ทุติยปริจฺเฉท
[๔๓๒] ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา
กิมตฺถมิทํ. “ธาตูหิ จ ลิงฺเคหิ จ ปจฺจยา ปราว โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “นนฺวิมสฺมึ อสติปิ ตตฺถ ตตฺถ ‘ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ, ตโต จ วิภตฺติโย’ติ ปญฺจมฺยนฺเตน นิทฺทิฏฺฐตฺตา ‘ธาตุ-ลิงฺเคหิ ปจฺจยา ปราว โหนฺตี’ติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. น สกฺกา ตตฺถ ตตฺถ จ ‘ทูรนฺติกทฺธกาลนิมฺมานตฺวาโลปทิสาโยควิภตฺตารปฺปโยคสุทฺธปฺปโมจนเหตุวิวิตปฺ-ปมาณปุพฺพโยคพนฺธนคุณวจนปฃฺหกถนโถกากตฺตูสุ เจ’ติ ทิสาโยควเสน อปาทาน-สญฺญํ กตฺวา ‘อปาทาเน ปญฺจมี’ติ ปญฺจมิยา กตตฺตา ‘ธาตุลิงฺเคหิ ปุพฺเพ จ ปจฺจยา โหนฺตี’ติ อตฺถสมฺภวโต. ตสฺมา ปจฺจยฏฺฐานนิยมกรณตฺถมิทํ วุตฺตํ. อิธาปิ “ธาตุลิงฺเคหิ ปจฺจยา”ติ อวตฺวา ปรคฺคหณกรณํปิ ตทตฺถเมว ทีเปติ. อิทํ ปน จตูสุ สุตฺเตสุ ปริภาสาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
กโรตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กโรตีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสก-วจนติวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา ธาตุโต ปรํ กตฺวา “ตนาทิโต โอยิรา”ติ โอปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
คจฺฉตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจยํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กาเรตีติ กร=กรเณตีมสฺส “โย โกจิ กโรติ, ตมญฺโญ ‘กโรหิ กโรหี’ติ เอวํ อพฺรวี”ตฺยตฺเถ “กโรนฺตํ ปโยชยตี”ตฺยตฺเถ วา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ เณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา ธาตุโต ปรํ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ กการสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตโต “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ ติปจฺจเย กเต รูปํ.
ปพฺพตายตีติ ปพฺพตสทฺทโต “ปพฺพตมิว อตฺตานมาจรตี”ตฺยตฺเถ “อาย นามโต กตฺตุปมานาทาจาเร”ติ อายปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา ลิงฺคโต ปรํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺ-ปกติภาวาทึ กตฺวา ตโต “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต รูปํ.
วาสิฏฺโฐติ วสิฏฺฐสทฺทโต “วสิฏฺฐสฺสาปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา ลิงฺคโต ปรํ กตฺวา “วุตฺตตฺถาน-มปฺปโยโค”ติ อตฺถวากฺยมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิ-สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๔๓๓] ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา
กิมตฺถมิทํ. “ติช-คุป-กิต-มานอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ข-ฉ-สอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ติติกฺขตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติติกฺขตีติ ติช=เตชเน, ติช= นิสานพนฺธนขมาสูติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ขปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ ธาตฺวาทิสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “โก เข เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส กาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ติติกฺขสทฺทโต “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
ชิคุจฺฉตีติ คุป=โคปเนตีมสฺส อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺสาพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อิการาเทสํ กตฺวา ตเมวาธิกิจจ “กวคฺคสฺส จวคฺโค”ติ อพฺภาสสฺส กวคฺคสฺส จวคฺคํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ชิคุจฺฉสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
ติกิจฺฉตีติ กิต=โรคาปนยเนตีมสฺส อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิ-วณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺส จ อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “มานกิตานํ วตตฺตํ วา”ติ อพฺภาสคตสฺส กการสฺส ตตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวนฺตสฺส จการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ติกิจฺฉสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
วีมํสตีติ มาน=วีมํสายมิตีมสฺส อิมินา สปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺ-วาทิสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน “อนฺตสฺสิวณฺณา-กาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺสีการํ กตฺวา วุตฺตนเยน “มานกิตานํ วตตฺตํ วา”ติ อพฺภาสคตสฺส มการสฺส วการํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “ตโต ปามานานํ วามํ เสสู”ติ อพฺภาสโต ปรสฺส มานอิจฺเจตสฺส มํอาเทสํ กตฺวา วีมํสสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ.
