สนฺธิกปฺป
ปฐมปริจฺเฉท
[๑] อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต
เอวํทฺวีหิคาถาหิปุพฺพปญฺจกํทสฺเสตฺวา “อกฺขรปทาโมหภาเวสุ กตรํ ปฐมํ สมฺปาเทตพฺพนฺ”ติ จินฺตายํ ปทาโมหภาวสฺส อกฺขราโมหภาวมูลกตฺตา “ปฐมํ ตํมูลการณภูตํ อกฺขรโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพนฺ”ติ ทสฺเสนฺโต วุตฺตปฺปการคุณ-มกฺขเรเสฺวว ปกฺขิปิตฺวา อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโตติอาทิมาห.
อยํเหตฺถตฺโถ “โย โกจิ ฆฏปฏาทิวจนตฺโถ, โส สพฺโพ อกฺขเรเหว สญฺญาโต สญฺญายติ สญฺญายิตฺถ สญฺญายิสฺสตี”ติ. เอตฺถ จ สญฺญาโตติ สํปุพฺพาย ญา=อวโพธเนอิจฺเจตาย ธาตุยา รูปํ. ตาย จ ปน ธาตุยา ตปจฺจโย กาลตฺตเยปิ สมฺภวติ. อาห จ “ณาทโย เตกาลิกา”ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ “โลกิย-โลกุตฺตรสงฺขาตวจนตฺถสญฺญาปโก อกฺขรปฺปเภโทว ปฐมํ สกฺกจฺจํ สิกฺขิตพฺโพ”ติ. ‘“วุตฺติกุพฺพตา วุตฺตาโท คาถาทฺวยํ วุตฺตํ, สุตฺตกุพฺพตา สุตฺตาโท ปุพฺพวากฺย-มารทฺธํ ‘อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’”ตฺยปเร.
[๒] อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสํ
อิทาเนวํตตฺถพลวุสฺสาหํชเนตฺวายถาวุตฺตยุตฺติยา “สญฺญาวิธานเมว ปฐมํ วตฺตพฺพํ อวิญฺญาตสญฺญสฺส โวหาราสิชฺฌนโต”ติ ปฐมํ สญฺญาวิธานมาห. “สามญฺญวิเสสสญฺญาสุ สามญฺญสญฺญาว ปฐมํ วตฺตพฺพา ตทนฺโตคธตฺตา วิเสส-สญฺญานนฺ”ติ ตํ ทสฺเสนฺโต อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาสีลนฺติอาทิสุตฺตมารภิ.
ตํปนสุตฺตํฉพฺพิธาสํวณฺเณตพฺพํ. เตเนตํ วุจฺจติ
สมฺพนฺโธจปทญฺเจว ปทตฺโถ ปทวิคฺคโห
โจทนาปริหาโรจ ฉพฺพิธา สุตฺตวณฺณาติ.
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. ตสฺมึ ตสฺมึ ปเทเส “อกฺขเรหิ การ”อิจฺเจวมาทีสุ สุตฺเตสุ “อกฺขรา นาม กตเม”ติ สิสฺสานํ สนฺเทโห ชาเยยฺย, ตํนิวตฺตนตฺถมิทมุจฺจเต, อยมิห สมฺพนฺโธ.
อกฺขราติ เอกํ ปทํ, อปีติ เอกํ ปทํ, อาทโยติ เอกํ ปทํ, เอก-จตฺตาลีสนฺติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อยเมตฺถ ปทจินฺตา.
อกฺขรา นาม อการาทโย เอกจตฺตาลีสํ สรพฺยญฺชนาติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
วุตฺตญฺจ วุตฺติมฺหิ “เต จ โข อกฺขรา อปิ อการาทโย เอกจตฺตาลีสํ สุตฺตนฺเตสุ โสปการา”ติอาทิ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย “เหฏฺฐา ‘อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’ติ วุตฺตอกฺขรา นาม กตเม’ติ น จินฺเตตพฺพํ, เต จ โข อกฺขราปิ เอกจตฺตาลีสปฺ-ปมาณา สุตฺตนฺตานํ โสปการา อการาทโย”ติ. อิทํ หิ สุตฺตํ “อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ. “เต ปน กตเม”ติ เจ. อ อา ฯเปฯ ฬ อํ อิติ. อิเม อกฺขรา นาม. “เตน กึ ปโยชนนฺ”ติ เจ. ‘“อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’ติอาทีสุ อิเมสํ คหณตฺถนฺ”ติ.
เกจิปน ‘“อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’ติ อิมินาว สญฺญา วิหิตา, อิทํ ปน ตพฺพิวรณมิ”ติ วทนฺติ. ตํ น คเหตพฺพํ. เอวํ หิ สติ ‘อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’ติ สุตฺตวุตฺติยํเยว อกฺขรอิจฺจเนน กฺวตฺโถ, ‘อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ’ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, อิธ จ น วตฺตพฺพํ, อกฺขรอิจฺจเนน กฺวตฺโถ อกฺขรสญฺญาโตติ น วุตฺตญฺจ ตตฺถ, วุตฺตญฺญจห. เตน วุตฺตํ “ตํ น คเหตพฺพนฺ”ติ.
นกฺขรนฺตีติอกฺขรา. “ปมาณโต เอกจตฺตาลีสมตฺตา ปิฏกตฺตยํปิ ปตฺวา น ขียนฺตี”ติ อตฺโถ. “อสทฺโท อาทิ เยสนฺเตติ อาทโย”ติ พหุพฺพีหิสมาโส โหติ.
อาทิสทฺโทตาวจตูสุอตฺเถสุทิสฺสติ
มริยาเทปกาเรจสมีปาวยเวปิจ
จตุพฺพิธปฺปกาโรยํ อาทิสทฺทสฺส ลกฺขฺยเต.
ตถาหิ “ภูวาทโย ธาตโว”ตฺยาทีสุ มริยาเท ทิสฺสติ, “พฺราหฺมณาทโย ภุญฺชนฺตี”ตฺยาทีสุ ปกาเร, “ทธิโภชนมตฺถสฺสาที”ตฺยาทีสุ สมีเป, “มูลํ รุกฺขสฺสาทีสู”ตฺ-ยาทีสุ อวยเว. อิธ ปน “ยทิ ‘อการปการา อกฺขรา’ติ อตฺโถ ภเวยฺย, อาการสฺส รสฺสสรานเมว วา อกฺขรตฺตมาปชฺเชยฺย, เอวญฺจ สติ ‘โฑ ฒกาเร’ติ สุตฺเต ฒการคฺคหณมยุตฺตํ สิยา, กสฺมา, ‘อกฺขเรหิ การมิ’ติ การปจฺจยสฺส สมฺภวโต, ยทิ ปน ‘อการสมีปา อกฺขรา’ติ อตฺโถ ภเวยฺย, อาการสฺเสว อกฺขรตฺตมาปชฺเชยฺย. เอวํ หิ สติ วุตฺตโทโสว สิยา, ยทิ ปน ‘อการาวยวา อกฺขรา’ติ อตฺโถ ภเวยฺย, อการาวยวสฺส กสฺสจิ อภาวโต นิรตฺถกํ สิยา, วุตฺต-โทโส จ, ตสฺมา ตํ สพฺพมคฺคเหตฺวา ‘อการมริยาทา อกฺขรา’ติ อตฺเถ คหิเต วุตฺตโทสาภาวโต มริยาทตฺโถเวตฺถาทิสทฺโท”ติ อวคนฺตพฺโพ. อยมสฺส ปทวิคฺคโห.
