สมาสกปฺป
สตฺตมปริจฺเฉท
[๓๑๖] นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เตสํ นามานํ ปยุชฺชมานปทตฺถานํ โย ยุตฺตตฺโถ, โส สมาสสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ สุตฺตํ. “นามานํ ยุตฺตตฺโถ สมาส-สญฺโญ โหตี”ติ อตฺโถ.
“นนุ จ โภ สทฺทกฺกมานุรูเปนตฺเถน ภวิตพฺพํ, ยถา หิ ‘คงฺโคทกมาเนหี’ติ วุตฺเต ‘คงฺคาโยทกนฺ’ติ อตฺโถ สมฺภวติ, โนทกสฺส คงฺคนฺติ, เอวมิหาปิ สทฺทา-นุกฺกมวเสน ‘นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ’ติ อตฺเถน ภวิตพฺพนฺ”ติ. ตนฺน อญฺญสฺส สมาสสญฺญาญาปกสฺส โยคสฺสาภาวโต. ตสฺมา นามคฺคหณสฺส ยุตฺตตฺถคฺคหเณ-นนฺตริเกนาปิ สมฺพนฺโธ โหติ. ภวติ จ อนฺตริกานํปิ สมฺพนฺโธ “สิรสา ปสุ-มติธาวนฺตมาวหนฺตี ฆฏมทฺทกฺขี”ติอาทีสุ. อยํ เหตฺถตฺโถ “สิรสา ฆฏมาวหนฺตี ปสุมภิธาวนฺตมทฺทกฺขี”ติ.
วุตฺตํปิเจตํ
เยนยสฺสหิสมฺพนฺโธทูรฏฺฐํปิจตสฺสตํ
อตฺถโต หฺยสมานานํ อาสนฺนตฺตมการณนฺติ.
อตฺถานุกฺกมานุรูปวเสนวาวจนํโยควิภาคตฺถํ. ตทา หิ “นามานํ สมาโส”ติ เอกํ สุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ “นามานํ สมาสสญฺโญ โหตี”ติ. เตน กึ สิชฺฌตีติ เจ. อยุตฺตตฺถานํปิ สมาสสญฺโญ โหติ “อปุนเคยฺยา คาถา, อจนฺท-มุลฺโลกิกานิ มุขานิ, อสทฺธโภชี, อลวณโภชี”ตฺยาทีสุ, น จ โยควิภาคา อิฏฺฐปฺ-ปสิทฺธิโต สุตํ เทวทตฺเตน พนฺโธ ยญฺญทตฺโตตฺยาทีสฺวติปฺปสงฺโค โหติ.
“นนูปสคฺคนิปาตปุพฺพกานํปิ สมาสานํ สมฺภวา วิเสสาภิธายกมกตฺตพฺพมิห นามคฺคหณนฺ”ติ. ตนฺน เตน เตสํปิ คหณโต. สพฺเพปิ หิ เต อตฺถานํ นมนโต นามสทฺทาภิเธยฺยภาวมนุภวนฺติ. ตถา หิ นามํ นาม กมฺมํ นามเธยฺยนฺติ เอตฺถ นามคฺคหเณน สพฺพํปิ สงฺคหิตํ. น เจวํ สกฺกา มนฺตุ๊ อวิเสเสน คหิตตฺตา อาขฺยาตสฺสาปิ คหณํ สิยาติ, สมาสาธิการตฺตา. น หิ ฉพฺพิโธปิ สมาโส อาขฺยาเตสุ ทิสฺสติ. ทสฺสนญฺจ โนปมาณํ. อถ วา นามคฺคหเณน มุโขฺยปจารวเสน ทุวิธญฺเญว คหิตํ. มุขฺยวเสน ปกตินามํ, อุปจารวเสน อุปสคฺคนิปาตานิ. อุปสคฺคนิปาตานิ หิ นามํ วิย นาเมหิ สทฺธึ สมสนโต นามตฺถโชตนโต นามวิภตฺติสหิตตฺตา จ นามสทิสตฺตา นามโวหารมนุภวนฺติ “สีโหยํ มาณวโก”ติ ยถา.
อปิจลิงฺคนามปาฏิปทิกสทฺทานํสมานตฺถตฺตา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ เอตฺถ เตสํคหณโต นามคฺคหเณน เตสํปิ คหณนฺติ สกฺกานุมนฺตุ๊. ภวตุ วา นามคฺ-คหเณน ปกตินามานเมว คหณํ.
“นนฺวโวจุมฺหา, นนูปสคฺคนิปาตปุพฺพกานํปิ สมาสานํ สมฺภวา”ติอาทิ. สจฺจํ วุตฺตํ, ตถาปิ น โทโส ฉฏฺฅิยา ตติยาฐาเน สมฺภูตตฺตา, นามานนฺติ เอตฺถ หิ ‘ฉฏฺฅี เจ’ติ ตติยตฺเถ ฉฏฺฅีติ สกฺกา วตฺตุ๊. เตนายมตฺโถ สมฺภวติ “ปุพฺพุตฺตเรหิ นาเมหิ สทฺธึ สงฺคตตฺถา นามนิปาโตปสคฺคา สมาสสญฺญา โหนฺตี”ติ. น จ วิเสสกสฺส กสฺสจิ อภาวโต อญฺเญหิปิ สงฺคตตฺถา นามนิปาโต-ปสคฺคา นาเมหิ สทฺธึ สมาสสญฺญา โหนฺตีติ สกฺกา วตฺตุ๊ สุตหานิยา เจว อสฺสุตปริกปฺปสฺส เจหานธิปฺเปตตฺตา. ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ, ‘เทวมนุสฺสา ปติมานยึสู’ติ วุตฺเต ตํ ธมฺมนฺติ วิญฺญายติ, เอวมิหาปิ นามนิปาโตปสคฺคา เยหิ นาเมหิ สทฺธึ สมาสสญฺญา โหนฺติ, เตเหว สงฺคหตฺถาติ วิญฺญายติ. สมาโสติ ครุสญฺญากรณํ สฃฺฃิสภาวปริทีปนตฺถํ. โส หิ ยุตฺตตฺโถ ‘สมาสียตีติ สมาโส’ติ วุจฺจติ.
ทุวิธญฺจสฺสสมสนํ สทฺทสมสนํ อตฺถสมสนญฺจ. ตํปิ ทุวิธํ ลุตฺตสมาเส ปริปุณฺณญฺเญว ลพฺภติ. อลุตฺตสมาเส ปน อตฺถสมสนญฺเญว วิภตฺติโลปาภาวโต, วิภตฺติโลปาภาเวปิ เอกปทตฺตูปคมนโต. ตตฺถปิ วา ตํ ทุวิธํ ปริปุณฺณญฺเญว ลพฺภติ. อถ ยุตฺตตฺโถติ โกยํ สมาโส. ยุตโต อตฺโถ ยุตฺตตฺโถ. อถ วา ยุตฺโต อตฺโถ ยสฺส โสยํ ยุตฺตตฺโถติ. กึ เตน. ยทิ ยุตฺโต อตฺโถ ยุตฺตตฺโถ, นามานํ โย ยุตฺตตฺโถ, โส สมาสสญฺโญ โหตีติ สิยา. ตโต กิมายาตนฺติ เจ, อตฺถสฺเสว “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จ, กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต”ติอาทินา วุตฺตวิธานํ สิยาติ. เอวมปิ น โทโส, อตฺเถ อสมฺภวโต สทฺเท วุตฺตวิธานํ โหติ. กทาจิ หิ สทฺเท อสมฺภวโต อตฺเถ วุตฺตวิธานํ โหติ “อคฺคิสฺส ชุโหตี”-ตฺยาทีสุ. กทาจิ อตฺเถ อสมฺภวโต สทฺเท วุตฺตวิธานํ โหติ “อคฺคิสฺสนี”ตฺยาทีสุ.
อถวาโหตุพหุพฺพีหิ “ยุตฺโต อตฺโถ ยสฺส โส ยุตฺตตฺโถ”ติ. เตน ปสฺส วาสิฏฺฐคามํ, คโต ติสฺโส สาวตฺถึ, สุตํ เทวทตฺเตน พนฺโธ ยญฺญทตฺโต, ทานํ เทติ สมณสฺส, สุขํ พฺราหฺมณคหปติกานํ, คจฺฉ ตฺวํ ยกฺเขหิ, ภยํ สมณพฺราหฺมณานํ อุทปาทิ, เทวี รญฺโญ, ปุริโส สมุปาคมิ, เทวทตฺโต ฅิโต รุกฺเข, สาขา หตา วาเตนาตฺยาทีสุ สมาสสญฺโญ น โหติ, ตถา สาเปกฺเขสุ จ “พกสฺส เสตานิ ปตฺตานี”ตฺยาทีสุ. ยตฺถ ปน คมกํ, ตตฺถ ภวติ คมกตฺตา สมาโส “เทวทตฺตสฺส ครุกุลนฺ”ติอาทีสุ. กานิ เตสํ นามานํ ยุตฺตตฺถตาย ปโยชนานิ. วิภตฺติโลโป จาพฺยวธานํ, ยเถจฺฉมญฺญตเรนานภิสมฺพนฺโธ, อสงฺขฺยาวิเสโส, ปุพฺพปทาวิเสสนํ, จโลโปติ อิมานิ เยภุยฺเยน ปโยชนานิ. วิภตฺติโลโป น โหติ วากฺเย “รญฺโญ ปุริโส”ติ. เนตรตฺร “ราชปุริโส”ติ. พฺยวธานํ โหติ วากฺเย “รญฺโญ มาคธสฺส ปุริโส”ติ. เนตรตฺร “ราชปุริโส”ติ. ยเถจฺฉมญฺญตเรนาภิสมฺพนฺโธ โหติ วากฺเย “รญฺโญ ปุริโส, ปุริโส รญฺโญ”ติ. เนตรตฺร “ราชปุริโส”ติ. สงฺขฺยาวิเสโส ภวติ วากฺเย “รญฺโญ ปุริโส, รญฺญํ ปุริโส”ติ. เนตรตฺร “ราชปุริโส”ติ. ปุพฺพปท-วิเสสนํ โหติ วากฺเย “โกสลสฺส รญฺโญ ปุริโส”ติ. เนตรตฺร “ราชปุริโส”ติ. จาโลโป โหติ วากฺเย “รญฺโญ ปุริโส จ คาโว จ อสฺโส จ, สมณสฺส จ พฺราหฺมณสฺส จ ขตฺติยสฺส จ คาโว”ติ. เนตรตฺร “รญฺโญ ปุริสควสฺสกา, สมณ-พฺราหฺมณขตฺติยานํ คาโว”ติ. เยภุยฺเยน เจตานิ. สมาเสปิ หิ กฺวจิ น วิภตฺติโลโป “อมตนฺทโท”ติอาทีสุ.
พฺยวธานํ “อปุนเคยฺยา คาถา”ติอาทีสุ. ยเถจฺฉมญฺญตเรนาภิสมฺพนฺโธ โหติ “อาหิตคฺคิ, อคฺคาหิโต”ตฺยาทีสุ. ปุพฺพปทวิเสสนญฺจ “เทวทตฺตสฺส ครุกุลนฺ”ติอาทีสุ. กิมฺปนีเมสํ ยุตฺตตฺถภาวมาคจฺฉนฺตานมตฺถาภิธานํ วาจนิกํ, อถ สภาวปฺปสิทฺธนฺติ. สภาวปฺปสิทฺธมตฺถานาเทสโต. ยทิ อตฺเถ อาทิเสยฺยุํ, อนวฏฺฐานปฺปสงฺโค สิยา. อตฺถํ หิ นิทฺทิสตา เกนจิ สทฺเทนตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ สิยา, ตสฺส จาญฺเญน ตสฺส จาญฺเญเนติ, กิมุจฺจเต ภวตา สภาวปฺปสิทฺธมตฺถาภิธานนฺติ. ยโต อญฺญ-ปทตฺเถสุ พหุพฺพีหิ วุตฺโต “อปจฺจสํสฏฺฐาทิเก ณ-ณิกาทโย”ติ. น เต อาทิสนฺติ. อถ โข เตสํ สทฺทานํ เตสฺวตฺเถสุ สมภินิวิฏฺฐานํ นิมิตฺตภาเวนานฺวาขฺยานมารทฺธํ. ตปฺปติรูปกํ เหตํ, ยทิทํ ปกติปจฺจยาทิวิภาคํ ทสฺเสตฺวา นิปฺผาทียมานํ. น หิ เกนจิ จิตฺตสมุฏฺฅิตสฺส วจีโฆสสฺส ปกติปจฺจยาทิวิภาควิกปฺปนํ ยุตฺตํ. “ยทิ สภาวปฺปสิทฺธํ, กสฺมา สพฺเพสมตฺถาธิคโม น โหตีติ. ปจฺจยนฺตรเวกลฺลตฺตา. ปโร-ปเทสํ หิ สุตฺวา อิทมสฺสาภิธานนฺติ สงฺเกตกรณมตฺถาธิคมเหตุ. ยทิ ตํ วินาปิ สพฺเพสมตฺถาธิคโม สิยา, กึ ปโรปเทโส กริสฺสติ. โย หิ วเทยฺย “ปุรตฺถิมโต สูริโย อุคฺคจฺฉติ, ปจฺฉิเมน อตฺถํ คจฺฉติ, มธุโร คุโฬ, กฏุกํ สิงฺคิเวรนฺติ, เตน กึ วุตฺตํ สิยา. ตสฺมา ปรมตฺถมนยธาวิตฺวา โลกสงฺเกตมนติกฺกมิตฺวา วุตฺต-นเยนตฺถาธิคโม เวทิตพฺโพ. อญฺญถา มาคธิกสฺส วจนสฺส สภาวนิรุตฺติตาว น สมฺภเวยฺย. ปุริมปญฺญตฺติปจฺฉิมปญฺญตฺติยญฺเญว อนุปตตีตฺยาธิกํ อฏฺฐกถาวจนญฺจ วิรุทฺธํ สิยา. “วาจนิกมตฺถาภิธานนฺ”ติ เกจิ. เต อกฺขินิโกจนปาณิวิกาเรหิปิ สมธิ-คนฺตพฺพโต ตปฺปกาสนมตฺถานํ นานวฏฺฐานปฺปสงฺโค สิยาติ สมาจิกฺขนฺติ. กินฺเตสํ เต ยุตฺตตฺถาภาวมุปคจฺฉนฺตา ปชหิตฺวาวตฺตโน อตฺเถ ยุตฺตตฺถภาวมุปคจฺฉนฺติ, อถ เนติ. กินฺเตน. ยทิ ปชหิตฺวาวตฺตโน อตฺเถ ยุตฺตตฺถภาวมุปคจฺเฉยฺยุํ, ราชปุริส-มาเนหีติ วุตฺเต ปุริสมตฺตสฺเสวานยนํ ภเวยฺย. ตถา วาสิฏฺฐมาเนหีติ วุตฺเต อปจฺจมตฺตสฺเสวานยนํ. อถ อปฺปชหิตฺวาวตฺตโน อตฺเถ ยุตฺตตฺถภาวมุปคจฺเฉยฺยุํ, อุภินฺนมตฺถทฺวยสฺส วิชฺชมานตฺตา พหุวจนํ สิยาติ, กิเมตฺถ สาเธยฺยุํ. ยทิ ปนีเม ปชหิตฺวาวตฺตโน อตฺเถ ยุตฺตตฺถภาวมุปคจฺเฉยฺยุํ, พาฬฺหํ ยุตฺตํ. เอวํ หิ โลเก ทิสฺสติ ปุริโส ปรกมฺมนิ ปวตฺตมาโน สกํ กมฺมํ ปชหตีติ. ตํ ยถา ตจฺฉโก รชกกมฺมนิ ปวตฺตมาโน สกํ ตจฺฉกกมฺมํ ปชหติ, เอวํ ยุตฺตํ. ยโต ราชสทฺโท ปุริสตฺเถ วตฺตมาโน สกตฺถํ ปชเหยฺย, วาสิฏฺฐสทฺโท จาปจฺจตฺเถติ.
“นนฺวโวจุมฺหา ‘ราชปุริสมาเนหี’ติ วุตฺเต ปุริสมตฺตสฺเสวานยนํ ภเวยฺยา”ติ-อาทิ. วุตฺตํ, ตถาปิ น โทโส. ปชหนฺโตปิ หิ โส สกตฺถํ นาจฺจนฺตํ ปชหติ. โย ปรตฺถวิโรธิสกตฺโถ, ตญฺเญว. ตํ ยถา ตจฺฉโก รชกกมฺมนิ ปวตฺตมาโน ตจฺฉกกมฺมมตฺตํ ปชหติ, น หสนุกฺกาสขิปิตาทีนิ. น จายมตฺโถ ปรตฺถวิโรธิวิเสสนํ นาม. ตสฺมา นปฺปชหติ. อถ วา อนฺวยโต วิเสสนํ ภวติ. ตํ ยถา “เตลฆโฏ, ทธิฆโฏ”ติอาทีสุ. ปริภุตฺเตปิ หิ เตเล ทธิมฺหิ วานฺวยโต วิเสสนํ ภวตีติ. วิสมมิทํ นิทสฺสนํ. ภวติ หิ ตตฺถ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ กิญฺจิ, ยโต วิเสสนํ ภวติ. ยทิ หิ เต อคฺคิมฺหิ สนฺตปฺเปตฺวา นาฬิเกรจฺฉลฺลเกน ปกฺขาเลยฺยุํ, น สมฺภวติ วิเสสนํ. อถ ยถา “ปุปฺผจงฺโกฏกํ, ปานียฆโฏ, ภตฺตปจฺฉิ, ปสาธนสมุคฺคนฺ”ติอาทีสุ ปุปฺผาทีสุ เตหิ จ อปนีเตสุปิ วิเสสนํ อนฺวยโต สมฺภวติ, เอวมิหาปีติ น โทโส.
อถวารญฺโญติ วุตฺเต สพฺพํ สํ สมฺปชฺชติ. ปุริโสติ วุตฺเต สพฺโพ สามี. อิทานิ “รญฺโญ ปุริสมาเนหี”ติ วุตฺเต ราชา ปุริสํ นิวตฺเตติ อญฺเญหิ สามีหิ. ปุริโส ราชานํ นิวตฺเตติ อญฺเญหิ เสหิ, เอวเมตสฺมึ อุภยโต พฺยวจฺฉินฺเน ยทิ ชหาติ. กามํ ชหาตุ. น ปนทฺธา ปุริสมตฺตสฺสานยนํ ภวติ. สาว เนสํ ยุตฺตตฺถตา. อถ วา ยทิ ปนีเม นปฺปชหิตฺวาวตฺตโน อตฺเถ ยุตฺตตฺถภาวมุปคจฺเฉยฺยุํ, พาฬฺหํ ยุตฺตํ, เอวํ หิ โลเก ทิสฺสติ. โกจิ ภิกฺขุ ทุติยํ ภิกฺขํ ลภิตฺวา น ปุพฺพํ ชหาติ. สญฺจโยว ชายตีติ.
“นนุ อโวจุมฺหา อุภินฺนมตฺถทฺวยสฺส วิชฺชมานตฺตา พหุวจนํ สิยา”ติ. วุตฺตํ, ตถาปิ น โทโส, กสฺมา, น ตาว ปฐมาพหุวจนํ ปาปุณาติ. น หิ ราชา ปฐมาสมตฺโถ, นาปิ ฉฏฺฅิพหุวจนํ. น หิ ปุริโส ฉฏฺฅิสมตฺโถติ. นนุ จ โส อภิหิโต อตฺโถ อนฺโตคธปาฏิปทิกตฺโถ ชาโต. สพฺเพสํปิ หิ กมฺมาทีนํ กมฺมาทิ-ภาววินิมุตฺโต ปุมิตฺถาทิภาโว วิย ลิงฺคตฺถภาโว สทา สนฺนิหิโต. ตสฺมา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมาพหุวจเนน ภวิตพฺพเมวาติ. ตนฺน สํฆา ตสฺเสกตฺตมตฺโถ. ตสฺมา อวยวสงฺขฺยาวิการิกา วิภตฺยุปฺปตฺติ น โหติ. “ยถา รุกฺขาทิสทฺทโต สาขาทิเภท-มเปกฺขิตฺวา พหุวจนานุปฺปตฺตี”ติ, เอวมเนน ยุตฺตตฺถคฺคหเณน ภินฺนตฺถานเมกตฺถี-ภาโว สมาสลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติ. “ภินฺนตฺถานเมกตฺถีภาโว สมาสลกฺขณนฺ”ติ เจ. นีลุปฺปลาทีสุ กถํ. นีลุปฺปลาทีนํ หิ สทฺทานํ คุณคุณีนํเยว ปกาสกตฺตา ตุลฺยา-ธิกรณตาว น สมฺภวตีติ, กุโต ยุตฺตตฺถตา ตปฺปฏิพทฺธสมาสสญฺญา วา. น หิ นีลาทิสทฺโท คุณีนํ ปฏิปาเทติ คุเณ นิรุฬฺหตฺตา. ตถา หิ “อุปฺปลสฺส นีลนฺ”-ติอาทีสุ นีลาทิสทฺเทน คุโณเยว วิญฺญายติ. อปิ จ อุปฺปลสฺเสติ เภทนิพนฺธน-ฉฏฺฅิโยคโต รุกฺขสฺส สาขาติอาทีสุ วิย วินาปิ วจเนน ภินฺนาธิกรณตา สุวิญฺเญยฺยาว.
คุณคุณีนญฺจเภโท. น จ นีลนฺติ วุตฺเต คุณิโน สมธิคโม สมฺภวตีติ นีลสทฺทสฺส คุณวาจกตา ยุตฺตา. นีลสทฺทาภิหิตสฺส หิ นีลสฺส คุณินิปติฏฺฅิตตฺตา ตทพฺยภิจรณโต จ สมธิคเต คุเณ คุณิโนปิ สมธิคโม โหติ. ธูเม สมธิคเต อคฺคิโน สมธิคโม วิย. นาปิ สกฺกา วตฺตุ๊ เอกกฺขเณเยว คุณคุณิโน สมธิคโม โหติ, น ตถา ธูมคฺคิโนติ. คุณคุณิโนปิ คหณกฺกมสมฺภวโต. ตถา หิ คุณึเยว คุโณติ น สกฺกา วตฺตุ๊ เอกสฺเสว คุณคุณิโวหาราภาวโต. น จาเนกตฺถสฺเสกกฺขเณ คหณํ ยุตฺตํ เอกสฺเสว วิญฺญาณสฺส ภินฺนารมฺมณคฺคหเณ อสมตฺถตฺตา. สมตฺถตฺเต สติ จ ภินฺนสภาวตฺตา.
เกจิ “สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสกกฺขเณ สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรนาปาถ-มาคจฺฉนฺตีติ วณฺเณนฺติ. เตสํ เต กิญฺจาปิ เอกกฺขเณเยว สมธิคตา, ตถาปิ เตเนวตฺตนิยํ สภาวเภทํ ปชหนฺติ. ยทิ หิ ปชเหยฺยุํ. น โส ภควา สพฺพญฺญู สิยา. เอวมจฺจนฺตภินฺนตฺถวาจกานํ นีลุปฺปลาทิสทฺทานํ ตุลฺยาธิกรณตาว น สมฺภวตีติ กุโต ยุตฺตตฺถตาติ. วุจฺจเต, อิห สทฺโท อตฺตโน อตฺถํ วทติ, เตน สมเวตญฺจ, ตถา หิ ลาขารตฺตํปิ รตฺตสทฺเทน วุจฺจติ, ตํ สมเวตํ สุตฺตํ, ตํ สมเวตาปิ ผลิกา. เอวํ นีลาทิสทฺโทปิ นีลตฺตาทิสงฺขาตํ นีลาทิสามญฺญํ วทติ, ตทธิฏฺฐานคุณํ. ตคฺคติฏฺฅิตทพฺพญฺจ. ตถา อุปฺปลาทิสทฺโทปิ อุปฺปลาทิสงฺขาตํ อุปฺปลาทิสามญฺญํ วทติ, ตทธิฏฺฐานทพฺพญฺจ. เอวญฺจ กตฺวา ชาติทพฺพปทตฺถิกานํปิ น โกจิ วิโรโธ สมฺภวติ.
เกจิหิยายชาติยากิสถูลาทิสณฺฐานเภเทนรสฺสทีฆาทิปฺปมาณเภเทนกาฬสามาทิวณฺณเภเทนจภินฺเนสุปิโคปิณฺเฑสุเอกาการสมเวตาพุทฺธิสญฺชายติ, ตุลฺยสณฺฐานาทีสุ ควสฺสกาทีสุ จ ภินฺนาการสมเวตา พุทฺธิ, สา ชาติ-คุณกิริยายทิจฺฉาสทฺเทหิ ปกาสียตีติ สมาจิกฺขนฺติ, ตญฺชาติ เตเยว ธุวมสํผุสนียนฺติ ทีเปนฺติ.
สามญฺญานามาติเกจิ. อากตีติ เกจิ. ปกตีติ เกจิ. วิปริณามธมฺโม วิปฺปยุตฺตสงฺขาโรติ เกจิ. ตถา ปวตฺตกฺขนฺธสนฺตาโนติ เกจิ. เมตฺตาทิวิสยสตฺต-ปณฺณตฺติ วิย อภินฺนาการสมเวตพุทฺธิวิสโย ปณฺณตฺติวิเสโสติ จ อาจริยา. ตตฺถ ปุริมวาทีนํ คาวาทิชาติสทฺเทน ปวตฺตนิมิตฺตมนเปกฺขิตฺวา ชาติเยวาภิธียติ, ปิณฺโฑ ตทนุคตตฺตา. นีลาทิคุณสทฺเทนปิ นีลตฺตาทิสงฺขาตา ชาติเยว, คุณทพฺพาทีนิ ตทนุคตตฺตา. “ปจติ ภุญฺชตี”ตฺยาทินาปิ กิริยาสทฺเทน ปากสามญฺญาทิสงฺขาตา ชาติเยว, อคฺคิอาลิมฺปนถาลฺยาโรปโนทกเสจนาทิกา ตทนุคตตฺตา. ผุสฺโสตฺยาทีหิ ยทิจฺฉาสทฺเทหิปิ ผุสฺสสามญฺญาทิสงฺขาตา ชาติเยว, พาลโกมาราทิเภเทน อนฺตมโส จิตฺตคตาทิเภเทน จ ภินฺนานิ ตทนุคตตฺตาติ วณฺเณนฺตานํ ยทิสทฺโท อตฺตโนเยวตฺถํ วเทยฺย, น เตนานุคตํ. เตสํ ตทนุคตสฺสาวจนโต “คาวมาเนหี”ติ วุตฺเต ชาติ-มตฺตสฺเสวานยนปฺปสงฺโค สิยา, น จ ชาตึ สมาเนตุ๊ สกฺกา. คาวมาเนหีติ วุตฺเต ปิณฺฑญฺจาเนนฺโต น วจนกโร สิยา. ยทา ปน เตนานุคตํปิ วทตีติ ปฏิญฺญาตา, ตทา เตสํ น โกจิ วิโรโธ. ยถา หิ ขีราทิสมเวตํ ชลาทิกํ ขีราทิรูปาปนฺนํ ขีราทิสทฺเทนาภิธียเต, เอวํ ชาติรูปาปนฺนเมเวตํ ทพฺพคุณาทิกํ เตน เตนาภิธียติ.
เกจิปนชาติสทฺทาทีหิทพฺพเมวาภิธียติ, อิตเร ตุ ตพฺพิเสสกา. ตถา คุฬสทฺเทนาวุจฺจมาโนปิ รโส สมนฺธกาเร ฅิตสฺส ชิวฺหายูปนีตมตฺเตปิ คุโฬยํ, นาญฺโญติ วิเสเสติ, เอวํ ชาตฺยาทโยปิ เตน เตนาวุจฺจมานาว ตํ ตํ ทพฺพํ วิเสสนฺตีติ อมฃฺฃิตฺถ. เตปิ ทพฺพานุคตตฺตา ชาตฺยาทีนํ เตน เตนาภิธานมิจฺฉนฺติ. อญฺญถา ปาโณ น หนฺตพฺโพติ วุตฺเต เอโกเยว ปาโณ น หนฺตพฺโพ สิยา, เนตเร. ตสฺมา เตสํปิ ตํ สมเวตํปิ สทฺโท วทตีติ วุจฺจมาเน น โกจิ วิโรโธ สิยา. เอวเมกสฺเสว สทฺทสฺส อตฺตโน อตฺถสฺส ตํ สมเวตสฺส จ ทีปนโต โหเตว นีลุปฺปลาทีนํ ตุลฺยาธิกรณตาติ โก นุ นีวาเรตา เตสํ ยุตฺตตฺถตาย เจว ตํนิสฺสิตสมาสสญฺญาย จ.
“นนุ จ โภ ตุลฺยาธิกรณภาโว วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว จ อตฺถโต สทฺทโต โจปปริกฺขียมาโน น นิชฺฌานกฺขโม. ตถา หิ อตฺถโต ตาวูปปริกฺขียมาโน น นิชฺฌานกฺขโม. นีลสทฺโท หิ นีลชาติมฺหิ วา วตฺเตยฺย, ตทนุคตคุณทพฺเพสุ วา. ตถุปฺปลสทฺโทปิ ทพฺเพ ชาติยํ วา. ตตฺถ ยทิ ตาว คุณชาติยา จ ทพฺพชาติยา จ ปริคฺคโห กโต ภเวยฺย, น วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว ภเวยฺย ชาติยา อนีลตฺตา. นาปิ ตุลฺยาธิกรณตา ทฺวินฺนํ ชาตีนํ คุณทพฺพานมธิกรณตฺตา. อถ คุณชาติยา อุปฺปลทพฺพสฺส จ ปริคฺคโห กโต ภเวยฺย, น วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว ภเวยฺย คุณคุณิโน วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวูปคมนโต. น จ คุณชาติยา คุณํ ถเปตฺวา ทพฺพสฺส วิเสสนํ ยุตฺตํ. นาปิ ตุลฺยาธิกรณตา ชาติทพฺพานมธิกรณสฺส อญฺญสฺสา-สมฺภวโต. อถ คุณสฺส ทพฺพชาติยา จ ปริคฺคโห กโต ภเวยฺย, สิยา ตุลฺยา-ธิกรณตา อุภินฺนํ ทพฺพสนฺนิสฺสิตตฺตา. วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว ปน น สมฺภวติ, อุภินฺนญฺเญว ทพฺพเภทํ ปฏิจฺจ ปวตฺตนโต, คุณชาตีนญฺจ ปโรปการาย สํวตฺตนโต. อถ คุณทพฺพานํ ปริคฺคโห กโต ภเวยฺย, สิยา วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว. น ตุลฺยาธิกรณตา คุณทพฺพานํ อญฺญสฺส อธิกรณสฺสาสมฺภวโต. อถาปิ นีลทพฺพสฺส อุปฺปลชาติยา จ ปริคฺคโห กโต ภเวยฺย. ภเวยฺย วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว. ตุลฺยา-ธิกรณตา ตุ น สมฺภวติ อุภินฺนมธิกรณสฺส อญฺญสฺสาภาวโต. อถาปิ สิยา ทฺวินฺนํ ทพฺพานํ ปริคฺคโห กโต, น วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว สมฺภวติ คุณคุณิโน วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวสมฺภวโต. นาปิ ตุลฺยาธิกรณตา ตพฺพินิมุตฺตสฺสญฺญสฺสาธิกรณสฺสา-ภาวโต. เอวํ ตาวตฺถโต วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว ตุลฺยาธิกรณภาโว จ น นิชฺฌานกฺขโมติ. สทฺทโตปิ น นิชฺฌานกฺขโม. กถํ. สทฺทสฺส หิ วิเสสนวิเสสิตพฺพ-ภาโว อตฺถกโต ภเวยฺย, นาตฺถกโต. น หิ สโก สทฺโท วิเสสนวิเสสิตพฺพ-ภาวมนุภวติ. อถ โข วิเสสนตฺเถ วตฺตมาโน วิเสสนํ, วิเสสิตพฺพตฺเถ วตฺตมาโน วิเสสิตพฺพนฺติ อตฺถทฺวาริกํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวมนุภวิตฺวา สโก ตุลฺยาธิกรณภาว-มนุภเวยฺย. อถ กิมตฺถํ วิเสสนํ วิเสสิตพฺพํ วา ปริคฺคเหตฺวา สทฺทสฺสตฺถทฺวาริโก วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว ภวตา ปริกปฺปิโต. ยทิ ตาว คุณทพฺพาภิเธยฺยสฺส, นตฺถิ คุณวตฺติโน ทพฺพวตฺติโน จ ตุลฺยาธิกรณตา. เอกวิภตฺติตา จ นตฺถิ ฉฏฺฅิ-สมฺภวโต “ปฏสฺส นีลนฺ”ติ ยถา. อถ ชาติคุณาภิธายกสฺส, เอวมปิ ชาติคุณานํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวาภาวโต ตทฺทีปกานํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว ทูรตรวตฺติ. ภินฺนาธิกรณตา จ วุตฺตนเยเนว สมฺภวติ. อถ คุณชาติทพฺพชาติวาจกสฺส, อุภินฺนํปิ ชาตีนํ ทูราปคโต วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว. ภินฺนาธิกรณภาโว จ ตาทิโสว. เอวํ สทฺทโตปิ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว ตุลฺยาธิกรณภาโว จ น นิชฺฌานกฺขโมติ. ตตฺเถวมุภินฺนํ สทฺทานํ ตุลฺยาธิกรณภาวํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวํ เจเก สํวณฺเณนฺติ. กถํ. อุปฺปลสทฺโท ปวตฺตมาโน สพฺพุปฺปลปริคฺคหรูเปน ปวตฺตติ. นีลสทฺโท ปวตฺตมาโน วิสิฏฺฐตฺตาว ปริคฺคหรูเปน ตํ ปริจฺฉินฺทตีติ เตน ธเน วิเสสนตา นีลสทฺทสฺส วิเสสิตพฺพภาโว จ อุปฺปลสทฺทสฺส สมฺภวติ, เอกสฺมึ จตฺเถ วตฺตนฺตีติ ตุลฺยาธิกรณตา สทฺทานนฺติ.
