ทุติยปริจฺเฉท
[๑๒] สรา สเร โลปํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. อนนฺตเรสุ สเรสุ ปุพฺพสรสฺส โลปญาปนตฺถํ. สราติ เอกํ ปทํ, สเรติ เอกํ ปทํ, โลปนฺติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “สรา โข สเร ปเร โลปํ ปปฺโปนฺตี”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ สราติ การิโน นิทสฺเสติ, สเรติ นิมิตฺตํ, โลปนฺติ การิยํ. สรนฺตีติ สรา. ลุตฺติ โลโป. สรานํ ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา ปฐมํ เตสํ สนฺธิวิธานํ วตฺตพฺพนฺติ อิเหทํ วุตฺตํ.
เอตฺถจ “สเรสู”ติ อวตฺวา “สเร”ติ วจนํ เอเกกสฺมึเยวาติ ญาปนตฺถํ. “ยทิ เอวํ ‘สโร’ติ อวตฺวา กสฺมา ‘สรา’ติ วุตฺตนฺ”ติ. “เอกทฺวิติจตุนฺนมฺปิ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. เตน “สขโต คสฺเส วา”ติ เอตฺถ “อ จ อา จ อิ จ อี จ เอ จา”ติ วิคฺคหํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “อ-อา-อิ-อี-เอ”ติ เอวํ ฅิเต เอกาเร ปเร เสสสรานํ โลโป โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ.
ยสฺสินฺทฺริยานีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ยสฺส อินฺทฺริยานิ, โน หิ เอตํ, สเมตุ อายสฺมา”ติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา สรโต พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิมสฺมึ กณฺเฑ สพฺพาเนว การกสุตฺตานิ.
[๑๓] วา ปโร อสรูปา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อสรูปมฺหา สรมฺหา ปโร สโร วิกปฺเปน โลปํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. วาติ เอกํ ปทํ, ปโรติ เอกํ ปทํ, อสรูปาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต สรคฺคหณํ “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา เอกวจนนฺเตน ปโรสทฺเทน สมฺพนฺโธ โหติ. สเรคหณํ ปญฺจมฺยนฺเตน อสรูปาคฺคหเณน สมฺพนฺโธ โหติ. ยตฺถ หิ การิย-การิ-นิมิตฺตานิ น สนฺติ, ตตฺเถว การิย-การิ-นิมิตฺตภาเวน วตฺตนฺติ. ยตฺถ ปน สนฺติ, ตตฺถ ตพฺพิเสสก-ภาเวเนว วตฺตนฺติ วา, น วา. อิธ ปน นิมิตฺตการีนํ สมฺภวา เหฏฺฐา นิมิตฺตการิโน ตพฺพิเสสกภาเวเนว วตฺตนฺติ, การิยาสมฺภวา ปน การิยํ การิย-วเสเนว วตฺตเต. เตน “อสรูปมฺหา สรมฺหา ปโร สโร วิกปฺเปน โลปํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. สมานํ รูปํ ยสฺส โส สรูโป. น สรูโป อสรูโป. ตปฺปุริสสมาสตฺตา “อตฺตนฺนสฺส ตปฺปุริเส”ติ นการสฺส อตฺตํ โหติ. ตสฺมา อสรูปา.
“วา อสรูปา’ติ วุตฺเตปิ ‘ปโร’ติ วิญฺญาเยยฺย, กิมตฺถํ ปโรคหณํ กตนฺ”ติ. ปุพฺพสฺสาติปิ อตฺถสฺส สมฺภวโต. “ตนฺน, ยทิ หิ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปุพฺพสุตฺเตเนว สิชฺฌนโต สุตฺตเมว น วตฺตพฺพํ สิยา”ติ. น น วตฺตพฺพํ. กสฺมา. ‘ปุริมสุตฺเตเนว สิทฺเธ ‘อสรูปมฺหา สรมฺหา ปุพฺพสโร วิกปฺเปน โลปํ ปปฺโปตี’ติ ญาปนตฺถํ วุตฺตนฺ’ติ วตฺตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตา, ตสฺมา ‘ปุพฺพสฺส นิวตฺตนตฺถนฺ’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ สุวุตฺตํ.