“ยถา ปน ‘อา โฆ’ติอาทีสุ โฆอิติ เอกกฺขเรเนว สญฺญา ถปิตา, กสฺมา เอวมิธาปิ อกตฺวา ครุสญฺญา กตา”ติ. อยเมตฺถ โจทนา.
“รุฬฺหิอนฺวตฺถวเสน ทฺวิปฺปการาสุ สญฺญาสุ ยา รุฬฺหิสญฺญา, สา โวหาร-สุขมตฺตเมว สาเธติ, ยา ปน อนฺวตฺถสญฺญา, สา ตญฺเจว สาเธติ, อตฺตโน อตฺถสฺส สภาวญฺจ ทีเปติ, อิธ ปน โวหารสุขมตฺตมนเปกฺขิตฺวา อตฺตโน อตฺถสฺส สภาวทีปนตฺถํ ครุสญฺญา กตา”ติ. อยเมตฺถ ปริหาโร.
อถวา “อปิคฺคหณํ กสฺมา กตนฺ”ติ โจทนา. “สญฺญาวิธาเนสุ สพฺพ-สาธารณสญฺญาว ปฐมํ วตฺตพฺพา”ติ สพฺพสาธารณํ อกฺขรสญฺญํ ถเปนฺโต สิสฺสาน-มาทรุปฺปาทนตฺถํ อมฺเหหิ อุปริ ถเปตพฺพนามํ สนฺธาย “อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต”ติ วุตฺตํ. ตสฺมา “ตทนุรูปวเสเนว ถเปตพฺพนฺ”ติ จินฺเตตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตานํ ปากฏี-กรณมุเขน “อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ สญฺญาสุตฺตมารภิ. ตสฺมา “เหฏฺฐา วุตฺตานํ อเปกฺขากรณตฺถมปิคฺคหณํ กตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. อยํ เหตฺถตฺโถ “เต จ โข อกฺขรา อปิ อการาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ. วกฺขติ จ “อตฺโถ อกฺขร-สญฺญาโต’ติ อิมสฺส ถเปตพฺพนามาเปกฺขตฺถํ ‘เตน กฺวตฺโถ, อตฺโถ อกฺขร-สญฺญาโต”ติ. อปิคฺคหเณ ปน อสติ “ตตฺโถทนฺตา สรา อฏฺฐา”ติอาทีนิ วิย อญฺญานเปกฺขํ สิยา”ติ ปริหาโร.
อถวาอาทโยติ เอตฺถ “กตโม พหุพฺพีหี”ติ โจทนา. เอตฺถ จ “ตคฺคุณ-สํวิญฺญาณพหุพฺพีหี”ติ ทฏฺฐพฺโพ. ทุวิโธ หิ พหุพฺพีหิ ตคฺคุณาตคฺคุณสํวิญฺญาณ-วเสน. ตตฺถ ตคฺคุณสํวิญฺญาณํ “ลมฺพกณฺณมานเย”ติอาทีสุ, อตคฺคุณสํวิญฺญาณํ “ปพฺพตาทีนิ เขตฺตานี”ติอาทีสุ. อิธ ปน ยทิ อตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหิ ภเวยฺย, “สุหิสฺวกาโร เอ, กรสฺสากาโร จ, โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติเอวมาทีสุ อการคฺคหณ-มสิทฺธํ สิยา. เตน วิญฺญายติ ‘ตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหิเอเวตฺถ คหิโต”ติ ปริหาโร.
อถวา “อกฺขราปาทโย’ติ วุตฺเตเยว อการาทีนํ คหเณ สติปิ ‘เอก-จตฺตาลีสนฺ’ติ กสฺมา วุตฺตนฺ”ติ โจทนา. “อิธ สุตฺตนฺโตปการา เอกจตฺตาลีสํ, พหิทฺธา ปน อญฺเญปิ อกฺขรา สนฺตี’ติ ญาปนตฺถนฺ”ติ ปริหาโร.
“นนุ ปมาณวจนํ ตคฺคุณสํวิญฺญาโณปาตตฺถญาปนตฺถนฺ”ติ. ตนฺน อสติปิ ตสฺมึ สุวิญฺเญยฺยตฺตา. “สุหิสฺวกาโร เอ’ติเอวมาทีสุปิ หิ อกาโร’ติ วจเนเนว สกฺกา วิญฺญาตุ๊, อสติ หิ ตสฺมึ อการสฺเสว อกฺขรตฺตาภาวโต, อสติ จ ตสฺส อกฺขรตฺเต ‘อกฺขเรหิ การมิ’ติ การปจฺจยาภาวา, ตสฺมึ ปน อสติ ‘อกาโร’ติ โวหาราภาโว. เอตฺถ จ ตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหิ, เอตฺถ จ อตคฺคุณสํวิญฺญาณ-พหุพฺพีหีติ ปโยควเสน อวคนฺตพฺพํ, ตถา หิ “ภูวาทโย ธาตโว’ติเอวมาทีสุ อสติปิ ตตฺถ ตํญาปเก ปมาณวจเน “ภวโต โภโต”ติเอวมาทิปฺปโยคาว วิญฺญาเปนฺติ.
ภวโตติ หิ ภู=สตฺตายมิจฺเจตสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยนฺตสฺส “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตสทฺทํ สวิภตฺติมฺหิ นฺตุมิว กตฺวา “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ โตอาเทเส กเต รูปํ. เอตฺถ จ อนฺตปจฺจโย ธาตฺวธิกาเร วิหิโต. เตน ญายติ “ภูอิตฺยยํปิ ธาตุสญฺญํ ลภตี”ติ. อปิ จ ยทิ ปมาณวจนํ ตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหีติ วิญฺญาปนตฺถํ สิยา “ลหุมตฺตา ตโย รสฺสา”ติ เอตฺถาปิ ตโยติ วุตฺตตฺตา ตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหิ ภเวยฺย, เอวญฺจ สติ ‘ลหุภูตา มตฺตาปิ รสฺสา’ติ อาปชฺเชยฺย, สา หิ เตสํ คุณภาเวน คหิตา”ติ, ตสฺมา ยํ วุตฺตํ “อญฺเญสํปิ อตฺถิภาวญาปนตฺถนฺ”ติ, ตํ สุวุตฺตํ.