ตตฺถจเตชตีติ ติช=เตชเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วาคฺคหเณนีมินา ขปจฺจยมกตฺวา วุตฺตนเยน “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ ติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว. ธาตุมตฺตเมเวตฺถ นานาตฺตํ.
มาเนตีติ มาน=วีมํสายมิตีมสฺส วาคฺคหเณนีมินา สปจฺจยมกตฺวา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ เณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปญฺจ กตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
[๔๓๔] ภุชฆสหรสุปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุ
กิมตฺถมิทํ. “ภุช-ฆส-หร-สุปาอิจฺเจวมาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุ คมฺยมาเนสุ ข-ฉ-สอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ข-ฉ-สคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต วาคฺคหณญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุ๊ จ อิจฺฉา จ ตุมิจฺฉา. ตุมิจฺฉานํ อตฺถา ตุมิจฺฉตฺถา. เตสุ ตุมิจฺฉตฺเถสุ. ตุมนฺเตน ยุตฺตา วา อิจฺฉา ตุมิจฺฉา. ตุมิจฺฉาย อตฺถา ตุมิจฺฉตฺถา. ปตฺถนา กนฺตา. เตสุ ตุมิจฺฉตฺเถสุ. น หิ ตุมนฺตวิรหิเตสุ ฆฏกรณมิจฺฉติ, ปฏกรณมิจฺฉตีตฺยาทีสฺวิมินา ขาทโย โหนฺตีติ.
พุภุกฺขตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พุภุกฺขตีติ ภุช=ปาลนพฺยว-หรเณสูตีมสฺส “โภตฺตุมิจฺฉตี”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ขปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺสาพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “ทุติยจตุตฺถานํ ปถมตติยา”ติ จตุตฺถสฺส ภการสฺส ตติยํ พการํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส วุตฺตนเยน “โก เข เจ”ติ กการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา พุภุกฺขสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
ชิฆจฺฉตีติ ฆส=ขาทเนตีมสฺส “ฆสิตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺสาพฺภาสสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน “กวคฺคสฺส จวคฺโค”ติ อพฺภาสคตสฺส กวคฺคสฺส ฆการสฺส จวคฺคํ ฌการํ กตฺวา ตสฺส “ทุติยจตุตฺถานํ ปถมตติยา”ติ ตติยํ กตฺวา “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อิวณฺณํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ชิคจฺฉสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
ชิคีสตีติ หร=หรเณตีมสฺส “หริตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา สปจฺจยํ กตฺวา “หรสฺส คีเส”ติ สพฺพธาตุสฺส คีอาเทสํ กตฺวา ธาตฺวาเทสสฺส ฐาโนปจารวเสน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺสาพฺภาส-สญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน กวคฺคสฺส จวคฺคํ กตฺวา ชิคีสสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
สุสฺสูสตีติ สุ=สวเนตีมสฺส “โสตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา สปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา มชฺฌิมสฺส สการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทฺวิภาวํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ปร-สุการสฺส ทีฆํ กตฺวา สุสฺสูสสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
ปิวาสตีติ ปา=ปาเนตีมสฺส “ปาตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา สปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺส “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อิการํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “ตโต ปามานานํ วามํ เสสู”ติ อพฺภาสโต ปรสฺส ปาธาตุสฺส วาเทสํ กตฺวา ปิวาสสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
โภตฺตุนฺติ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ภุชอิจฺเจตสฺส วาคฺคหเณนีมินา ขปจฺจย-มกตฺวา “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเวตุ๊ วา”ติ ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ตการสฺส จ ทฺวิภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ภุญฺชตีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺย-นุวตฺตมาเน “รุธาทิโต นิคฺคหิตปุพฺพญฺเจ”ติ อปจฺจยญฺจ ปุพฺเพ นิคฺคหิตาคมญฺจ กตฺวา ตสฺส จ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ วคฺคนฺเต กเต รูปํ.