จตฺตาโรเม ภิกฺขเวติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ “จตฺตาโร อิเม, กึ นุ อิมาวา”ติ ปทจฺเฉเท กเต สรโต พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อนนฺตรสุตฺเตน ปุพฺพ-สรสฺส โลเป สมฺปตฺเต อปวาทตฺตา ตํ นิวาเรตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ปญฺจินฺทฺริยานีติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปญฺจ อินฺทฺริยานิ, ตโย อสฺสู”ติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ปรสฺส สรสฺส โลเป สมฺปตฺเต วาคฺคหเณน โลปมกตฺวา อนนฺตรหสุตฺเตน ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๑๔] กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปุพฺพสเร ลุตฺเต ปโร สโร กฺวจิ อสวณฺณํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. กฺวจีติ เอกํ ปทํ, อสวณฺณนฺติ เอกํ ปทํ, ลุตฺเตติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต ปโรคหณํ วตฺตเต. เตน อาทิสุตฺเต สรา-สทฺโท “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา เอกวจนนฺเตน ปโรสทฺเทน สมฺพนฺโธ โหติ, สตฺตมฺยนฺโต สเรติ สตฺตมฺยนฺเตน ลุตฺเตสทฺเทน. เตน “ปุพฺพสเร ลุตฺเต ปโร สโร กฺวจิ อสวณฺณํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. สมาโน วณฺโณ สวณฺโณ. น สวณฺโณ อสวณฺโณ. ตํ อสวณฺณํ.
“วาคฺคหเณ วิชฺชมาเนปิ กฺวจิคฺคหณํ กสฺมา กตนฺ”ติ. วาคฺคหณสมฺพนฺเธ สติ เยภุยฺเยน เอกสฺเสว รูปทฺวยํ โหติ. กฺวจีติ วุตฺเต ปน เยภุยฺเยน เอกสฺมึเยว โหติ, เอกสฺมึ เนว โหติ, ตทตฺถมิห กฺวจิคฺคหณํ กตํ. “สงฺขฺยํ โนเปตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “สงฺขฺยํ น อุเปติ, พนฺธุสฺส อิว สมาคโม”ติ เฉทํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺเตน ปรสรสฺส โลเป สมฺปตฺเต วาคฺคหเณน อกตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา อุการสฺส อสวณฺณโมการํ กตฺวา ตถา อิการสฺเสการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. “เอตฺถ ปน กสฺมา อสวณฺณคฺคหเณน เอกาโร-การาว อิการุการานํ ปปฺโปนฺติ, นาญฺเญ”ติ. ฐานาสนฺนตฺตา. อถ วา นตฺถิ เอเตสํ สวณฺณาติ อสวณฺณา. เก เต. เอกาโรการาว. อิตเร ปน อการาทโย สวณฺณาติ วุจฺจนฺติ. เตน อสวณฺณํ ปปฺโปนฺตีติ วุตฺเต เอกาโรการาว คยฺหนฺเต.
ยสฺสินฺทฺริยานีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ยสฺส อินฺทฺริยานิ, ตถา อุปมนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา อิมินา ปรสรานํ อสวณฺเณ สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา ปจฺฉิมสฺส “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ทีฆํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๑๕] ทีฆํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปุพฺพสเร ลุตฺเต ปโร สโร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. อิธ ปน การิยสฺเสว นิทฺทิฏฺฐตฺตา นิมิตฺตการิโน อนนฺตเร วิย วตฺตนฺติ. กฺวจิคฺคหณญฺเจห วตฺตเต. เตน “ปุพฺพสเร ลุตฺเต ปโร สโร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. วิคฺคโห เหฏฺฐา วุตฺโตว.
สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “สทฺธา อิธ วิตฺตํ, อนาคาเรหิ จ อุภยนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตตฺตยมธิกิจฺจ อิมินา ปรสรานํ ทีฆํ ปาเปตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ปญฺจหุปาลีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปญฺจหิ อุปาลิ, นตฺถิ อญฺญนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา อิมินา ทีเฆ สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๑๖] ปุพฺโพ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต ปุพฺโพ สโร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปุพฺโพติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อิธ ปน การิโน นิทฺทิฏฺฐตฺตา การินํ ถเปตฺวา การิยนิมิตฺตาเนว วตฺตนฺติ. ปโรสทฺโท ปน ปุพฺพสทฺเทน อสมฺพนฺธตฺตา การินํ ฐเปตฺวา ลุตฺเตติ นิทฺทิฏฺฐนิมิตฺตเมว วิเสเสติ. สรา สเรติ ยถาสมฺภวํ ตพฺพิเสสกาว โหนฺติ. เตน “ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต ปุพฺโพ สโร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. จสทฺทคฺคหณํ ปน ลุตฺต-ทีฆคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อธิกตตฺตาว วตฺตมาเนปิ จานุกฑฺฒิตมุตฺตรตฺร นานุวตฺตเตติ ทสฺสนตฺถํ.
กึ สูธ วิตฺตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “กึ สุ อิธ วิตฺตํ, สาธุ อิติ ปฏิสฺสุณิตฺวา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรานํ โลปํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตจตุกฺกมธิกิจฺจ ปุพฺพสรานํ อิมินา ทีฆํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อิติสฺสาติ กิมุทาหรณํ. ตสฺส ปน “อิติ อสฺสา”ติ เฉทํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา ปุพฺพสรสฺส อิมินา ทีเฆ สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๑๗] ยเมทนฺตสฺสาเทโส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เอการสฺส อนฺตภูตสฺส สเร ปเร กฺวจิ ยการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ยนฺติ เอกํ ปทํ, เอทนฺตสฺสาติ เอกํ ปทํ, อาเทโสติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อาทิสุตฺตโต สรคฺคหณสฺส จ ตติยสุตฺตโต กฺวจิคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “เอการสฺส อนฺตภูตสฺส สเร ปเร กฺวจิ ยการาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ. อาเทสาเปกฺขตฺตา โยติ วตฺตพฺเพ ยนฺติ วจนํ สนฺธิวเสน สุขุจฺจารณตฺถํ. “วจนํ รูปนฺ”ติ วา สมฺพนฺโธ. เอเยว อนฺโต เอทนฺโต. ตสฺส เอทนฺตสฺส. ทกาโร มิสฺสกโทสาปคมนตฺถํ สนฺธิวเสนาคโต. อิธ ปน กมฺมธารโยว มนฺตพฺโพ, น “เอ อนฺโต ยสฺส โส เอทนฺโต”ติ พหุพฺพีหิ.
