ตติยปริจฺเฉท
[๔๕๘] กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว
กิมตฺถมิทํ. “อาทิภูตานํ วณฺณานํ เอกสรานํ กฺวจิ เทฺวภาโว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ติติกฺขตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติติกฺขติ, ชิคุจฺฉติ, ติกิจฺฉติ, วีมํสติ, พุภุกฺขติ, ปิวาสตีตีมานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. ททฺทฬฺหตีติ ทฬฺห= ทิตฺติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจน-ติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อาทิวณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา ตโต “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ปรสฺส ทการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
“นนุ ‘ปรเทฺวภาโว ฐาเน’ติ อิมินาว สิชฺฌตี”ติ. น สิชฺฌติ เตน พฺยญฺชนสฺเสว เทฺวภาวาปชฺชนโต อิธ สสรสฺสาธิปฺเปตโต จ. เตเนวีห อาทิ-วณฺณานนฺติ พหุวจนนิทฺเทโส กโต.
ททาตีติ ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต อิมินา เทฺวภาเว กเต “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “รสฺโส”ติ ปุพฺพสรสฺส รสฺเส กเต รูปํ. ชหาตีติ หา=จาเคตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต อิมินา เทฺวภาเว กเต วุตฺตนเยน อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “หสฺส โช”ติ อพฺภาสคตสฺส หการสฺส ชาเทเส กเต รูปํ. จงฺกมตีติ กมุ=ปทวิกฺเขเปตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจยํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา เทฺวภาเว กเต วุตฺตนเยน อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “กวคฺคสฺส จวคฺโค”ติ อพฺภาสคตสฺส กวคฺคสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส, อนฺตสฺสิวณฺณา-กาโร วา”ติ วตฺตมาเน “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ อพฺภาสนฺเต นิคฺคหิตาคเม กเต รูปํ.
กมฺปติ, จลตีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กมฺป=กมฺปเน, จล=จลเนติ ธาตุมตฺตเมว วิเสโส. เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
[๔๕๙] ปุพฺโพพฺภาโส
กิมตฺถมิทํ. “เทฺวภูตสฺส ธาตุสฺส โย ปุพฺโพ, โส อพฺภาสสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทธาตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทธาตีติ ธา=ธารเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ อาทิวณฺณสฺส เทฺวภาเว กเต อิมินา ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “รสฺโส”ติ อพฺภาสคตสฺส สรสฺส รสฺสํ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “ทุติยจตุตฺถานํ ปถมตติยา”ติ อพฺภาสคตสฺส จตุตฺถสฺส ธการสฺส ทการตฺเต กเต รูปํ.
ททาตีติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. พภูวาติ ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญา-ทิสฺส “ปโรกฺขา อ-อุ-เอ-ตฺถ-อ-มฺห-ตฺถ-เร-โตฺถ-โวฺห-อึ-เมฺห”ติ ออาทีนํ ปโรกฺขาสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน “กาเล”ตฺยธิกิจฺจ “อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต”ติ ปโรกฺขาปรสฺสปท-ปฐมปุริเสกวจนอวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ อาทิวณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อการํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา”ติ อพฺภาสคตสฺส จตุตฺถสฺส ตติยํ กตฺวา “พฺรูภูนมาห-ภูวา ปโรกฺขายนฺ”ติ ธาตุสฺส ภูวาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรสรสฺส ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๖๐] รสฺโส
กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาเส วตฺตมานสฺส สรสฺส รสฺโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๖๑] ทุติยจตุตฺถานํ ปถมตติยา
กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาสคตานํ ทุติยจตุตฺถานํ ปถมตติยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
จิจฺเฉทาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ จิจฺเฉทาติ ฉิทิ=ทฺวิธากรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ปโรกฺขาปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนอวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน อิมินา อพฺภาสคตสฺส ทุติยสฺส ปถมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ตฺยธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสา-โฆสานํ ตติยปถมา”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๖๒] กวคฺคสฺส จวคฺโค
กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาเส วตฺตมานสฺส กวคฺคสฺส จวคฺโค โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนว.
ชงฺคมตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนา-ทิวณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจีมินา อพฺภาสคตสฺส กวคฺคสฺส จวคฺคํ กตฺวา วุตฺตนเยน “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๖๓] มานกิตานํ วตตฺตํ วา
กิมตฺถมิทํ. “มาน-กิตอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อพฺภาสคตานํ วการตการาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
จิกิจฺฉตีติ กิต=โรคาปนยเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา”ติ ฉปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺ-ตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส จการํ กตฺวา อิธ วาคฺคหเณน อพฺภาสคตสฺส ธาตุสฺส ตตฺตมกตฺวา วุตฺตนเยน กวคฺคสฺส จวคฺคํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา จิกิจฺฉสทฺทโต “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
[๔๖๔] หสฺส โช
กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาเส วตฺตมานสฺส หการสฺส ชาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ชหาตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชหาตีตีทํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. ชุหฺวตีติ หุ=ทานาทานหพฺยปฺปทาเนสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน อิมินา หการสฺส ชการํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ตฺยธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส อุวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ วตฺตมาเน “ยวการา เจ”ติ ลสฺส วการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ชุโหตีติ เอตฺถ “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อปจฺจยสฺส โลโป จ “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิกรณญฺจ วิเสโส. ชหาราติ หร= หรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ปโรกฺขาปรสฺสปทปถมปุริเสกวจน-อวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน อิมินา หการสฺส ชการํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๖๕] อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา
กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาสนฺตสฺส อิวณฺโณ จ อกาโร จ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๖๖] นิคฺคหิตญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาสนฺเต นิคฺคหิตาคโม โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจานุวตฺตเต. จคฺคหณํ อนฺตคฺคหณา-นุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
จงฺกมตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ จงฺกมตีติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. จญฺจลตีติ จล=กมฺปเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปท-ปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิ-วณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส, อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา อพฺภาสนฺเต นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. กิมุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๖๗] ตโต ปามานานํ วามํ เสสุ
กิมตฺถมิทํ. “ตโต อพฺภาสโต ปรานํ ปา-มานานํ ธาตูนํ วา-มํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหา-นุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เสติ วตฺตพฺเพ เอวมกตฺวา พหุวจนนิทฺเทโส “ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา, ภุชฆสหรสุปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสู”ติ สุตฺตทฺวเย วิหิตสปจฺจยสฺส คหิตภาววิญฺญาปนตฺถํ. เอตสฺมึปิ วา วตฺตพฺเพ พหุ-วจนนิทฺเทโส วจนวิปลฺลาสวเสน ยุชฺชเต วาติ ญาปนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อุทา-หรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๖๘] ฐา ติฏฺโฐ
กิมตฺถมิทํ. “ฐาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ติฏฺฐาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ติฏฺฐตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติฏฺฐตีติ ฐา=คตินิวตฺติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตุสฺส ติฏฺฐาเทเส กเต รูปํ.
ติฏฺฐตูติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ปญฺจมิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนตุวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ติฏฺฐาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน สตฺตมิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนพหุวจนเอยฺย-เอยฺยุํวิภตฺติโย กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ติฏฺฐาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๔๖๙] ปา ปิโว
กิมตฺถมิทํ. “ปาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปิวาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปิวตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปิวตีติ ปา=ปาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “อนฺตสฺสิ-วณฺณากาโร วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตุสฺส ปิวาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๔๗๐] ญาสฺส ชาชนฺนา
กิมตฺถมิทํ. “ญาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ชา-ชนฺ-นาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ชานาตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชานาตีติ ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “กียาทิโต นา”ติ นาปจฺจยํ กตฺวา “อนฺตสฺสิ-วณฺณากาโร วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตุสฺส ชาเทเส กเต รูปํ.
ชาเนยฺยาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน สตฺตมิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจน-เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน นาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ชาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ชานิยาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา นาปจฺจยญฺจ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน “เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ เอยฺยสฺส อิยาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทึ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ชาเทเส กเต รูปํ.
ชญฺญาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา นาปจฺจยญฺจ กตฺวา “เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ เอยฺยสฺส ญาเทสํ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ชํอาเทสํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา, เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ วตฺตมาเน “นาสฺส โลโป ยการตฺตนฺ”ติ นาปจฺจยสฺส จ โลปํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตมาเน “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
นายตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจน-ติวิภตฺตึ กตฺวา นาปจฺจยญฺจ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส นาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน “นาสฺส โลโป ยการตฺตนฺ”ติ นาปจฺจยสฺส ยการาเทเส กเต รูปํ.