[๔๓๕] อาย นามโต กตฺตูปมานาทาจาเร
กิมตฺถมิทํ. “กตฺตุโน อุปมานภูตมฺหา นามโต อายปจฺจโย โหติ อาจารตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุปเมยฺยสงฺขาตมตฺถํ อุปมียติ เอเตนาตฺยุปมานํ. ตสฺมา อุปมานา. นามโตตีมินา ตุลฺยาธิกรณํ. กตฺตุ-สทฺโท ตํนิยมกรณตฺถํ วุตฺโต.
ปพฺพตายตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปพฺพตายตีติ ปพฺพตสทฺทโต “ปพฺพตมิว อตฺตานมาจรตี”ตฺยตฺเถ อิมินา อายปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทส-ปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต วุตฺตนเยน ปพฺพตายสทฺทโต “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตสฺสทิสเมว.
[๔๓๖] อียูปมานา จ
กิมตฺถมิทํ. “อุปมานสฺมา นามโต อียปจฺจโย โหติ อาจารตฺเถ”ติ ญาป-นตฺถํ. ติปทมิทํ. นามคฺคหณญฺจ อาจารคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณมาจารคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. สติปิ อุปมานคฺคหเณ อิธ อุปมานคฺคหณกรณํ กตฺตุคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ.
ฉตฺตียติ, ปุตฺตียตีตฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ฉตฺตียตีติ ฉตฺตสทฺทโต “อจฺฉตฺตํ ฉตฺตมิว อาจรตี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา อียปจฺจยํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต วุตฺตนเยน ฉตฺตียสทฺทโต วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ปน ตสฺสทิสเมว. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๓๗] นามมฺหาตฺติจฺฉตฺเถ
กิมตฺถมิทํ. “นามมฺหา อตฺติจฺฉตฺเถ อียปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. อียคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อตฺตโน อิจฺฉา อตฺติจฺฉา. อตฺติจฺฉาเยว อตฺโถ อตฺติจฺฉตฺโถ. ตสฺมึ อตฺติจฺฉตฺเถ. สติปิ นามคฺคหเณ อิธ นามคฺคหณกรณํ อุปมานคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ.
ปตฺตียตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปตฺตียตีติ ปตฺตสทฺทโต “อตฺตโน ปตฺตมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา อียปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา ปตฺตียสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺ-สทิสาเนว. กิมุทาหรณํปิ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๔๓๘] ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพธาตูหิ เหตฺวตฺเถ คมฺยมาเน เณ-ณย-ณาเป-ณาปยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ, เต การิตสญฺญา จ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กาเรตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาเรตีติ กร=กรเณตีมสฺส “ภูวา-ทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺเส”ติ ลุตฺตา-นุพนฺธสฺส “โย โกจิ กโรติ, ตมญฺโญ ‘กโรหิ กโรหิ’จฺเจวํ อพฺรวี”ตฺยตฺเถ วา ‘กโรนฺตํ ปโยชยตี’ตฺยตฺเถ วา อิมินา เณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ การิตสญฺญํ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”-ตฺยาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตีณิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว. อิตเรสุ จตูสุ พหุวจนอนฺติวิภตฺตึ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “วา ปโร อสรูปา”ติ วา “กฺวจิ ธาตุ-วิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสาโลปาคมา เจ”ติ วา ปจฺจยาทิมฺหิ สรโลปกรณเมว วิเสโส.