อญฺเญสมาจิกฺขนฺติฉฏฺฅิปริหารตฺถํอุโภปิทพฺเพ. ยํ รูปํ ทพฺเพ อุปสชฺชนิภูตํ ทพฺพปฺปวตฺตํ, ตเทว วิเสสนภาเวน นีลสทฺโท สงฺคณฺหาติ. ยถา สุกฺโก กณฺโหติ. ทพฺพวุตฺติโนปิ คุณมุเขน ทพฺพวจนโต คุณสทฺทาติ วุจฺจนฺติ. เอวมุปสงฺกนฺตทพฺโพปิ วิเสสนนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมา อตฺถทฺวาริโกว วิเสสนวิเสสิตพฺพ-ภาโวติ อญฺเญ มญฺญนฺติ. อุภยคุณทพฺเพ กิญฺจิเยวตฺถภาคํ สทฺโท คณฺหาติ. ยถา ทูรฏฺเฐ ทพฺพมตฺเต สมธิคเต วตฺตา ภวติ สมธิคโต เม โคโณ, น ตุ ชานามิ สุกฺโก กณฺโห เจ”ติ. เอวํ สนฺเตปิ ทพฺพสฺส คุณโยเค ทพฺเพกเทสปริคฺคาหิกา พุทฺธิ สญฺชายติ. เอวํ นีลสทฺโทปิ น นีลโยคมตฺตมุปาทาย วตฺตติ. น ตฺวเนนุปฺปลาทโย คหิตา, นาปิ ปริจฺจตฺตา. เอวมุปฺปลสทฺโทปิ ชาติโยคมตฺตมุปาทาย วตฺตติ. นีลาทโย คณฺหาติ. นาปิ ปริจฺจชติ วา. ตตฺเถวํ ภินฺนานิ อตฺถรูปานิ อิทมิติ สพฺพนาเมน ปรามสียมาเน อตฺเถ รูปา สุญฺญสมูหิโน วิย สมูเห สํสิเลสมาปชฺชนฺติ นีลฃฺจุปฺปลญฺเจทํ ทพฺพนฺติ. ตทา สทฺทเภทโต ภินฺนเมกํ ทพฺพํ วิเสสนวิเสสิตพฺพญฺจ โหติ อธิกรณญฺจ. ยถา เวหาเสน คจฺฉตีตีมสฺส วากฺยสฺสตฺโถ เฑตีตีมสฺส ปทตฺโถ ภวติ, เอวเมโส วากฺยตฺโถ สนฺโต สมาเส ปทตฺโถ ภวตีติ.
อภิธมฺมฏีกากาโรปิอิมเมวตฺถํเจตสิสมาธายาหวิเสสนวิเสสิตพฺพภาวโตวิเสสตฺถสามญฺญตฺถปริคฺคเหนสมาเนอตฺเถเภทาเภทยุตฺเตปวตฺติอนุมตาติตายานุมติยาตทนุรูปญฺจสิทฺโธเอโสโวหาโรติ. อญฺเญ มญฺญนฺติ อุภยรูเป-เยวตฺตนิ อตฺถา สนฺนิวิสนฺติ นีลฃฺจุปฺปลญฺเจทํ นีลุปฺปลมิติ. ยถา สุกฺโก กณฺโห จายํ มิโค สพโลติ. ยสฺมึ ตุภยคุเณ อตฺเถ อวิภาคมาปชฺชมานา สมุจฺฉิตา วิย อตฺถา ภวนฺติ. ตํ เตสมธิกรณนฺติ สทฺทตฺถเมโวปนิสฺสาย เภทาธิฏฺฐาโน โวหาโร สํปวตฺตติ. ยถา สิลาปุตฺตกสฺส สรีรนฺติ. สรีรรูปสฺส หิ ตสฺส สิลาปุตฺตกสทฺเทน อนภิธานํ, สิลาปุตฺตกรูปสฺส จ สรีรสทฺเทน, เอวํ นีลรูปสฺส ตสฺเสวตฺถสฺส อุปฺปลสทฺเทนานภิธานํ, อุปฺปลรูปสฺส จ นีลสทฺเทเนติ.
อญฺเญมญฺญนฺตินีลสทฺโท เจตฺถุปฺปลวุตฺติเยวาธิปฺเปโต, อุปฺปลสทฺโทปิ นีลวุตฺติเยว. พหโว หิ สทฺทา นีลาทโย จ อุปฺปลาทโย จ. เย เจตฺถ วิเสส-สทฺทา, เตปิ สพฺพกาลํ วิเสสสทฺทาว. เย จ สามญฺญสทฺทา, เตปิ สพฺพกาลํ สามญฺญสทฺทาว. ยถา คจฺฉตีเตฺยตํ นาม ปทเมกมาขฺยาตํ. คจฺฉโตติ จ เอโก กิตนฺโต อปโร รุฬฺหิสทฺโท, สติปิ วิเสสสทฺทตฺเต ปฏิปตฺตา สุติสามญฺญโต ตพฺพิสยํ พุทฺธึ นุปฺปาเทติ วินา อตฺถปฺปกรณสทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธน. ตถา หิ คจฺฉติ ปติฏฺฅิตนฺติ วุตฺเต สตฺตมฺยนฺตํ นามปทนฺติ วิญฺญายติ. คจฺฉติ ติสฺโสติ วุตฺเต ปนาขฺยาตปทนฺติ. ตถา คจฺฉโต หยโต ปติโตติ วุตฺเต กิตนฺโตติ วิญฺญายติ. คจฺฉโต ปณฺณปุปฺผานิ นิปตนฺตีติ วุตฺเต รุกฺขวาจโก รุฬฺหิสทฺโทติ. เอวมิหาปิ นีลนฺติ วุตฺเต สุติ สามญฺญโต นปฺปฏิปชฺชติ ปฏิปตฺตาวิเสสํ. ตตฺถุปฺปลสทฺโท ปยุชฺชมาโน นิยเมติ. โส ปนชฺฌาวาปนิยมานุวาทานมญฺญตรํปิ น กโรติ. อชฺฌาวาปํ ตาว น กโรติ วิสฏฺฐตฺถวุตฺติโนเยโวปาทานโต. นิยมํปิ น กโรติ ตสฺเสวานิยตตฺตา. อนุวาโทปิ น โหติ ตสฺเสวตฺถสฺส ปุนปฺปุนาธิคมาภาวา. ยตฺถ ปนานุวาโท, ตตฺถ โสเยวตฺโถ ปุนปฺปุนํ วิญฺญายติ. ยถา อินฺโท สกฺโก ปุรินฺทโทติ. เนห ตถา. ตสฺมา ปฏิปตฺติโนยํ สมฺโพธโนปาโยติ วิญฺเญยฺโยติ.
อญฺเญมญฺญนฺติ “นีลนฺตีทํ นูนาธิกภาวมนเปกฺขมานํ ปวตฺตนิมิตฺต-สามญฺญโต สพฺพตฺเถว ปวตฺตนสมตฺถํ วจนนฺตเรน วิสิฏฺเฐ วิสเย สนฺนิธียตี”ติ.
อญฺเญมญฺญนฺติ “ยเถว นีลสทฺโท นีลนิมิตฺตํ นีลตฺตํ คณฺหติ, ตถา สพฺเพปิ ตํนิสฺสเย จ ตํรูปาปนฺเน ทพฺพคุเณ สงฺคณฺหาติ, เอวมุปฺปลสทฺโทปิ ชาตึ วิย คุณํปิ ตนฺนิสฺสยํ ปกาเสติ, เต ปน ราชปุริโสติอาทโย วิย อญฺญ-มญฺญํ ปริจฺฉินฺทนฺตี”ติ. ภวเตฺววมพฺราหฺมณาทีนํ กถํ ยุตฺตตฺถตา, ยโต เต ปฏิลทฺธสมาสสญฺญา ภเวยฺยุํ. อพฺราหฺมโณติอาทีสุ หิ พฺราหฺมณาทิปทานํ เนตีมินา นิปาตปเทน อภิสมฺพนฺโธ น สมฺภวติ วิรุทฺธตฺตา, กุโต ยุตฺตตฺถตา, ตปฺปฏิพทฺธสมาสสญฺญา วา. ตถา หิ พฺราหฺมณาทิปเทน เทสกาลเภทานวจฺฉินฺนสฺส พฺราหฺมณาทิโน ปทตฺถสฺสาภิธานํ. น จ ตาทิสสฺส พฺราหฺมณาทิปทตฺถสฺส สามญฺเญนาภาวปฺปฏิปทานํ ยุตฺตํ. น หิ พฺราหฺมณาทิปทตฺโถ สพฺพทา สพฺพตฺถ นตฺถีติ สกฺกา สจฺจวาทินา วตฺตุ๊. อถาปิ สิยา พฺราหฺมณาทิปทตฺถมพฺราหฺมณาทีสุ พฺราหฺมณาทิสทฺโท น วทตีติ. ตทา ปน อสโต ปฏิเสธวิธานมยุตฺตํ, เอวํ ปทตฺถสฺส พฺราหฺมณาทิโน ปฏิเสเธน สมฺพนฺธาภาวา อสติ ยุตฺตตฺถภาเว กถํ สมาสสญฺญาติ.
ตตฺเถเกสํวณฺณนฺติ. ปรปฺปฏิปาทนตฺถํ สพฺพทา สทฺทปฺปโยโค. ยทิ ปรสฺส กทาจิ มิจฺฉาญาณมุปชาตํ ภเวยฺย อพฺราหฺมเณปิ กิริยาคุณสณฺฐานาทีหิ ตํสทิสมาคมฺม พฺราหฺมโณยมิติ, ตทา วตฺตาปฏิเสธํ วิทธาติ นายํ พฺราหฺมโณติ. น ปน อญฺญทา. ตโต สพฺเพเสฺวว ปฏิเสธวากฺเยสุ ปฏิเสธานุวาเทน ปฏิเสโธ วิธียติ ปรสฺส มิจฺฉาญาณํ สมาจิกฺขิตุ๊ โยภยา พฺราหฺมโณติ คหิโต, น โส ตเถเวติ. เอวญฺจ กตฺวา อพฺราหฺมณตฺเต วิญฺญาเตปิ ตสฺมึ พฺราหฺมณสฺสุติปฺปโยโค วตฺตุโน อุปฺปชฺชติ, ยโต ปเรนายํ พฺราหฺมโณติ คหิโต. ตทนุวาโท จ ปฏิเสธ-วิธานาย วตฺตุนา กรียติ. อโต ปราธิปฺปาเยน ยุตฺโตว วตฺตุโน ตตฺราพฺราหฺมเณปิ พฺราหฺมณสฺสุติปฺปโยโค. ตเทวํ ปเรน อพฺราหฺมโณปิ พฺราหฺมโณติ คหิโต, ตสฺมึ ปราธิปฺปาเยน พฺราหฺมณสฺสุติปฺปโยคํ กตฺวา วตฺตา ปรสฺส มิจฺฉาญาณํ สมาจิกฺขิตุ๊ ปฏิเสธํ วิทธาตีติ อโต ภวเตฺยว ปฏิเสธิตพฺพปฏิเสธวาจีนํ ยุตฺตตฺถตา, ยโต เต ปฏิลทฺธสมาสสญฺญา ภเวยฺยุนฺติ. ยทิ ปน ปเรน อพฺราหฺมเณ พฺราหฺมณสฺสุติปฺยุตตา ภเวยฺย. อิตเรน ตสฺสตฺเถ ปฏิสิทฺเธ อพฺราหฺมโณปิ พฺราหฺมโณ ภเวยฺย. อถ จ ปนาพฺราหฺมโณติ พฺราหฺมณสทิสาทิเกเยว นิรุฬฺโห. ตสฺมา ยถา คยฺหมาเนน วิรุชฺฌติ, ตถา คเหตพฺพํ.
อยเมตฺถสุนฺทรตโรวินิจฺฉโย, พฺราหฺมณสทฺทสฺส พฺราหฺมณพฺราหฺมณสทิส-พฺราหฺมณาทิภาวสมาจิกฺขนํ น วาจนิกํ. อถ โข สภาวปสิทฺธํ. สมุทาเย หิ ปวตฺโต สทฺโท อวยเวปิ ทิสฺสติ “รุกฺขํ ฉินฺทติ, ปโฏ ทฑฺโฒ”ติ ยถา. เอวํ “ตโปสุติ จ โยนิ จ เอตํ พฺราหฺมณการณนฺ”ติ วุตฺเตสุ พฺราหฺมณการเณสุ ปวตฺตมาโน พฺราหฺมณสทฺโท ยตฺเถโกปิ สมฺภวติ, ตตฺถาปิ สํปวตฺตติ. ตถา ตทภาวตพฺพิรหาทีสุ จ. อเนกวิธํ หิ สทฺทานมตฺเถ ปวตฺตินิมิตฺตํ. โกจิ ตปฺผลตฺตา ตพฺโพหารํ ลภติ “อุปฺปนฺนํ โหติ ปฐมชฺฌานํ ปถวีกสิณนฺ”ติอาทีสุ. โกจิ ผลวเสน ตพฺโพหารํ ลภติ “เสมฺโห คโฬ”ตฺยาทีสุ. โกจิ ฐานวเสน “มญฺจา โฆสนฺ”ตีตฺยาทีสุ. โกจิ สณฺฐานาทีหิ ตํสทิสตฺตา “สีโหยํ ปุริโส”ตฺยาทีสุ. โกจิ คุณวเสน “นีโลยํ ปโฏ”ตฺยาทีสุ. โกจิ ตทฺธมฺมวเสน “สสวิสาณนฺ”ติอาทีสุ. เอวมเนกวิธํ ปวตฺติ-นิมิตฺตมาคมฺม พฺราหฺมณสทฺทสฺส ยถาวุตฺตตฺเถสุ ปวตฺติสพฺภาวา สภาวปฺปสิทฺธมสฺส ตทตฺถปริทีปนํ. สภาวปฺปสิทฺธนฺติ เจ. กึ นิปาโต กริสฺสติ. ยโต ตทตฺถาวิกรณตฺถํ ปยุชฺเชยฺย, อโต นิปาตปฺปโยโคเยวานตฺถโกติ, ตนฺน เตน ตทตฺถานมุปลพฺภนโต. ยถา สมนฺธกาเร ปฏาทิทสฺสนํ ปทีปนิมิตฺตํ, ตถา ตทตฺถาธิคโม นิปาตเหตุโก. ตโตธิปฺเปตสฺสตฺถสฺสาวิกรณตฺถํ สทิสาทิวาจโก เนติ นิปาโต ปยุชฺชติ. น จ พฺราหฺมโณติ วุตฺเต สพฺพสงฺคโห โหติ.
พฺราหฺมณสทฺโท หิ เกวโล พฺราหฺมณตฺเถเยว ปากโฏ, ภูสทฺโท วิย สตฺตายํ. อญฺเญน สมฺพนฺเธ สติ อิตเรสํ วิสุ๊ วจนสมตฺถตา, น เกวลสฺส. ภูสทฺทสฺเสวานฺวภิยาทิโยเค อนุภวนาภิภาวนทีนํ. พฺราหฺมณสทฺทสฺส เจว นนิปาตสฺส จ สพฺเพสํปิ สทิสาทีนํ ปฏิปาทเน สมตฺถตา, กถมพฺราหฺมโณติ วุตฺเต สทิสาทีน-มญฺญตรสฺส สมธิคโมติ ปกรณาทิวเสน. ปกรณสํโยควิปฺปโยคสาหจริยวิโรธกาลตฺถาทิ-วเสน หิ สามญฺญสทฺทานมตฺถวิเสสปฺปฏิปตฺติ.
ปกรณวเสน ตาว ทานสาลายํ ฐตฺวา “อสฺเส อาเนหี”ติ วุตฺเต “ทลิทฺโท”ติ วิญฺญายติ, สงฺคามฏฺฐาเน “หโย”ติ. สํโยควเสน “สวจฺฉํ เธนุมาเนหี”ติ วุตฺเต “คาวี”ติ วิญฺญายติ, น วฬวา. วิปฺปโยควเสน “อวจฺฉํ เธนุมาเนหี”ติ วุตฺเต “วฬวา”ติ วิญฺญายติ, น คาวี. สาหจริยวเสน “สาริปุตฺตโมคฺคลานา”ติ วุตฺเต “สาริปุตโตติ ธมฺมเสนาปตี”ติ วิญฺญายติ, น หตฺถโก สาริปุตฺโต. วิโรธวเสน “กุสลากุสลนฺ”ติ วุตฺเต กุสลนฺติ อิฏฺฐวิปากธมฺโมว วิญฺญายติ, น เฉโก โกจิ. กาลวเสน “ปาโต ปีตา”ติ วุตฺเต “ยาคู”ติ วิญฺญายติ, น วณฺโณ. อตฺถวเสน “สีโห คายตี”ติ วุตฺเต “เอวํนามโก ปุริโส”ติ วิญฺญายติ, น มิคราชา. อยเมวาจริยสฺส อธิปฺปาโย.
