ตติยปริจฺเฉท
[๒๓] สรา ปกตี พฺยญฺชเน
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร ปกติรูปานิ โหนฺติ, น วิการ-มาปชฺชนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. สราติ เอกํ ปทํ, ปกตีติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร ปกติรูปานิ โหนฺตี”ติ อตฺโถ. สรสทฺทสฺส จ พฺยญฺชนสทฺทสฺส จ วิคฺคโห เหฏฺฐา วุตฺโตว. อิตรสฺส ปน ปปุพฺพสฺส กร=กรเณตีมสฺส “มิทาทีหิ ตฺติติโย”ติ วา “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ วา ติปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ตฺยธิกิจฺจ “รกาโร เจ”ติ รมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
ยทิปนอิทํสุตฺตํนปฅิตํภเวยฺย, เกน วิการมาปชฺเชยฺยาติ. ทีฆนฺติเอวมาทินาติ. “นนุ สุตฺโตปเทสสฺส นิรตฺถกภาวาปชฺชนฺโต ภวิตพฺพเมวา”ติ. “ภวิตพฺพํ, น ปน สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพํ, ตสฺมา กตฺถจิ นิวารณตฺถนฺ”ติ. “ยทิ เอวํ สุตฺตเมว น ปฅิตพฺพํ กฺวจิคฺคหเณเนว ตทตฺถสฺส สิชฺฌนโต”ติ. “น น ปฅิตพฺพํ, ‘ปโรสหสฺสนฺ’ติ เอตฺถ ‘ปร สหสฺสนฺ’ติ เฉเท กเต ‘กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน’ติ ปรสทฺทา โอการาคเม กเต ‘วา ปโร อสรูปา’ติ โลปํ ปาปุเณยฺย, ตํนิวตฺตนตฺถนฺ”ติ.
“นนุ ตํปิ วาคฺคหเณเนว สิชฺฌตี”ติ. น สิชฺฌติ เตเนกสฺส รูปทฺวยุปฺปาทนโต, อิธ จ สพฺพทา อนธิปฺเปตโต. “ยทิ เอวํ ตทตฺถํปิ น วตฺตพฺพํ, กสฺมา ยทิ ปน โลโป ภเวยฺย, อาคมสุตฺตเมวานชฺฌนียํ ภเวยฺย นิรตฺถกตฺตา, อธีตญฺเจตํ, เตน ญายติ ‘น โลโป โหตี”ติ. “เอวํ สนฺเตปิ ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติ เอตฺถ ปมาทสทฺทา ‘ชินวจนยุตฺตํ หิ’อิจฺเจวมาทีนิ อธิกิจฺจ วุตฺตนเยน สิวจนํ กตฺวา ‘อโต เนนา’ติ อธิกิจฺจ ‘โส’ติ สิสฺโสกาเร กเต ‘วา ปโร อสรูปา’ติ โลปมาปชฺเชยฺย, ตํนิวตฺตนตฺถนฺ”ติ.
“นนุ ตตฺถ วาคฺคหเณเนว ตทตฺโถ สิชฺฌตี”ติ. “น สิชฺฌติ วาคฺคหเณเนกสฺส รูปทฺวยสมฺภวโต, อิธ จ สพฺพทา อนธิปฺเปตโต”ติ. “เอวมปิ ‘สรโลโปมาเทส-ปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ อิมินาว สิชฺฌตี”ติ. น สิชฺฌติ, อิมสฺส ปน ‘จิตฺตนฺ’ติอาทีสุ จิตฺตสทฺทา วุตฺตนเยน สิวิภตฺตึ กตฺวา ‘โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, อโต นิจฺจนฺ’ติ อธิกิจฺจ ‘สินฺ’ติ สิสฺส อํอาเทเส กเต ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ปุพฺพ-สเร ลุตฺเต ‘ทีฆนฺ’ติ ทีเฆ สมฺปตฺเต อตพฺพิสยภูโต โอกาโส อตฺถิ, ตสฺมา โย อสรูปา ปโร สโร, โส ‘วา ปโร อสรูปา’อิจฺเจตสฺเสว วิสโย, สาวกาสา-นวกาเสสุ อนวกาสสฺส พลวตรตฺตา”ติ.
