นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
มุขมตฺตทีปนี
(นฺยาส)
ปณามคาถา
พุทฺธํวิสุทฺธมวิสุทฺธชนสฺสสุทฺธิ-
สมฺปาปกํสกลโลกวิโมหกสฺส
โมหสฺสธํสกมปิสฺสสุวุตฺตธมฺมํ
นตฺวานสํฆมนฆุตฺตมทกฺขิเณยฺยํ.
กจฺจายนญฺจมุนิวณฺณิตพุทฺธิมสฺส
กจฺจายนสฺสมุขมตฺตมหํกริสฺสํ
ปารํปราภตวินิจฺฉยนิจฺฉญฺญู-
ลทฺโธปเทสมวลมฺพกตสฺสเตน.
ปณามคาถาวณฺณนา
(ก) ยํ กิญฺจิ คนฺถํ สมารภิตุกาเมน ตาวาจริเยน รตนตฺตยสฺส ปณามํ กตฺวา ตพฺพิหตนฺตราเยน สมารภิตพฺพนฺติ พาตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสพฺพญฺญุตาทิ-คุณสมฺปตฺติสมงฺคิตาย พุทฺธสฺส, สฺวาขฺยาตตาทิภาเวน ธมฺมสฺส จ, สุปฺปฏิปนฺนตาทิ-ภาเวน สํฆสฺส จ, สพฺพโลกาภิวนฺทนียสฺส อตฺตโน สตฺถุโน ปณามํ ทสฺเสนฺโต เสฏฺฐํ ติโลกมหิตํ อภิวนฺทิยคฺคนฺติอาทิมาห. เอตฺถ จ ตพฺพิหตนฺตรายตา นาม ยถาปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตา. รตนตฺตยปฺปณามกรเณน หิ ยถาปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตา โหติ ตสฺส ปูชนียปูชยตฺตา, ปูชนียปูชยตาย จ มงฺคลภาวโต มงฺคเลน จ ยถาปฏิญฺญาตตฺถปฺปสิชฺฌนโต. วุตฺตํ หิ ภควตา “ปูชา จ ปูชเนยฺยานํ เอตํ มงฺคลมุตฺตมนฺ”ติ จ “เอตาทิสานิ กตฺวาน สพฺพตฺถ-มปราชิตา สพฺพตฺถ โสตฺถึ คจฺฉนฺตี”ติ จ. อถ วา ตสฺส ภยาทฺยุปทฺทวกาโรป-ฆาตกตฺตา วิหตภยาทฺยุปทฺทวการสฺส จ ยถาปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตา-สมฺภวโต. วุตฺตํ หิ ภควตา
เอวํพุทฺธํสรนฺตานํธมฺมํสํฆญฺจภิกฺขโว
ภยํวาฉมฺภิตตฺตํวาโลมหํโสนเหสฺสตีติ.
อถวาตสฺสปฏิภานาปริหานภาวโตอปริหีนปฏิภานสฺสจยถา-ปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตาสมฺภวโต. วุตฺตํ หิ ภควตา “สตฺติเม ภิกฺขเว อปริหานียา ธมฺมา, กตเม สตฺต, สตฺถุคารวตา ธมฺมคารวตา สํฆคารวตา สิกฺขาคารวตา สมาธิคารวตา กลฺยาณมิตฺตตา โสวจสฺสตา”ติ. อถ วา ตสฺสายุวฑฺฒนโต วฑฺฒิตายุโน จ ยถาปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตาสมฺภวโต. วุตฺตํ หิ ภควตา “อภิวาทนสีลิสฺส นิจฺจํ วุทฺธาปจายิโน จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺตี”ตฺยาทิ.
อปโรนโย. ปกรณารมฺเภ รตนตฺตยปฺปณามวจนํ รตนตฺตยสฺส ยถาภูต-คุณมาขฺยาปเนน ปกรเณ คารวุปฺปาทนตฺถํ, ตสฺส สฺวาขฺยาตภาเวน รตนตฺตเย คารวุปฺปาทนตฺถํ วา. อถ วา รตนตฺตยปฺปณามวจนํ สทาจารโวกฺกมนตฺถํ, ตํ วิญฺญูนํ จิตฺตาราธนตฺถํ, ตํ ปกรณสฺสุคฺคาหณตฺถํ, ตํ วจนตฺถาวโพธนตฺถํ, ตํ สพฺพสมฺปตฺตินิปฺผาทนตฺถนฺติ.