“อุเภ ตปฺปุริสา”ตีมสฺส หิ กมฺมธารยทิคุภูเต วิสเย ทสฺเสนฺโต “อพฺราหฺมโณ”-ตฺยาทีนิ ทสฺเสติ. “สสวิสาณํ, อุทุมฺพรปุปฺผํ, ขํปุปฺผํ, วฃฺฌาปุตฺโต”ตฺยาทีนํ กถํ ยุตฺตตฺถตา, ยโต เต ปฏิลทฺธสมาสสญฺญา ภเวยฺยุํ, น หิ สสาทีนํ วิสาณาทีหิ สมฺพนฺโธ สมฺภวติ, ตทา วิภตฺยุปฺปตฺติเยว น สมฺภวติ, กุโต สมาสจินฺตา, น หิ วิสาณาทีนมตฺโถ สมฺภวติ, ยโต ลิงฺคตฺถาทิมเปกฺขิตฺวา วิภตฺยุปฺปตฺติ สิยาติ. ตนฺน, ‘กุสลา รูปํ จกฺขุมา”ตฺยาทีนิ วิย อญฺญมญฺญํ สมฺพนฺธรหิตานิปิ วากฺยา-วยวคเตน ปทตฺเถน สาตฺถกานิ ปทานิ ภวนฺติ. น หิ สสาทีหิ สมฺพนฺธาภาเวปิ วิสาณาทิสทฺทานมตฺถสุญฺญตา สมฺภวติ. วิสาณาทิสทฺทาภิเธยฺยสฺสตฺถสฺส ปจฺจกฺขํ สมธิคนฺตพฺพโต. เอวํ วิภตฺยุปฺปตฺติสมฺภเวปิ สมฺพนฺธาภาวโต สสาทีนํ วิสาณาทีหิ สมาสสญฺญา น สมฺภวตีติ. ตํปิ น นิชฺฌานกฺขมํ. ยทิ หิ ปรสฺส สสวิสาณ-มตฺถีติ มิจฺฉาญาณมุปชาตํ ภเวยฺย. ตทา ตนฺนิทสฺเสตุ๊ “สสวิสาณํ นตฺถี”ติ ปฏิเสธวิธานาย วตฺตุโน ปโยโค สผโล ภเวยฺย, นาญฺญถา. ยทา เจวํ ปราธิปฺ-ปาเยน สสวิสาณมตฺถีติ. ตเทวารพฺภ วทตา ปฏิเสโธ วิธียตีติ กถํ ปราธิปฺ-ปาเยน สสวิสาณมิติ สมฺพนฺโธ น ภเวยฺย. ยสฺส จ สสสฺส วิสาณมตฺถีติ กปฺปนา, โส สสวิสาณมิติ สมาสํปิ กเรยฺย. อโต ตทธิปฺปาเยน สสวิสาณมิติ ปโยคํ กตฺวา นตฺถีติ ปโยโค ปฏิเสธวิธานาย วทโต อุปยุชฺชตีติ กถมยุตฺตตฺถตาติ. ภวเตฺววํ, ยทา ตุ สสวิสาณสทิสเมตนฺติ ปโยโค. ตทา กถํ ยุตฺตตฺถตาติ. ตทาปิ วิสาณาภาเวปิ วิสาณสฺสุติปฺปวตฺตนโต น โกจิ วิโรโธ. สกฺกา หิ วิสาณาภาเวปิ วิสาณธมฺมตฺตา วิสาณสทฺเทน วตฺตุ๊. อโถ วิสาณาภาเวน สสสฺส สมฺพนฺโธ-ปลพฺภนโต ภวเตฺวว ยุตฺตตฺถตา. เตน จ สสวิสาณาภาวสทิสเมตนฺติ ปทตฺโถ สมฺภวตีติ. ภวเตฺววํ, ทฺวนฺทสมาเส กถํ. อญฺญตฺถ หิ ปุพฺพุตฺตรญฺญปทตฺถสฺส วิเสสิตพฺพสฺส สมธิคมสมฺภวา อุตฺตรปุพฺพสฺส ปทตฺถสฺส จ วิเสสกตฺตา ยุตฺโต-เวกตฺถีภาโว. อุภยปทตฺถปฺปธาเน ปน ทฺวนฺเท กถเมกตฺถีภาโว สิยาติ. เอกกฺ-ขเณเยวตฺถสฺสาธารภาวโต. ยถา ปฏาทิสทฺเทสฺวเนกกฺขราปิ เอกกฺขเณเยว อตฺถสฺสา-ธารภาวมุปยนฺตีติ เอกตฺถา ภวนฺติ, เอวมเนกานิปิ ปทานิ เอกกฺขเณเยว อตฺถสฺสาธารภาวโต เอกตฺถาเนว โหนฺติ. เอกกฺขเณเยว อตฺถสฺสาธารภาวมุปยนฺตีติ เจ, สุขทุกฺขนฺติอาทีสุ อจฺจนฺตวิรุทฺธตฺเถสุ สุขสทฺทสฺเสเวกกฺขเณ สุขทุกฺขานมาธาร-ภาโว ภเวยฺย, เอวมิตเรสํปิ, ตถา สทฺธาปญฺญนฺติอาทีสุ พฺราหฺมณกญฺญาติอาทีสุ วิย ‘กมฺมธารยสญฺเญ เจ’ติ ปุมพฺยปเทโส จ ปาปุณาตีติ.
กึภวโตสุขทุกฺขนฺติอาทีเสฺววานุโรโธ, น ปน ควสฺสกนฺติอาทีสุ. ยทิ ควสฺสกนฺติอาทีสุ ‘คมนโต โค, อภิณฺหมสนโต อสฺโส’ติเอวมาทึ ปวตฺตินิมิตฺต-มเปกฺขิตฺวา ‘โค’ อสฺโส’ติเอวมาทิสทฺทานํ ปวตฺตนโต คมนสฺส จ อสฺสทพฺเพ อภิณฺหมสนสฺส จ โคทพฺเพ สมฺภวโต เตสมตฺถทฺวยสฺสาธารภาเว น โกจิ วิโรโธติ เจ. สุขทุกฺขาทิสทฺทานํปิ สุฏฺฅุ๊ ขนติ กุจฺฉิตํ ขมติจฺเจวมาทึ ปวตฺติ-นิมิตฺตมเปกฺขิตฺวา ปวตฺตตฺตา สุขสฺส จ สงฺขารทุกฺขโต เจว วิปริณามทุกฺขโต จ อตฺตสุญฺญโต จ กุจฺฉิตขํภาวสฺส สุเข ทุกฺเขน สุขสฺส จ ขญฺญมานตฺตา สุฏฺฅุ๊ ขนนสภาวสฺส ทุกฺเข สมฺภวโต เตสํปิ ทฺวินฺนมตฺถานมาธารภาเว น โกจิ วิโรโธ. สทฺธาปญฺญนฺติอาทีสุ ปนายํ นทีสทฺโท วีณาสทฺโทตฺยาทีสุ วิย ปุม-พฺยปเทโสว น โหตีติ น โกจิ วิโรโธ. ทฺวิปเท สติ ตุลฺยาธิกรเณ กมฺม-ธารยสญฺญาย วุตฺตตฺตา นทีสทฺโทตฺยาทีสุ ทฺวิปทตฺเต ตุลฺยาธิกรณตฺตาภาวโต ตุลฺยาธิกรณตฺเต จ ทฺวิปทตฺตาภาวโต กมฺมธารยสญฺญาว น โหตีติ ‘กมฺมธารย-สญฺเญ เจ’ติ ปุมพฺยปเทสสฺเสว ปสงฺคาภาโวติ เจ. “กสฺมา ภวํ เตน จกฺขุนา สทฺธาปญฺญนฺ”ติอาทีนิปิ น สมเวกฺขติ. ตตฺถาปิ หิ ทฺวิปทตฺเต ตุลฺยาธิกรณตฺตา น สมฺภวตีติ. เอวมปิ สทฺทปุพฺพาปริยโต อตฺถปุพฺพาปริยํ สิยา ยถา “ควสฺสกนฺ”ติ. เอตฺถ หิ สทฺทปุพฺพาปริยํ สมฺภวติ, เอวมตฺถปุพฺพาปริยมฺปิ สิยา. ตโต กินฺติ เจ. พหุวจนานุปปตฺติ. ควสฺสกนฺติ เอตฺถ หิ โคสทฺโท อตฺตโน อตฺถมาวิกตฺวา นิวตฺตติ. อสฺสสทฺโท วูปติฏฺฐติ. เอวนฺเต สเมกตฺถตฺตา พหุวจนา-นุปปตฺติ. ตถา เอกสฺสตฺถาธิกรณสฺเสกกฺขเณเยวาธารภาโวปิ น สมฺภวตีติ.
ยํตาววุตฺตํ “พหุวจนานุปปตฺตี”ติ. ตนฺน สมาเส สมุทายโต. อเนกกฺขรสมูโห วิย หิ ปทมเนกปทสมูโห สมาสปทนฺติ. ตสฺส ปทสฺสตฺถพหุตาย โหเตว พหุวจนํ. สมุทายโต สิทฺธมิติ เจ. ตนฺน สมาเส สมุทายสฺเสกตฺถตฺตา. เอกตฺโถ หิ สมุทาโย. ตํ ยถา “ยูถํ สตํ วนํ เสนา ปนฺติ สงฺคโณ ฆโฏ”ติ. ตนฺน เตสเมกสฺเสวตฺถทฺวยาธิกรณโต. โคสทฺโทปิ หิ ควสฺสตฺเถ ทีเปติ. ตถา อสฺสสทฺโทปิ. “เอโกเยวตฺถทฺวยมาวิกโรตี”ติ เจ. “ควสฺสกมาเนหี”ติ วุตฺเต จตุนฺนํ-เยวานยนํ สิยาติ. ตนฺน เยนตฺถทฺวเยนตฺถทฺวยํ โคสทฺโท วิทธาตีติ วุตฺตํ. เตเนวตฺถทฺวเยนีตโรปิ อตฺถทฺวยมภิธายตีติ. เอวมปิ อญฺญวาจเกน อญฺญสฺส วจนํ สิยา. อญฺญวาจเกน หิ โคสทฺเทน อญฺญสฺส อสฺสทพฺพสฺส วจนํ สิยา, ตถา อสฺสสทฺเทนาติ. ตนฺน ตุลฺยาธิกรณตฺตา สกตฺถาภิธานํ.
ยถาหิโคปิณฺเฑคมนํปวตฺติการณมาคมฺมโคสทฺโท ปวตฺตติ, ตถา อสฺสทพฺเพปิ ตสฺเสว คมนสฺส สมฺภาวา. ยถา อสฺสปิณฺเฑ อภิณฺหมสนมาคมฺม อสฺสสทฺโท ปวตฺตติ, ตถา โคปิณฺเฑปิ ตสฺเสวมภิณฺหมสนสฺส สมฺภวาติ. การณญฺ-จาคมฺม อตฺเถ สทฺทสนฺนิเวโสติ. น เกวลํ โภ การณเมว เหตุ, อถ โข ทสฺสนํปิ. ทสฺสนํ การณมิติ เจ. อุมฺมีเลตฺวา ภวํ จกฺขูนิ ปสฺสตุ โคปิณฺเฑ จ อสฺสสทฺทํ, อสฺสทพฺเพ จ โคสทฺทํ. โก นุ นีวาเรตา ภวโต ทสฺสนสฺส. น เว โลโก สมธิคโม, น หิ โลเก “คาวมาเนหี”ติ วุตฺเต อสฺสสฺสานยนํ ภวติ, อสฺสมาเนหีติ วุตฺเต คาวสฺส. ตพฺพิสยญฺเจตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. ทฺวนฺทวิสยเมว หิ เตสมตฺถทฺวยปริทีปนํ. ยถา จนฺทกนฺตมณิ น สพฺพทาวูทกมภินิมฺมาติ, อถ โข ยทา จนฺทกิรณสมากิณฺณํ, ตทาเยว, ตถา ภูสทฺโท อนุภวาภิภวปภวาทิเก อตฺเถ ทีเปนฺโต อนฺวภิปาทีหิ ยุตฺโตว ทีเปติ, น สพฺพตฺถ. ตถา สาลิพีชํ ถลชลานิลานลาทิโยเคเยวงฺกุรมุปฺปาเทติ, น สพฺพตฺถ. เอวํ ควาทีนมตฺถทฺวย-ปริทีปนํ ทฺวนฺทวิสยเมวาติ ทฏฺฐพฺพํ. ยทิ โคสทฺเท อสฺสตฺโถ อสฺสสทฺเท จ ควตฺโถ, ‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’ติ เตสมญฺญตรสฺสาปฺปโยโค สิยา. ยถา วาสิฏฺฐา-ทีสฺวปจฺจาทีนํ. อวุตฺตตฺตา โคสทฺเทนสฺสตฺถสฺส อสฺสสทฺโท ปยุชฺชติ, ตเถวีตโรติ.
“นนฺวิทานิเยว วุตฺตํ โคสทฺเทนสฺสตฺโถปิ วิญฺญายติ, อสฺสสทฺเทน จ ควตฺโถปี”ติ. “สจฺจมิทํปิ วุตฺตํ จนฺทกนฺตมณิอาทโย วิย ทฺวนฺทฏฺฐาวตฺถทฺวยํ ทีเปนฺตี”ติ. ตสฺมา สหภูตาว อญฺญมญฺญตฺถมาวิกโรนฺติ, น วิสุ๊ ฅิตาติ. อถ วา ทฺวิธา สทฺทปฺปวตฺติ อตฺตโน อตฺเถ ตํสทิเส จ. ตํ ยถา สีหสทฺโท อตฺตโน อตฺเถ มิคาธิเป วตฺตติ “สีโห ภิกฺขเว มิคราชา”ติอาทีสุ. ตํสทิเส “สีโหยํ ปุริโส”ตฺยาทีสุ. เอวมิหาปิ โคสทฺโท อตฺตโน อตฺเถ โคปิณฺเฑ วตฺตติ ตํสทิเส จ, เอวมิตโรปิ. ตตฺถ คาโวติ วุตฺเต สนฺเทโห สิยา “กิมิเม คาโวเยว, อถ ควสฺสกา”ติ. ตสฺมา สนฺเทหาปคมตฺถํ สทฺทนฺตรปฺปโยโคติ. “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารยสฺส วิหิตตฺตา ตปฺปสงฺโค”ติ เจ. น ปุพฺพปเทนตฺตโน อตฺถสฺส เจว ตํสทิสสฺส จ คหิตตฺตา อิตเรน ตํสทิสสฺเสว ปกาสียมานตฺตา. ตสฺสปิ อตฺถทฺวยปฺปกาสเน สมตฺถตา โหเตว. “เตนตฺถทฺวยปฺปกาสนนฺ”ติ เจ. ตนฺน วินา ปกาสกํ ปกาสียมานสฺส ปกาสเน ปโยชนาภาวาติ.
“นนุ จ ‘ปุพฺพปเทนตฺตโน อตฺถสฺส เจว ตํสทิสสฺส จ คหิตตฺตา’ติ น ยุตฺตํ, น เหโกเยว สทฺโท อตฺตโน อตฺถสฺส จ ตํสทิสสฺส จาวิกรเณ สมตฺโถ”ติ. สจฺจมิธ ปเนกเสสนิทฺเทโส ภินฺนสตฺติสมเวโต วา ‘เสโต ธาวตี’ติ ยถา. อนเปกฺขิตปฺปวตฺตินิมิตฺตํ สรูปมตฺตเมว วา ปฏิจฺจ นิทเทโส, ปทีปนฺยาโย วา สนฺนิสฺสิโต. ยถา นาม ปทีโป เอกกฺขเณ ตมํ วินาเสติ, อาโลกญฺจ ทสฺเสติ, วตฺติญฺจ ฌาเปติ, เอวเมกกฺขเณ เอโกเยวาเนกตฺถํ ทีเปติ. น เจวํ สกฺกา วตฺตุ๊ เอกสฺเสวตฺถทฺวยาวิกรเณ สมตฺถตฺตา อลํ สทฺทนฺตรคฺคหเณนาติ, สนฺเทหาปคมนตฺถํ สทฺทนฺตรคฺคหณโต.
กถินทุสฺสนฺติอาทีนิ ตตฺโถทาหรณานิ. ตตฺถ จ กถินทุสฺสนฺติ กถิน-สทฺทโต จตุตฺเถกวจนํ กตฺวา ทุสฺสสทฺทโต จ ปฐเมกวจนํ กตฺวา “กถินสฺส ทุสฺสนฺ”ติ อตฺเถ อิทญฺจาธิกิจฺจ “อุเภ ตปฺปุริสา”ติ จ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ จ สมาสํ กตฺวา เตเนว ตปฺปุริสสญฺญํ กตฺวา อิมินา ยุตฺตตฺถนามตฺตา สมาสสญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปญฺจ “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺเส”ติ ปกติภาวญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามตฺตญฺจ “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ตฺยธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงเค วุตฺตนเยน ปฐเมกวจนํ ตสฺส จ “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ วตฺตมาเน “สินฺ”ติ อมาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตสฺสทิสเมว.
ชีวิตินฺทฺริยนฺติ “ชีวิตญฺจ ตํ อินฺทฺริยญฺเจ”ติ อตฺเถ อิทเมวาธิกิจฺจ “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สมาสํ กตฺวา เตเนว กมฺมธารยสญฺญญฺจ ยุตฺตตฺ-ถตฺตาเนน สมาสสญฺญํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สมณพฺราหฺมณาติ “สมโณ จ พฺราหฺมโณ จา”ติ อตฺเถ อิทเมวาธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสาทิเก กตฺวา สมาสนฺตโตปิ ปฐมา-พหุวจนญฺจ “อโต เนน, โส วา”ตฺยธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺสา-การาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๑๗] เตสํ วิภตฺติโย โลปา จ
กิมตฺถมิทํ. “เตสํ ยุตฺตตฺถานํ สมาสานํ วิภตฺติโย โลปา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อนุวตฺตมาเนปีห สมาสคฺคหเณ เตสํคหณกรเณ ปโยชนญฺจ จคฺคหณผลญฺจ สยเมว วกฺขติ. “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วุตฺตํ.