อถวา “กสฺมา อกาโรว เตสํ อาที”ติ โจทนา.
ปญฺจนฺนํ ปน ฐานานํ ปฏิปาฏิวสาปิ จ
นิสฺสยาทิปฺปเภเทหิ วุตฺโต เตสมนุกฺกโม.
ตถาหิปญฺจฐานานิ กณฺฐ-ตาลุ-มุทฺธ-ทนฺโตฏฺฐวเสน. ตานิ ปน ฐนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺถ อกฺขรานีติ ฐานานีติ วุตฺตานิ. “อิทํ วกฺขามี”ติ หิ อนุวิตกฺกยโต อนุวิจารยโต ตสฺมึ ตสฺมึ ฐาเน อุปฺปนฺนาย ปถวิธาตุยา อุปาทินฺน-ฆฏฺฏเนน ตตฺถ ตตฺถ สทฺโท ชายติ. น เจตฺถ ปุพฺพาปรวิเสโส. โส ปน อการาทินาเมน โวหารมาคโต. ตตฺถ จ
อวณฺณ-กวคฺค-หการา กณฺฐชา อิวณฺณ-จวคฺค-ยการา ตาลุชา
ฏวคฺค-รการ-ฬการา มุทฺธชา ตวคฺค-ลการ-สการา ทนฺตชา
อุวณฺณ-ปวคฺคา โอฏฺฐชา เอกาโร กณฺฐตาลุโช
โอกาโร กณฺฐโอฏฺฐโช วกาโร ทนฺตโอฏฺฐโช.
ตตฺถจอวณฺณ-กวคฺค-หการา กิญฺจาปิ กณฺเฐว ชายนฺติ, ตถาปิ กาล-สุติเภเทหิ ภินฺนาติ เวทิตพฺพา. ยถา หิ เอกิสฺสาเยว อิตฺถิยา คพฺเภ อุปฺปชฺชมานา ทารกา วณฺณาทิเภเทน ภินฺนาว โหนฺติ, เอวมิมานิปิ ทฏฺฐพฺพานิ.
“ยทิ ปเนกสฺมึ ฐาเน วิสทิสกฺขราปิ ชายนฺติ, อญฺเญปิ วิสทิสกฺขรา ตตฺเถว กสฺมา นุปฺปชฺชนฺตี”ติ โจทนา. ตสฺส สพฺเพสมเขตตฺตา. ยถา หิ เอกิสฺสาเยว อิตฺถิยา คพฺเภ วณฺณาทิวิสทิเสสุ ทารเกสุ ชายนฺเตสุปิ น อญฺเญ กุกฺกุฏโคณโปตกาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํ. เอตฺถ จ ฐาน-สุติ-กาลเภเทน ภินฺนา เอกจตฺตาลีสกฺขรา นิสฺสย-นิสฺสิตวเสน ทุวิธา.
ตตฺถจสรานิสฺสยา, พฺยญฺชนา นิสฺสิตา. ตถา หิ สรปฺปฏิพทฺธวุตฺติโน พฺยญฺชนา. น พฺยญฺชนปฺปฏิพทฺธวุตฺติโน สรา. ตตฺถ จ “นิสฺสยนิสฺสิเตสุ นิสฺสยาว ปฐมํ วตฺตพฺพา”ติ สราว ปฐมํ วุตฺตา. เต จ ทุวิธา เอกชา ทฺวิชาติ. เอตฺถ จ ทฺวิชา อปฺปกา, เอกชา พหุกตราติ “อปฺปกพหุเกสุ พหุกาว ปฐมํ วตฺตพฺพา”ติ เอกชาว ปฐมํ วุตฺตา. เต จ กณฺฐตาลุโอฏฺฐชวเสน ติวิธา. ตตฺถ จ ฐานปฺปฏิปาฏิยา ปฐมํ กณฺฐชาว วตฺตพฺพา, ตโต ตาลุชา, ตโต โอฏฺฐชาติ เต ฐานานุกฺกเมน วุตฺตา. ตตฺถ จ ลหุกตฺตา รสฺสานํ, ครุกตฺตา ทีฆานํ, “ลหุกครุเกสุ ลหุกาว ปฐมํ วตฺตพฺพา”ติ รสฺสาว ปฐมํ วุตฺตา. ทฺวิเชสุ ปน เอกาโรว ปฐมํ วุตฺโต, กสฺมา, ปฐมปฺปติฏฺฅิตฏฺฐานทฺวยชาตตฺตาติ อยํ ตาว สรานํ อนุปุพฺพจินฺตา.
พฺยญฺชนา ปน ทุวิธา วคฺคาวคฺควเสน. ตตฺถ จ วคฺคานํ พหุกตรตฺตา, อิตเรสญฺจิตฺตรตฺตา วุตฺตนเยน วคฺคาว ปฐมํ วุตฺตา. ปญฺจวคฺคานํ ปน อนุกฺกโม ฐานานุกฺกมวเสน เวทิตพฺโพ. ปฐมํ หิ กณฺฐฏฺฐานํ ปติฏฺฅิตํ. ตโต ตาลุมุทฺธ-ทนฺโตฏฺฐฏฺฐานานีติ. ตตฺถ จ วคฺคกฺขราปิ ทุวิธา โฆสาโฆสวเสน. เตสุ จ กิญฺจาปิ พหุกตรตฺตา โฆสาว ปฐมํ วตฺตพฺพา, ตถาปิ เย โฆสวนฺโต, เต ครุกา, เย ปน อโฆสวนฺโต, เต ลหุกาติ ครุกลหุเกสุ ลหุกาว ปฐมํ วตฺตพฺพาติ อโฆสาว ปฐมํ วุตฺตา. ตตฺถาปิ วคฺคาทโย ลหุกกรณตฺตา ปฐมํ วุตฺตา, อิตเร ปน ครุกกรณตฺตา ปจฺฉา วุตฺตา. เต จ สรูปาสรูปวเสน ทุวิธา. เตสมนุกฺกโม วุตฺตนโยว. อถ วา วคฺคกฺขรา ทุวิธา สรูปาสรูปวเสน. ตตฺถ จ สรูปา พหุกตรตฺตา ปฐมํ วุตฺตา, ตโต อิตเร. ตตฺถ จ สรูปา ทุวิธา โฆสาโฆสวเสน. เต ปน กิญฺจาปิ สมานา, ตถาปิ อโฆสาว ปฐมํ วุตฺตา โฆสปุพฺพภาเค อโฆสานํ วตฺตพฺพตฺตา, เอวํ หิ สติ อสํกิณฺณตา โหตีติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อวคฺคาปิ ทุวิธา โฆสาโฆสวเสน. วุตฺตญฺจ วุตฺติยํ “ค ฆ