เอวํนตสฺสสุคตาทิกตสฺสปสฺส-
มิฏฺฐปฺปสิทฺธิกรตาทิคุโณฆมคฺคํ
สงฺขฺยาติคมฺปิกุรุตํนตมสฺสธีมา
วตฺถุตฺตยสฺสติภวาภินตารหสฺส.
ตสฺมาอลมติปฺปปญฺเจน. อนุปุพฺพปทวณฺณนเมเวทานิ สมารภิสฺสาม.
ตตฺถเสฏฺฐนฺติ ปสตฺถตรํ. ติโลกมหิตนฺติ ติโลเกน ปูชิตํ. ตโย โลกา ติโลกํ. เตน มหิตํ ติโลกมหิตํ. อภิวนฺทิยาติ อภิวนฺทิตฺวา. อคฺคนฺติ อุตฺตมํ. พุทฺธนฺติ ปฏิวิทฺธสพฺพธมฺมํ. พุทฺธสทฺทํ ปน อญฺญตฺถ พหุธา ปปญฺจยนฺติ “สกมฺมกธาตุโต กมฺมนิ ตปจฺจโย โหตี”ติ. อิธ ปน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ วุตฺตตฺตา พุธอิจฺเจตสฺมา กตฺตริ ตปจฺจโย ลพฺภเตเวติ น วิจาริโต. ธมฺมนฺติ นวโลกุตฺตรธมฺมํ สปริยตฺติกํ วา. อมลนฺติ นิมฺมลํ มลปฺปฏิปกฺขํ วา. คณนฺติ สมูหํ. อุตฺตมนฺติ อุทฺธตตมตฺตา อุคฺคตตมตฺตา เสฏฺฐตฺตา จ อุตฺตมํ. “อุตฺตมํ คณนฺ”ติ สมฺพนฺโธ. พุทฺธญฺเจติ เอตฺถ จสทฺทํ ธมฺมสทฺเทน โยเชตฺวา “เสฏฺฐํ ติโลกมหิตํ อคฺคํ พุทฺธํ อภิวนฺทิย อมลํ ธมฺมญฺจ อุตฺตมํ คณญฺจ อภิวนฺทิยา”ติ โยเชตพฺพํ.
เอตฺถจเสฏฺฐนฺติ วจเนน พุทฺธสฺส คุณมหนฺตตํ ทีเปติ. ติโลก-มหิตนฺติ ปุญฺญมหนฺตตํ. อคฺคนฺติ ชาติมหนฺตตํ. ตสฺส จ คุณมหนฺตตาทีปเนน คุณาภิมานีนมภินิมฺมทฺทนสมตฺถตํ ทสฺเสติ. อิตรทฺวยทีปเนนิตเรสํ. สตฺถุสฺสาติ สเทวกสฺส โลกสฺส อนุสาสนโต สตฺถุสฺส. ตสฺสาติ โย โส “เสฏฺฐนฺ”ติอาทินา วุตฺโต, ตสฺส. วจนตฺถวรนฺติ อุจฺจเต อเนนาติ วจนํ. อรียตีติ อตฺโถ. วจนสฺส อตฺโถ วจนตฺโถ. อุตฺตมฏฺเฐน วโร. วจนตฺโถ จ โส วโร จาติ วจนตฺถวโร. ตํ วจนตฺถวรํ. สุพุทฺธุนฺติ สุฏฺฅุ ญาตุ๊. วกฺขามีติ ภาสิสฺสามิ. สุตฺตหิตนฺติ สุตฺตานุกูลํ. สุตฺตนฺติ เจห ปิฏกตฺตยํ อธิปฺเปตํ. ตํ หิ
อตฺถานํสูจนโตสุวุตฺตโตสวนโตถสูทนโต
สุตฺตานาสุตฺตสภา- คโต จ สุตฺตํ สุตฺตนฺติ วุจฺจติ.
สุตฺตนฺติ หิ สูจ=คนฺธเนตีมสฺส “อตฺเถ สูเจตี”ติ อตฺเถ, สุปุพฺพสฺส วจ= วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส “สุฏฺฅุ วุตฺตนฺ”ติ วา, สุ=อภิสเวตีมสฺส “อตฺเถ อภิสเวตี”ติ วา, สูท=ปคฺฆรเณตีมสฺส “อตฺเถ สูเทติ ปคฺฆราเปตี”ติ วา, สุปุพฺพสฺส ตา= ปาลเนตีมสฺส “สุฏฺฅุ อตฺเถ ตายตี”ติ วา, “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ วตฺตมาเน “พุธ-คมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ ธาตฺวนฺตานํ โลปํ กตฺวา ตปจฺจยสฺส จ เทฺวภาวํ กตฺวา ตโต สูจาทีนํ ทีฆสรสฺส “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ สิชฺฌติ.