“อถ โก โส โลโป”ติ. อทสฺสนํ. “อทสฺสนํ โลโป”ติ เจ. “โภ เทว, โภ ยกฺเข’ตฺยาทีสุ ปุพฺพสราทสฺสนสมฺภวา ‘ทีฆนฺ’ติ จ ปรสราทสฺสนสมฺภวา ‘ปุพฺโพ เจ’ติ จ ทีฆํ สิยา”ติ. น โข มยเมวํ วกฺขาม “อทสฺสนมตฺตํ โลโป”ติ. อถ โข สโต อทสฺสนํ โลโป. น จ ตตฺถ สโต อทสฺสนํ สมฺภวติ, สโต อทสฺสนํ โลโปติ เจ. กถํ สโต อทสฺสนํ สมฺภวติ. น หิ เทว สเตนาปิ สโต สทฺทสฺสาทสฺสนํ กาตุ๊ สกฺกา. อถาปิ สิยา สโต สทฺทสฺส วิทฺธํสนธมฺมตฺตา สิยาวาทสฺสนนฺติ, ตํปิ น ตทา สพฺเพสํปิ โลปสมฺภวา, ตสฺสา จาเหตุกตฺตา. ตสฺมา โลปวิธานญฺเจว น สมฺภวตีติ. วุจฺจเต.
ยถาเทวาทิปฺปฏิพิมฺเพปุปฺผาทิสกฺการํกตฺวาวตฺตาโรภวนฺติ “เทวา เม สกฺกตา”ติ. ภวติ จ เตน เตสํ พุทฺธิ. คุฬกีฬํ กีฬนฺโต เอกํ คุฬํ คิลิตฺวา เอกญฺจ นิคฺคูหิตฺวา ปุน “ปสฺสนฺตุ โภนฺโต, คิลิตํ เม คุฬํ นาภิโต นีหริตฺวา ทสฺเสมี”ติ วตฺวา นาภิโต ตํ นีหริตํ วิย กตฺวา นิคฺคูหิตเมว ทสฺเสติ. อเวติ จ ตํ โลโก “อจฺฉริยํ โภ คิลิตํ คุฬํ นาม นาภิโต นีหริตฺวา ทสฺเสตี”ติ. เอวํ สทฺทปฺปติรูปกํ กิญฺจิ วิคฺคหวากฺยํ วิกปฺเปตฺวา วิภตฺติโลเปนาภิสงฺขเต ตสฺมึ สมาสวากฺยมภิสงฺขตนฺติ วทนฺติ. ภวติ จ เตน เตสมตฺถปฺปฏิปตฺติ. วิคฺคหวากฺเย จ ตปฺปติรูปเก วิภตฺติโลปํ กตฺวา ปุน ลุตฺตวิภตฺติกมิทนฺติ สมาสปทํ ทสฺเสนฺติ. อเวติ จ ตํ โลโก “ลุตฺตวิภตฺติกเมตํ สมาสปทนฺ”ติ.
สมฺมุติกถาเหสาโลกสงฺเกตสิทฺธิ. โลกปฺปสิทฺเธ จตฺเถ โลโกว ปมาณํ. วุตฺตํ หิ “สงฺเกตวจนํ สจฺจํ โลกสมฺมุติการณนฺ”ติ. น หิ ปรมตฺถโต โคปติรูปกํ หนฺตฺวา โคฆาตโก โหตีติ. กถินทุสฺสํ, อาคนฺตุกภตฺตนฺติ อุทาหรณานิ. ตานิ เหฏฐา วุตฺตาเนว. วาสิฏฺโฐ, เวนเตยฺโยติ เตสํคหณผลานิ.
ตตฺถวาสิฏฺโฐติ วสิฏฺฐสทฺทโต “วสิฏฺฐสฺส อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อปจฺจสทฺทสฺส จาปฺปโยคํ “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ตฺเยตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ จ ณโลปํ “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ วุทฺธึ “สรโลโปมาเทส-ปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ ปรสรสฺส ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน ตทฺธิตตฺตา นามตฺตํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เวนเตยฺโยติ วินตาสทฺทโต “วินตาย อปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ วตฺตมาเน “เณยฺโย กตฺติกาทีหี”ติ เณยฺยปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “จคฺคหณมวธารณตฺถนฺ”ติ-อาทิมาห. ตตฺถ จ อวธารณํ นาม กตฺถจิ อิธ วิธานสฺส นิวตฺตนํ.
ปภงฺกโรตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปภงฺกโรติ ปภสทฺทูปปทสฺส กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ปภสทฺทโต ทุติเยกวจนํ กตฺวา ธาตุสทฺทโต “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทิกํ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ วตฺตมาเน “อมาทโย ปรปเทภี”ติ “ปภํ กโรตี”ตฺยตฺเถ สมาเส กเต อิมินา วิภตฺติโลเป สมฺปตฺเต อิเธว จคฺคหเณน ตสฺมึ ปฏิสิทฺเธ กเต รูปํ. อมตนฺทโทติ ทท=ทาเนตีมสฺส รูปํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๓๑๘] ปกตี จสฺส สรนฺตสฺส
กิมตฺถมิทํ. “ลุตฺตาสุ วิภตฺตีสุ อสฺส สมาสปทสฺส สรนฺตสฺส ปกติรูปานิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตโต วิภตฺติคฺคหณญฺเจว โลปคฺคหณญฺจ “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา สตฺตมฺยนฺตวเสเนหานุวตฺตเต. เตน “ลุตฺตาสุ วิภตฺตีสุ อสฺส สรนฺตสฺส ปกติรูปานิ โหนฺตี”ติ อตฺโถ. วิคฺคโห สุวิญฺเญยฺโยว.
จกฺขุโสตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ จกฺขุโสตนฺติ “จกฺขุ จ โสตญฺจา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ทฺวนฺทสมาสาทิกํ กตฺวา สมาสกรณโต ปุพฺเพ โสตสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา นปุํสกตฺตา สิโน อมาเทสญฺจ กตฺวา “สรโลโป-มาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส จ โลปํ ปุพฺพกฺขรสฺส จ ปรํ อุปนีตตฺตา เอวํ วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต จกฺขุโสตนฺติ รูปปฺปสงฺเค อิมินา ปกติ-ภาเวน ลุตฺตสรมาเนตฺวา จกฺขุโสตสทฺทโต “โส นปุํสกลิงฺโค, ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ตถา ทฺวนฺเท ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนญฺเจ”ติ นปุํสกลิงฺคตฺตเมกตฺตญฺจ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
มุขนาสิกนฺติ “มุขญฺจ นาสิกา เจ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ทฺวนฺทสมาสาทิเก กเต รูปํ. ราชปุตฺโตติ “รญฺโญ ปุตฺโต”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ตปฺปุริสสมาสาทิเก กตฺวา สมาสกรณโต ปุพฺเพ ราชสทฺทโต ฉฏฺเฐกวจนํ กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ตฺยธิกิจฺจ “ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส”ติ สวิภตฺติสฺส ราชสทฺทสฺส รญฺโญตฺยาเทสสฺส กตตฺตา ปุตฺตสทฺทโต สิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ ปุพฺพกฺขรสฺส จ ปรมุปนีตตฺตา ตทนุรูเป สมฺปตฺเต ลุตฺตวิภตฺติกานํ อเนน ปกติภาวํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยา-ทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว.
“นนฺวสติปีมสฺมึ มหิรุหาภาเว ฉายาภาโว วิย ตํนิมิตฺเต วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต เนมิตฺตกสฺส โลปาทิโน. วินาว โยเคนาภาโว สมฺปชฺชตีติ น วตฺตพฺพเมวีทนฺติ. ตนฺน, นิมิตฺตาภาเวปิ เนมิตฺตกสฺสาภาเว นิยมาภาวโต. ทิสฺสติ หิ โลเก นิมิตฺตสฺส จนฺทกนฺตมณิยาทิโน อภาเวปิ เนมิตฺตกสฺส ชลาทิโน ภาโว. เอวํ นิยมาภาเว สงฺกา สิยา ตํนิมิตฺเต วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต เนมิตฺตกสฺส โลปาทิโน อภาโว ภเวยฺย, น ภเวยฺยาติ. ตสฺมา ตทปคมนตฺถสฺส วจนนฺติ. ตทตฺถํปิ น วตฺตพฺพํ. ปโยควเสน นิยโม ภวิสฺสติ. อุภินฺนํปิ หิ สมฺภเว สติ ยสฺมึ สนฺนิสฺสิเต ปโยโค สิชฺฌติ, ตสฺเสว นิสฺสโย กาตพฺโพ. ตถา หิ สมุทายาวยว-วากฺยนิปฺผตฺติสมฺภเวปิ ตถา ตถา ปโยคสิชฺฌนโต อกฺขรสญฺญา อวยเว วิญฺญายติ, สมาสสญฺญา สมุทาเยติ. สจฺจํ, ตถาปิ วิญฺญาปนตฺถมสฺส วจนํ. สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ หิ ญาปกาย โหติ. วินา สุตฺตวจเนเนห นิมิตฺตภาเว เนมิตฺตกาภาโว โหตีติ กิเมตสฺส ญาปเน ปโยชนนฺติ เจ. กฺวิปจฺจยนฺตาทิสํสิทฺธิ.
ภุชโคตฺยาทีสุ หิ “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ กฺวินิมิตฺเต โลเป กเต “กวิโลโป เจ”ติ โลปนิมิตฺเต กฺวิมฺหิ ลุตฺเต เนมิตฺตกสฺส โลปสฺส อภาโว ภเวยฺย. สตฺถาติอาทีสุ “สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป เจ”ติ สินิมิตฺเตปิ อาเทเส กเต ตโต ตํนิมิตฺเต สิมฺหิ ลุตฺเต อาเทสาภาโว สิยา. คจฺฉํตฺยาทีสุ “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ นฺตสทฺทสฺส อมาเทเส กเต “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต อมาเทสาภาโว ภเวยฺย. เอวนฺตุ วิญฺญายมาเน ตทตฺถํ วุตฺตสฺส กสฺสจิ สุตฺตสฺสาภาวโต นาภาวปฺปสงฺโคติ. ตทตฺถํปิ น วตฺตพฺพํ. ปสฺสนฺโตปิ หิ กฺวิโลปาทิเก ธาตฺวนฺตโลปาทิเก วิทธาติ. เตน วิญฺญายติ “นาภาโว โหตี”ติ. อญฺญถา ธาตฺวนฺตโลปาทิวจนเมว นิรตฺถกํ ภเวยฺย กฺวิโลปาทิวินิมุตฺตสฺส ตาทิสสฺเสว ปโยคสฺสาภาวโตติ กินฺเตน ญาปเกน. การกาทิสํสิทฺธิ.
การโกติ เอตฺถ หิ กิตกตฺตา นามตฺตูปคเต ธาตุตฺตมาคมฺม ปวตฺตสฺส ณฺวุปจฺจยสฺสาภาโว ภเวยฺย. ตถา ปพฺพตายตีติอาทีสุ นามตฺตมาคมฺม ปวตฺตสฺ-สายปจฺจยสฺส ธาตุตฺตมาคมฺมาภาโว สิยา. น เจวํ สกฺกา วตฺตุ๊ ปสฺสนฺโตปิ นามตฺตาทิเก ณฺวุปจฺจยาทิเก วิทธาติ. เตน วิญฺญายติ “นาภาโว โหตี”ติ. นามตฺตาทิสํสิทฺธิยา ตทารมฺโภติ มนฺตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตา. อกาเทสาทิวจนมนตฺถกนฺติ เจ. น อายาทีสฺวกาทิสมฺภวโต. การกสทฺทโต “อาย นามโต กตฺตูปมานาทาจาเร”ติ อายปจฺจเย กเต กิญฺจาปิ นามตฺตมาคมฺม ณฺวุปจฺจยาทีนมภาโว, ตถาปิ อาย-ปจฺจยาทิเก ปฏิจฺจ ธาตุตฺเต สญฺชาเต ณฺวุปจฺจยาทิสํสิทฺธิ. ตถา การิยสทฺทโต ณฺวุปจฺจยาทิเก กเต กิญฺจาปิ ธาตุมาคมฺม ธาตุวิหิตปจฺจยวิภตฺตีนมภาโว, ตถาปิ นามตฺเต สญฺชาเต ธาตุปจฺจยตพฺพิหิตวิภตฺติสํสิทฺธิ. ตตฺเถวํ วิญฺญายมาเน ตทตฺถํ วุตฺตสฺส กสฺสจิ สุตฺตสฺสาภาวโต นาภาวปฺปสงฺโคติ. ตทตฺถํปิ น วตฺตพฺพํ. น หิ เยหิ เยสมุปฺปตฺติ, เตสํ ตพฺภาวหานิ. “ปโฏ ทฑฺโฒ, รุกฺขํ ฉินฺทตี”ตฺยาทีสุ วิย สมุทาเย ปวตฺโต อวยเวปิ วิญฺญายตีติ เจ. อุปจาริตเมตํ. “อุปจาเรนปิ ‘ภิกฺขา วาเสติ, ปทีโป สชฺฌายตีตฺยาทีสุ วิย การิยสมฺภโวติ เจ. ตํ อิตรตฺถปิ สมานํ ยถา อวยวเสเตน ‘เสตา พกา’ติ วุจฺจติ, อวยวกณฺหตาย จ ‘กณฺโห โคโณ’ติ. ตเถเวหาปิ อวยวสฺส ธาตุนามตฺตา สพฺพานิปิ ธาตุนามานีติ อุป-จรียนฺเต. ตโต น ตปฺปฏิพทฺธาภาโวติ.
เอวญฺเจเตนกาโนหานิ. ตทาปิ หิ นามธาตุปฺปฏิพทฺธวิภตฺติยาภาวปฺปสงฺคโต สิทฺโธว นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺตกาภาโว. ตโต ตทปคมนตฺถํ สุตฺตารมฺโภติ. ตนฺน, ‘ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จ, ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย’ติ วจนโต สิยาว เนสํ นามธาตุตาติ น ตปฺปฏิพทฺธาภาโว, เอวญฺเจเตนปิ กาโนหานิ. ตทาปิ หิ ธาตุปฺปฏิพทฺธานญฺเจว ณฺวุปจฺจยาทีนํ นามปฺปฏิพทฺธานญฺจายาทีนมภาวปฺปสงฺคโต สิทฺโธว นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺตกาภาโว. ตโต ตทปคมนตฺถํ สุตฺตารมฺโภว. เยหิ เยสมุปฺปตฺติ, น เตสํ ตพฺภาวหานีติ เจ. สมุทาเย ปวตฺโต อวยเวปิ วิญฺญายติ. อุปจาริตเมตนฺติ เจ. อุปจาเรนาปิ การิยาธิคโม โหติ. ตสฺมา วินา นิมิตฺตาภาเวน เนมิตฺตกาภาโวติ วิญฺญาปนตฺถมิทมารทฺธํ. สุตฺตํ วินา สุตฺเตน นิมิตฺตาภาเวน เนมิตฺตกาภาโวติ วิญฺญาปนตฺถมิทมารทฺธํ. สุตฺตํ วินา นิมิตฺตาภาเวน เนมิตฺตกา-ภาโวติ เจ. กถํ ทีฆชงฺโฆติอาทีสุ. ยทา หิ “อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ”ติ ปุมพฺยปเทเส กเต อาปจฺจยาภาโว ภเวยฺย. ตทา สิยา “ทีฆชงฺโฆ”ติอาทิสิทฺธิ. น ปนญฺญทา.
“นนุ จ โภ สุตฺตํ วินา เนหา”ติ วุตฺตํ. อตฺถิ เจตํ สุตฺตํ “อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ”ติ อตฺถิ. น ตุ เตน ตทภาวาภิธานํ. อถ โข ปุม-พฺยปเทสสฺส อนตฺถกตฺตา ตเทว ภวิสฺสติ. น หิ ปุมพฺยปเทสวิธาเนน อญฺญํ กิญฺจิ ปโยชนํ สมฺภวติ อญฺญตฺร ปจฺจยาภาวา. เตน “ปุมาว เจ”ตีทํ วุตฺตํ โหติ, ยถา ปุมตฺถวาจโก อิตฺถิวาจกสฺส อาปจฺจยสฺสาภาคี เอวมยํปีติ.
“นนุ ยถา ‘อธิตฺถิ, อธิสมาปตฺตี’ติอาทีสุ ‘โส นปุํสกลิงฺโค’ติ กเตน นปุํสกลิงฺเคน ‘สโร รสฺโส นปุํสเก’ติอาทิกํ การิยเมวาติ ทสฺสติ. น ปนิตฺถิ-วาจกานํ อีปจฺจยานมภาโว, เอวมิหาปิ การิยาติเทเสน ภวิตพฺพนฺติ. ตนฺน, ตถา-วิธสฺเสเวห ปุมตฺถปฺปฏิพทฺธสฺส กสฺสจิ การิยสฺสาภาวา. ตสฺมา น วินา สุตฺตนฺติ-อาทิวจเน โกจิ วิโรโธ. “สรนฺตสฺเสติ วจนํ พฺยญฺชนนฺตสฺส ปกติภาวสงฺกานิราสตฺถํ. ลุตฺตาสุ หิ วิภตฺตีสุ ตสฺส เทฺว รูปานิ สมฺภวนฺติ สรนฺตาสรนฺตเภทโต. ตตฺถ สรนฺตสฺเสว รูปสฺส ปกติภาโว, น พฺยญฺชนนฺตสฺเสติ ญาปนตฺถํ สรนฺตสฺเสติ วจนํ. อญฺญถา ลุตฺตาสุ วิภตฺตีสุ นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺตกาภาวปฺปสงฺเค ปกติ-ภาโว วุตฺโตติปิ สงฺกา สิยา. น พฺยญฺชนนฺตสฺส ปกติภาโวติ เจ. กถํ กึสมุทโย-ติอาทีสุ. ตตฺถ หิ “โก สมุทโย อสฺสา”ติ พหุพฺพีหิมฺหิ กเต วิภตฺติโลเป จ สรนฺตสฺส ปกติภาเวน กึสมุทโยติ ภวิตพฺพํ ตสฺส พฺยญฺชนนฺตตฺตาติ. ตนฺน, ตสฺส สรนฺตตฺตาติ. วิญฺญายติ หิ ตสฺส สรนฺตตา “กิสฺส ก เว เจ”ติ วจนโต. “กิมิเมหิ ถนฺ”ติ วจนโต พฺยญฺชนนฺตตาปิ วิญฺญายตีติ เจ. ตนฺน, ตตฺถ นิคฺคหิตสฺส ‘ปุพฺพงฺคมา, อณุ๊ถูลานิ, อวํสิโร, ตํธมฺโม’ติอาทีสุ วิย นิจฺจมาคมวเสโนปฏฺฅิตตฺตา ‘กิสฺส ก เว เจ’ติ เอตฺถาปิ กสฺมา น สุยฺยตีติ เจ. สุขุจฺจารณตฺถํ ลุตฺตตฺตา. ปกติยาว นิคฺคหิตนฺตสฺส สุขุจฺจารณตฺถํ โลปํ กตฺวา นิทฺเทโสติ เจ. อิธ สรนฺตสฺเสติ วจนโต น ตํ วิญฺญายติ. อญฺญถา อิธ สรนฺตสฺเสว ปกติภาวสฺส วุตฺตตฺตา กึสมุทโยติ เอตฺถ จ ปกติภาวสมฺภวา วิสยวิสยีนมญฺโญญฺญพฺยวหติ สิยา.