ปาเจตีตฺยาทีสุ ปจ=ปาเกติ ธาตุมตฺตเมว วิเสโส. ภเณตีตฺยาทีสุปิ อฏฺฐสุ ภณ=สทฺเท, ภณ=ภณเนติ วา ธาตุมตฺตเมว วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๓๙] ธาตุรูเป นามสฺมา ณโย จ
กิมตฺถมิทํ. “ธาตุรูเป สติ นามสฺมา ณยปจฺจโย โหติ, ตโต การิตสญฺญา จา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. การิตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตสฺสานุ-กฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ธาตุยา รูโป ธาตุรูโป. “อติกฺกมติ, อุปคายติ, กโรติ, โหตี”ตฺยาทีนิ. ตสฺมึ ธาตุรูเป. สตีติ สมฺพนฺโธ.
อติหตฺถยตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อติหตฺถยตีติ อติปุพฺพสฺมา หตฺถีสทฺทโต “หตฺถินา อติกฺกมตี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ณยปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส การิตสญฺญญฺจ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว.
[๔๔๐] ภาวกมฺเมสุ โย
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพหิ ธาตูหิ ภาวกมฺเมสุ ยปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ธาตุคฺคหณํ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตตฺถ จ ภาโว นาม เกวโล ภวนลวนปจนาทิธาตฺวตฺโถ. กมฺมํ นาม “ยํ กโรติ ตํ กมฺมนฺ”ติ วุตฺตํ.
ฅียเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ฅียเตติ ฐา=คตินิวตฺติมฺหีตีมสฺส “ฐานนฺ”ติ อตฺเถ “วตฺตมานา ติ-อนฺติ-สิ-ถ-มิ-ม-เต-อนฺเต-เส-เวฺห-เอ-เมฺห”ติ ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํ-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ วตฺตมาเน “ปรานฺ-ยตฺตโนปทานี”ติ ปเรสํ ฉนฺนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวา “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ตฺยตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยเนกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ภาเว ยปจฺจเย กเต “ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีนมิ”ติ ธาตฺวนฺตสฺสีกาเร กเต รูปํ.
พุชฺฌเตติ พุธ=โพธเน, พุธ=ญาเณ, พุธาวคมเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ กมฺมนิ อตฺตโนปทปฐมปุริเสก-วจนเตวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ยปจฺจยญฺจ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “ตสฺส จวคฺค-ยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ เทฺวภาเว กเต รูปํ.
ปจฺจเตติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ. ลพฺภเตติ ลภ=ลาเภตีมสฺส วุตฺตนเยน กมฺมนิ อตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ยปจฺจยํ กตฺวา อิท-เมวาธิกิจฺจ “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ตฺยธิกิจฺจ “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ยการสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ปุพฺพภการสฺส พการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กรียเตติ กร=กรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ยปจฺจยํ กตฺวา “ปุพฺพรูปญฺเจ”ตีมสฺส วุตฺตนเยน สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ “อิวณฺณาคโม วา”ติ ยปจฺจยสฺมึ ปเร ธาตุมฺหา อิวณฺณาคเม กเต รูปํ.
อิชฺชเตติ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ยปจฺจยํ กตฺวา “ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีนมี”ตฺยธิกิจฺจ “ยชสฺสาทิสฺสี”ติ ธาตฺวาทิสฺสิการํ กตฺวา ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส วุตฺตนเยน จวคฺคํ กตฺวา เทฺวภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูเป.
อุจฺจเตติ อุจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส รูปํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๔๑] ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺส ยปจฺจยสฺส ธาตฺวนฺเตน สห จวคฺคยการวการตฺตํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
วุจฺจเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุจฺจเตติ อุจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน อตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ อาทิมฺหิ วการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตฺเรสํ ทฺวินฺนํ วการาคมาภาโวว วิเสโส.
