จตุตฺถปริจฺเฉท
[๔๘๒] ทาทนฺตสฺสํ มิเมสุ
กิมตฺถมิทํ. “ทาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตสฺส อํ โหติ มิ-มอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทมฺมิ, ทมฺมาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนพหุวจนมิ-มวิภตฺติโย กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส อํอาเทสํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตมาเน “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปานิ.
[๔๘๓] อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต
กิมตฺถมิทํ. “อสํโยคนฺตสฺส ธาตุสฺส การิเต วุทฺธิ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กาเรตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาเรตีติ กร=กรเณตีมสฺส “โย โกจิ กโรติ, ตมญฺโญ ‘กโรหิ กโรหิ’อิจฺเจวํ พฺรวี”ติ, “กโรนฺตํ วา ปโยชยตี”-ตฺยตฺเถ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ เณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ การิตสญฺญํ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา อิมินา ธาตุคตสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อการสฺสาการํ กตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนติวิภตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ณย-ณาเป-ณาปยปจฺจยนฺตานิ. ตานิ นยา-นุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
จินฺตยติ, มนฺตยตีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ จินฺตยตีติ จินฺต=จินฺตาย-มิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “จุราทิโต เณณยา”ติ ณยปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา สํโยคนฺตตฺตาว อิมินา วุทฺธิมกตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ มนฺต= คุตฺตภาสเนตีมสฺส รูปํ.
[๔๘๔] ฆฏาทีนํ วา
กิมตฺถมิทํ. “ฆฏาทีนํ ธาตูนํ อสํโยคนฺตานํ วิกปฺเปน วุทฺธิ โหติ การิเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อาคติคโณยํ.
ฆาเฏตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ฆาเฏตีติ ฆฏ=เจตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กาเรตี”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน เณปจฺจยาทึ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจีมินา วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตีณิ ณย-ณาเป-ณาปยปจฺจยนฺตานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อิตรานิ จตฺตาริ วาคฺคหณผลานิ. อิตรานิ จตฺตาริ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส รูปานิ. ตานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๕๘๕] อญฺเญสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “อญฺเญสุ จ ปจฺจเยสุ อสํโยคนฺตานํ ธาตูนํ วุทฺธิ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อสํโยคนฺตคฺคหณญฺจ วุทฺธิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
ชยตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชยตีติ ชิ=ชเยตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺ-วนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ตฺยธิกิจฺจ “เอ อยา”ติ เอการสฺส อยาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
โหตีติ หู=สตฺตายมิตีมสฺส รูปํ. “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อปจฺจยสฺส โลโป เจตฺถ วิเสโส. ภวตีติ เอตฺถ อปจฺจยสฺส โลปาภาโว จ “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทโส จ วิเสโส.
อภิสุโณตีติ จคฺคหณผลํ. ตํ ปน อภิปุพฺพสฺส สุ=สวเนตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “สฺวาทิโต ณุ ณา อุณา เจ”ติ ณุปจฺจยํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ณุปจฺจยคตสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๘๖] คุหทุสานํ ทีฆํ
กิมตฺถมิทํ. “คุห-ทุสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ สโร ทีฆมาปชฺชเต การิเต”ติ ญาป-นตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. การิตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คูหยติ, ทูสยตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คูหยตีติ คุห=สํวรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โย โกจิ คูหยติ, ตมญฺโญ ปโยชเนตี”ตฺยตฺเถ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ ณยปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส การิตสญฺญญฺจ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต ตทปวาทาตเมวาธิกิจฺจีมินา ธาตุคตสฺส สรสฺส ทีฆํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ทุส=อปฺปีติมฺหีตีมสฺส รูปํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว.
[๔๘๗] วจวสวหาทีนมุกาโร วสฺส เย
กิมตฺถมิทํ. “วจ-วส-วหอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ วการสฺส อุกาโร โหติ ยปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อุจฺจเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อุจฺจเตติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายํ, วจ=ปริภาสเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน อตฺตโนปท-ปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวาทิสฺส วการสฺส อุการํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ยการสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา วา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ วตฺตมาเน “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา วา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
วุจฺจตีติ เอตฺถ “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆ-วิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วา ธาตฺวาทิมฺหิ วการาคโม จ “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติ-ปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อตฺตโนปทานิ ปรสฺส-ปทตฺตนฺ”ติ อตฺตโนปทสฺส ปรสฺสปทตฺตกรณญฺจ วิเสโส.