สุสนฺธิกปฺปนฺติ สุนฺทรํ สนฺธิกปฺปํ. กปฺปียติ เอตฺถาติ กปฺโป. สมฺมา ธียตีติ สนฺธิ. สโมธานํ วา สนฺธิ. สนฺธีนํ กปฺโป สนฺธิกปฺโป. โสภโณ สนฺธิกปฺโป สุสนฺธิกปฺโป. ตํ สุสนฺธิกปฺปํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ วจนตฺถวเร.
(ข) “ยํ เสยฺยํ, ตํ ชิเนริตนเยน พุธา ลภนฺตี”ติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ วจนตฺถวโร นาม ตนฺติอตฺถภูโต โลกิยโลกุตฺตรสงฺขาโต อตฺโถ. ตตฺถ จ เสยฺยํ นาม นวโลกุตฺตรธมฺมํ. “ตํ ชิเนริตนเยน พุธา ลภนฺตี”ติ อตฺโถ. อสติ หิ ตปฺปฏิปตฺติทีปกปรโตโฆเส โสตาปตฺติมคฺคปฺปฏิลาภาภาวา. เอตฺถ จ เสยฺยนฺติ ปสตฺถตรํ. ชิเนริตนเยนาติ ชิเนน เทสิตนเยน. พุธาติ ติเหตุกปฺปฏิสนฺธิปญฺญาย ปญฺญวนฺโต ภพฺพปุคฺคลา. เต หิ พุชฺฌนฺตีติ พุธาติ วุจฺจนฺติ. พุธาติ พุธ= โพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “วิสรุชปทาทิโต เณ”ติ กตฺตริ ณปจฺจยํ กตฺวา วิภตฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ลภนฺตีติ ปฏิวิชฺฌนฺติ. ตญฺจาปีติ ตํ ชิเนริตนยมฺปิ. ตสฺสาติ เหฏฺฐา วุตฺตํ สตฺถารเมวาปทิสติ. วจนตฺถสุโพธเนนาติ ปาฬิยตฺถาวโพธเนน. อตฺถญฺจ อกฺขรปเทสุ อโมหภาวาติ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการมตฺถญฺจ อกฺขเรสุ จ ปเทสุ จ อโมหภาวา สมธิคจฺฉนฺติ.
ตตฺถจอกฺขราโมหภาโว นาม สรพฺยญฺชนทีฆรสฺสวคฺคาวคฺคโฆสาโฆสา-ทิปฺปเภเทสุ อกฺขเรสุ ปฏุตรญาณตา. ปทาโมหภาโว นาม อการิการนฺตาทิ-อิตฺถิปุมาทิตทฺธิตสมาสาทิปฺปเภเทสุ ปเทสุ อปฺปฏิหตพุทฺธิตา. เสยฺยตฺถิโก ปท-มโต วิวิธํ สุเณยฺยาติ ยสฺมา สุตฺตนฺตปฺปกรเณ สวนาภิยุตฺตสฺส อกฺขรปเทสุ อโมหภาโว โหติ, อกฺขรปเทสุ อมูฬฺหสฺส วจนตฺถาวโพโธ โหติ, วจนตฺถาวโพธสฺส วุตฺตนเยน สมฺมาปฏิปตฺติยํ ปฏิปชฺชนโต เสยฺยสงฺขาตนวโลกุตฺตรธมฺมปฺปฏิลาโภ โหติ, ตสฺมา ตทตฺถิโก ตํมูลการณภูตสวนสมฺปตฺตินิปฺผาทนตฺถํ อเนกปฺปการมกฺขรํ สรพฺยญฺชนาทิเภทวเสน ปทญฺจ ปกติปจฺจยาทิเภทวเสน อุปปริกฺขิตฺวา สุเณยฺยาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ‘“เสยฺยตฺถิโก อกฺขรปทนฺ’ติ วตฺตพฺเพ ฉนฺทหานิภยา อกฺขรสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. “นนุ อิตฺถิยาปิ โสตพฺพํ, อถ กสฺมา ‘เสยฺยตฺถิโก’ติ อาหา”ติ. เยภุยฺยวเสน วา ปธานวเสน วา.