[35] สิยา ลิงฺคสฺส จ
“ลิงฺคสฺส จ ปกติภาโว โหตี”ติ อตฺโถ. เนตํ โปราณกํ. อิทํ หิ อนนฺตร-สุตฺเต สรนฺตสฺเสติ วจนโต อนฺตสรสฺเสว ปกติภาโว. นาเทสวโต ลิงฺคสฺเสติ มญฺญมาเนหิ สมาสตฺถาโกวิเทหิ ปกฺขิตฺตํ. ยทิ สรนฺตสฺส ปกติภาวํ วณฺเณยฺย อนฺตสรสฺเสติ วเทยฺย. อโต วิญฺญายติ ‘สรนฺตสฺส ลิงฺคสฺส จ ปกติภาโว โหตี’ติ, เอวมนนฺตรสุตฺเตเนว สิชฺฌนโต กิมเนน สุตฺเตน.
[๓๑๙] อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาโว
กิมตฺถมิทํ. “อุปสคฺคปุพฺพโก นิปาตปุพฺพโก จ สมาโส โหติ อพฺยยี-ภาวสญฺโญ จา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สมาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุเปจฺจ อตฺถํ สชฺชนฺตีตฺยุปสคฺคา. ปทานมาทิมชฺฌาวสาเนสุ นิปตนฺตีติ นิปาตา. อุปสคฺคา จ นิปาตา จ อุปสคฺคนิปาตา. เต ปุพฺพกา ยสฺส โส อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก. อพฺยยีภาโวติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ. ครุสญฺญา-กรณมสฺส สภาวทีปนตฺถํ. อยํ หิ “อํวิภตฺตีนมการนฺตา อพฺยยีภาวา, อญฺญสฺมา โลโป เจ”ติ วุตฺตตฺตา เยภุยฺเยน ตตฺถ วุตฺตํ รูปทฺวยํ ถเปตฺวา รูปนฺตรานาปชฺชนโต พฺยยํ ภวนฺตีติ พฺยยีภาวาติ วตฺตพฺพานํ ทฺวนฺทสมาสาทีนํ ปฏิปกฺขสภาวตฺตา น พฺยยํ ภวตีติ อพฺยยีภาโวติ วตฺตพฺโพ.
อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโกอพฺยยีภาโวติเจ. กถมพฺราหฺมโณติอาทีสุ. เตปิ หิ นิปาโตปสคฺคปุพฺพกาติ. เนห นิปาโตปสคฺคปุพฺพมตฺตกานมพฺยยีภาโว. อถ โข นิปาโตสคฺคปุพฺพงฺคมานญฺเญว นิปาโตปสคฺคปุพฺพกานํ เอวญฺจ สติ เตสํ นิปาโต-ปสคฺคปุพฺพงฺคมตาย นิปาโตปสคฺคานมตฺโถ สมาสตฺโถ ภเวยฺย. นามานญฺจตฺโถ อุปสชฺชนิภูโต. ปุพฺพปทตฺถปฺปธาโน หิ อพฺยยีภาโว. น จาพฺราหฺมณาทีสุ อุปสคฺคนิปาตตฺถานํ ปธานตา สมฺภวติ, นามตฺถานญฺโจปสชฺชนิตา. เตสํ จุตฺตร-ปทปฺปธานตายุตฺตตฺถวณฺณนายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. เตเนวาห “อตฺตนฺนสฺส ตปฺปุริเส”ติ. อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน หิ ตปฺปุริโส. สมาสนิยเม ตนฺนิยมนตฺถํ ตปฺปุริสคฺคหณนฺติ เจ. น อสมาสปฺปฏิกฺเขปนตฺถํ. น หิ น คจฺฉตีติอาทีสุ อสมาสปเทสุ อตฺถํ โหตีติ. กถมุปสคฺคนิปาตปุพฺพโกติ วจเนน นิปาโตปสคฺค-ปุพฺพกตา นิปาโตปสคฺคปุพฺพงฺคมตา จ วิญฺญายตีติ เจ. กเตกเสสตฺตา. ตตฺถ เจโก อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโกติ วตฺตพฺเพ กุลุปโกติอาทีสุ วิย อุปสคฺคนิปาต-ปุพฺพโกติ วุตฺโต. เอวํ หิ ตตฺถ สทฺทสิทฺธิ ปุพฺเพ คจฺฉนฺตีติ ปุพฺพคา. ปธานานเมตมธิวจนํ. อุปสคฺคนิปาตา ปุพฺพคา ปธานา ยสฺส โส อุปสคฺคนิปาต-ปุพฺพโคติ.
อญฺญตฺถปนวิภตฺยตฺเถ, สมีปตฺเถ, สมิทฺธตฺเถ, วิทฺธิยํ, สพฺพทา อตฺถาภาเว, วิชฺชมานสฺส อจฺจเย, อุภยาการวินิมุตฺตสฺส ปจฺจยเวกลฺลโต สมฺปติ อนุปลทฺธิยํ, สทฺทปาตุภาเว, ปจฺฉตฺเถ, ยถาตฺเถ, อนุปุพฺพตฺเถ, อปุพฺพาจริมตฺเถ, สทิสตฺเถ, สมฺปนฺนตฺเถ, สากลฺเย, อนฺตวจเน, สทิสตฺถวชฺชิเตสฺวญฺเญสฺวตฺเถสุ ยถาสทฺทสฺส, อวธารณตฺเถ ยาวสทฺทสฺส, มตฺตตฺเถ วตฺตมาเนน ปตินา สห นามสฺส, ตติเยกวจนนฺตานํ อกฺขสลากาสทฺทานํ เอกทฺวิติจตุสงฺขฺยาสทฺทานญฺจ อิทํ วุตฺตํ, น ตถา ยถา ปุพฺเพติ อตฺเถ วตฺตมาเนน ปรินา สห อกฺขาทิกีฬายํ, ปญฺจมฺยนฺเตน สห อป-ปริ-พหิ-อุทิจฺจสทฺทานํ, อาอิจฺเจตสฺส มริยาทาภิวิธิมฺหิ, ลกฺขณวาจเกน สห อภิ-ปติอิจฺเจเต สมภิมุเข, อนุสทฺทสฺส สมีปตฺเถ, ตสฺเสวา-ยามตฺเถ, ติฏฺฐคฺวาทีนํ อญฺญปทตฺเถ ฐาเน กาเล วา, ฉฏฺฅฺยนฺเตน สห ปาเร-มชฺเฌสทฺทานํ, วํสวาจเกน สงฺขฺยาสทฺทานํ, เตสญฺจ นทีวาจเกหิ สทฺธึ, อญฺญ-ปทตฺเถ สญฺญายํ นทีวาจกานํ วิสุ๊ วิสุ๊ อพฺยยีภาวสมาโส วุตฺโต.
ตตฺถจวิภตฺยตฺเถ “อิตฺถีสุ อธิ อธิตฺถี”ติอาทีสุ. สมีปตฺเถ “กุมภสฺส สมีปมุปกุมฺภนฺ”ติอาทีสุ. สมิทฺธตฺเถ “มคธานํ สมิทฺธิ สุมาคธนฺ”ติอาทีสุ, วิทฺธิยํ “อิทฺธิยา วิยุตฺโต วิทฺธิยํ, สทฺธิกานํ ทุสฺสทฺธิกํ ทุพฺโภชนนฺ”ติอาทีสุ. สพฺพทา อตฺถาภาเว “อภาโว มกฺขิกานํ นิมฺมกฺขิกํ, นิมฺมสกํ, นิทฺทรตฺถนฺ”ติอาทีสุ. วิชฺชมานสฺส อจฺจเย “อตีโต หิโม นิหิมนฺ”ติอาทีสุ. อุภยาการวินิมุตฺตสฺส ปจฺจยเวกลฺลโต สมฺปติ อนุปลทฺธิยํ “สมฺปติ โกสุมฺภมจฺฉาทนํ นตฺถิ อติโกสุมฺภนฺ”ติอาทีสุ. สทฺทปาตุภาเว “สทฺโท ปาตุภูโต กจฺจายนสฺส ยสฺสํ กถายํ สา กถา อิติกจฺจยานนฺ”ติอาทีสุ. อิติสทฺโท เจตฺถ วุตฺตปฺปการตฺถํ โชเตติ. ปจฺฉตฺเถ “รถานํ ปุจฺฉา อนุรถนฺ”ติอาทีสุ. ยถาตฺเถ “ยถสฺส รูปํ อนุรูปนฺ”ติอาทีสุ. อนุปุพฺพตฺเถ “เชฏฺฐานํ อนุปุพฺพํ อนุเชฏฺฐนฺ”ติอาทีสุ. อปุพฺพาจริเม เอกกฺขเณ “สห จกฺเกน ธารยํ สจกฺกนฺ”ติอาทีสุ. สทิสตฺเถ “สทิโส รูเปน สรูปนฺ”ติอาทีสุ. สมฺปนฺนตฺเถ “สมฺปนฺนํ เขตฺตํ สเขตฺตนฺ”ติอาทีสุ. ตตฺร หิ สสทฺโท สมฺปนฺนตฺโถ.
สากลฺเย “สมกฺขิกนฺ”ติอาทีสุ. กลาสทฺโท เจตฺถาวยววาจโก. สห กลาติ สกลํ, “สาวยวนฺ”ติ อตฺโถ. ตสฺส ภาโว สากลฺยํ. ตสฺมึ สากลฺเย. มกฺขิกาหิ สกลมนฺนํ สมกฺขิกํ. กสิณตฺโถ วา สากลฺยสทฺโท. ตทา กสิณมกฺขิกาหิ มิสฺสมนฺนํ สมกฺขิกนฺติ วุจฺจติ. อนฺตวจเน “โสณาทิมธีเต”ติอาทีสุ. “อุณาทฺยนฺตมธีเต”ติ อตฺโถ. สทิสตฺถวชฺชิเตสฺวญฺเญสฺวตฺเถสุ ยถาสทฺทสฺส “เย เย วุฑฺฒา ยถาวุฑฺฒนฺ”ติ-อาทีสุ. วิจฺฉาวจโน หิ ตตฺร ยถาสทฺโท. ยาวสทฺทสฺสาวธารเณ “ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ”ตฺยาทีสุ. มตฺตตฺเถ วตฺตมาเนน ปตินา สห นามสฺส อตฺตตฺเถ “กิญฺจิ มตฺตํ สากํ สากปตี”ติอาทีสุ. ตติเยกวจนนฺตานํ อกฺขสลากาสทฺทานํ เอก-ทฺวิติจตุสงฺขฺยาสทฺทานญฺจ อิทํ วุตฺตํ น ตถา ยถา ปุพฺเพติ อตฺเถ วตฺตมาเนน ปรินา สห อกฺขาทิกีฬายํ อกฺเขเนทํ วุตฺตํ น ตถา ยถา ปุพฺเพ อกฺขปริ, สลากาเยทํ วุตฺตํ น ตถา ยถา ปุพฺเพ สลากาปริ, เอเกน ทฺวีหิ ตีหิ จตูหฺยิทํ วุตฺตํ น ตถา ยถา ปุพฺเพติ เอกปริ, ทฺวิปริ, ติปริ, จตุปรี”ติอาทีสุ. ปญฺจมฺยนฺเตน สห อป-ปริ-พหิ-อุทิจฺจาทีนํ อปปาฏลิปุตฺตา วุฏฺโฐ เทโว อปปาฏลิปุตฺตํ, ปริปาฏลิปุตฺตํ, พหิปาฏลิปุตฺตํ, อุทิจฺจปาฏลิปุตฺตนฺ”ติอาทีสุ.
ปญฺจมฺยนฺเตนสหอาอิจฺเจตสฺส มริยาทาภิวิธิมฺหิ “อาปาฏลิปุตฺตา วุฏฺโฐ เทโว อาปาฏลิปุตฺตํ, อากุมารา ยโส กจฺจายนสฺส อากุมารนฺ”ติอาทีสุ. ลกฺขณ-วาจเกน สห อภิ-ปติอิจฺเจเต “สมภิมุเข อคฺคิมฺหิ อภิมุขา สลภา ปตนฺติ อุพฺภคฺคิ, ปจฺจคฺคี”ติอาทีสุ. อนุสทฺทสฺส สมีปตฺเถ “วนสฺส สมีปมนุวนนฺ”ติอาทีสุ. ตสฺเสวายามตฺเถ “อนุคตา คงฺคา อนุคงฺคํ พาราณสี”ติอาทีสุ. ติฏฺฐคฺวาทีนํ อญฺญ-ปทตฺเถ ฐาเน กาเล วา “ติฏฺฐนฺติ คาโว ตสฺมึ ฐาเน กาเล วา ติฏฺฐคุ, วหนฺติ คาโว อสฺมึ ฐาเน กาเล วา วหคุ, ขเล ยวา อสฺมึ กาเล ฐาเน วา ขลยวนฺ”ติอาทีสุ.
ฉฏฺฅฺยนฺเตนสหปาเร-มชฺเฌสทฺทานํ “ปาเร คงฺคาย ปาเรคงฺคํ, มชฺเฌ คงฺคาย มชฺเฌคงฺคนฺ”ติอาทีสุ. วํสวาจเกน สงฺขฺยาสทฺทานํ “ตโย โกสลา วํสา อสฺส ปรํปรายาติ ติโกสลนฺ”ติอาทีสุ. เตสญฺจ นทีวาจเกหิ สทฺธึ “สตฺต โคธาวริโย สมาหฏา สตฺตโคธาวรนฺ”ติอาทีสุ. อญฺญปทตฺเถ สญฺญายํ นทีวาจกานํ “อุมตฺตา คงคา ยสฺมึ ปเทเส อุมตฺตคงฺคํ, ตุณฺหิคงฺคํ, โลหิตคงฺคํ”ตฺยาทีสุ. เอวมภิปฺปปญฺจิตมฺปิ นิปฺปปญฺโจ มหากจฺจายโน ยํ ชินวจนานุรูปํ, ตํ สพฺพมปริจฺจเชตฺวา “อุปสคฺค-นิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาโว”ตีมินาวาคฺคเหสิ.
อุปนครนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อุปนครนฺติ “นครสฺส สมีเป วตฺตตี”ตฺยตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ตฺยธิกิจฺจ อเนน สมาสํ กตฺวา อพฺยยี-ภาวสมาสญฺจ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาสสญฺญญฺจ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปญฺจ “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ สรนฺตสฺส ปกติภาวญฺจ นามมิว กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “กฺวจิ สมาสนฺตคตาน-มการนฺโต”ติ วตฺตมาเน “อํวิภตฺตีนมการนฺตา อพฺยยีภาวา”ติ วิภตฺติยา อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ตถาทรถานมภาโวนิทฺทรถํ. มสกานมภาโว นิมฺมสกํ. วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ, เย เย วุฑฺฒา วาติ ยถาวุฑฺฒํ. ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ. จิตฺตมธิกิจฺจ วตฺตนฺตีติ อธิจิตฺตํ. ปพฺพตสฺส ติโร ติโรปพฺพตํ. โสตสฺส ปฏิ ปฏิโสตํ. ปาสาทสฺส อนฺโต อนฺโตปาสาทนฺติ อตฺเถ สมาเส กเต อิตเรสํ รูปสิทฺธิ.
[๓๒๐] โส นปุํสกลิงฺโค
กิมตฺถมิทํ. “โส อพฺยยีภาวสมาโส นปุํสกลิงฺโคว ทฏฺฐพฺโพ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อพฺยยีภาวคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ. นปุํสกลิงฺโคติ การิยาติเทโส. ยถา มญฺจฏฺฐา มญฺจาติ วุจฺจนฺติ, ตถา นปุํสก-ลิงฺคฏฺฐํ การิยํ นปุํสกลิงฺคนฺติ วุจฺจติ. เตเนว วิญฺญายติ โส นปุํสกลิงฺค-การิยภาโว โหตีติ อตฺโถ. ตํ ปน “สโร รสฺโส นปุํสเก”ตฺยาทินา วุตฺตวิธานํ. อญฺญถา ลิงฺคาติเทเส อธิปญฺญนฺติอาทีสุ อธิญาณนฺติอาทิรูปํ.
อธิกุมารีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อธิกุมารีติ “กุมารีสุ อธี”ตฺยตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาโว”ติ สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาสสญฺญญฺจ อพฺยยีภาวสญฺญญฺจ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา อิมินา นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ กตฺวา. สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “สโร รสฺโส นปุํสเก”ติ สรสฺส รสฺสํ กตฺวา “อญฺญสฺมา โลโป เจ”ติ วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
ตถาวธุยาสมีเปวตฺตตีติอุปวธุ. คงฺคาย สมีเป วตฺตตีติ อุปคงฺคํ. เกวลํ ปเนตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วิภตฺติยา อมาเทสกรณเมว วิเสโส. มณิกาย สมีเป วตฺตตีติ อุปมณิกํ.
[๓๒๑] ทิคุสฺเสกตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “ทิคุสมาสสฺส เอกตฺตํ โหติ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. นปุํสกลิงฺคคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ติโลกนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ ติโลกนฺติ “ตโย โลกา สมาหฏา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาสสญฺญญฺจ วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ วตฺตมาเน “สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคู”ติ ทิคุสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา เอกตฺตญฺจ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ วตฺตมาเน “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ตถาตโยทณฺฑาติทณฺฑํ. ตีณิ นยนานิ ตินยนํ. ตโย สิงฺคา ติสิงฺคํ. จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสํ. ทส ทิสา ทสทิสํ. ปญฺจ อินฺทฺริยานิ ปญฺจินฺทฺริยํ.
[๓๒๒] ตถา ทฺวนฺเท ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “ตถา ทฺวนฺเท สมาเส ปาณฺยงฺค-ตูริยงฺค-โยคฺคงฺค-เสนงฺค-ขุทฺท-ชนฺตุก-วิวิธ-วิรุทฺธ-วิสภาคตฺถอิจฺเจวมาทีนํ เอกตฺตญฺจ โหติ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺเจ”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. นปุํสกลิงฺคคฺคหณญฺจ เอกตฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ปาณิโน จ ตูริยานิ จ โยคฺคานิ จ เสนา จ ปาณิตูริยโยคฺคเสนา. เตสํ องฺคานิ ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคานิ. ขุทฺทานิ ชนฺตุกานิ ขุทฺทชนฺตุกานิ. วิวิเธนากาเรน วิรุทฺธา วิวิธวิรุทฺธา. วิวิธา จ เต สภาคา จาติ วิสภาคา. ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคานิ จ ขุทฺทชนฺตุกานิ จ วิวิธวิรุทฺธา จ วิสภาคา จ ปาณิ-ตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคา. เต อตฺถา เยสนฺเต ปาณิตูริย-โยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถา. เต อาทโย เยสนฺเต ปาณิตูริย-โยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทโย. เตสํ ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺค-ขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนํ. จสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ.
จกฺขุโสตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ จกฺขุโสตนฺติ “จกฺขุ จ โสตญฺจา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาสญฺจ วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา เอกตฺตญฺจ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เสสานิ ตํสทิสาเนวาติ.
[๓๒๓] วิภาสา รุกฺขติณปสุธนธญฺญชนปทาทีนญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “รุกฺข-ติณ-ปสุ-ธน-ธญฺญ-ชนปทาทีนเมกตฺตญฺจ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ โหติ ทฺวนฺทสมาเส วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. นปุํสกคฺคหณญฺจ เอกตฺตคฺคหณญฺจ ทฺวนฺทคฺคหณญฺจานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ. จสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. อนนฺตรสุตฺเตเนว สิทฺเธ วิกปฺปนตฺถมิทมารทฺธํ.
อสฺสตฺถกปีตนนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อสฺสตฺถกปีตนนฺติ “อสฺสตฺโถ จ ปีตโน จา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ทฺวนฺทสมาสาทึ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา เอกตฺตญฺจ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺ-ปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อสฺสตฺถกปีตนาติ วิภาสาคฺคหณผลํ. ตํ ปน วุตฺต-นเยน สมาสาทึ กตฺวา วิภาสาคฺคหเณนีมินา เอกตฺตาทิมกตฺวา ตโต พหุวจน-โยวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โย-วจนสฺสาการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. เสสานิ วุตฺตสทิสาเนว.
[๓๒๔] ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย
กิมตฺถมิทํ. “ทฺวิปทอิจฺเจตานิ ตุลฺยาธิกรณานิ ยทา สมสฺสนฺเต, ตทา โส สมาโส กมฺมธารยสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สมาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุลฺยํ อธิกรณํ เยสนฺตานิ ตุลฺยาธิกรณานิ. เทฺว ปทานิ เยสํ ตานิ ทฺวิปทานิ. ตุลฺยาธิกรณานีตีมินา ตุลฺยาธิกรณํ. อิธ ปน กมฺม-วจนิจฺฉาสมฺภวา ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณติ วุตฺตํ. อญฺญสฺส สมาสวิธายกสฺสาภาวา อิทมฺปิ สญฺญาวิธานมุเขน สมาสวิธายกนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อิธาปิ ครุสญฺญากรณํ “กมฺมมิว ทฺวยํ ธาเรตี”ติ กมฺมธารโยติ อนฺวตฺถสญฺญาย สมาสสฺส สภาวทีปนตฺถํ.
มหาปุริโสตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มหาปุริโสติ “มหนฺโต จ โส ปุริโส จา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน อิมินา สมาสํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ สมาสสญฺญํ กตฺวา อิมินา กมฺมธารสญฺญํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท”ติ มหนฺตสทฺทสฺส มหาเทสํ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ตฺยธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ตถากณฺโหจโสสปฺโปจาติกณฺหสปฺโป. นีลญฺจ ตํ อุปฺปลญฺจาติ นีลุปฺปลํ. โลหิตญฺจ ตํ จนฺทนญฺจาติ โลหิตจนฺทนํ. พฺราหฺมณี จ สา ทาริกา จาติ พฺราหฺมณทาริกา. ขตฺติยา จ สา กญฺญา จาติ ขตฺติยกญฺญา. เอตฺถ จ อนฺตทฺวยสฺมึ “อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ”ติ วตฺตมาเน “กมฺมธารยสญฺเญ เจ”ติ ปุมมิว กตฺวา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ กตสฺสาปจฺจยสฺส จ ตเมวาธิกิจฺจ “นทาทิโต วา อี”ติ กตสฺสีปจฺจยสฺส จาภาวเมว วิเสโส. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๓๒๕] สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคุ
กิมตฺถมิทํ. “สงฺขฺยาปุพฺโพ กมฺมธารยสมาโส ทิคุสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กมฺมธารยคฺคหณญฺจ สมาสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สงฺขฺยา ปุพฺพา ยสฺส โส สงฺขฺยาปุพฺโพ. อิธาปิ ครุสญฺญากรณํ เทฺว คาโว ทิคุ. ทิคุสทิสตฺตา อยํปิ สมาโส ทิคูติ อนฺวตฺถสญฺญาย สมาสสฺส สภาวทีปนตฺถํ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๓๒๖] อุเภ ตปฺปุริสา
กิมตฺถมิทํ. “อุเภ ทิคุกมฺมธารยสมาสา ตปฺปุริสสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ.
ทฺวิปทมิทํ. กมฺมธารยคฺคหณญฺจ ทิคุคฺคหณญฺจ สมาสคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ จ ครุสญฺญากรณํ “ตสฺส ปุริโส ตปฺปุริโส, ตปฺปุริสสทิสตฺตา อยํปิ สมาโส ตปฺปุริโส”ติ อนฺวตฺถสญฺญาย สมาสสฺส สภาวทีปนตฺถํ.
อพฺราหฺมโณตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อพฺราหฺมโณติ “น พฺราหฺมโณ”ตฺยตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาสสญฺญญฺจ กมฺมธารยสญฺญญฺจ วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา ตปฺปุริสสญฺญํ กตฺวา “อตฺตนฺนสฺส ตปฺปุริเส”ติ นสทฺทสฺส อตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ตถานวสโลอวสโล. อปญฺจวสฺสนฺติ “ปญฺจ วสฺสานิ สมาหฏานี”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาสสญฺญญฺจ กมฺมธารยสญฺญญฺจ วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา “สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคู”ติ ทิคุสญฺญํ กตฺวา “โส นปุํสกลิงฺโค”ติ วตฺตมาเน “ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ นปุํสกลิงฺคเมกตฺตญฺจ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อิมินา ตปฺปุริสสญฺญํ กตฺวา “น ปญฺจวสฺสนฺ”ติ อตฺเถ เหฏฺฐา วุตฺตวิธานสฺมึ กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๒๗] อมาทโย ปรปเทภิ
กิมตฺถมิทํ. “ตา อมาทโย วิภตฺติโย ยทา ปรปเทภิ นาเมหิ สมสฺสนฺเต, ตทา โส สมาโส ตปฺปุริสสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตปฺปุริสคฺ-คหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ. อญฺญสฺส สมาสวิธายกสฺสาภาวา อิทมฺปิ สญฺญาวิธานมุเขน สมาสวิธายกนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
ภูมิคโตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภูมิคโตติ “ภูมึ คโต”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ติ วตฺตมาเน อิมินา สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาสสญฺญญฺจ ตปฺปุริสสญฺญญฺจ วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สพฺพรตฺตึโสภโณสพฺพรตฺติโสภโน. อปายํ คโต อปายคโต. อิสฺสเรน กตํ อิสฺสรกตํ. สลฺเลน วิทฺโธ สลฺลวิทฺโธ. กถินสฺส ทุสฺสํ กถินทุสฺสํ. อาคนฺตุกสฺส ภตฺตํ อาคนฺตุกภตฺตํ. เมถุนสฺมา อเปโต เมถุนาเปโต. โจรา ภยํ โจรภยํ. รญฺโญ ปุตฺโต ราชปุตฺโต. ธญฺญานํ ราสิ ธญฺญราสิ. รูเป สญฺญา รูปสญฺญา. สํสาเร ทุกฺขํ สํสารทุกฺขนฺติ อตฺเถ วุตฺตนเยน สมาสาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
[๓๒๘] อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหิ
กิมตฺถมิทํ. “อญฺเญสํ ปทานํ อตฺเถสุ นามานิ ยทา สมสฺสนฺเต, ตทา โส สมาโส พหุพฺพีหิสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สมาสคฺคหณมิหา-นุวตฺตเต. สมาสปทโต อญฺญํ ปทํ อญญปทํ. ตสฺส อตฺโถ อญฺญปทตฺโถ. เตสุ อญฺญปทตฺเถสุ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธาปิ ครุสญฺญากรณํ “พหโว วีหโย ยสฺส โสยํ พหุพฺพีหิ, พหุพฺพีหิสทิสตฺตา อยํปิ สมาโส พหุพฺพีหี”ติ อนฺวตฺถ-สญฺญาย สมาสสฺส สภาวทีปนตฺถํ. อญฺญสฺส สมาสวิธายกสฺสาภาวา อิทมฺปิ สญฺญาวิธานมุเขน สมาสวิธายกนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
อาคตสมโณตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาคตสมโณติ “อาคตา สมณา อิมํ สํฆารามนฺ”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน อิมินา สมาสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สมาสสญฺญญฺจ พหุพฺพีหิสญฺญญฺจ วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิโต ปฏฺฐาย พฺรหฺมสฺสร-ปริยนฺตานิ วุตฺติยํ วุตฺตนเยเนว สุวิญฺเญยฺยานิ.
สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยาหาราติ ปณฺณญฺจ ปุปฺผญฺจ ผลญฺจ ปณฺณปุปฺผผลานิ. สยเมว ปติตานิ สยํปติตานิ. สยํปติตานิ จ ตานิ ปณฺณ-ปุปฺผผลานิ เจติ สยํปติตปณฺณปุปฺผผลานิ. วายุ จ โตยญฺจ วายุโตยานิ. สยํ-ปติตปณฺณปุปฺผผลานิ จ วายุโตยานิ จ สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยานิ. สยํ-ปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยานิ อาหารา เยสนฺเต สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุ-โตยาหารา อิสโย. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อยํ ปน ทฺวนฺท-กมฺมธารยคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ. อถ วา สยํปติตปุปฺผผลวายุโตเยหิ อาหารา เยสนฺเต สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยาหารา อิสโย. อยํ ปน ภินฺนาธิกรณ-พหุพฺพีหิ.
นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานูติ นานาปการา ทุมา นานาทุมา. นานา-ทุเมหิ ปติตานิ นานาทุมปติตานิ. นานาทุมปติตานิ จ ตานิ ปุปฺผานิ เจติ นานาทุมปติตปุปฺผานิ. นานาทุมปติตปุปฺเผหิ วาสิตา นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา. นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา สานู ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ นานาทุมปติตปุปฺผ-วาสิตสานุ ปพฺพตราชา. อยํ ปน กมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ. อถ วา วาสิตา สานู วาสิตสานู. สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตา สมาโส. นานา-ทุมปติตปุปฺเผหิ วาสิตสานู ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ นานาทุมปติตปุปฺผวาสิต-สานุ ปพฺพตราชา. อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.
พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏติ อมฺพุํ ธาเรตีติ อมฺพุธโร. โก โส. ปชฺชุนฺโน. วิวิธา อาลมฺโพ พฺยาลมฺโพ. พฺยาลมฺโพ จ โส อมฺพุธโร จาติ พฺยาลมฺพมฺพุธโร. พฺยาลมฺพมฺพุธรสฺส พินฺทุ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุ. พฺยาลมฺพมฺพุ-ธรพินฺทูหิ จุมฺพิโต พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิโต. พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิโต กูโฏ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏ ปพฺพตราชา. อยํ ปน กมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ. อถ วา จุมฺพิโต กูโฏ จุมฺพิตกูโฏ. สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตา สมาโส. พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทูหิ จุมฺพิตกูโฏ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏ ปพฺพต-ราชา. อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.
อมิตพลปรกฺกมชุตีติ น มิตา อมิตา. พลญฺจ ปรกฺกโม จ ชุติ จ พลปรกฺกมชุติโย. อมิตา พลปรกฺกมชุติโย ยสฺส โสยํ อมิตพลปรกฺกมชุติ. อยํ ปน กมฺมธารยทฺวนฺทคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.
ปีโณรกฺขํสพาหูติ อุโร จ อกฺขญฺจ อํโส จ พาหุ จ อุรกฺขํสพาหโว. ปีณา อุรกฺขํสพาหโว ยสฺส โสยํ ปีโณรกฺขํสพาหุ. อยํ ปน ทฺวนฺทคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.
ปีณคณฺฑวทนถนูรุชฆนาติ คณฺโฑ จ วทนญฺจ ถโน จ อูรุ จ ชฆนญฺจ คณฺฑวทนถนูรุชฆนา. ปีณา คณฺฑวทนถนูรุชฆนา ยสฺสา สายํ ปีณ-คณฺฑวทนถนูรุชฆนา. อยํ ปน ทฺวนฺทคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.
ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลสงฺฆฏฺฏิตจรโณติ สุรา จ อสุรา จ ครุฑา จ มนุชา จ ภุชคา จ คนฺธพฺพา จ สุราสุรครุฑ-มนุชภุชคคนฺธพฺพา. ปวรา จ เต สุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพา เจติ ปวร-สุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพา. ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพานํ มกุฏานิ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏานิ. ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏานํ กูฏานิ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏานิ. ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชค-คนฺธพฺพมกุฏกูเฏสุ จุมฺพิตา ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตา. ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตา จ เต เสลา เจติ ปวรสุราสุร-ครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลา. ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏ-กูฏจุมฺพิตเสเลหิ สงฺฆฏฺฏิตา ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิต-เสลสงฺฆฏฺฏิตา. ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลสงฺฆฏฺฏิตา จรณา ยสฺส ตถาคตสฺส โสยํ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสล-สงฺฆฏฺฏิตจรโณ. อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.
อถวาปวรสทฺทํ มกุฏสทฺเทน วา จรณสทฺเทน วา โยเชตฺวา สมาส-นโย วิญฺเญยฺโย. อยํ ปน จรณสทฺเทน โยชนากฺกโม. สงฺฆฏฺฏิตา จรณา สงฺฆฏฺฏิตจรณา. ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสเลหิ สงฺฆฏฺฏิต-จรณา ยสฺส ตถาคตสฺส โสยํ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิต-เสลสงฺฆฏฺฏิตจรโณ. อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ. อิตรานิ จ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
อนนฺตญาโณติ น อนฺโต อนนฺโต. อนนฺตํ ญาณํ ยสฺส โสยํ อนนฺต-ญาโณ.
อมิตคณสรีโรติ น มิตํ อมิตํ. คณํเอว สรีรํ คณสรีรํ. อมิตํ คณสรีรํ ยสฺส โสยํ อมิตคณสรีโร.
อมิตพลปรกฺกมปตฺโตติ น มิตา อมิตา. พลญฺจ ปรกฺกโม จ พล-ปรกฺกมา. อมิตาเอว พลปรกฺกมา อมิตพลปรกฺกมา. อมิตพลปรกฺกมา ปตฺตา เยน โสยํ อมิตพลปรกฺกมปตฺโต. อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.
มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺโขปโสภิตกนฺทโรติ มตฺตาเอว ภมรา มตฺตภมรา. มตฺตภมรานํ คณา มตฺตภมรคณา. มตฺตภมรคเณหิ จุมฺพิตานิ มตฺตภมรคณจุมฺพิตานิ. วิกสิตานิเอว ปุปฺผานิ วิกสิตปุปฺผานิ. มตฺต-ภมรคณจุมฺพิตานิ วิกสิตปุปฺผานิ เยสํ เต มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผา. วลฺลิ จ นาครุกฺโข จ วลฺลินาครุกฺขา. มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผา จ เต วลฺลิ-นาครุกฺขา เจติ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺขา. มตฺตภมรคณ-จุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺเขหิ อุปโสภิตานิ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผ-วลฺลินาครุกฺโขปโสภิตานิ. มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺโขปโสภิตานิ กนฺทรานิ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาค-รุกฺโขปโสภิตกนฺทโร. อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.
อถวาอุปโสภิตานิกนฺทรานิอุปโสภิตกนฺทรานิ. สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตา สมาโส. มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺเขหิ อุปโสภิตกนฺทรานิ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺโขปโสภิต-กนฺทโร. อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.
นานารุกฺขติณปติตปุปฺโผปโสภิตกนฺทโรติ รุกฺขา จ ติณานิ จ รุกฺข-ติณานิ. นานปฺปการาเอว รุกฺขติณานิ นานารุกฺขติณานิ. นานารุกฺขติเณหิ ปติตานิ นานารุกฺขติณปติตานิ. นานารุกฺขติณปติตานิ จ ตานิ ปุปฺผานิ เจติ นานารุกฺขติณปติตปุปฺผานิ. นานารุกฺขติณปติตปุปฺเผหิ อุปโสภิตานิ นานารุกฺข-ติณปติตปุปฺโผปโสภิตานิ. นานารุกฺขติณปติตปุปฺโผปโสภิตานิ กนฺทรานิ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ นานารุกฺขติณปติตปุปฺโผปโสภิตกนฺทโร. อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺม-ธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.
อถวาอุปโสภิตานิกนฺทรานิอุปโสภิตกนฺทรานิ. สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตา สมาโส. นานารุกฺขติณปติตปุปฺเผหิ อุปโสภิตกนฺทรานิ ยสฺส เสลราชสฺส โสยํ นานารุกฺขติณปติตปุปฺโผปโสภิตกนฺทโร. อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.
นานามุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรหตฺถาติ มุสโล จ ผาโล จ ปพฺพโต จ ตรุ จ กลิงฺคโร จ สโร จ ธนุ จ คทา จ อสิ จ โตมโร จ มุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรา. นานปฺปการา มุสลผาล-ปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรา นานามุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิ-โตมรา. นานามุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรา หตฺเถสุ เยสนฺเต นานา-มุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรหตฺถา. อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยคพฺโภ ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.
[๓๒๙] นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท
กิมตฺถมิทํ. “เอกวิภตฺติกานํ นามานํ โย สมุจฺจโย, โส ทฺวนฺทสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. สมาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. สมุจฺจยนํ สมุจฺจโย. สมฺปิณฺฑกรณมิตฺยตฺโถ. อิธาปิ ครุสญฺญากรณํ “เทฺว เทฺว นาวา ทฺวนฺทา, ทฺวนฺทสทิสตฺตา อยํปิ สมาโส ทฺวนฺโท”ติ อนฺวตฺถสญฺญาย สมาสสฺส สภาวทีปนตฺถํ. ตถา หิ ปุพฺพปทตฺถปฺปธาโน อพฺยยีภาโว. อุตฺตร-ปทตฺถปฺปธาโน ตปฺปุริโส. อญฺญปทตฺถปฺปธาโน พหุพฺพีหิ. อุภยตฺถปฺปธาโน ทฺวนฺโทติ. อญฺญสฺส สมาสวิธายกสฺสาภาวา อิทํปิ สญฺญาวิธานมุเขน สมาสวิธายกนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๓๐] มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท
กิมตฺถมิทํ. “เตสํ มหนฺตสทฺทานํ มหาอาเทโส โหติ ตุลฺยาธิกรเณ ปเท”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. พหุวจนนิทฺเทโส “มหนฺตสทฺทสฺส มหอิจฺจาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. เตเนว มหปฺผลํตฺยาทีนิ สิชฺฌนฺติ. อุทาหรณานิ นยานุโยเคน สุวิญฺ-เญยฺยาเนว.
[๓๓๑] อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ
กิมตฺถมิทํ. “อิตฺถิยํ ตุลฺยาธิกรเณ ปเท สเจ ภาสิตปุมิตฺถี, ปุมาว ทฏฺฐพฺพา”ติ ญาปนตฺถํ. ฉปฺปทมิทํ. ตุลฺยาธิกรณคฺคหณญฺจ ปทคฺคหณญฺจ วตฺตเต. ภาสิโต ปุมา ยสฺสา สา ภาสิตปุมา. อิตฺถีตีมินา ตุลฺยาธิกรณํ. เตน จ “อิตฺถิยํ ตุลฺยาธิกรเณ ปเท ภาสิตปุมา อิตฺถี ปุมาว ทฏฺฐพฺพา”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ อิตฺถีติ อิตฺถิวาจกสทฺทมาห. อญฺญถา ภาสิตปุมาติเอว น วตฺตพฺพํ สิยา.
ทีฆชงฺโฆตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทีฆชงฺโฆติ “ทีฆา ชงฺฆา ยสฺสา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหี”ติ พหุพฺพีหิสมาสํ กตฺวา ภาสิตปุมตฺตา ตุลฺยาธิกรณตฺตา จ อิธ วุตฺตวิธานํ กตฺวา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ ทีฆสทฺทโต กตสฺสาปจฺจยสฺสาภาวํ กตฺวา สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ตถากลฺยาณาภริยายสฺสโสยํกลฺยาณภริโย. ปหุตา ปญฺญา ยสฺส โสยํ ปหุตปญฺโญ. พฺราหฺมณพนฺธุภริยาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน “พฺราหฺมณพนฺธุ จ สา ภริยา เจ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน กมฺมธารยสมาสาทึ กตฺวา สติปิ ตุลฺยา-ธิกรเณ ปเท ภาสิตปุมตฺตาภาวา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ กตสฺสาปจฺจยสฺสา-ภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๓๓๒] กมฺมธารยสญฺเญ จ
กิมตฺถมิทํ. “กมฺมธารยสญฺเญ จ สมาเส อิตฺถิยํ ตุลฺยาธิกรเณ ปเท สเจ ปุพฺเพ ภาสิตปุมา อิทานิ อิตฺถิวาจโก, โส ปุมาว ทฏฺฐพฺโพ”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ตุลฺยาธิกรณคฺคหณญฺจ อนนฺตรสุตฺตญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ. อุทาหรณานิ จ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ กตสฺสีปจฺจยสฺสาภาวกรณเมเวห วิเสโส.
ขตฺติยพนฺธุทาริกาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สติปิ กมฺมธารยตฺเต ทาริกาสทฺทสฺส นิยติตฺถิวาจกตฺตา ภาสิตปุมตฺตาภาวโต อิธ วุตฺตวิธานํ น โหติ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๓๓๓] อตฺตํ นสฺส ตปฺปุริเส
กิมตฺถมิทํ. “นสฺส ปทสฺส ตปฺปุริเสกเทสตฺตา ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท อตฺตํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อุทาหรณานิปิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๓๓๔] สเร อนฺ
กิมตฺถมิทํ. “สเร ปเร นสฺส ปทสฺส สพฺพสฺเสว อนาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๓๕] กทฺ กุสฺส
กิมตฺถมิทํ. “กุอิจฺเจตสฺส สเร ปเร กทมิตฺยาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. อุทาหรณานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๓๖] กาปฺปตฺเถสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “กุอิจฺเจตสฺส กาอาเทโส โหติ อปฺปตฺเถสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ กฺวจตฺถํ ทีเปติ. อปฺปตฺเถติ อวตฺวา พหุวจโนจฺจารเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.
กาลวณนฺติ เอตฺถ “อปฺปกํ ลวณนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน กมฺมธารยสมาสํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา กุสทฺทสฺส กาอาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กาปุปฺผนฺติ เอตฺถ “อปฺปกํ ปุปฺผํ ยสฺสา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน พหุพฺพีหิสมาสํ กตฺวา กมฺมธารยสมาสํ วา อิมินา กุสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กาปุริโสติ “กุจฺฉิโต ปุริโส”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน กมฺมธารยสมาสํ กตฺวา อปฺปตฺถาภาเวปิ พหุวจนสฺสตฺถสฺส พหุตาทีปนโต กุจฺฉิตตฺเถ กุสทฺทสฺส กาเทสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ จคฺคหณผลํ.
[๓๓๗] กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต
กิมตฺถมิทํ. “สมาสนฺตคตานํ นามานํ อนฺโต กฺวจิ อการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.
เทวราโชติ “เทวานํ ราชา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ตปฺปุริสสมาสํ กตฺวา เทวราชสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานนฺ”ติ วตฺตมาเน “สฺยา เจ”ติ สิวจนสฺส อาการาเทเส สมฺปตฺเต อิมินา สมาสนฺตคตสฺส ราช-สทฺทสฺส อนฺตสฺส อการาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “โส”ติ สิสฺโส-การาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
“นนฺวิมินา สมาสนฺตคตสฺส อนฺตสรสฺส วิหิตตฺตา ‘สฺยา เจ’ติ สิสฺสาการา-เทเสเนว ภวิตพฺพเมวา”ติ. น ภวิตพฺพํ. ยทิ หิ สิยา, อิมสฺสุจฺจารณมนตฺถกํ สิยา. อการนฺตสฺสาปิ หิ อิมินา อการกรณํ ตนฺนิมิตฺตวิธิโน อสมาเวสตฺถํ. “สฺยา เจ”ตีมินา ปน สิสฺสาการาเทเส กเต วิธิโน ภาชนาภาวา กุโต ตนฺนิมิตฺตวิธิโน สมาเวโส สิยา. “นนฺวิมินา วิภตฺตาเทสสฺสาปิ ภวิตพฺพเมวา”ติ. น ภวิตพฺพํ. เอวํ หิ สติ ปโยคาสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ. อิตรํ กฺวจิคฺคหณผลํ. อปรานิ เทฺว ตสฺสทิสาเนว.
ปญฺจาหนฺติ “ปญฺจ อหานิ สมาหฏานี”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ทิคุสมาสํ กตฺวา “โส นปุํสกลิงฺโค”ติ วตฺตมาเน “ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ เอกตฺตํ นปุํสกตฺตญฺจ กตฺวา ตโต วุตฺตนเยน สิวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา สมาสนฺตคตสฺส อการาเทสํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ วตฺตมาเน “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิทํ ปน ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติก-ภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
ปจฺจกฺขธมฺมาตฺยาทีนิ วิย ‘อยมาการนฺโต อิการนฺโต เจ’ติ สงฺกา สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถญฺจ.
ปญฺจควนฺติ “ปญฺจ คาโว สมาหฏา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ทิคุสมาสาทึ กตฺวา ปญฺจโคสทฺทโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อิมินา สมาสนฺตคตสฺส โคสทฺทสฺส อนฺเต อการํ กตฺวา “คาว เส, อวํมฺหิ จ, ตโต นมํ ปติมฺหา ลุตฺเต จ สมาเส”ติ วตฺตมาเน “โอ สเร เจ”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สิสฺส อมาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
“นนฺวิมินา สมาสนฺตคตสฺส อนฺตสฺเสว ภวิตพฺพํ, อถ กถํ อนฺเต โหตี”ติ. “กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺตสฺเสติ วตฺตพฺเพปิ เอวํ วจนมตฺถนฺตรนิทสฺสนตฺถํ. อยํปิ หิ อตฺโถ เอตสฺส สมฺภวติ กฺวจิ สมาสนฺตคตานํ นามานํ อนฺโต หุตฺวา อกาโร โหตี”ติ. อถ วา อนฺตสฺเสว โหตุ. “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ สสรํ ปน วการาคมํ กตฺวาปิ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อีทิสตฺถํ วจนํ.
ฉตฺตูปาหนนฺติ “ฉตฺตญฺจ อุปาหนา จา”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “โส นปุํสกลิงฺโค, ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ วตฺตมาเน “ตถา ทฺวนฺเท ปาณิตูริย-โยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนญฺจา”ติ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺเจกตฺตํ กตฺวา นปุํสกลิงฺคตฺตา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ กตสฺสาปจฺจยสฺสาภาวํ กตฺวา อิมินา สมาสนฺตคตสฺส อุปาหนสทฺทนฺตสฺส อการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน สิสฺส อมา-เทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิทมฺปิ หิ ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติกภาวทสฺสนตฺถํ.
อุปสรทนฺติ “สรทสฺส สมีเป วตฺตตี”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อพฺยยีภาวสมาสํ กตฺวา “โส นปุํสกลิงฺโค”ติ นปุํสกลิงฺคตฺตํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อิมินา สรทสทฺทนฺตสฺส อการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิทํปิ อนนฺตรํ วิย วุตฺตํ.
วิสาลกฺโขติ “วิสาลา อกฺขี ยสฺสา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน พหุพฺพีหิสมาสํ กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อิมินา อกฺขิสทฺทนฺตสฺส อการาเทสํ กตฺวา สิสฺโส-การาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
วิมุโขติ “วิรูปํ มุขํ ยสฺสา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน พหุพฺพีหิสมาสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิทมฺปิ ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติกภาวนิทสฺสนตฺถํ. “กฺวจิ สมาสนฺตคตานํ อนฺโต”ติ วตฺตพฺเพปิ การคฺคหณกรเณ ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต “การคฺคหณํ กิมตฺถนฺ”ติอาทิมาห.
ตตฺถจปจฺจกฺขธมฺมาติ “ปจฺจกฺขา ธมฺมา ยสฺสา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน สมาสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อิธ การคฺคหเณน ธมฺมสทฺทนฺตสฺส อาการา-เทสํ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
สุรภิคนฺธีติ “สุรภิโน คนฺโธ สุรภิคนฺโธ”ติ วตฺตพฺเพ การคฺคหเณน คนฺธสทฺทนฺตสฺส อิการาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ตถาสุนฺทโรคนฺโธสุคนฺโธ. ทุฏฺฅุ คนฺโธ ทุคฺคนฺโธ. กุจฺฉิโต คนฺโธ กุคนฺโธ. “ปูติโน คนฺโธ ปูติคนฺโธ”ติ วตฺตพฺเพปิ วุตฺตนเยน อิการาเทสํ กตฺวา สุคนฺธีติอาทีนิ สาเธตพฺพานิ. ปุน ตสฺเสว ผลํ ทสฺเสนฺโต “นทีอนฺตา จ กตฺตุอนฺตา จ กปจฺจโย โหตี”ตฺยาทิมาห.
ตตฺถจพหุนทิโกติ “พหู นทิโย ยสฺมึ ชนปเท”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน พหุพฺพีหิสมาสํ กตฺวา พหุนทีสทฺทโต กปจฺจยํ กตฺวา “อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ”ติ ปุมมิว กตฺวา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วตฺตมาเน “นทาทิโต วา อี”ติ กตสฺสีปจฺจยสฺสาภาวํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ อาการสฺสิการาเทสํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
พหุกตฺตุโกติ “พหโว กตฺตาโร ยสฺสา”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน สมาสํ กตฺวา “พหูนํ กตฺตา”ติ วา พหุกตฺตุสทฺทโต กปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๓๓๘] นทิมฺหา จ
กิมตฺถมิทํ. “นทิมฺหา จ กปจฺจโย โหติ สมาสนฺเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. สมาสนฺตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณมนนฺตรสุตฺเต การคฺคหณานุกฑฺฒ-นตฺถํ. ตสฺมึ อากฑฺฒิเต กปจฺจโยปิ อากฑฺฒิโตว โหติ ตทนฺโตคธตฺตา ตสฺส.
พหุกนฺติโกติ “พหู กนฺติโย ยสฺสา”ตฺยตฺเถ สมาสํ กตฺวา พหุกนฺติ-สทฺทโต กปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
พหุนทิโกติ “พหู นทิโย ยสฺสา”ตฺยตฺเถ สมาสํ กตฺวา พหุนทีสทฺทโต กปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๓๓๙] ชายาย ตุทํชานิ ปติมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “ชายาอิจฺเจตาย ตุทํ-ชานิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ปติมฺหิ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. ตุทํปติ, ชานิปตีตฺยุทาหรณานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๔๐] ธนุมฺหา จ
กิมตฺถมิทํ. “ธนุมฺหา จ อาปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. จคฺคหเณน ปจฺจกฺขธมฺมาติอาทีสุปิ โหติ. คณฺฑิวธนฺวาติ “คณฺฑิโว ธนู ยสฺสา”ตฺยตฺเถ สมาสํ กตฺวา คณฺฑิวธนุสทฺทโต อาปจฺจยํ กตฺวา อุการสฺส วการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
[๓๔๑] อํ วิภตฺตีนมการนฺตา อพฺยยีภาวา
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺมา อการนฺตา อพฺยยีภาวสมาสา ปราสํ วิภตฺตีนํ กฺวจิ อมาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน กฺวจิคฺคหณมิหานุ-วตฺตเต. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๓๔๒] สโร รสฺโส นปุํสเก
กิมตฺถมิทํ. “นปุํสกลิงฺเค วตฺตมานสฺส อพฺยยีภาวสมาสสฺส สโร รสฺโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๓๔๓] อญฺญสฺมา โลโป จ
กิมตฺถมิทํ. “อญฺญสฺมา อพฺยยีภาวสมาสา อนการนฺตา ปราสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ นามกปฺเป สมาสกปฺโป
สตฺตโม ปริจฺเฉโท
----------------------------