มชฺชเตติ มช=สํสุทฺธิมฺหิ, มช=ปริมชฺชเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. ปจฺจเตติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ. พุชฺฌเตติ พุธ=โพธเนตีมสฺส รูปํ. ยุชฺชเตติ ยุช=โยเคตีมสฺส รูปํ. กุชฺฌเตติ กุธ=โกเปตีมสฺส รูปํ. อุชฺฌเตติ อุธ=อุสฺสคฺเค-ตีมสฺส รูปํ. หญฺญเตติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺตึ กตฺวา ยปจฺจยญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมินา ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺเค กเต รูปํ. กยฺยเตติ กร=กรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺติมฺหิ กเต ยปจฺจยมฺหิ จ กเต วุตฺตนเยน อิมินา ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส ยกาเร กเต “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส ทฺวิภาเว กเต รูปํ.
ทิพฺพเตติ ทิวุ=กีฬาวิชิคิสาชุติถุติคตีสูตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺติมฺหิ กเต ยปจฺจเย จ กเต อิมินา ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส วกาเร กเต วุตฺตนเยน ทฺวิภาเว กเต “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วการทฺวยสฺส พการทฺวเย กเต รูปํ.
[๔๔๒] อิวณฺณาคโม วา
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพธาตูหิ ตมฺหิ ยปจฺจเย ปเร อิวณฺณาคโม โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ธาตุคฺคหณญฺจ ยคฺคหณญฺจ ตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.
กริยฺยเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กริยฺยเตติ กร=กรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน อตฺตโนปทปถมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา ยปจฺจยญฺจ กตฺวา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ตฺยธิกิจฺจ อนนฺตรสุตฺตทฺวยญฺจาธิกิจฺจีมินา อิวณฺณาคมํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ยการสฺส ทฺวิภาเว กเต รูปํ.
กริยฺยตีติ เอตฺถ “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทนฺ”ติ อตฺตโนปทสฺส ปรสฺสปทภาวกรณเมว วิเสโส. อิตรานิ เทฺว คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺยาทิมฺหิ กเต รูปํ. “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทโสว วิเสโส. กิมุทา-หรณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
[๔๔๓] ปุพฺพรูปญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพหิ ธาตูหิ ยปจฺจโย ปุพฺพรูปมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ธาตุคฺคหณญฺจ ยคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ วาคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ.
วุฑฺฒเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุฑฺฒเตติ วฑฺฒ=วฑฺฒเนตีมสฺส วุตฺตนเยน อตฺตโนปทปถมปุริเสกวจนเตวิภตฺติมฺหิ กเต ยปจฺจเย จ กเต อนนฺตร-สุตฺตสฺส วิย สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา ยปจฺจยสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติ-ปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วกาเร อการสฺส อุการํ กตฺวา เตเนว วา “พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ปุพฺพฑการสฺส โลปํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ วตฺตมาเน “โฑ ฒกาเร”ติ จตุตฺถสฺส ฒการสฺส ฑการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ผลฺลเตติ ผล=นิปฺผตฺติมฺหีตีมสฺส รูปํ. ทมฺมเตติ ทมุ=ทมเนตีมสฺส รูปํ. ลพฺภเตติ ลภ=ลาเภตีมสฺส รูปํ. สกฺกเตติ สก=ปูชายํ, สก=สามตฺเถติ ทฺวินฺน-มญฺญตรสฺส รูปํ. ทิสฺสเตติ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส รูปํ.
[๔๔๔] ยถา กตฺตริ จ
กิมตฺถมิทํ. “ยถา เหฏฺฐา ภาวกมฺเมสุ ยปจฺจยสฺสาเทโส โหติ, ยถา กตฺตริปิ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. จคฺคหณํ วุตฺตปฺปการานุกฑฺฒนตฺถํ. ยคฺคหณญฺจ จวคฺคยการวการคฺคหณญฺจ ปุพฺพรูปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
พุชฺฌตีติ พุธ=โพธเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺต-นเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “ทิวาทิโต โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการ-วการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส, ปุพฺพรูปญฺจา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺเตน สห จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติย-ปถมา”ติ ตสฺส เทฺวภาเว กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
วิชฺฌตีติ วิธ=วิภาเคตีมสฺส รูปํ. มญฺญตีติ มน=ญาเณตีมสฺส รูปํ. สิพฺพตีติ สิวุ=ตนฺตสนฺตาเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา ยปจฺจยญฺจ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺเตน สห ตสฺส วการญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน ทฺวิภาวญฺจ กตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วการทฺวยสฺส พการทฺวยมฺหิ กเต รูปํ.