[๔๗๑] ทิสสฺส ปสฺสทิสฺสทกฺขา วา
กิมตฺถมิทํ. “ทิสธาตุสฺส ปสฺส-ทิสฺส-ทกฺขอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปสฺสตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปสฺสติ, ทิสฺสติ, ทกฺขตีตีมานิ ทิส=อเปกฺขเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ปสฺส-ทิสฺส-ทกฺขาเทเส กเต รูปานิ.
อทฺทกฺขาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน หิยฺยตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจน-อาวิภตฺตึ กตฺวา อชฺชตฺตนิอตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนอาวิภตฺตึ กตฺวา วา อิมินา ธาตุสฺส ทกฺขาเทสํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ธาตฺวาทิมฺหาการา-คมํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทการสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา “สรโลโปมาเทส-ปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปํ กตฺวา เตเนว ปกติภาเว สมฺปตฺเต ตตฺเถว ปกติคฺคหเณน นีวาริตตฺตา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อนฺตสรสฺส รสฺสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
อทฺทสาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส อนนฺตเร วุตฺตนเยน อาวิภตฺตึ กตฺวา วาคฺคหเณน ธาตุสฺสีมินา อาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิมฺหา-การาคมํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตุ-คตสฺส อิการสฺส อการํ กตฺวา วุตฺตนเยน ทการสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา อนฺตสรสฺส จ รสฺสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๔๗๒] พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส จการาเทโส โหติ ฉปจฺจเยสุ ปเรสู”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ วาคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ. อเนกตฺถา หิ นิปาตาติ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๗๓] โก เข จ
กิมตฺถมิทํ. “ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส กการาเทโส โหติ ขปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. พฺยญฺชนคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๗๘] หรสฺส คี เส
กิมตฺถมิทํ. “หรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺเสว คีอาเทโส โหติ สปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๗๕] พฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขายํ
กิมตฺถมิทํ. “พฺรู-ภูอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อาห-ภูวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ปโรกฺขายํ วิภตฺติยนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อาหาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาหาติ พฺรู=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ปโรกฺขาปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนอวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส อาหาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อาหูติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส.
พภูวาติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ปโรกฺขา-ปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนอวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อการํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา”ติ อพฺภาสคตสฺส จตุตฺถสฺส ตติยํ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ภูวาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนกรณเมว วิเสโส.
อพฺรวุนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน พฺรูอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริสพหุวจนอุํวิภตฺตึ กตฺวา ปโรกฺขายาภาวา อิมินาเทส-มกตฺวา “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ อการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๔๗๖] คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสุ
กิมตฺถมิทํ. “คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺโต จฺโฉ โหติ วิกปฺเปน สพฺพาสุ ปจฺจยวิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.
คจฺฉมาโนตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉมาโน, คจฺฉนฺโตติ คมุ, สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ วตฺตมาเน “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ มาน-อนฺตปจฺจเย กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺย-ปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
คจฺฉตีติ วุตฺตนเยน “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปรสฺสปทปถม-ปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน อปจฺจยญฺจ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา อปจฺจยญฺจ กตฺวา วาคฺคเณนีมินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสมกตฺวา “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อการสฺเสตฺเต กเต รูปํ.
คจฺฉตูติ เอตฺถ “อาณตฺยาสิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี”ติ ปญฺจมิปรสฺสปทปฐม-ปุริเสกวจนตุวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
คจฺเฉยฺยาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน “อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี”ติ สตฺตมิปรสฺส-ปทปฐมปุริเสกวจนเอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิกรณเมว วิเสโส. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
อคจฺฉาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน “หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี”ติ หิยฺยตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนอาวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนีอชฺชตฺตนิกาลา-ติปตฺตีสู”ติ อการาคมกรณเมว วิเสโส. อิตรํ ปน วาคฺคหณผลํ.
อคจฺฉีติ เอตฺถ วุตฺตนเยน “สมีเปชฺชตฺตนี”ติ อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนอีวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อุตฺตรรสฺสกรณ-เมว วิเสโส. อิตรํ ปน วาคฺคหณผลํ.