ช ฌ ญ ฑ ฒ ณ ท ธ น พ ภ ม ย ร ล ว ห ฬ อิติ โฆสา, ก ข จ ฉ ฏ ฐ ต ถ ป ผ ส อิติ อโฆสา”ติ. ตตฺถ จ พหุกตรตฺตา โฆสาว ปฐมํ วุตฺตา, ตโต อิตเร. โฆสา จ ทุวิธา เอกชา ทฺวิชาติ. ตตฺถ จ พหุกตรตฺตา เอกชาว ปฐมํ วุตฺตา. เตสํ ปน อนุกฺกโม ฐานปฺปฏิปาฏิวเสน เวทิตพฺโพ, ตโต ทฺวิโช, ตโต อโฆโส, ห, ฬอิติ จ. เอตฺถ ปน “หกาโร โฆสตฺตา จ กณฺฐชตฺตา จ กิญฺจาปิ ปฐมํ วตฺตพฺโพ, ตถาปิ ปฏิปาฏิวเสน วุตฺตาปิ อุปฺปฏิปาฏิวเสน อุปฺปชฺชนฺตีติ ญาปนตฺถํ อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺโต”ติ ทฏฺฐพฺพํ. ฬการํ ปน ฑการวิการํ กตฺวา สทฺทสตฺถวิทู ปฐนฺติ. อิธ ปน วิสุ๊เยว ปฅิตํ. สุตฺตกาโร ปน ตสฺส ฐาเน ลการเมว ปฐติ. ทิสฺสติ หิ “ยวมทนตรลา จาคมา, ทหสฺส โทลํ”อิจฺเจวมาทีสุ. ตสฺส ปน กิญฺจาปิ โฆสาโฆสวิจารณา น กตา, ตถาปิ ลการสฺส วุตฺตวิจารณา-นุสาเรเนว สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ น กตาติ ทฏฺฐพฺพํ ตสฺส ตฏฺฐานิยตฺตา, สทฺทสตฺเถ ปน ฑการสฺส วุตฺตปฺปการเมว สนฺธาย น ตสฺส วิสุ๊ วุตฺตํ, ตมฺปน น สพฺเพ สพฺพตฺถ โวหรนฺติ, เกจิ ปน ตสฺส ฐาเน ฬการํ ปฐนฺติ, เกจิ ฑการนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. มุทฺธชตฺตา จ โฆสตฺตา จ รการานนฺตรํ วตฺตพฺเพปิ ปจฺฉิมํ กตฺวา วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํ. อสรตฺตา จ อวคฺคตฺตา จ โฆสาโฆส-วินิมุตฺตตฺตา จ สพฺพปจฺฉิมํ กตฺวา นิคฺคหิตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อยเมตฺถ ปริหาโร.
อถวาอกฺขราติ เอตฺถ อสทฺโท
ปฏิเสเธ วุทฺธิตพฺภาเว อญฺญตฺเถ สทิเสปิ จ
วิรุทฺเธ ครเห สุญฺเญ อกาโร วิรหปฺปเกติ
วุตฺเตสุ ทสสุ อตฺเถสุ กตรตฺโถติ โจทนา.
“ตถา หิ ‘อกตฺวา’ติอาทีสุ ปฏิเสเธ ทิสฺสติ, ‘อเสกฺขา ธมฺมา’ติอาทีสุ วุทฺธิมฺหิ, ‘อนวชฺชมริฏฺฐนฺ’ติอาทีสุ ตพฺภาเว, ‘อพฺยากตา ธมฺมา’ติอาทีสุ อญฺญตฺเถ, ‘อมนุสฺโส’ติอาทีสุ สทิเส, ‘อกุสลา ธมฺมา’ติอาทีสุ วิรุทฺเธ, ‘อราชา’ติอาทีสุ ครเห, ‘อภาโว’ติอาทีสุ สุญฺเญ, ‘อปุตฺตกํ สาปเตยฺยนฺ’ติอาทีสุ วิรเห, ‘อนุทรา กญฺญา’ติอาทีสุ อปฺปเก. อิธ ปน อญฺญตฺเถ, ‘ขรณํ ขรตฺตํ ขยํ นตฺถิ เอเตสนฺติ อกฺขราติ วิรเห วา ทฏฺฐพฺโพติ ปริหาโร.
อถวา “กิมิทํ สมุทายวากฺยนิปฺผตฺติ, อุทาหุ อวยววากฺยนิปฺผตฺตี”ติ โจทนา. “อิห อวยววากฺยนิปฺผตฺติเยว ทฏฺฐพฺพา, อญฺญถา ‘คคฺคกุลสฺส สตํ ทณฺฑนฺ’ติอาทีสุ วิย อการาทโย สมุทิตาว อกฺขรา นาม ภเวยฺยุํ, เอวญฺจ สติ ‘ลโต โวกาโร จ, กรสฺสากาโร เจ’ติเอวมาทีนิ สุตฺตานิ น สิชฺเฌยฺยุํ, เอวมธีตานิ เจตานิ อาจริเยน, เตน ‘ตาเนว ญาปยนฺตี’ติ ‘ยญฺญทตฺตเทวทตฺตาทโย ภุญฺชนฺตี-ติอาทีสุ วิย อวยววากฺยนิปฺผตฺติวเสเนเวตํ วุตฺตนฺ”ติ ปริหาโร.
อถวา “เอตฺถ จ อาทโยติ สมาสปทนฺติ วทถ, อิมสฺส จ สุตฺตสฺส สชฺฌายนกาเล อญฺเญสํ สุตฺตานํ อภาวโต เกน สมาโส โหตี”ติ โจทนา. “อาทฺยนฺตวเสน สพฺพํ วิตกฺเกตฺวา ปจฺฉา คนฺถารมฺภกรณโต อุปริ วตฺตพฺพํ ปฏิจฺจ เอวํ วุตฺตนฺ”ติ ปริหาโร.
อถวา “อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโตติอาทีสุ อกฺขรา นามิเมติ ญาปนตฺถมิทนฺติ ตุมฺหากมธิปฺปาโย, นามมฺหิ อตฺถปิเต โวหาโร น ยุตฺโต, โวหาเร อสติ ตตฺถ ตตฺถ โวหรียมานา อิเมติ ญาปนตฺถมิทนฺติ วจนํ น ยุตฺตนฺ”ติ โจทนา. “ยถา โลเก ปฏิปชฺชนฺติ, ตถา สทฺทสตฺเถปิ ปฏิปชฺชิตพฺพโต น เอวรูปํ อวคนฺตพฺพํ, โลเกปิ หิ รุกฺขสฺมึ อสติ น พีเชน ภวิตพฺพํ, พีชสฺมึ อสติ น รุกฺเขเนติ น จินฺตยนฺติ, ปรมตฺเถปิ อวิชฺชาย อสติ น ขนฺเธน ภวิตพฺพํ, ขนฺธสฺมึ อสติ น อวิชฺชายาติ น จินฺตยนฺติ, สทฺทสตฺเถปิ สงฺกูปมาเยสาติ ปฏิกฺขิตฺตา”ติ ปริหาโร.