“นนฺวิมสฺสาปิ อมาเทสปจฺจยาทิวิรหิเตสุ ‘กินฺนุมาว สมณิโย’ติอาทีสุ อวกาโส อตฺถี”ติ. “นตฺถิ ‘อาทิคฺคหเณน สพฺพํปิ สงฺคหิตนฺ’ติ วตฺตุ๊ ยุตฺตตฺตา”ติ. “เอวํ โหตุ, เอวํ สติ ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ กสฺมา วุตฺตํ อิมินาว สิชฺฌนโต”ติ. “โลปํ ปน สิชฺฌติ, อิมินา ลุตฺเตน วิการมาปชฺชติ, ตสฺมา ตํ วุตฺตนฺ”ติ. “เอวํ โหตุ, ยทิ ปน สเรสุ สรูปสรานํเยว สนฺธาย ‘สรโลโปมาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ สุตฺตมารทฺธํ, นารภิตพฺพํ ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ เอตฺถ โลปสฺส สมฺภวโต”ติ. “นนฺวโวจุมฺหา อิมินา ลุตฺเตน วิการมาปชฺชตี”ติ. “ตทตฺถมฺปิ น วตฺตพฺพํ วิการสฺเสวาสมฺภวโต”ติ.
“นนฺวโวจุมฺหา ‘ทีฆนฺ’ติ ทีเฆ สมฺปตฺเต”ติ. “วุตฺตํ, กฺวจิคฺคหเณน ปน อสติปิ ตสฺมึ น สมฺปชฺชตี”ติ. “อสมฺปถมวติณฺโณ ภว, กฺวจิคฺคหเณ ปน ภวํ ปโยชนํ นาภิชานาติ, อิทํ เหตฺถ ปโยชนํ “อการาทีสุ สเรสุ เอเกกสฺมึเยว สเร ลุตฺเต กฺวจิ โหติ, กฺวจิ น โหตี”ติ. “สรา สเร โลปนฺ’ติ เอตฺถ จ ‘สเรสู’ติ พหุวจนมกตฺวา ‘สเร’ติ เอกวจนํ ตทตฺถวิญฺญาปนตฺถเมว, ยทิ ปน กฺวจิคฺคหณํ สนฺธาเยทํ น ปฅิตํ ภเวยฺย, อมาทิมฺหิ กฺวจิ ภเวยฺย, กฺวจิ น ภเวยฺย, ตํนิวตฺตนตฺถมิทํ วุตฺตํ, เตน สพฺพตฺถาปิ อิมินา ลุตฺเต ปกติภาโว โหตี’ติ ญาตพฺพนฺ’ติ เอวํ สนฺเตปิ ‘ตตฺราย’มิตฺยาทีสุ กฺวจิ อการสฺมึ ลุตฺเต ทีฆทสฺสนโต อิธาปิ กฺวจตฺโถ ยุชฺชเตว.
อปิจ “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ เอตฺถ อาทิคฺ-คหณสฺส สพฺพสงฺคาหกภาเว สติ “สรโลโป สพฺพสฺมึ สรโลเป ตุ ปกตี”เตฺยวํ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, สรูเปน วตฺวาปิ ปริวชฺเชตพฺพสฺสาภาวา, น จ ปเนวํ วุตฺตํ, เตน ญายติ ‘ปริวชฺเชตพฺพมตฺถี’ติ, ตสฺมา อาทิสทฺเทน วุตฺตชาติกโมการาคมํ คเหตพฺพํ, เตน “ปโรสหสฺสนฺ”ติอาทีสุ อาคมมฺหิ ปเร เตน วุตฺตวิธานํ โหติ, น ปนาทิสทฺเทน สพฺพํ คเหตพฺพํ, เตเนวาห “อมาเทสปจฺจยาทิมฺหี”ติ, กิมตฺถํ, ‘อปฺปมาโท อมตํปทนฺ’ติ เตน ยํ วุตฺตํ อิมสฺสาปิ อมาเทสปจฺจยาทิวิรหิเตสุ ‘กินฺนุมาว สมณิโย’ตฺยาทีสุ อวกาโส อตฺถี’ติ, ตํ สุวุตฺตํ, เตน โย อสรูปา ปโร สโร, โส ‘วา ปโร อสรูปา’อิจฺเจตสฺเสว วิสโยติ ยํ วุตฺตํ, ตํ น สุฏฺฅุ วุตฺตํ, เตเนว ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติ อิทํ ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ อิมินาว สิชฺฌตีติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ นิรตฺถโก เต วายาโม”ติ. สจฺจํ, อิทํ ปน กฺวจิคฺคหณสฺสาปิ วาตฺถทีปนโต ‘จิตฺตนฺ’ติอาทีสุ รูปทฺวยาปชฺชน-ภยา วุตฺตํ. ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ตฺเยตฺเถว อํคหเณน กฺวจิสทฺทสฺส จ วาตฺถตา วิญฺญายติ, ตํ หิ ‘ปุริสนฺ’ติอาทีสุ ปุริสสทฺทา อํมฺหิ กเต ปุพฺพสรสฺมึ ลุตฺเต ‘ทีฆนฺ’ติ ทีเฆ สมฺปตฺเต ตํนิวตฺตนตฺถํ, ตํ จ ปน กฺวจิคฺคหเณเนว สิชฺฌติ, เอวํ สิทฺเธปิ อธีตญฺเจตํ, เตน ญายติ ‘กฺวจิสทฺโท วาตฺถมปิ ทีปโก โหตี’ติ, เตน ‘ปุริสนฺ’ตฺยาทีสุ ‘ปุริสํ ปุริสา’ติ รูปทฺวยํ ภเวยฺย, ตํนิวตฺตนตฺถํ อํคหณํ กตนฺติ. “ยทิ เอวํ ‘วาตฺโถว กฺวจิสทฺโท’ติ กสฺมา น จินฺเตตพฺพนฺ”ติ. “วา ปโร อสรูปา”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณ วิชฺชมาเนปิ “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ เอตฺถ กฺวจิคฺคหณสฺส กรณโตติ.
ตตฺถยํวตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว, เอวํ โหตุ, กฺวจิสทฺทสฺส วาตฺถตฺตา ‘ปุริสนฺ’ติอาทีสุ ทีฆนิวารณตฺถํ อํคหณํ กตนฺติ จ ‘ทีฆนฺ’ติ สุตฺตสฺสานุวตฺตมานํ กฺวจิคฺคหณํ วาสทฺเทน วิสทิสตฺถนฺติ จ ตุมฺหากเมว วจนํ, ตญฺจ โข ปุพฺเพนาปรํ น ฆฏียตีติ. ขมตุ ภวํ, นิจฺฉยมิทานิ วทาม.
“สเร กฺวจี’ติ เอตฺถ กฺวจิสทฺโท วาตฺโถ, เตน ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติอาทีสุ ‘ทีฆํ, รสฺสนฺ’ตฺยาทีหิ วุตฺตวิธินิวารณตฺถํ ‘สรา ปกติ พฺยญฺชเน’ติ สุตฺตมารทฺธํ, ‘ปุริโส’ติอาทีสุ ปุริสาทิสทฺทา สิวจเน กเต สิสฺโสกาเร กเต ‘วา ปโร อสรูปา’ติอาทีหิ โลปาทิมฺหิ สมฺปตฺเต ตํนิวารณตฺถํ ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ สุตฺตมารทฺธํ, ‘สเร กฺวจี’ติ เอตฺถ หิ อสติปิ กฺวจิคฺคหเณ ‘สรา สเร โลปนฺ’ติอาทีนิ วตฺวา วุตฺตตฺตา น สพฺพตฺถ สรา ปกติกา โหนฺตีติ วิญฺญายติ. เอวํ สนฺเตปิ ปุน กฺวจิคฺคหณกรณํ ‘สรา ปกตี พฺยญฺชเน’ติเอวมาทีนิ วิย ปวิฏฺฐปฺปวิฏฺฐฏฺฐาเน นิยตภาเวน อปฺปวตฺติตฺวา ปวิฏฺฐวิสเยปิ อนิยโต โหตีติ ญาปนตฺถนฺติ.