อเนกวิธาหิสทฺทปฺปโยคา. กตฺถจิ สามญฺญวเสน นิทฺทิสิตพฺเพปิ ปจฺจาสนฺนวเสน นิทฺเทโส ทิสฺสติ “กาเก วารย มจฺฉมฺหา”ติอาทีสุ, กตฺถจิ ปธานวเสน “ราชา อาคจฺฉตี”ติอาทีสุ, กตฺถจิ เยภุยฺยวเสน “อานครา ขทิร-วนนฺ”ติอาทีสุ, กตฺถจิ อุปลกฺขณมตฺตวเสน “ลทฺธาตปตฺโต ราชกุมาโร”ติอาทีสุ, กตฺถจิ นานนฺตริกวเสน “ฆตตฺถิกสฺส ฆฏมานย”อิจฺเจวมาทีสุ, กตฺถจิ อสาธารณ-วเสน “เภริสทฺโท ยวงฺกุโร”อิจฺเจวมาทีสุ. เตน วุตฺตํ “เยภุยฺยวเสน วา ปธานวเสน วา”ติ.
เอตฺถจคาถาทฺวเยนสหรตนตฺตยปฺปณาเมนวุจฺจมานปฺปกรณํตํสญฺญา-นิมิตฺต-กตฺตุ-ปริมาณปฺ-ปโยชนานิ จ ทสฺเสติ.
วุตฺตญฺจ
สญฺญานิมิตฺตํกตฺตาจปริมาณํปโยชนํ
สพฺพาคมสฺสปุพฺเพววตฺตพฺพํวตฺตุมิจฺฉตาติ.
ตตฺถจนามํ นาม ทุวิธํ สามญฺญนามํ วิเสสนามฐญฺจ. อสฺส ปน “กจฺจายนนฺ”ติ สามญฺญนามํ สนฺธิกปฺปาทีนํ สาธารณตฺตา. อิทํ หิ “กจฺจายนสฺส อิทนฺ”ติ กจฺจายนนฺติ วุจฺจติ. “สนฺธิกปฺปนฺ”ติเอวมาทีนิ วิเสสนามานิ สพฺพ-สาธารณรหิตตฺตา. อิธ ปน “สนฺธิกปฺปนฺ”ติ วิเสสนามมาห “สุสนฺธิกปฺปนฺ”ติ วุตฺตตฺตา. ตํ ปน กฺริยา-คุณ-ชาติ-ยาทิจฺฉเกสุปิ คุณนามํ, ตถา สามญฺญ-คุณ-กิตฺติม-โอปปาติเกสุปิ คุณนามํ, อาวตฺถิก-ลิงฺคิก-เนมิตฺติกา-ธิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ปน เนมิตฺติกนฺติ เวทิตพฺพํ.
อถวา “สนฺธิกปฺปนฺ”ติ สามญฺญนามํ. ตถา หิ โกจิ อาทิวเสน นามํ ลภติ “ปาราชิกกณฺโฑ”ติเอวมาทิ. โกจิ อนฺตวเสน ติกนิปาตาทิ. อยํ ปน อาทิวเสน ลทฺธนาโมติ เวทิตพฺโพ. อยเมเวตฺถ สารโต ปจฺเจตพฺโพ อุปริ นาม-กปฺปสฺสารมฺภนฺตราภาวา.
นิมิตฺตํ ปน ทุวิธํ อชฺฌตฺติกํ พาหิรญฺจ. ตตฺถ อชฺฌตฺติกํ นาม ทุนฺนิกฺขิตฺตปทพฺยญฺชนตาย ทุนฺนีตมตฺถํ คเหตฺวา ปฏิปตฺติยํ วิรชฺฌิตฺวา ทุกฺโขฆ-นิมฺมุคฺคมานํ สตฺตสมูหํ ทิสฺวา สมุสฺสาหิตมนา กรุณา. ตํ ปน ปโยชนทฺวยา-ภินิปฺผาทนสมตฺถปฺปกรณารมฺภกรเณเนว กรุณาย อตฺตโน สญฺโจทิตภาวํ ทสฺเสติ. พาหิรํ นาม ตทารมฺมณภูโต สตฺตสมูโห. ตํ พุธาติ ปเทน อปทิสติ.