อถวา “กถมิทํ สญฺญาสฃฺฃิวิธานมิติ ญายเต”ติ โจทนา. “ยถา ปน ‘กุสลํ รูปํ จกฺขุมา’ติอาทีสุ อญฺญมญฺญานเปกฺโขเยว อตฺโถ สมฺภวติ, ตถา อิธาปิ ‘อกฺขรา จ อปิ จ อาทโย จ เอกจตฺตาลีสญฺจา’ติ อญฺญมญฺญานเปกฺโข อตฺโถ ภเวยฺย, ยถา วา ปน ‘นีลุปฺปลนฺ’ติอาทีสุ สมานาธิกรณตฺโถ สมฺภวติ, เอวมิธาปิ ปจฺจตฺตวิภตฺติยุตฺตตฺตา สมานาธิกรณตฺถสมฺภวโต ‘อกฺขรา อาทโย’ติ วา อตฺโถ ภเวยฺย. ‘อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’ติ วตฺวา วุตฺตตฺตา ‘อกฺขรา นาม อการาทโย’ติ วา อตฺโถ ภเวยฺย. เสฏฺฐนฺติอาทินา นเยน ปณามารหสฺส สตฺถุโน ปมาณํ กตฺวา สทาจารํ โวกฺกมิตฺวา อารทฺธตฺตาว อนุมฺมตฺตวจนมิทนฺติ วิญฺญายติ, ตสฺส จ อนุมฺมตฺตวจนตฺเต สิทฺเธ ปฐมตฺโถ ตตฺถ น สกฺกา วิญฺญาตุ๊, ทุติยตฺโถปิ ‘อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต, อกฺขเรหิ การ’มิจฺเจวมาทีสุ อกฺขรสทฺเทน อการาทีนํ คหิตตฺตา อกฺขรสทฺทสฺส จ วิเสสกตฺเต สติ อุปฺปลสทฺทํ วินา นีลสทฺเทน วิย อาทิสทฺทํ วินา อกฺขรสทฺเทน ตทตฺถสฺส อนุปลพฺภนโต น คเหตพฺโพ, ตติยตฺโถ ปน วุตฺตปฺปการานุรูปตฺตา คเหตพฺโพ”ติ ปริหาโร.
อถวา “อิทํ ปน สุตฺตํ สญฺญา-ธิการ-ปริภาสา-วิธิสุตฺเตสุ กตมนฺ”ติ โจทนา. “จตุพฺพิธํ หิ สุตฺตํ, ‘อิวณฺณุวณฺณา ฌลา’ติเอวมาทีนิ สญฺญาสุตฺตานิ, ‘อิตฺถิปุมนปุ๊สกสงฺขฺย’มิจฺเจวมาทีนิ อธิการสุตฺตานิ, ‘อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี’ติเอว-มาทีนิ ปริภาสาสุตฺตานิ, ‘วโมทุทนฺตาน’มิจฺเจวมาทีนิ วิธิสุตฺตานิ, เตสุ ปนิทํ สญฺญาสุตฺตนฺ”ติ ปริหาโร.
อถวาอกฺขราติ วุตฺเต อการาทีนํ ญาปนตฺถมิทํ สุตฺตํ วุตฺตนฺติ วทถ, กึ เตสฺวกาโรเยว อกฺขเร วทติ, ตถา ขกาโร ตถา รกาโร อุทาหุ สพฺเพวาติ. กิญฺเจตฺถ, ยทิ ตาว อกาโรว อกฺขเร วทติ, นิรตฺถกมิตเรสํ วจนํ. ยทิ ปน น วกฺขติ, ยถา สกฺขรกฐลา เตสํ ปฏิจฺจ อวยเว นิรตฺถกาว ราสึ กตฺวา ปีฬิตาปิ นิรตฺถกาว โหนฺติ, เอวํ อวยเวปิ วตฺตุ๊ อสมตฺถตาย สมุทิตาปิ อสมตฺถตาว ภเวยฺยุนฺ”ติ โจทนา. “ยถา ปน รถจกฺกเนมิกุพฺพราทโย คมนํ ปฏิจฺจ อวยเว กิญฺจาปิ นิรตฺถกา, ตถาปิ สมุทิตา สาตฺถกาว สมฺภวนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํ. อยํ หิ เตสํ สภาโว, สมุทิตาเยว สาตฺถกตา”ติ ปริหาโร.
“ยทิ เอวํ ตุมฺเหหิ สุตฺตเมว น วตฺตพฺพํ กทาจิปิ เตสํ สมุทายาภาวโต, ตถา หิ อการํ สุตฺวา ขการสฺส สวนกาเล อกาโร นสฺสติ, ขการํ สุตฺวา รการสฺส สวนกาเล ขกาโร นสฺสติ, เอวํ สมุทายสฺส อนุปลทฺธิ โหติ, เอวญฺจ สติ อตฺถาวโพโธ น โหตี”ติ โจทนา. “ยถา ปน ปริพฺภมมานมาทิตฺตมลาตํ ปสฺสโต ตํ จกฺกํ วิย ทิสฺสติ, น จ ตทา เอกกฺขเณ สพฺพตฺโถปลพฺภติ, เอวํ สนฺเตปิ ตํ ตํ ฐานมาคตมารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตสุ นานาจิตฺตสนฺตาเนสุ นิรุทฺเธสุ เตหิ คหิตาการํ สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา จินฺตยนฺตสฺส อลาตํ จกฺกํ วิย ทิสฺสติ, สพฺพตฺโถปลพฺภมานํ วิย จ อติลหุปริวตฺติตาย จิตฺตสนฺตานสฺส. วุตฺตญฺจ ภควตา จิตฺตสฺส อติลหุปริวตฺติตํ สนฺธาย ‘นาหํ ภิกฺขเว อญฺญํ เอกธมฺมํปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ ภิกฺขเว จิตฺตนฺ’ติ, เอวํ อกฺขราติ สทฺทํ สุณนฺตสฺสาปิ วิสุ๊ วิสุ๊ อการาทีนมารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตสุ นานาจิตฺตสนฺตาเนสุ นิรุทฺเธสุ เตหิ คหิตเมว สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา จินฺตยนฺตสฺส ปุพฺเพ คหิตเมว ปิณฺฑํ อีทิสตฺถวาจกนฺติ กตสญฺญสฺส ตเมว ปิณฺฑมาคมฺม อตฺถาวโพโธ โหตี”ติ ปริหาโร.
อิมินานเยนเตสุเตสุสุตฺเตสุลพฺภมานวเสนฉปฺปการํนยํทสฺเสตฺวาวณฺณนากาตพฺพาติ.