“นนุ ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติ อิทํปิ ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ อิมินาว วุตฺตวิธินา สิชฺฌตีติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ. “สกฺกา, ยุตฺติ ปน มคฺคิตพฺพา, ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ ปกตี’ติ อวตฺวา ปุน ‘สรโลเป’ติ วจนํ สเร ลุตฺเต สรลุตฺตการณา ยํ วิการํ สมฺปตฺตํ ปรสรสฺส, ตํ น โหติ, ปกติเยว โหตีติ ญาปนตฺถํ. เตเนว มุตฺโตหํ สพฺพปาเสหิ, ‘อฑฺโฒยํ อหุ วา ปุเร, เอโสหํ ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ, สฺวาหํ วิจริสฺสามี’ติอาทีสุ อญฺญาเปกฺขํ กตฺวา ยํ วิการํ สมฺปตฺตํ, ตํ โหติเยว. ตสฺมา ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติ อิทํปิ ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ อิมินาว วุตฺตวิธินา สิชฺฌตีติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ ยํ วุตฺตํ, ตํ น สุนฺทรํ. ยํ ปน วุตฺตํ ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติอาทีสุ ‘ทีฆํ, รสฺสนฺ’ติอาทีหิ วุตฺตวิธิ-นิวารณตฺถํ ‘สรา ปกตี พฺยญฺชเน’ติ สุตฺตมารทฺธนฺติ, ตํ สุวุตฺตํ. ‘ทีฆํ, รสฺสนฺ’ติ-อาทีนํปิ วุตฺตตฺตา สติปิ อิมสฺสา สพฺพตฺถ คตฺเต ยตฺถ ปวิฏฺโฐ, ตตฺถ นิยต-วเสเนว ปวตฺตตีติ ญาปนตฺถญฺจ ‘อานครา ขทิรวนนฺ’ติอาทีนิ วิย เยภุยฺเยน ปกติภาววิสยานํ พหุตาทสฺสนตฺถญฺจ วินา กฺวจิคฺคหเณน นิทฺทิฏฺฐนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, ปมาโท มจฺจุโน ปทํ, ติณฺโณ ปารงฺคโต อหู”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา มโนสทฺเท โอการสฺส “โลปญฺจ ตตฺรากาโร”ติ วา “รสฺสนฺ”ติ วา วุตฺตวิธิมฺหิ สมฺปตฺเต, ตถา “ปมาโท”ติ เอตฺถ โอการสฺส จ, ตถา “ติณฺโณ”ติ เอตฺถ โอการสฺส จ “ปารงฺคโต อหู”ติ เอตฺถ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลเป สมฺปตฺเต ตํ สพฺพํ พาเธตฺวา อิมินา ปกติภาวํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๒๔] สเร กฺวจิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรา โข สเร ปเร กฺวจิ ปกติรูปานิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. สเรติ เอกํ ปทํ, กฺวจีติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตร-สุตฺตโต สราคหณสฺส ปกติคฺคหณสฺส จ อนุวตฺตนโต “สรา โข สเร ปเร กฺวจิ ปกติรูปานิ โหนฺตี”ติ อตฺโถ. “สรา สเร โลปนฺ”ติอาทีนิ วตฺวา วุตฺตตฺตา กฺวจิคฺคหเณน วินาปิ อิมสฺสานิยตภาเว วิญฺญายมาเนปิ ปุน กฺวจิคฺคหณกรเณ “ปโยชนํ ปน น กตฺถจิ โหตี”ติ อิทเมว ญาปนตฺถํ. อถ โข เอเกกสฺส รูปทฺวยุปฺปาทนตฺถนฺติ. ตํ เหฏฺฐา วุตฺตํ.
โก อิมํ ปถวึ วิเจสฺสตีติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “โก อิมนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา โอการสฺส “สรา สเร โลปนฺ”ติ โลเป สมฺปตฺเต ตทปฺปวาทา “วโมทุทนฺตานนฺ”ติ วกาเร จ สมฺปตฺเต อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ปกติภาวํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อปฺปสฺสุตายนฺติ กิมุทาหรณํ. ตสฺส ปน “อปฺปสฺสุโต อยนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ปกติภาเว สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ปรสรสฺส ทีฆํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๒๕] ทีฆํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “พฺยญฺชเน ปเร ปุพฺพสรา กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. สร-พฺยญฺชน-กฺวจิคฺคหณานํ อนุวตฺตนโต “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปนฺตี”ติ อตฺโถ. อนนฺตเร สติปิ สเรคหเณ พฺยญฺชนคฺคหณ-เมว วตฺตเต. มณฺฑูกคติกาโยปิ หิ อธิการา โหนฺตีติ. เตสํ ปน เภโท ชินวจน-กปฺเป วิตฺถาเรน อาวิภวิสฺสติ.