วุสฺสตีติ วส=นิวาเสตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-อตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา ยปจฺจยสฺส วุตฺตนเยน ปุพฺพรูปญฺจ กตฺวา อิมินา วการสฺส อุการํ กตฺวา ธาตฺวาทิมฺหิ วการาคมํ กตฺวา อตฺตโน-ปทสฺส ปรสฺสปทตฺเต กเต รูปํ.
วุยฺหตีติ วห=ปาปุณเนตีมสฺส ปุพฺพรูปตฺตกรณาภาโว จ “หวิปริยาโย โล วา”ติ หการสฺส จ ปริวตฺตนเมเวตฺถ นานาตฺตํ.
[๔๘๘] หวิปริยาโย โล วา
กิมตฺถมิทํ. “หวิปริยาโย โหติ ยปจฺจยสฺมึ ปเร, ยการสฺส จ โล โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ “กิญฺจาปิ ลาเทสสฺส ฐานนิยโม นตฺถิ, ตถาปิ ยปจฺจยสฺเสว โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวญฺจ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ.
วุลฺหติ, วุยฺหตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุลฺหตีติ วห=ปาปุณเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยญฺจ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา หการํ ปริวตฺเตตฺวา ยการสฺส จ ลการาเทสํ กตฺวา “วจวสวหาทีนมุกาโร วสฺส เย”ติ วการสฺส จ อุการํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิมฺหิ วการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ ยการสฺส ลการาเทสาภาโวว วิเสโส.
[๔๘๙] คหสฺส เฆ ปฺเป
กิมตฺถมิทํ. “คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส เฆกาโร โหติ ปฺปปจฺจยสฺมึ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เฆปฺปตีติ คห=อุปาทาเนตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “คหาทิโต ปฺปณฺหา”ติ ปฺปปจฺจยํ กตฺวา อิมินา คหสฺส เฆกาเร กเต รูปํ.
[๔๙๐] หโลโป ณฺหามฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส หการสฺส โลโป โหติ ณฺหาปจฺจยสฺมึ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. คหคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. คณฺหาตีติ คห=อุปาทาเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตนเยน ณฺหาปจฺจยญฺจ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส หการสฺส โลเป กเต รูปํ.
[๔๙๑] กรสฺส กาสตฺตมชฺชตฺตนิมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส กาสตฺตํ โหติ อชฺชตฺตนิมฺหิ วิกปฺเปนา”-ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อกาสิ, อกาสุนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อกาสีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กาเล, อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต, หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี”ติ วตฺตมาเน “สมีเปชฺชตฺตนี”ติ อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนอี-วิภตฺตึ กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา กรสฺส กาสาเทสํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อุตฺตรสฺส รสฺสํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอุํวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนว. วาคฺคหเณนาเทสาภาโวเวตฺถ วิเสโส.
[๔๙๒] อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป จ
กิมตฺถมิทํ. “อสอิจฺเจตสฺมา มิ-มอิจฺเจตาสํ วิภตฺตีนํ มฺหิ-มฺหาเทสา โหนฺติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. วาคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ.
อมฺหิ, อมฺหาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อส=ภุวีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนพหุวจนมิ-มวิภตฺติโย กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา วิภตฺตีนํ มฺหิ-มฺหาเทเส กเต ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปานิ. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ. อาเทสาภาโวเวตฺถ วิเสโส.
[๔๙๓] ถสฺส ตฺถตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “อสอิจฺเจตสฺมา ถสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อสคฺคหณญฺจ อนฺตโลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อตฺถาติ อส=ภุวีตีมสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทมชฺฌิมปุริสพหุวจนถวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ถ-วิภตฺติสฺส ตฺถตฺตํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส โลเป กเต รูปํ.
[๔๙๔] ติสฺส ตฺถิตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “อสอิจฺเจตสฺมา ติสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถิตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อสคฺคหณญฺจ อนฺตโลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อตฺถีติ อส=ภุวีตีมสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ติวิภตฺติสฺส ตฺถิตฺตํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส โลเป กเต รูปํ.
