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยเนกวจนสฺสาวิภตฺตึ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อสพฺพ-ธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ธาตุมฺหา อิการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ อาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
อิตรํปนคมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน สฺสาปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. จฺฉาเทโสว วิเสโส. อิตเรสุ ทฺวีสุ พหุวจนสฺสํสุวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.
[๔๒๓] วตฺตมานา ติ-อนฺติ-สิ-ถ-มิ-ม-เต-อนฺเต-เส-เวฺห-เอ-เมฺห
กิมตฺถมิทํ. “ตฺยาทโย วตฺตมานสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “ภวติ, ภวนฺติ, ภวสิ, ภวภ, ภวามิ, ภวาม, ภวเต, ภวนฺเต, ภวเส, ภวเวฺห, ภเว, ภวาเมฺห”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ.
ตตฺถจภวตีติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสาเนกปจฺจยปฺปสงฺเค ตฺยาทีนํ อิมินา วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”-อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ อูการสฺโสการํ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๒๔] ปญฺจมี ตุ-อนฺตุ-หิ-ถ-มิ-ม-ตํ-อนฺตํ-สุ-โวฺห-เอ-อามเส
กิมตฺถมิทํ. “ตฺวาทโย ปญฺจมิสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “ภวตุ, ภวนฺตุ, ภวาหิ, ภวถ, ภวามิ, ภวาม, ภวตํ, ภวนฺตํ, ภวสฺสุ, ภวโวฺห, ภเว, ภวามเส”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๒๕] สตฺตมี เอยฺย-เอยฺยุํ-เอยฺยาสิ-เอยฺยาถ-เอยฺยามิ-เอยฺยาม-เอถ-เอรํ-เอโถ-เอยฺยาวฺโห-เอยฺยํ-เอยฺยาเมฺห
กิมตฺถมิทํ. “เอยฺยาทโย สตฺตมิสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
“ภเวยฺย, ภเวยฺยุํ, ภเวยฺยาสิ, ภเวยฺยาถ, ภเวยฺยามิ, ภเวยฺยาม, ภเวถ, ภเวรํ, ภเวโถ, ภเวยฺยาโวฺห, ภเวยฺยํ, ภเวยฺยาเมฺห”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ.
ตตฺถจภเวยฺยาติ ภูอิจฺเจตสฺส อิมินา เอยฺยาทีนํ สตฺตมิสญฺญาทึ กตฺวา วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา วุทฺธฺยวาเทเส จ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๒๖] ปโรกฺขา อ-อุ-เอ-ตฺถ-อํ-มฺห-ตฺถ-เร-โตฺถ-โวฺห-อึ-เมฺห
กิมตฺถมิทํ. “ออาทโย ปโรกฺขาสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “พภูว, พภูวุ, พภูเว, พภูวิตฺถ, พภูว, พภูวิมฺห, พภูวิตฺถ, พภูวิเร, พภูวิตฺโถ, พภูวิโวฺห, พภูวิ, พภูวิเมฺห”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ.
ตตฺถจพภูวาติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ออาทีนํ ปโรกฺขาสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน “อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต”ติ ปโรกฺขาเอกวจน-อวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา”ติ จตุตฺถสฺส ตติยํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “อนฺตสฺสิวณฺณา-กาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อการํ กตฺวา “พฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขายนฺ”ติ ภูธาตสฺส ภูวาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. เอตฺถ อิกาโร วุตฺตนเยน “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ตฺยาคโต.
[๔๒๗] หิยฺยตฺตนี อา-อู-โอ-ตฺถ-อํ-มฺหา-ตฺถ-ตฺถุํ-เส-วฺหํ-อึ-มฺหเส
กิมตฺถมิทํ. “อาอาทโย หิยฺยตฺตนิสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อภวา, อภวู, อภโว, อภวตฺถ, อภวํ, อภวมฺหา, อภวตฺถ, อภวตฺถุํ, อภวเส, อภววฺหํ, อภวึ, อภวมฺหเส”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๒๘] อชฺชตฺตนี อี-อุํ-โอ-ตฺถ-อึ-มฺหา-อา-อู-เส-วฺหํ-อํ-เมฺห
กิมตฺถมิทํ. “อีอาทโย อชฺชตฺตนิสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อภวี, อภวุ๊, อภโว, อภวิตฺถ, อภวึ, อภวิมฺหา, อภวา, อภวู, อภวิเส, อภวิวฺหํ, อภว, อภวิเมฺห”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เอตฺถ จ ปรสฺสปทมชฺฌิมุตฺตมปุริสพหุวจนนฺเต จ อตฺตโน-ปทมชฺฌิมุตฺตมปุริสพหุวจนนฺเต จ “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคโม.
[๔๒๙] ภวิสฺสนฺติ สฺสติ-สฺสนฺติ-สฺสสิ-สฺสถ-สฺสามิ-สฺสาม-สฺสเต-สฺสนฺเต-สฺสเส-สฺสเวฺห-สฺสํ-สฺสาเมฺห
กิมตฺถมิทํ. “สฺสตฺยาทโย ภวิสฺสนฺติสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ, ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถ, ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสาม, ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเต, ภวิสฺสเส, ภวิสฺสเวฺห, ภวิสฺสํ, ภวิสฺสาเมฺห”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๓๐] กาลาติปตฺติ สฺสา-สฺสํสุ-สฺเส-สฺสถ-สฺสํ-สฺสามฺหา-สฺสถ-สฺสิสุ-สฺสเส- สฺสเวฺห-สฺสึ-สฺสามฺหเส
กิมตฺถมิทํ. “สฺสาทโย กาลาติปตฺติสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อภวิสฺสา, อภวิสฺสํสุ, อภวิสฺเส, อภวิสฺสถ, อภวิสฺสํ, อภวิสฺสามฺหา, อภวิสฺสถ, อภวิสฺสิสุ, อภวิสฺสเส, อภวิสฺสเวฺห, อภวิสฺสึ, อภวิสฺสามฺหเส”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๓๑] หิยฺยตฺตนีสตฺตมีปญฺจมีวตฺตมานา สพฺพธาตุกํ
กิมตฺถมิทํ. “หิยฺยตฺตนาทโย จตสฺโส สพฺพธาตุกสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อคมาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคมาติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน หิยฺยตฺตนิปรสฺส-ปทปฐมปุริสํ กตฺวา วุตฺตนเยน อการาคมํ กตฺวา อิมินา สพฺพธาตุกสญฺญํ กตฺวา สพฺพธาตุกตฺตา “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมมฺหากเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ อาขฺยาตกปฺเป
ปฐโม ปริจฺเฉโท
-------------------------