[๔๔๕] ภูวาทิโต อ
กิมตฺถมิทํ. “ภูอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต อปจฺจโย โหติ กตฺตรี”ติ ญาป-นตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ภวตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภวตีติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตุโต อปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ปฐตีติ ปฐ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส รูปํ. ปจตีติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ. ชยตีติ ชิ=ชเยตีมสฺส รูปํ. เอตฺถ จ “โอ อว สเร”ตฺยธิกิจฺจ “เอ อยา”ติ อยาเทโสว วิเสโส.
[๔๔๖] รุธาทิโต นิคฺคหิต ปุพฺพญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “รุธอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต อปจฺจโย โหติ กตฺตริ, นิคฺคหิตํ ปุพฺพญฺจ หุตฺวา อาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณญฺจ อคฺคหณญฺจ วตฺตเต. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ จ “นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตพฺเพ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา วา “กฺวจิ โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “พฺยญฺชเน เจ”ติ นิคฺคหิตโลปํ กตฺวา วา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ สติปิ นิคฺคหิตาคเม นิจฺจวิธานตฺถํ อิธ นิคฺคหิตคฺคหณํ กตํ.
รุนฺธตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ รุนฺธตีติ รุธ=อาวรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ จ, ภูวาทิโต อ”อิตฺย-ธิกิจฺจีมินา อปจฺจยํ กตฺวา นิคฺคหิตปุพฺพญฺจ กตฺวา ตสฺส “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตมาเน “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ฉินฺทตีติ ฉิทิ=ทฺวิธากรเณตีมสฺส รูปํ. ภินฺทตีติ ภิทิ=ทฺวิธากรเณตีมสฺส รูปํ.
[๔๔๗] ทิวาทิโต โย
กิมตฺถมิทํ. “ทิวาทิโต ธาตุคณโต ยปจฺจโย โหติ กตฺตรี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทิพฺพตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทิพฺพตีติ ทิวุ=กีฬาวิชิคีสาพฺยว-หารชุติถุติคตีสูตีมสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ จา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ยปจฺจยํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส, ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ วตฺตมาเน “ยถา กตฺตริ เจ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส วการํ กตฺวา ตสฺส วุตฺตนเยน ทฺวิภาวญฺจ กตฺวา วการทฺวยสฺส พการทฺวยญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
สิพฺพตีติ สิวุ=ตนฺตสนฺตาเนตีมสฺส รูปํ. ยุชฺฌตีติ ยุธ=สํปหาเรตีมสฺส รูปํ. วิชฺฌตีติ วิธ=วิภาเคตีมสฺส รูปํ. พุชฺฌตีติ พุธ=โพธเนตีมสฺส รูปํ.
[๔๔๘] สฺวาทิโต ณุ ณา อุณา จ
กิมตฺถมิทํ. “สุอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต ณุ-ณา-อุณาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตรี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ปจฺจยนฺตรํ สมฺปิณฺเฑติ.
อภิสุโณตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อภิสุโณตีติ อภิปุพฺพสฺส สุ= อภิสฺสเว, สุ=สวเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา ณุปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ตฺยธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ณุปจฺจยนฺตสฺส วุทฺธิมฺหิ กเต รูปํ.
อภิสุณาตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส ณาปจฺจเย กเต รูปํ. สํวุโณตีติ สํปุพฺพสฺส วุ=สํวรเณตีมสฺส ณุปจฺจเย กเต รูปํ. สํวุณาตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส ณาปจฺจเย กเต รูปํ. อาวุโณตีติ เอตฺถ อุปสคฺโคว วิเสโส. ปาปุณาตีติ ปปุพฺพสฺส อป=ปาปุณเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อุณาปจฺจเย กเต รูปํ.
[๔๔๙] กียาทิโต นา
กิมตฺถมิทํ. “กีอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต นาปจฺจโย โหติ กตฺตรี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กิณาตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กิณาตีติ กี=ทพฺพวินิโยเคตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา นาปจฺจเย กเต “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อาทิสรสฺส รสฺเส กเต กฺวจิธาตฺวาทินา นสฺส ณกาเร กเต รูปํ. ชินาตีติ ชิ=ชเยตีมสฺส รูปํ. ธุนาตีติ ธู=กมฺปเนตีมสฺส รูปํ. มุนาตีติ มุ= พนฺธเนตีมสฺส รูปํ. ลุนาตีติ ลู=เฉทเนตีมสฺส รูปํ. ปุนาตีติ ปุ=ปวเนตีมสฺส รูปํ.
[๔๕๐] คหาทิโต ปฺปณฺหา
กิมตฺถมิทํ. “คหอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต ปฺป-ณฺหาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตรี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
เฆปฺปตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เฆปฺปตีติ คห=อุปาทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ปฺปปจฺจเย กเต “คหสฺส เฆ ปฺเป”ติ คหสฺส เฆอาเทเส กเต รูปํ.
คณฺหาตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต อิมินา ณฺหา-ปจฺจเย กเต “คหสฺส เฆ ปฺเป”ติ วตฺตมาเน “หโลโป ณฺหามฺหี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส หการสฺส โลเป กเต รูปํ.
[๔๕๑] ตนาทิโต โอยิรา
กิมตฺถมิทํ. “ตนุอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต โอ-ยิรอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตรี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตโนตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตโนตีติ ตนุ=วิตฺถาเรตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา โอปจฺจเย กเต รูปํ. ตโนหีติ เอตฺถ “อาณตฺยาสิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี”ติ ปญฺจมิ-มชฺฌิมปุริเสกวจนเมว วิเสโส.
กโรติ, กโรหีติ เอตฺถ กร=กรเณติ ธาตุมตฺตเมว วิเสโส. กยิรตีติ เอตฺถ ยิรปจฺจโยว วิเสโส. กยิราหีติ เอตฺถ “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ ทีฆกรณเมว วิเสโส.
[๔๕๒] จุราทิโต เณณยา
กิมตฺถมิทํ. “จุรอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต เณ-ณยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ การิตสญฺญา จา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน การิตคฺ-คหณมิหานุวตฺตเต กตฺตริคฺคหณญฺจ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
โจเรตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โจเรตีติ จุร=เถยฺเยตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ, ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา เณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ การิตสญฺญํ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ ปน ณยปจฺจยวเสน วุตฺตํ. อิตรานิ เทฺว จินฺต=จินฺตายมิตีมสฺส รูปานิ. มนฺเตติ, มนฺตยตีตีมานิ มนฺต=คุตฺตภาสเนตีมสฺส รูปานิ.
[๔๕๓] อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนิ
กิมตฺถมิทํ. “อตฺตโนปทานิ โหนฺติ ภาเว จ กมฺมนิ จา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ ภาโว นาม เกวโล ภวนปจนาทิธาตฺวตฺโถ. กมฺมํ นาม “ยํ กโรติ ตํ กมฺมนฺ”ติ วุตฺตํ.
อุจฺจเตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อุจฺจเตติ อุจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺเส”ติ ลุตฺตา-นุพนฺธสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ตฺยเนกปจฺจยปฺปสงฺเค “วตฺตมานา ติ-อนฺติ-สิ-ถ-มิ-ม-เต-อนฺเต-เส-เวฺห-เอ-เมฺห”ติ ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ วตฺตมาเน “ปรานฺยตฺตโนปทานี”ติ วิภตฺตีนํ ปรานํ ฉนฺนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวา อิมินา อตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “เทฺวเทฺว ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา”ติ ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ วตฺตมาเน “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาเว กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อุจฺจนฺเตติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส.