[๔๙๕] ตุสฺส ตฺถุตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “อสอิจฺเจตสฺมา ตุสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถุตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อสคฺคหณญฺจ อนฺตโลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อตฺถูติ อส=ภุวีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กาเล”ติ วตฺตมาเน “อาณตฺยา-สิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี”ติ ปญฺจมิปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนตุวิภตฺตึ กตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตุวิภตฺติสฺส ตฺถุตฺตํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปํ.
[๔๙๖] สิมฺหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “อสสฺเสว ธาตุสฺส สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ อนฺโต โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อสคฺคหณญฺจ อนฺตโลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อาเทสนิวตฺตนตฺถํ.
อสีติ อส=ภุวีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทมชฺฌิม-ปุริเสกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺตมฺหิ ลุตฺเต กเต รูปํ.
[๔๙๗] ลภสฺมา อีอินฺนํ ตฺถตฺถํ
กิมตฺถมิทํ. “ลภอิจฺเจตสฺมา อี-อินฺนํ วิภตฺตีนํ ตฺถ-ตฺถํอาเทสา โหนฺติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อนฺตโลปคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อลตฺถาติ ลภ=ลาเภตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิ-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนอีวิภตฺตึ กตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา อีวิภตฺติสฺส ตฺถาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคเม กเต รูปํ. อิตรสฺมึ อชฺชตฺตนิปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนอึวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ตสฺส ตฺถมาเทสกรณเมว วิเสโส.
[๔๙๘] กุธสฺมา ที จฺฉิ
กิมตฺถมิทํ. “กุธอิจฺเจตสฺมา อีวิภตฺติสฺส จฺฉิอาเทโส โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อนฺตโลปคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “กุธสฺมา อี จฺฉี”ติ วตฺตพฺเพ ทกาโร สนฺธิวเสนาคโต. สติปิ อนนฺตรสุตฺเต อีคหเณ อิธ อีคหณกรณํ อึคหณนิวตฺตนตฺถํ.
อกฺโกจฺฉีติ กุธ=โกเปตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺส-ปทปถมปุริเสกวจนอีวิภตฺตึ กตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา อีวิภตฺติสฺส จฺฉิอาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตุคตสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ กการสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคเม จ กเต รูปํ.
[๔๙๙] ทาธาตุสฺส ทชฺชํ
กิมตฺถมิทํ. “ทาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ทชฺชาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน “หวิปริยาโย โล วา”ติ อิโต วาคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทชฺชามีติ ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺส-ปทุตฺตมปุริเสกวจนมิวิภตฺตึ กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ทาธาตุสฺส ทชฺชาเทสํ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ มิวิภตฺติสฺมึ ปุพฺพสรสฺส ทีเฆ กเต รูปํ.
ทชฺเชยฺยาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน “อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี”ติ สตฺตมีปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนเอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ทาธาตุสฺส ทชฺชาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณน ทชฺชาเทสาภาโว จ “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ ธาตุสฺส เทฺวภาวญฺจ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “รสฺโส”ติ อพฺภาสคตสฺส สรสฺส รสฺสกรณญฺจ วิเสโส.
[๕๐๐] วทสฺส วชฺชํ
กิมตฺถมิทํ. “วทอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วชฺชาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
วชฺชามีติ วท=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส เหฏฺฐา วุตฺต-นเยน มิวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ โลปํ กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส วชฺชาเทสํ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ มิวิภตฺติสฺมึ ปุพฺพสรสฺส ทีเฆ กเต รูปํ.
วชฺเชยฺยาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน อปจฺจยญฺจ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส วชฺชาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณน วชฺชาเทสาภาโว จ อปจฺจยสฺส โลปาภาโว จ วิเสโส.
[๕๐๑] คมิสฺส ฆมฺมํ
กิมตฺถมิทํ. “คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ฆมฺมาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาป-นตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ฆมฺมตูติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “อาณตฺยา-สิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี”ติ ปญฺจมิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนตุวิภตฺตึ กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา คมิสฺส ฆมฺมาเทเส กเต รูปํ.
ฆมฺมาหีติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ปญฺจมิปรสฺสปทมชฺฌิมปุริเสกวจนหิวิภตฺตึ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ หิวิภตฺติสฺมึ ปุพฺพสรสฺส ทีฆกรณเมว วิเสโส.