[๓] ตตฺโถทนฺตา สรา อฏฺฐ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรา สเร โลปนฺติอาทีสุ สรา นามิเมติ ญาปนตฺถนฺ”ติ. ตตฺถาติ เอกํ ปทํ, โอทนฺตาติ เอกํ ปทํ, สราติ เอกํ ปทํ, อฏฺฐาติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. “ตตฺถ เอกจตฺตาลีสกฺขเรสุ โอการ-ปริยนฺตา อฏฺฐ สรา นามา”ติ อตฺโถ. โอ อนฺโต เยสํ เตติ โอทนฺตา. สรนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ สรา. พฺยญฺชนานิ สราเปนฺตีติ วา สรา. “สติปิ พฺยญฺชนานํ สรภาเว สรปฺปฏิพทฺธวุตฺติตาย เต สรา”ติ อวตฺวา ‘เย อปฺปฏิพทฺธ-วุตฺติโน, เตเยว สราติ คหิตา”ติ. เอตฺถ จ “อวสานกฺขรํ วตฺวาปิ อาทฺยกฺขรํ กสฺมา น วุตฺตนฺ”ติ. ตํ วตฺวาปิ ปริวชฺเชตพฺพสฺสาภาวา. อฏฺฐาติ ปมาณวจนํ พหิทฺธาปิ อญฺเญ สรา สนฺตีติ ญาปนตฺถํ, อสติปิ หิ ตสฺมึ โอทนฺตาติ วจเนเนว สิทฺธตฺตา.
“นเนฺวกาโรปิ โอทนฺตาติ สกฺกา วิญฺญาตุ๊, ตถา อิกาโร”ติ โจทนา. น สกฺกา ‘โอทนฺตา’ติ วตฺวาปิ อาทฺยกฺขรคฺคหเณน ปริวชฺเชตพฺพาภาวปริทีปนโต. “นนฺวิห ตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหีติ ญาปนตฺถนฺ”ติ. ตนฺน ‘ธาตุสฺสนฺโต โลโป-เนกสรสฺเส’ติ เอตฺถ ‘โลโป อเนกสรสฺเส’ติ เฉทํ กตฺวา ‘วา ปโร อสรูปา’ติ อสรูปมฺหา โอการสรมฺหา ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา ‘โลโปเนกสรสฺเส’ติ วุตฺตตฺตาว ตทตฺถสฺส สิชฺฌนโต. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อิทํ ปน จตูสุ สุตฺเตสุ สญฺญาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. ครุสญฺญากรเณ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ.
“อิทํ ปน สุตฺตํ กสฺมา อิเหว วุตฺตนฺ”ติ โจทนา. สพฺพสาธารณสญฺญํ วตฺวา ปฐมนิทฺทิฏฺฐกฺขรานํ วา ตทนนฺตรํ สรสญฺญาย วตฺตุ๊ ยุตฺตตฺตา. เอวเมตฺถ สมฺพนฺธาทโย ฉปฺปการา เวทิตพฺพา.
[๔] ลหุมตฺตา ตโย รสฺสา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จ’อิจฺเจวมาทีสุ รสฺสา นามิเม”ติ ญาปนตฺถํ. ลหุมตฺตาติ เอกํ ปทํ, ตโยติ เอกํ ปทํ, รสฺสาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. ตตฺถคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “ตตฺถ อฏฺฐสุ สเรสุ ลหุมตฺตา ตโย สรา รสฺสา นามา”ติ อตฺโถ. ลหุกํ มตฺตํ เยสนฺเตติ ลหุมตฺตา, ลหุกํ มตฺตํ ลหุมตฺตํ, ลหุมตฺตเมเตสมตฺถีติ วา ลหุมตฺตา, ตทา “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “สทฺธาทิโต เณ”ติ ณปจฺจยนฺตํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. มตฺตสทฺโท เจตฺถ อจฺฉราสงฺฆาตสงฺขาตํ วา วิชฺชุปฺปาทสงฺขาตํ วา อกฺขินิมฺมีลน-สงฺขาตํ วา กาลํ วทตีติ ทฏฺฐพฺโพ, ตถา หิ เตน มตฺเตน เอกมตฺตา รสฺสา ทฺวิมตฺตา ทีฆา, อฑฺฒมตฺตา พฺยญฺชนาติ. รสฺสาติ รสฺสกาลิกา. รสฺสสทฺโท หิ รสฺสํ กาลํ วทติ, ตกฺกาลิกา ปน ตพฺโพหาเรน วุตฺตา, รสฺสํ กาลเมเตสมตฺถีติ วา รสฺสา, ตทา ปน เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ณปจฺจยนฺโต รสฺสสทฺโทติ ทฏฺฐพฺโพ. ครุสญฺญกรเณ ปโยชนํ ปน วุตฺตนเยเนว วิญฺญาตพฺพํ. อิทํ ปน ‘เอกมตฺตา รสฺสา’ติ อวตฺวา เอวํ ‘ลหุมตฺตา’ติ วจนํ ทิยฑฺฒมตฺติกานํปิ สงฺคหณตฺถํ, เอกมตฺตา รสฺสาติ หิ วุตฺเต สงฺขฺยาวเสน นิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา เย ทิยฑฺฒ-มตฺติกา, เต อสงฺคหิตา ภเวยฺยุํ, ตสฺมา “ลหุมตฺตา ตโย รสฺสา”ติ สงฺขฺยาวเสน อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, เอวํ หิ สติ ทิยฑฺฒมตฺติกานํปิ ลหุกมตฺตตฺตา สงฺคหิตาว โหนฺตีติ. ตโยคหณํ ปน อญฺญตฺถ อญฺเญปิ รสฺสา สนฺตีติ ญาปนตฺถํ. “ตคฺคุณ-สํวิญฺญาณพหุพฺพีหิคฺคหิตภาววิญฺญาปนตฺถนฺติ หิ น สกฺกา วตฺตุนฺ”ติ. รสฺสทีฆานํ มิสฺสกภาเว สติปิ เตสุ รสฺสสฺเสว ปฐมํ วุตฺตตฺตา ปฐมเมว นิฏฺฐงฺคตตฺตา วา รสฺสสญฺญาว สรสญฺญายานนฺตรํ วตฺตพฺพาติ อิเหทํ สุตฺตมธีตํ. อิทมฺปิ สุตฺตํ จตูสุ สุตฺเตสุ สญฺญาสุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
[๕] อญฺเญ ทีฆา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ทีฆมิจฺเจวมาทีสุ ทีฆา นามิเม”ติ ญาปนตฺถํ. อญฺเญติ เอกํ ปทํ, ทีฆาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. ตตฺถคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “ตตฺถ เตสุ สเรสุ รสฺเสหิ อญฺเญ ทีฆา นาม โหนฺตี”ติ อตฺโถ. ทีฆํ กาลํ ทีฆํ, อิหาปิ ตกฺกาลิกา ปน ตพฺโพหาเรน ทีฆาติ วุตฺตา. ตเมเตสมตฺถีติ วา ทีฆา. ครุสญฺญากรเณ ปโยชนํ ปน วุตฺตนยเมว. “ทฺวิมตฺตา ทีฆา”ติ อวตฺวา “อญฺเญ ทีฆา”ติ วจนํ ติยฑฺฒมตฺติกานํปิ สงฺคหณตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. รสฺสสญฺญายานนฺตรํ ปน ทีฆสญฺญาว วตฺตพฺพาติ อิเหทํ วุตฺตํ. อิทมฺปิ สุตฺตํ สญฺญาสุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
[๖] เสสา พฺยญฺชนา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตมิจฺเจวมาทีสุ พฺยญฺชนา นามิเม”ติ ญาปนตฺถํ. เสสาติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชนาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “เย ปน สเรหิ รสฺเสหิ ทีเฆหิ วา เสสา, เต พฺยญฺชนา นามา”ติ อตฺโถ. วุตฺเตหิ อญฺเญ เสสา นาม. เสสนฺตีติ เสสา. เสสาติ หิ สิส=อสพฺพปฺ-ปโยเคอิจฺเจตสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนก-สรสฺสา”ติ ลุตฺตานุพนฺธสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อธิกิจฺจ “วิสรุชปทาทิโต เณ”ติ ณปจฺจยนฺตสฺส “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณกาเร ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ กตวุทฺธิสฺส กิตกตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวา ตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ชิน-วจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺปชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปิ “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนนฺ”ติ โยวจนํ กตฺวา ตสฺส “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ อาการาเทเส กเต “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลเป กเต รูปํ.