คจฺฉิสฺสตีติ เอตฺถ วุตฺตนเยน “อนาคเต ภวิสฺสนฺตี”ติ ภวิสฺสนฺติปรสฺสปท-ปฐมปุริเสกวจนสฺสติวิภตฺตึ กตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมกรณเมว วิเสโส. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
อคจฺฉิสฺสาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน “กิริยาติปนฺเนตีเต กาลาติปตฺตี”ติ กาลาติ-ปตฺติปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนสฺสาวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
อิจฺฉตีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา คมิโน อภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๔๗๗] วจสฺสชฺชตฺตนิมฺหิ มกาโร โอ
กิมตฺถมิทํ. “วจอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อกาโร โอตฺตมาปชฺชเต อชฺชตฺตนิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อโวจ, อโวจุนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อโวจาติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายํ, วจ=ปริภาสเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิอตฺตโนปทปถมปุริเสก-วจนอาวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตุคตสฺส อการสฺโสการํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุ-วิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปฺรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิ-อชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ อการาคมํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อุตฺตรสฺส รสฺสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ อชฺชตฺตนิ-ปรสฺสปทปถมปุริสพหุวจนอุํวิภตฺติกรณญฺจ อุตฺตรรสฺสาภาโว จ วิเสโส.
อวจ, อวจูติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อวจาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺต-นเยน หิยฺยตฺตนิปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนอาวิภตฺตึ กตฺวา อชฺชตฺตนิวิภตฺติยาภาวา อิมินา ธาตุคตสฺสาการสฺโสการมกตฺวา วุตฺตนเยน อุตฺตรรสฺสํ กตฺวา ธาตฺวา-ทิมฺหาการาคมญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอูวิภตฺติกรณญฺ-โจตฺตรสฺสาภาโว จ วิเสโส.
[๔๗๘] อกาโร ทีฆํ หิมิเมสุ
กิมตฺถมิทํ. “อกาโร ทีฆมาปชฺชเต หิ-มิ-มอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คจฺฉาหีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉาหีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน ปญฺจมิมชฺฌิมปุริเสกวจนหิวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา อิมินา อการสฺส ทีฆาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว ตสฺเสว ธาตุสฺส วตฺตมานปรสฺสปทุตฺตม-ปุริเสกวจนพหุวจนานิ วา ปญฺจมิปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนพหุวจนานิ วา กตฺวา วุตฺตนเยน อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
คจฺฉาเมฺหติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วตฺตมานตฺตโนปทุตฺตมปุริสพหุวจนเมฺหวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน อปจฺจยํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสญฺจ กตฺวา อิธาปิ มการสฺส อุปลพฺภนโต อิมินา อการสฺส ทีฆาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิธ ปน คจฺฉามีติ เอตฺถ มิวิภตฺติมฺหิ มการสฺสูปลพฺภนโต อกาตพฺพมปิ มิการคฺคหณํ ปโยชนนฺตรนิทสฺสนตฺถํ กตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เตนาห “มิการคฺคหเณน หิวิภตฺติมฺหิ อกาโร กฺวจิ น ทีฆมาปชฺชเต”ติ. ปกติ เหสาจริยานํ ตตฺถ ตตฺถ สทฺทาธิกโต อตฺถาธิกนิทสฺสนํ. คจฺฉหีติ เอตฺถ ปน ทีฆาภาโวว วิเสโส.
[๔๗๙] หิ โลปํ วา
กิมตฺถมิทํ. “หิวิภตฺติ โลปมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คจฺฉาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จาทิมฺหิ เทฺว สุวิญฺเญยฺยาเนว. คมาติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน หิวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา หิวิภตฺติสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ หิวิภตฺติโน โลปาภาโว จ “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อการสฺเสตฺตกรณญฺจ วิเสโส.
คมยาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “โย โกจิ คจฺฉติ, ตมญฺโญ ‘คจฺฉ คจฺฉาหิ’จฺเจวํ พฺรวี”ติ, “คจฺฉนฺตํ วา ปโยชยตี”ตฺยตฺเถ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ ณยปจฺจยํ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต ฆฏาทิปกฺเขเปน “ฆฏาทีนํ วา”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณน วุทฺธิมกตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา คมยสทฺทโต “ธาตุ-ปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปญฺจมิมชฺฌิมปุริสเอกวจนหิวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา โลเป กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺ-คหณผลํ. ตตฺถ โลปาภาโว จ “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ ทีฆกรณญฺจ วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๘๐] โหติสฺสเรโหเห ภวิสฺสนฺติมฺหิ สฺสสฺส จ
กิมตฺถมิทํ. “หูอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สโร เอโหเหตฺตมาปชฺชเต ภวิสฺสนฺติมฺหิ สฺสสฺส จ โลโป โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. โหติสฺสเรติ เอกํ ปทํ, เอโหเหติ เอกํ ปทํ, ภวิสฺสนฺติมฺหีติ เอกํ ปทํ, สฺสสฺสาติ เอกํ ปทํ, จอิติ เอกํ ปทนฺติ ปญฺจปทมิทํ. โลปคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. โหติสฺส สโร โหติสฺสโร. เอห จ โอห จ เอ จ เอโหเห. จคฺคหณํ โลปคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ ทุติยสมฺปิณฺฑนตฺถญฺจ.
เหหิตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เหหิตีตฺยาทีนิ จตฺตาริ หู,ภู= สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ภวิสฺสนฺติปรสฺสปทปถมปุริเสกวจน-พหุวจนสฺสติ-สฺสนฺติวิภตฺติโย กตฺวา “หิ โลปํ วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส สรสฺส เอห-โอหาเทสํ กตฺวา สการทฺวยสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. อิตรานิ เทฺว วุตฺตสทิสานิ. ธาตฺวนฺตสฺส เออาเทสญฺจ อิการาคมาภาโว จ วิเสโส. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ สการทฺวยสฺส โลปาภาโวว วิเสโส.
ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺตีติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน ภู=สตฺตายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน สฺสติ-สฺสนฺติวิภตฺติโย กตฺวา โหติสฺสาภาวา อิมินา วุตฺตวิธานํ อกตฺวา วุตฺตนเยนิการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปานิ.
โหตีติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน หู,ภู=สตฺตายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺต-นเยน ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อการสฺส โลเป กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๘๑] กรสฺส สปจฺจยสฺส กาโห
กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สปจฺจยสฺส กาหาเทโส โหติ, สการ-ทฺวยสฺส จ โลโป โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ โลปคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ภวิสฺสนฺติคฺคหณสฺสา-นุวตฺตนโต สปจฺจยคฺคหเณน วินา วิญฺญายมาเนปิ สปจฺจยตฺเต อิธ สปจฺจยคฺ-คหณกรเณ ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต “สปจฺจยคฺคหเณนา”ติอาทิมาห.
กาหตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาหตีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ภวิสฺสนฺติปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนสฺสติวิภตฺตึ กตฺวา “หิ โลปํ วา, โหติสฺสเรโหเห ภวิสฺสนฺติมฺหิ สฺสสฺส เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา กรสฺส กาหาเทสํ กตฺวา สการทฺวยสฺส จ โลเป กเต รูปํ.
กาหิตีติ เอตฺถ “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคโม จ สรโลปปฺ-ปกติภาโว จ วิเสโส. อิตเรสุ ทฺวีสุ ภวิสฺสนฺติปรสฺสปทมชฺฌิมปุริเสกวจนพหุวจน-สฺสสิ-สฺสถวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.
กาหามิ, กาหามาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ภวิสฺสนฺติปรสฺสปทุตฺตม-ปุริเสกวจนพหุวจนสฺสามิ-สฺสามวิภตฺติโย กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส กาหาเทสํ กตฺวา สการทฺวยสฺส จ โลปํ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ อการสฺส ทีเฆ กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
วกฺขามีตฺยาทีนิ สปจฺจยคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ วกฺขามิ, วกฺขามาติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายํ, วจ=ปริภาสเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน สฺสามิ-สฺสาม-วิภตฺติโย กตฺวา อิธ สปจฺจยคฺคหเณน วิภตฺตีนํ ขามิ-ขามาเทเส กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “โก เข จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส กการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปานิ.
วจฺฉามีติ วส=นิวาเสตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน สฺสามิวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺส ฉามฺยาเทสํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ อาขฺยาตกปฺเป
ตติโย ปริจฺเฉโท
---------------------