ฆมฺมามีติ เอตฺถ ปน วุตฺตนเยน ปญฺจมิปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนมิวิภตฺติ-กรณํ วา วตฺตมานปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนมิวิภตฺติกรณํ วา วิเสโส. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณนาเทสาภาโว จ “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสกรณญฺจ วิเสโส.
[๕๐๒] ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีนมี
กิมตฺถมิทํ. “ยมฺหิ ปจฺจเย ปเร วุตฺตปฺปการานํ ธาตูนํ อนฺโต อีการ-มาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทียตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทียตีติ ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ วตฺตมานอตฺตโนปท-ปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส อีการํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺตนฺ”ติ อตฺตโนปทสฺส ปรสฺสปทตฺเต กเต รูปํ.
ธียตีติ ธา=ธารเณตีมสฺส รูปํ. มียตีติ มา=มาเนตีมสฺส รูปํ. ฐียตีติ ฐา= สงฺฆาตสทฺเท, ฐา=คตินิวตฺติมฺหีติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. หียตีติ หา=จาเคตีมสฺส รูปํ. ปียตีติ ปา=ปาเน, ปา=รกฺขเนตีมสฺส ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. มหียตีติ มห=ปูชายมิตีมสฺส รูปํ. มถียตีติ มถ=วิโลฏเนตีมสฺส รูปํ.
[๕๐๓] ยชสฺสาทิสฺสิ
กิมตฺถมิทํ. “ยชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อาทิสฺส อิการาเทโส โหติ ยปจฺจยสฺมึ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อิชฺชเตติ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ วตฺตมานอตฺตโนปทปฐมปุริเสก-วจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ยชสฺสาทิสฺส อิการํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ วตฺตมาเน “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา วา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺ-วนฺตสฺส, อิวณฺณาคโม วา”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ยปจฺจยสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา วา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๕๐๔] สพฺพโต อุํ อึสุ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพหิ ธาตูหิ อุํวิภตฺติสฺส อึสุอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อุปสงฺกมึสูติ อุป-สํปุพฺพสฺส กมุ=ปทวิกฺเขเปตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริสพหุวจนอุํวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อุํวิภตฺติสฺส อึสุอาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
นิสีทึสูติ นิปุพฺพสฺส สท=วิสรณคตฺยวสาเนสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิอุํวิภตฺตึ กตฺวา “สทสฺส สีทตฺตนฺ”ติ สทสฺส สีทาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน อึสุอาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๕๐๕] ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา
กิมตฺถมิทํ. “ชร-มรานํ ชีร-ชิยฺย-มิยฺยอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”-ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ชีรตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชีรตีติ ชร=วโยหานิมฺหีตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ชีราเทเส กเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอนฺติวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อิตเรสุ ทฺวีสุ ชิยฺยาเทสกรณเมว วิเสโส.
มิยฺยติ, มิยฺยนฺตีติ มร=ปาณจาเคตีมสฺส รูปานิ. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณ-ผลานิ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณนาเทสาภาโว จ “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยกรณญฺจ วิเสโส.
[๕๐๖] สพฺพตฺถาสสฺสาทิโลโป จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพตฺถ วิภตฺติปจฺจเยสุ อสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺสาทิสฺส โลโป โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณมาเทสนิวตฺตนตฺถํ วจนสิลิฏฺฐตฺถํ วา.
สิยาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สิยาติ อส=ภุวีตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน สตฺตมีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนเอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวาทิสฺส โลปํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตา-เทสโลปาคมา เจ”ติ เอยฺยวิภตฺติสฺส อิยาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูเป.
สนฺตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริสพหุวจน-อนฺติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวาทิมฺหิ ลุตฺเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ. สนฺเตติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วตฺตมานตฺตโนปทปฐมปุริสพหุวจนอนฺเตวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวาทิมฺหิ ลุตฺเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
สมาโนติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ มานปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวาทิมฺหิ ลุตฺเต “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อสีติ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วตฺตมานปรสฺสปทมชฺฌิมปุริเสกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา อิธ วาคฺคหเณน ธาตฺวาทิสฺส โลปมกตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “สิมฺหิ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป กเต รูปํ.