อิหปนอนนฺตเรวุตฺตํสเรคหณํ กสฺมา นานุวตฺตเตติ. สรพฺยญฺชเนสุ สรานํว ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา สรนิสฺสิตวิธิมฺหิเยว ปฐมํ วตฺตพฺเพปิ พฺยญฺชน-นิสฺสิตวิธิโนว ปฐมมุจฺจารณํ, ยถา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปฐมสุตฺเต สเรคหณํ กปฺปปริยนฺตํ กตฺวา วตฺตเต, เอวมิหาปิ พฺยญฺชนคฺคหณมนุวตฺตตีติ ญาปนตฺถํ. ตสฺมา ยํ ยตฺถิจฺฉิตํ, ตตฺถ ตํเยว วตฺตตีติ.
“นนุ ‘สเร กฺวจี’ติ อิทํ ปฐมํ วตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉา วุตฺเต อิมสฺสาปิ อนิยตภาโว สิยา, ตสฺมา ‘ตํนิวตฺตนตฺถํ ปฐมํ วุตฺตนฺ’ติ สกฺกา มนฺตุน”ติ. สกฺกา, เอวํ สนฺเตปิ ทีฆรสฺเสสุ รสฺสานํว ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา รสฺสวิธิมฺหิเอว ปฐมํ วตฺตพฺเพปิ ทีฆวิธิสฺส ปฐมํ กรณํ พฺยญฺชนคฺคหณานุวตฺตนภาวญาปนตฺถํ. ตถา หิ อิห ปน ยทิ สเรคหณมนุวตฺเตยฺย, สเร ปเร ปุพฺโพ สโร ทีฆํ ปปฺโปตีติ อตฺโถ ภเวยฺย. เอวํ หิ สติ อิทเมว อนชฺฌนียํ ภเวยฺย ปุพฺพสรสฺส ปรสรสฺมึ ฅิเต ทีฆาภาโว. ยทิ ปน ปรสรสฺมึ ฅิเตปิ ทีโฆ สิยา, ‘ปุพฺโพ เจ’ติ ปรสรสฺมึ ลุตฺเต ปุพฺพสรสฺส ทีฆเมว อนชฺฌนียํ ภเวยฺยาติ.
“นนุ อิมินา ปรสรสฺมึ ฅิเต ปุพฺพสรสฺส ทีฆํ วุตฺตตฺตา ปรสรสฺมึ ลุตฺเตปิ ปุพฺพสรสฺส ทีฆํ โหตีติ ญาปนตฺถํ วุตฺตนฺติ สกฺกา มนฺตุนฺติ. น สกฺกา, อิมินา ปฐมํ ทีฆํ กตฺวา ปจฺฉา ปรสรสฺส โลปํ กาตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตา, เตน วิญฺญายติ ‘พฺยญฺชเน ปเร อิมินา ทีฆํ วิทธาตี’ติ. ยทิ ปน ‘รสฺสนฺ’ติ ปฐมํ วุตฺตํ ภเวยฺย, น วุตฺตปฺปการํ วิญฺญาเปยฺย เหฏฺฐา ตาทิสสฺส วิหิตตฺตาติ.
“นเนฺววํ สนฺเตปิ ‘กึ สูธ วิตฺตํ, สทฺธีธ วิตฺตํ’ตฺยาทีสุ ปุพฺพปรสเรสุ ลุตฺเตสุ พฺยญฺชนปรตฺตา อิมินาว ทีฆํ สิชฺฌตีติ สุตฺตทฺวยมนชฺฌนียนฺติ. สจฺจํ สิชฺฌติ. สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย โหติ. ปุพฺพสรสฺส ปรสรสฺมึ ลุตฺเตเยว ทีโฆ โหติ. ปรสรสฺส จ ปุพฺพสรสฺมึ ลุตฺเตเยว ทีโฆ โหตีติ. เตน ‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา’ติอาทินาปิ น โหติ. เตนาโวจุมฺหา “ปุพฺพสรสฺส ปรสรสฺมึ ฅิเต ทีฆาภาวาติ.