พฺยฃฺชียติอตฺโถเอเตหีติพฺยญฺชนา. ตสฺส ปน วิปุพฺพสฺส อฃฺชุ= พฺยตฺติคติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นนฺทาทีหิ ยู”ติ อธิกิจฺจ “กตฺตุกรณ-ปเทเสสุ เจ”ติ ยุปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ อนาเทเส กเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา วิภตฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สรา ปน กิญฺจาปิ อตฺถํ พฺยญฺชยนฺติ, ปฏิลทฺธวิเสสนามตฺตา ปน พฺยญฺชนาติ อิธ น คหิตาติ ทฏฺฐพฺพา. ยถา ปน อาสุคมนตฺตา “อสฺโส”ติ วุตฺเต กิญฺจาปิ ควาทโย อาสุ คจฺฉนฺติ, ปฏิลทฺธวิเสสนามตฺตา ปน น ตพฺโพหารํ ลภนฺติ, เอวมิธาปิ ทฏฺฐพฺพํ. ปุพฺพนิทฺทิฏฺฐานํ สรานํ สญฺญํ วตฺวา ตทนนฺตรํ นิทฺทิฏฺฐานํ สพฺพสาธารณ-สญฺญาว ปฐมํ วตฺตพฺพาติ อิเหทํ วุตฺตํ. อิทมฺปิ สญฺญาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
[๗] วคฺคา ปญฺจปญฺจโส มนฺตา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมาอิจฺเจวมาทีสุ วคฺคา นามิเม”ติ ญาปนตฺถํ. วคฺคาติ เอกํ ปทํ, ปญฺจปญฺจโสติ เอกํ ปทํ, มนฺตาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “มการปริยนฺตา พฺยญฺชนา ปญฺจปญฺจวิภาเคน ตทกฺขรวนฺโต วา วคฺคา นามา”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ปญฺจปญฺจาติ วิจฺฉาวจนํ ยถา “คาโม คาโม รมณีโย”ติ. อิมินา ปญฺจ ปญฺจ หุตฺวา วคฺคสญฺญํ ปฏิลภนฺตานํ พหุตํ ทสฺเสติ. โสติ วิภาคตฺถวาจโก ปจฺจโย “วิภาเค ธา เจ”ติ สุตฺเต จสทฺเทน สมฺภูโต อสฺสตฺถิวาจโก วา. ตทา “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ เอตฺถ จสทฺเทน สมฺภูโต. โม อนฺโต เยสนฺเตติ มนฺตา. อาทฺยกฺขรสฺสาวจเน ปริหาโร วุตฺตนโยว. พฺยญฺชนสทฺทสฺสานุวตฺตนโต ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐานํ ปฐมเมว วตฺตพฺพโต จ อิเหทํ วุตฺตํ. อิทํปิ สญฺญาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
[๘] อํอิติ นิคฺคหิตํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตมิจฺเจวมาทีสุ นิคฺคหิตํ นามิทนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. อํอิติ เอกํ ปทํ, อิตีติ เอกํ ปทํ, นิคฺคหิตนฺติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “อํอิติ ยํ วุตฺตํ, ตํ นิคฺคหิตํ นามา”ติ อตฺโถ. นิสฺสาย คยฺหตีติ นิคฺคหิตํ. “กึ นิสฺสายา”ติ เจ. สรํ นิสฺสายาติ. อญฺเญสํปิ ตํสภาเว สติ ตนฺนามาลาเภ ปริหาโร วุตฺตนโยว. เอตฺถ จ “อิติสทฺเทน อนนฺตเร วุตฺตํ พินฺทุํ นิทสฺเสติ, นิยมาภาเว สติปิ สเรน วินา นิทฺทิสิตุ๊ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ลทฺธสญฺเญน ปฐมํ นิทฺทิฏฺเฐน อกาเรน นิทฺทิฏฺฐพินฺทุํว นิทสฺเสตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. “อํ นิคฺคหิตนฺ”ติ วุตฺเตปิ สิทฺเธ อิติสทฺเทน ตเมว อตฺถํ ปกาเสติ “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ. ตํ ปน อุปริเยว อาวิภวิสฺสติ. ปจฺฉา นิทฺทิฏฺฐานํ ปจฺฉา วตฺตพฺพโต อิเหทํ วุตฺตํ. อิทํปิ สญฺญาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
[๙] ปรสมญฺญา ปโยเค
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา, คหสฺสุปธสฺเส วาติ-เอวมาทีสุ โฆสาโฆสูปธาทโย อิเม”ติ ญาปนตฺถํ. ปรสมญฺญาติ เอกํ ปทํ, ปโยเคติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “ปเรสํปิ สมญฺญายุตฺตฏฺฐาเน โยเชตพฺพา”ติ อตฺโถ. ปเรสํ สมญฺญา ปรสมญฺญา. “เวยฺยากรณานํ สมญฺญา”ติ อตฺโถ. ปรสฺมึ วา สมญฺญา ปรสมญฺญา. “สกฺกตคนฺเถ สมญฺญา”ติ อตฺโถ. ปยุชฺชนํ ปโยโค. “ตสฺมึ ปโยเค สตี”ติ สมฺพนฺโธ. อตฺตโน สมญฺญํ วตฺวา ปรสมญฺญาย ปจฺฉา วตฺตพฺพโต อิเหทํ วุตฺตํ. ติวิธา หิ สญฺญา อนฺวตฺถสญฺญา สกสญฺญา ปรสญฺญาติ. ตา ปน อกฺขร-วคฺค-โฆสสญฺญาทิวเสน ทีเปตพฺพา.
[๑๐] ปุพฺพมโธฅิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สนฺธึ กตฺตุกาโม ปทจฺเฉเท กเต ปุพฺพภูตํ พฺยญฺชนํ อโธฅิตํ อสฺสรํ กตฺวา สรโต วิโยชเย”ติ ญาปนตฺถํ. ปุพฺพนฺติ เอกํ ปทํ, อโธฅิตนฺติ เอกํ ปทํ, อสฺสรนฺติ เอกํ ปทํ, สเรนาติ เอกํ ปทํ, วิโยชเยติ เอกํ ปทนฺติ ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. “ปุพฺพภูตํ พฺยญฺชนํ อโธฅิตมสฺสรํ กตฺวา สรโต วิโยชเย”ติ อตฺโถ. สรพฺยญฺชนปเทสุ วิคฺคโห วุตฺโตว.
“สรโต พฺยญฺชนํ วิโยชเย’ติ อวตฺวา กสฺมา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ. “ยทิ ปเนวํ วุตฺตํ ภเวยฺย, ‘ส สีลวา’ติอาทีสุ ‘โส สีลวา’ติ ปทจฺเฉเท กเต กตรํ พฺยญฺชนํ สรโต วิโยชเย”ติ สนฺเทโห ชาเยยฺย ‘ปุพฺพาปรนฺ’ติ นิยมาภาวา, ตํสนฺเทหนิวตฺตนตฺถํ ปุพฺพคฺคหณํ กตํ, ‘ปุพฺเพ ฅิตํ พฺยญฺชนํ สรโต วิโยเชตฺวา กตฺถ ฐเปตพฺพนฺ’ติ สนฺเทโห ชาเยยฺย, ตํสนฺเทหนิวตฺตนตฺถํ อโธฅิตคฺคหณํ กตํ, อาห จ วุตฺติยํ ‘ปุพฺพพฺยญฺชนํ อโธฅิตมสฺสรํ กตฺวา”ติ. อยํ เหตฺถตฺโถ “อโธฅิตํ กตฺวา อสฺสรํ กตฺวา”ติ.
“อสฺสรคฺคหณํ ปน กสฺมา กตํ, อสติปิ อสฺสรคฺคหเณ ‘สเรน วิโยชเย’ติ วุตฺตตฺตาว ตทตฺโถ วิญฺญายตี”ติ. สจฺจํ, อุตฺตรสุตฺตตฺถมสฺสรคฺคหณํ. อยํ เหตฺถตฺโถ “อโธฅิตํ อสฺสรํ พฺยญฺชนํ ปรกฺขรํ นเย”ติ. “เอวํ หิ สติ กสฺมา ตตฺเถว น วุตฺตนฺ”ติ โจทนา. อิหาปิ กิญฺจิมตฺตตฺถาสมฺภวโต. “อสติ หิ อสฺสรคฺคหเณ ‘สเรเน’ติ เอวํ ฐปิตตฺตา กึ ปุพฺพพฺยญฺชนํ อโธฅิตํ กตฺวา สเรน สห วิโยเชตพฺพนฺติ สนฺเทโห ชาเยยฺย, อสฺสรคฺคหเณ สติ อสฺสรํ กตฺวา ‘สเรน สหา’ติ อตฺถสฺส อยุตฺตตฺตา ‘สเรเน’ติ เอตฺถ สรโตติ อตฺโถ ลพฺภติ. “กึ นาเมตํ, วิโยชเยติ วุตฺตตฺตาว ตทตฺโถปิ ลพฺภตีติ. น ลพฺภติ ‘พนฺธุสฺเสว สมาคโม’ติอาทีสุ ‘พนฺธุสฺส อิวา’ติ เฉเท กเต ปรปทํ ปฏิจฺจ ปรสการสฺส ปุพฺพพฺยญฺชนตฺตา, ปุริมสการโต อโธฅิตํ กตฺวา ปรปทํ ปฏิจฺจ ‘ตํ ปุพฺพพฺยญฺชนํ สเรน สห วิโยเชตพฺพนฺ’ติ อตฺถสฺส สมฺภวโต.
“กสฺมา ปเนตฺถ ‘สรโต’ติ อวตฺวา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ. เยน เกนจิ อากาเรน สิสฺสานํ ปริณตุปฺปาทนตฺถํ ‘ปญฺจมฺยนฺตสฺสาปิ เอวรูปํ รูปํ ภวิสฺสตีติ. ตถา หิ สรสทฺทมฺหา สฺมาวจนสฺส ‘อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาเว’ติ สุตฺเต อาทิคฺคหเณน นาภาเว กเต ‘อโต เนนา’ติ ตสฺส เอนาเทเส กเต ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ ปุพฺพสรสฺส โลเป กเต ‘สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา’ติ อธิกิจฺจ ‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’ติ ปรสรสฺส อสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาเว กเต ปุพฺพกฺขรํ ปรกฺขรมุปนีเต เอวรูปํ รูปํ โหตี’ติ. อยํ ปน กรุณาเยวาปราโธ, นาจริยสฺส, ตาเยวมกาสี”ติ. อสฺสรนฺติ เอตฺถ จ อกาโร วิรหตฺโถ. อิทํ ปน ปริภาสาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
ตตฺรายมิติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “ตตฺร อยํ”อิติ ปทจฺเฉเท กเต อิมินา สรโต พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ทีฆํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา อุทาหรณสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๑๑] นเย ปรํ ยุตฺเต
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สนฺธึ กตฺตุกาเมน สรโต วิโยชิตมกฺขรํ วา อิตรํ วา อสฺสรํ ยุตฺตฏฺฐาเน ปรกฺขรํ เนตพฺพนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. นเยติ เอกํ ปทํ, ปรนฺติ เอกํ ปทํ, ยุตฺเตติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “อสฺสรํ พฺยญฺชนํ ยุชฺชิตพฺพฏฺฐาเน ปรกฺขรํ เนตพฺพนฺ”ติ อตฺโถ. “ยุชฺชิตพฺพนฺติ ยุตฺตนฺ”ติ วิคฺคโห. วิโยคานนฺตรสํโยควิธายกสฺส วตฺตพฺพโต อิเหทํ วุตฺตํ. อิทํปิ จตูสุ สุตฺเตสุ ปริภาสาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺยาติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “ตตฺร อภิรตี”ติ วา “อภิรตึ อิจฺเฉยฺยา”ติ วา ปทจฺเฉเท กเต ปุพฺพปกฺเข “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ทีฆํ กตฺวา อิมินา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรปกฺเข ปน “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ อธิกิจฺจ “มทา สเร”ติ นิคฺคหิตสฺส มการํ กตฺวา อิมินา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ สนฺธิกปฺเป
ปฐโม ปริจฺเฉโท
------------------------------