[๕๐๗] อสพฺพธาตุเก ภู
กิมตฺถมิทํ. “อสอิจฺเจตสฺส ธาตุอสพฺพธาตุเก ภูอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ภวิสฺสตีติ อส=ภุวีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ภวิสฺสนฺติปรสฺส-ปทปฐมปุริเสกวจนสฺสติวิภตฺตึ กตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ อธิกิจฺจีมินา ธาตุสฺส ภูอาเทสํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
อาสุนฺติ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิ-ปรสฺสปทปฐมปุริสพหุวจนอุํวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยนาสพฺพธาตุกตฺเต สติปิ อิธ วาคฺคหเณนาเทสมกตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวาทิสฺส ทีฆํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๕๐๘] เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา
กิมตฺถมิทํ. ญาอิจฺเจตสฺมา เอยฺยวิภตฺติสฺส อิยา-ญาอาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนาติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ชานิยาติ ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน สตฺตมีปรสฺส-ปทปฐมปุริเสกวจนเอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา เอยฺยสฺส อิยาเทสํ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “กียาทิโต นา”ติ นาปจฺจยํ กตฺวา “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ ธาตุสฺส ชาอาเทสํ กตฺวา “สรโลโป ฯเปฯ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ชญฺญาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา เอยฺยสฺส ญาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นาปจฺจยญฺจ กตฺวา “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ ธาตุสฺส ชํอาเทสํ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “นาสฺส โลโป ยการตฺตนฺ”ติ นาปจฺจยสฺส โลปํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตมาเน “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ชาเนยฺยาติ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณนาเทสาภาโวว วิเสโส.
[๕๐๙] นาสฺส โลโป ยการตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “ญาอิจฺเจตสฺมา นาปจฺจยสฺส โลโป โหติ, ยการตฺตญฺจ อาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต ญาคฺ-คหณญฺจ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ชญฺญาติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
นายตีติ ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “กียาทิโต นา”ติ นาปจฺจยํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา, เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ วตฺตมาเน อิมินา นาปจฺจยสฺส ยการาเทสํ กตฺวา “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ ธาตุสฺส นาเทเส กเต รูปํ. ชานาตีติ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณน นาปจฺจยสฺส โลปยการตฺตาภาโว จ “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ ธาตุสฺส ชาเทสกรณญฺจ วิเสโส.
[๕๑๐] โลปญฺเจตฺตมกาโร
กิมตฺถมิทํ. “อการปจฺจโย เอตฺตมาปชฺชเต โลปญฺจ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เอตฺถ ปน “กิญฺจาปิ อกาโรติ อวิเสเสตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ อการปจฺจโยวีธ คหิโต”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ หิ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ. เตนาห “อการปจฺจโย”ติ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ.
วชฺเชมีติ วท=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนมิวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน “วทสฺส วชฺชนฺ”ติ ธาตุสฺส วชฺชาเทสํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา อปจฺจยสฺส เอตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
วเทมีติ เอตฺถ วชฺชาเทสาภาโวว วิเสโส. วชฺชามีติ เอตฺถ อปจฺจยสฺส โลโป จ “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ วชฺชาเทสนฺตสฺส ทีโฆ จ วิเสโส. วทามีติ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณเนตฺตโลปาภาโวว วิเสโส.
[๕๑๑] อุตฺตโมกาโร
กิมตฺถมิทํ. “โอการปจฺจโย อุตฺตมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กุรุเตติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-อตฺตโนปทปถมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ตนา-ทิโต โอยิรา”ติ โอปจฺจยํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา โอการสฺส อุตฺตํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน อิทญฺจ อธิกิจฺจ “กรสฺสากาโร เจ”ติ ธาตุคตสฺส อการสฺสุการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กโรตีติ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติ-วิภตฺติกรณญฺจ วาคฺคหเณนุตฺตาภาโว จ วิเสโส.
โหตีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน หู,ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อการปจฺจยสฺส โลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา โอปจฺจยาภาวา อิมินา อุตฺตมกตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๕๑๒] กรสฺสากาโร จ
กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อกาโร จ อุตฺตมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ อุตฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณมุตฺตคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. กุรุเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กุรุเตติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. กโรตีติ วาคฺคหณผลํ. ตํปิ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
กุพฺพนฺตีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺส-ปทปถมปุริสพหุวจนอนฺติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ตนาทิโต โอยิรา”ติ โอปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน “อุตฺตโมกาโร”ติ โอปจฺจยสฺส อุตฺตํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา, อุตฺตโมกาโร”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตุคตสฺส อการสฺสุตฺตํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตุคตสฺส รการสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ วตฺตมาเน “วโมทุทนฺตานนฺ”ติ อุการสฺส วการํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วการทฺวยสฺส พการทฺวยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กยิรตีติ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ตนาทิโต โอยิรา”ติ ยิรปจฺจยํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ธาตุคตสฺส รการสฺส โลเป กเต รูปํ.