ลพฺภเตติ ลภ=ลาเภตีมสฺส วุตฺตนเยนีมินา เตวิภตฺตึ กตฺวา ยปจฺจยญฺจ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ภการสฺส พการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนกรณเมว วิเสโส. มชฺชเต, มชฺชนฺเตติ มช=ปริมชฺชเน, มช=สํสุทฺธิมฺหีติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปานิ. อิตรานิ เทฺว ยุธ=สํปหาเรตีมสฺส รูปํ.
[๔๕๔] กตฺตริ จ
กิมตฺถมิทํ. “กตฺตริ จ อตฺตโนปทานิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺตโนปทคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตสฺสานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
มญฺญเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มญฺญเตติ มน=ญาเณตีมสฺส อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา อตฺตโนปทํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ทิวาทิโต โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา “ยถา กตฺตริ จา”ติ ตสฺส จวคฺคาทิมฺหิ กเต รูปํ. โรจเตติ รุจ=ทิตฺติมฺหิ, รุจ=โรจเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. เอตฺถ จ “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยกรณญฺจ “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิกรณญฺจ วิเสโส. โสจเตติ สุจ=โสเกตีมสฺส รูปํ. พุชฺฌเตติ พุธ=โพธเนตีมสฺส รูปํ. ชายเตติ ชน= ชนเน, ชนิ=ปาตุภาเวติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยนีมินา อตฺตโนปทปฐมปุริเสก-วจนเตวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน ยปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆ-วิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ปุพฺพสรสฺส ทีเฆ กเต รูปํ.
[๔๕๕] ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย
กิมตฺถมิทํ. “ธาตฺวาธิกาเร วิหิตานํ ตฺยาทีนํ วิภตฺตีนํ อธาตุมฺหา สมฺปตฺเต ธาตุปจฺจยาติ ลทฺธโวหาเรหิ ‘ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา, อาย นามโต กตฺตูปมานาทาจาเร, อียูปมานา จ, ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ, ธาตุรูเป นามสฺมา ณโย จา’ติ วุตฺเตหิ ขาทิปจฺจเยหิ ตฺยาทโย วิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ธาตูหิ วา ธาตฺวตฺเถหิ วา นิทฺทิฏฺฐา ปจฺจยา ธาตุปจฺจยา. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๔๖] กตฺตริ ปรสฺสปทํ
กิมตฺถมิทํ. “กตฺตริ การเก ปรสฺสปทํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๕๗] ภูวาทโย ธาตโว
กิมตฺถมิทํ. “ภูอิจฺเจวมาทโย เย สทฺทคณา, เต ธาตุสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อิธ ปน ยทิ สนฺธิจฺฉา สิยา, ‘ภฺวาทโย’ติ วา ‘ภุวาทโย’ติ วา ภวิตพฺพํ, ยทฺยนิจฺฉา สิยา, ‘ภูอาทโย’ติ ภวิตพฺพํ, ‘กุโตยํ วกาโร”ติ. “ยวมทนตรลา จาคมา”ติ สนฺธิวเสนาคโต. สกมฺมกากมฺมกวเสน ธาตูนํ ทฺวิปฺปการตฺตา ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส อกมฺมกตฺตา, วา=คติคนฺธเนสูตีมสฺส สกมฺมกตฺตา, อาทิสทฺทสฺส ปการตฺถสฺสาปิ ทีปนโต จ “ภูวาปการา ธาตุสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. “วา=คติคนฺธเนสูตีมสฺส รูปปฺปวตฺติ อวคนฺตพฺพา. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อุทาหรณานิปิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ อาขฺยาตกปฺเป
ทุติโย ปริจฺเฉโท
----------------------