กตฺตา นาม “เอตฺทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ, ยทิทํ มหากจฺจายโน”ติ ภควตา เอตทคฺเค ถปิโต อายสฺมา มหากจฺจายโน. ตํ วกฺขามีติ ทสฺเสติ.
ปริมาณํ ปน ทุวิธํ ปริจฺเฉทปฺปมาณํ สมูหปฺปมาณญฺจาติ. ตตฺถ ปริจฺเฉทปฺปมาณวเสน เตวีสติ ปริจฺเฉทา. ตถา หิ “ปญฺจ สนฺธิปริจฺเฉทา, อฏฺฐ นามปริจฺเฉทา, จตฺตาโร อาขฺยาตปริจฺเฉทา, ฉ กิตพฺพิธานปริจฺเฉทา”ติ. เอตานิ-เยว จตฺตาริ ปกรณานีติ วุจฺจนฺติ “ปญฺจ สนฺธิปริจฺเฉทา สนฺธิปฺปกรณํ, อฏฺฐ นามปริจฺเฉทา นามปฺปกรณํ, จตฺตาโร อาขฺยาตปฺปริจฺเฉทา อาขฺยาตปฺปกรณํ, ฉ กิตพฺพิธานปริจฺเฉทา กิตพฺพิธานปฺปกรณนฺ”ติ.
สมูหปฺปมาณวเสน ปน สตฺตสตาธิกสหสฺสมตฺตปฺปมาโณ, สุตฺตานิ ปน ทสาธิกานิ สตฺตสตานิ โหนฺติ. ตํ สุสนฺธิกปฺปนฺติ เอตฺถ สุนฺทรตฺถวาจเกน สุสทฺเทน สมุพฺภาวียติ, นาติสงฺเขปนาติวิตฺถารปฺปมาณตาย หิ สุนฺทรํ โหตีติ.
ปโยชนํ ปน ทุวิธํ มุขฺยานุสงฺคิกปฺปโยชนวเสน. ตตฺถ อกฺขรโกสลฺลํ ปน สมฺปาเทตฺวา พฺยญฺชนานุรูปมตฺถํ ปฏิวิชฺฌติ จ ปกาเสติ จ. อตฺถานุรูปํ พฺยญฺชนํ อุทฺทิสติ จ อุทฺทิสาเปติ จ. ยถา ปน ภควา พุทฺธตฺตาทีสุ จตูสุ ฐาเนสุ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน นิคฺคยฺห ปริสาจตุกฺเกสุ เวสารชฺชปตฺโต โหติ, เอวมิธาปิ กตาภิโยโค นามิกาทีสุ จตูสุ ปเทสุ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน อภิมทฺทิตฺวา เวสารชฺชปตฺโต โหติ. อิทมิธ มุขฺยปฺปโยชนํ. ตํ สพฺพํ เอกเทส-นิทสฺสนมุเขน ทสฺเสนฺโต วจนตฺถวรํ สุพุทฺธุนฺติ อาห.
พฺยญฺชนานุรูปมตฺถสฺสจอตฺถานุรูปํพฺยญฺชนสฺสจยถาวโตอธิคตตฺตาภควตาเตสุเตสุสุตฺตนฺเตสุยํ “อกตฺตพฺพนฺ”ติ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตํ ปริวชฺเชติ. ยํ “กตฺตพฺพนฺ”ติ อนุญฺญาตํ, ตํ สมาทาย วตฺตติ. ตโต “อกตฺตพฺพํ เม น กตํ, กตฺตพฺพํ เม อปฺปริจฺจตฺตนฺ”ติ ปจฺจเวกฺขโต ปามุชฺชํ ชายติ. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทยติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, ปฏิวิทฺธยถาภูโต สคฺคโมกฺขทฺวยสฺส ภาคี โหติ. อิทมิธ อนุสงฺคิกปฺปโยชนํ. ตํ เสยฺยนฺติอาทินา อปทิสติ.
อาทิคาถายปนสหปณาเมนมุขฺยปฺปโยชนปญฺจมํปุพฺพปญฺจกํทสฺเสตฺวาสิสฺสานํตสฺสสวนุคฺคหณธารณาทีสุอุสฺสาหชนนตฺถํทุติยคาถายอนุสงฺคิกปฺปโยชนมาห. อถ วา ทฺวีหิ คาถาหิ ปโยชนทฺวยตฺถิกานํ สิสฺสานํ อุสฺสาหํ ชเนติ.