สมฺมา ธมฺมนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “สมฺม ธมฺมํ, มุนิ จเร, ขนฺติ ปรมนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา ทีฆํ กตฺวา รูปสิทธิ เวทิตพฺพา. สมฺมติ อการนฺโต นิปาโต. มุนีติ มุน= ญาเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “มุนาทีหิ จิ”อิติ อิปจฺจยนฺตสฺส อิการนฺตํ รูปํ. ขนฺตีติ ขมุ=สหเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ขมนนฺ”ติ อตฺเถ “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจยนฺตสฺส “คมขนหนาทีนํ ตุ๊ตพฺพาทีสุ น”อิติ มการสฺส นกาเร กเต อิการนฺตํ รูปํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๖] รสฺสํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ รสฺสํ ปปฺโปนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. สราคหณสฺส จ พฺยญฺชนา-กฺวจิคฺคหณานญฺจานุวตฺตนโต “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ รสฺสํ ปปฺโปนฺตี”ติ อตฺโถ.
โภวาทิ นาม โส โหตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “โภวาที นาม โส, ยถาภาวี คุเณน โส”ติ เฉทํ กตฺวา อาทิสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา รสฺสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. “รสฺสนฺ”ติ อนิยเมน วุตฺเตปิ ฐานาสนฺนวเสน อีการาทีนํ อิการาทโยว โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ. เอตฺถ จ “วาที, ภาวี”ติ อิมานิ วท=วิยตฺติยํ วาจายํ, หู,ภู=สตฺตายมิติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ลทฺธธาตุสญฺญาทีนํ “วทน-สีโล, ภวนสีโล”ติ อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จา”ติ ณีปจฺจยนฺตานํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน การิตมิว กตฺวา ณมฺหิ ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ กเต ปจฺฉิมสฺส “โอ อว สเร, เอ อยา”ติ อธิกิจฺจ “เต อาวายา การิเต”ติ อาวาเทเส กเต ยถาปฏิปาฏิยา รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๗] โลปญฺจ ตตฺรากาโร
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปนฺติ, เตสํ ลุตฺตฏฺฐาเน อการาคโม จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. โลปนฺติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทํ, ตตฺราติ เอกํ ปทํ, อกาโรติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. สราคหณสฺส จ พฺยญฺชน-กฺวจิคฺคหณานญฺจานุวตฺตนโต “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปนฺติ, เตสํ ลุตฺตฏฺฐาเน อการาคโม จ โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ ทุติยตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. การคฺคหณํ ปน ออิติ วุตฺเต สมานคติกตฺตา คยฺหมานํ อาการํ นิวตฺเตติ, “อกฺขเรหิ การมิ”ติ การปจฺจโย หิ เอกจตฺตาลีสกฺขเรสุ เอเกกโต ปโร โหติ “อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ เอเกกสฺส อกฺขรสญฺญาย วุตฺตตฺตา.
ส สีลวาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “โส สีลวา, โส ปญฺญวา, เอโส ธมฺโม, โส เว กาสาวมรหติ, โส มานกาโม, โส เว มุนี”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อาทิมฺหิ สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา โอการสฺส โลปํ กตฺวา ตสฺส ลุตฺตฏฺฐาเน อิมินาว อการาคมํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๘] ปรเทฺวภาโว ฐาเน
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรมฺหา ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส เทฺวภาโว โหติ ยุตฺตฏฺ-ฐาเน”ติ ญาปนตฺถํ. ปรเทฺวภาโวติ เอกํ ปทํ, ฐาเนติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สรคฺคหณสฺส จ พฺยญฺชนคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต พฺยญฺชนมฺหา ปรสรสฺส ทฺวิตฺตาภาวโต จ “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา ปรสทฺทํ ทิสฺวา สรา-สทฺทสฺส ปญฺจมฺยนฺตวเสน สมฺพนฺธิตพฺพโต จ พฺยญฺชนสทฺทสฺส ทฺวิตฺตาเปกฺขํ กตฺวา ฉฏฺฅฺยนฺตวเสน ปรสทฺเทน สมฺพนฺธิตพฺพโต จ “สรมฺหา ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส เทฺวภาโว โหติ ฐาเน”ติ อตฺโถ. ฐานสทฺโท เจตฺถ ยุตฺตตฺถวาจโก.
อิธปฺปมาโทติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อิธ ปมาโท, ป พชฺชํ, จาตุ ทสี, ปญฺจ ทสี, อภิ กนฺตตโร”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อาทิสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา เทฺวภาวํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๙] วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “วคฺเค โฆสาโฆสานํ อตฺตโน สรมฺหา ปุพฺพภูตานํ ปุพฺพสรมฺหา ปรภูตานํ เทฺวภาเว กรียมาเน น ตสฺสทิสา โหนฺติ, อถ โข วคฺเค ตติยปฐมา”ติ ญาปนตฺถํ. วคฺเคติ เอกํ ปทํ, โฆสาโฆสานนฺติ เอกํ ปทํ, ตติยปฐมาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ อิโต เทฺวภาวคฺคหณสฺส จ ฐาเนคหณสฺส จานุวตฺตนโต “วคฺเค โฆสาโฆสานํ วคฺเค ตติยปฐมา ยถาสงฺขฺยํ เทฺวภาวํ คจฺฉนฺติ ฐาเน”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ วคฺเคติ โฆสาโฆสานมวคฺคปฺปฏิกฺเขปนตฺถํ. โฆสาโฆสานนฺติ ตติยปฐมาติ วุตฺตานํ ฐานํ นิยเมติ. อิทํ หิ นาสมฺปตฺตํ วิทธาติ, อถ โข ปุพฺพสุตฺเตเนว สมฺปตฺตํ นิยเมติ. เอตฺถ จ ‘วคฺเค โฆสาโฆสานนฺ’ติ วตฺวา ‘วคฺเค ตติยปฐมา’ติ อวุตฺเตปิ วคฺเคเยว ตติยปฐมา โหนฺตีติ คเหตพฺพํ ปุพฺเพ วคฺเค สทฺทสฺเสวุภยาเปกฺขตฺตา, วคฺเค-สทฺโท หิ โฆสาโฆสานนฺติ วุตฺเต นิยเมติ ตติยปฐมาติ วุตฺเต จ, “วคฺคโฆสา-โฆสานนฺ”ติ ลหุกํ กตฺวา อวตฺวา “วคฺเค โฆสาโฆสานนฺ”ติ ครุกํ กตฺวา วจนํปิ หิ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วุตฺตสมาสากรณมุเขนีมสฺสายุตฺตตฺถตฺตา อสมตฺถตฺต-ทสฺสนตฺถํ. กสฺมา ปนีทํ อยุตฺตตฺถํ อสมตฺถํ โหตีติ. สาเปกฺขตฺตา. โย หิ อตฺตนา อเปกฺขิตพฺพเมว อนเปกฺขิตฺวา อญฺญํปิ อเปกฺขติ, โย จ อญฺญมญฺญา-นเปกฺโข, โส อยุตฺตตฺโถ อสมตฺโถ นาม “เทวทตฺตสฺส กณฺหา ทนฺตา, สุตํ เทวทตฺเตน พนฺโธ ยญฺญทตฺโต”ติอาทีนิ วิย เอวํ วคฺเคติ วจนสฺโสภยาเปกฺขตฺตา ทุติยวคฺเค คหเณน วินาปิ ตติยปฐมานํ นิยโม โหตีติ. เอตฺถ จ “อสุกสฺมึ วคฺเค โฆสาโฆสานํ อสุกสฺมึ วคฺเค ตติยปฐมา”ติ นิยมาภาเวปิ ฐานาสนฺนวเสน นิยโม เวทิตพฺโพ.
เอเสว จชฺฌานผโลติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เอเสว จ ฌาน-ผโล, ยตฺร ฅิตํ นปฺปสเหยฺย มจฺจุ, เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิ ฅิโต, จตฺตาริ ฐานานิ นโร ปมตฺโต”ติ เฉทํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาเว สทิเส สมฺปตฺเต อิมินา ยถานุรูเปน ตติยปฐมํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทา-หรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ สนฺธิกปฺเป
ตติโย ปริจฺเฉโท
-------------------------