สรติ, มรตีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สรตีติ สร=คติจินฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา กรสฺสาภาวา อิมินา อุตฺตมกตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. มรตีติ มร=ปาณจาเคตีมสฺส รูปํ.
[๕๑๓] โอ อว สเร
กิมตฺถมิทํ. “โอการสฺส ธาตฺวนฺตสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ โอติ กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ ธาตฺวธิการตฺตา ธาตฺวนฺโตว คเหตพฺโพ. เอวํ หิ สติ ปโยค-สิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ. เตนาห “ธาตฺวนฺตสฺสา”ติ.
จวตีติ จุ=จวเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปท-ปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา อิมินา โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ภวตีติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส รูปํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๕๑๔] เอ อย
กิมตฺถมิทํ. “ธาตฺวนฺตสฺส เอการสฺส สเร ปเร อยาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สเรคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
นยตีติ นี=นเย, นี=ปาปุณเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน อปจฺจยญฺจ กตฺวา วุทฺธิญฺจ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา เอการสฺส อยาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ชยตีติ ชิ=ชเยตีมสฺส รูปํ.
[๕๑๕] เต อาวายา การิเต
กิมตฺถมิทํ. “เต โอ-เออิจฺเจเต อาว-อายาเทเส ปาปุณนฺติ การิเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. โอ-เอคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ลาเวตีติ ลู=เฉทเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โย โกจิ ลุนาติ, ตมญฺโญ ปโยเชตี”ติ อตฺเถ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ เณปจฺจยํ กตฺวา การิตสญฺญญฺจ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโย-คนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา โอการสฺสาวาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
นาเยตีติ นี=นเยตีมสฺส รูปํ. คายติ, คายนฺตีติ เค=สทฺเทตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนพหุวจนติ-อนฺติวิภตฺติโย กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “เต อาวายา”ติ โยควิภาเคน ธาตฺวนฺตสฺส อายาเทเส กเต เนตพฺเพ นีเต รูปานิ. โยควิภาคา อิฏฺฐปฺปสิทฺธิเยว โหติ. เตน “ภวตี”ตฺยาทีสุ อยุตฺตฏฺฐาเนสุ น โหติ. โยควิภาโค นาม สุตฺตสฺส ทฺวิธากรณํ.
[๕๑๖] อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “อิการาคโม โหติ อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คมิสฺสตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ภวิสฺสนฺติ-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนสฺสติวิภตฺตึ กตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพ-ธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม อิมินา อิการาคเม กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ. กริสฺสตีติ กร=กรเณตีมสฺส รูปํ. ลภิสฺสตีติ ลภ=ลาเภตีมสฺส รูปํ. ปจิสฺสตีติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ.
คจฺฉตีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กโรตีติ เอตฺถ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ตนาทิโต โอยิรา”ติ โอปจฺจยกรณเมว วิเสโส. ลภตีติ ลภ=ลาเภตีมสฺส รูปํ. ปจตีติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ. “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยกรณเมว วิเสโส.
[๕๑๗] กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา จ
กิมตฺถมิทํ. “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา จ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ เตเยว สมฺปิณฺเฑติ.
ชายตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชายตีติ ชิ=ชเยตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺต-นเยน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ วตฺตมาเน “เอ อยา”ติ เอการสฺส อยาเทสํ กตฺวา อาเทสสฺสฐาโนปจารวเสน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส ทีเฆ กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กเรยาติ กร=กรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน สตฺตมีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนเอยฺย-วิภตฺตึ กตฺวา อิมินา วิภตฺติคตสฺส ปุพฺพยการสฺส โลเป กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ชานิยาติ ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “กียาทิโต นา”ติ นาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา เอยฺยสฺสิยาเทสํ กตฺวา ธาตุสฺส จ ชาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
อิทํปนกิญฺจาปิ “ญาสฺส ชาชนฺนา, เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ วุตฺตตฺตา วินาวีมินา สิชฺฌติ, ตถาปิ ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติกภาวทสฺสนตฺถํ อิเหทํ วุตฺตํ.
สิยาติ อส=ภุวีตีมสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน “สพฺพตฺถาสสฺสาทิโลโป เจ”ติ ธาตฺวาทิสฺส โลปํ กตฺวา อิมินา เอยฺยสฺสิยาเทเส กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กเรติ กร=กรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา เอ-อาเทสญฺจ กตฺวา วา ยการทฺวยสฺส โลปํ กตฺวา วา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. คจฺเฉติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา เออาเทสํ กตฺวา วา ยการทฺวยสฺส โลปํ กตฺวา วา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ชญฺญาติ ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา ญาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส ชาเทสํ กตฺวา ญการาคมญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิทมฺปิ ปชฺชุนฺนคติกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อญฺญถา “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ ชมาเทสสฺส “เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ เอยฺยสฺส วิภตฺติสฺส ญาเทสสฺส จ วุตฺตตฺตา วินาวีมินา สิชฺฌตีติ.
วกฺเขถาติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายํ, วจ=ปริภาสเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺต-นเยน วตฺตมานปรสฺสปทมชฺฌิมปุริสพหุวจนถวิภตฺตึ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺสีมินา กฺเข-อาเทเส กเต รูปํ. ทกฺเขถาติ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ปญฺจมีปรสฺสปท-มชฺฌิมปุริสพหุวจนถวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส กฺเขอาเทสํ กตฺวา ทกาเร อิการสฺส อการาเทสญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ทิจฺฉตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทเส กเต รูปํ.
อคจฺฉีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนอีวิภตฺตึ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺสีมินา จฺฉาเทสํ กตฺวา “อการาคโม หิยฺยตฺตนิ-อชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา อีวิภตฺติสฺสีมินา ตพฺพิปรีต-มิการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิทํปิ ปชฺชุนฺนคติกตฺตทีปนตฺถํ วุตฺตํ. อญฺญถา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จ, คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ วุตฺตตฺตา วินาวีมินา สิชฺฌตีติ. อคจฺฉุนฺติ เอตฺถ พหุวจนอุํวิภตฺติกรณญฺจ วิปรีตาภาโว จ วิเสโส.
อโหสีติ หู,ภู=สตฺตายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนอีวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา สฺยาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อเหสุนฺติ เอตฺถ พหุวจนอุํวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา สุ๊อาเทสกรณญฺจ ธาตฺวนฺตสฺส เอการาเทสกรณญฺจ วิเสโส. อิมินา นเยน ยตฺถ ยสฺมึ กยิรมาเน น วิรุชฺฌติ, ตํ ตตฺถ กาตพฺพํ. ยํ หิ ลกฺขเณนา-นุปปนฺนํ, ตํ สพฺพํ อิมินาว สิชฺฌตีติ.
[๕๑๘] อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺตมาปชฺชนฺเต กฺวจี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กฺวจิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
วุจฺจตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุจฺจตีติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ วตฺตมานตฺตโน-ปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา ตเมวา-ธิกิจฺจ “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส, อิวณฺณาคโม วา”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ยปจฺจยสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา เนตพฺเพ เนตฺวา อนนฺตรสุตฺตม-ธิกิจฺจีมินา อตฺตโนปทสฺส ปรสฺสปทตฺเต กเต รูปํ.
ลพฺภตีติ ลภ=ลาเภตีมสฺส รูปํ. “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา อนนฺตรสุตฺเตน วา ธาตฺวนฺตสฺส พการาเทสกรณเมว วิเสโส. ปจฺจตีติ ปจ= ปาเกตีมสฺส รูปํ. อิตรานิ กฺวจิคฺคหณผลานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๕๑๙] อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสุ
กิมตฺถมิทํ. “กฺวจิ อการาคโม โหติ หิยฺยตฺตนีอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กฺวจิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อคมาติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน หิยฺยตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนอาวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
อคมีติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนอีวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อคมิสฺสาติ เอตฺถาปิ กาลาติปตฺติปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนสฺสาวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อิตรานิ กฺวจิคฺคหณผลานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๕๒๐] พฺรูโต อี ติมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “พฺรูอิจฺเจตาย ธาตุยา อีการาคโม โหติ ติมฺหีติ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
พฺรวีตีติ พฺรู=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺเต อีการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๕๒๑] ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺส
กิมตฺถมิทํ. “กฺวจิ อเนกสรสฺส ธาตุสฺส อนฺโต โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. กฺวจิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คจฺฉตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจน-ติวิภตฺตึ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทเส กเต รูปํ. สรตีติ สร=คติจินฺตายมิตีมสฺส รูปํ. มรตีติ มร=ปาณจาเคตีมสฺส รูปํ.
ปาตีติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปาตีติ ปา=ปาเน, ปา=รกฺขเณติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺเสกสรตฺตา อิมินา โลปมกตฺวา วุตฺตนเยน ติวิภตฺติมฺหิ กเต รูปํ. ยาตีติ ยา=ปาปุณเน, วาตีติ วา=คติคนฺธเนสูตีมสฺส รูปํ.
มหียติ, มถียตีติ กฺวจิคฺคหเณนีมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปมกตฺวา “อตฺตโน-ปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ วตฺตมานอตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา “ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีนมี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส อีการาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ มถ=วิโลฬเนตีมสฺสส รูปํ.
[๕๒๒] อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา
กิมตฺถมิทํ. “อิสุ-ยมุอิจฺเจเตสมนฺโต จฺโฉ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อิจฺฉตีติ อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. นิยจฺฉตีติ นิปุพฺพสฺส ยมุ=อุปรเมตีมสฺส รูปํ.
เอสติ, นิยมตีติ กฺวจิคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ มหียตีติ มห=ปูชายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุทิสฺส วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ เอสตีติ อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๕๒๓] การิตานํ โณ โลปํ
กิมตฺถมิทํ. “การิตานํ ปจฺจยานํ โณ โลปมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กาเรตีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โย โกจิ กโรติ, ตมญฺโญ ‘กโรหิ กโรหี’ติ ปโยชยตี”ตฺยตฺเถ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺ-วตฺเถ”ติ เณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส การิตสญฺญญฺจ กตฺวา อิมินา ณการสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตีณิ ณย-ณาเป-ณาปยปจฺจยนฺตานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
เอวํอตฺตโนญาณานุรูเปนาขฺยาตกปฺปํทสฺเสตฺวาอตฺตโนญาณพลญฺจทสฺเสนฺโต
สาสนตฺถํ สมุทฺทิฏฺฐํ มยาขฺยาตํ สมาสโต
สกพุทฺธิวิเสเสน จินฺตยนฺตุ วิจกฺขณาตฺยาห.
ตตฺถ จ สาสนตฺถนฺติ ปริยตฺติสาสนตฺถํ. ตํปิ หิ กิเลสารีนํ หึสนโต สสุ=หึสายมิตีมสฺส “กิเลสารโย สสตี”ตฺยตฺเถ วา, สตฺถุนา สเทวกสฺส โลกสฺส หิตาย สาสนโต สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส “สาสติ เอตายา”ติ อตฺเถ วา “นนฺทาทีหิ ยู”ติ วตฺตมาเน “กตฺตุกรณปเทเสสุ เจ”ติ ยุปจฺจยํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ อนาเทสาทิมฺหิ กเต สาสนนฺติ วุจฺจติ. สมุทฺทิฏฺฐนฺติ นิทฺทิฏฺฐํ. มยาติ อตฺตานํ นิทฺทิสติ. อาขฺยาตนฺติ อาขฺยาตลกฺขณํ. สมาสโตติ สงฺเขปโต. สกพุทฺธิวิเสเสนาติ อตฺตโน ญาณวิเสเสน. จินฺตยนฺตูติ อุปปริกฺขนฺตุ. วิจกฺขณาติ ปญฺญาวนฺโต.
อิทํวุตฺตํโหติ “มยา ปญฺญาย อุปปริกฺขิตฺวา สมาสโต อาขฺยาตลกฺขณํ นิทฺทิฏฺฐํ, ตสฺมา ตุเมฺหปิ ปญฺญาย อุปปริกฺขิตฺวา คณฺหถา”ติ อตฺโถ.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ อาขฺยาตกปฺเป
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
---------------------------