“เอวํ หิ สติ เอการนฺตสทฺทสฺสาปิ ยการมาปชฺชนโต”ติ. “ตนฺน เอทนฺตสฺสาติ ฉฏฺฅินิทฺทิฏฺฐตฺตา เอการนฺตสทฺทสฺส สนฺตกาวยโว วา ยการํ ปปฺโปตีติ อตฺถสฺส สมฺภวโต”ติ. “เอวํ สนฺเตปิ อสุกสฺสาติ อวจนโต ยสฺส กสฺสจิ ยการํ อาปชฺเชยฺยา”ติ. “ตนฺน สเรติ อนุวตฺตนโต เอการนฺตสทฺทสฺสาวยโว สเร ปเร ยการํ ปปฺโปตีติ อตฺถสฺส สมฺภวโต”ติ. “เอวํ สนฺเตปิ อิธ วุตฺเตสุ ‘โข มฺยายํ ธมฺโม, ตฺยาหํ, ตฺยาสฺสา’ติ รูเปสุ เม-เตสทฺเทหิ สเร วิวิตฺเต เอการนฺตสทฺทสฺส สนฺตกานํ มการตการานํปิ สรปรตฺตา เตสํ ยการํ อาปชฺเชยฺยา”ติ. “ตมฺปิ น ยการสฺส ตาลุชตฺตา, ตาลุชสฺเสการสฺเสว ยการาเทโส โหตีติ วตฺตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตา”ติ. “เอวํ สนฺเตปิ ‘สจายํ น ภณิสฺสตี’ติอาทีสุ ‘สเจ อยนฺ’ติ เฉเท กเต พฺยญฺชนตฺตา ตาลุชตฺตา จ พฺยญฺชนสฺส ตาลุชสฺส จ เอการสฺเสว ยการมฺปิ อาปชฺเชยฺยา”ติ. “ตมฺปิ น, สราธิการตฺตา พฺยญฺชนสฺสาติ น สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “น น สกฺกา อิมสฺมึเยว กปฺเป ‘โท ธสฺส เจ’ติอาทีสุ พฺยญฺชนานมฺปิ วิธานสฺสุปลพฺภนโต, ตสฺมา ยํ วุตฺตํ “อิธ ปน กมฺมธารโยว มนฺตพฺโพ”ติ, ตํ สุวุตฺตํ. เตนาห “เอการสฺส อนฺตภูตสฺสา”ติ
อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโมติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เม อยํ, เต อหํ, เต อสฺสา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ อิมินา เอการสฺส ยการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
เนนาคตาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เน อนาคตา, เน เอตฺถา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ยกาเร สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรานํ โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๑๘] วโมทุทนฺตานํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โอการุการานํ อนฺตภูตานํ สเร ปเร กฺวจิ วการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. วนฺติ เอกํ ปทํ, โอทุทนฺตานนฺติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปท-มิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย อนุวตฺตนโต ตโต อาเทสคฺคหณสฺส จ “โอการุการานํ อนฺตภูตานํ สเร ปเร กฺวจิ วการาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ. “โอ จ อุ จา”ติ วิคฺคหํ กตฺวา ทฺวนฺทสมาสญฺจ “โอทุเยว อนฺตา โอทุทนฺตา”ติ กมฺมธารยํ กตฺวา ตโต อาเทสาเปกฺขํ กตฺวา ฉฏฺฅฺยนฺตวเสน “โอทุทนฺตานนฺ”ติ สมฺพนฺธนียํ. ทกาโร มิสฺสกโทสาปคมกรณตฺถํ สนฺธิวเสนาคโต. วโมทุทนฺตานนฺติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
อถ ขฺวสฺสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อถ โข อสฺส, โส อสฺส, พหุ อาพาโธ, วตฺถุ เอตฺถ, จกฺขุ อาปาถนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต, ยเมทนฺตสฺสาเทโส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โอการุการานํ วการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
จตฺตาโรเม ภิกฺขเวติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “จตฺตาโร อิเม, กึ นุ อิมาว”อิติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส วกาเร สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๑๙] สพฺโพ จนฺติ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ติสทฺโท สพฺโพ พฺยญฺชโน สเร ปเร กฺวจิ จการํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. สพฺโพติ เอกํ ปทํ, จนฺติ เอกํ ปทํ, ตีติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สเรคหณสฺส กฺวจิคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “ติสทฺโท สพฺโพ พฺยญฺชโน สเร ปเร กฺวจิ จการํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ.
อิจฺเจตนฺตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อิติ เอตํ, อิติ อสฺส, ปติ อุตฺตริตฺวา, ปติ อาหรตี”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺโณ ยํ นวา”ติ อิการสฺส ยการํ กตฺวา สพฺพคฺคหเณน เตน สห ตการสฺส “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ อิมินา จการํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิมสฺส ปน จนฺตีติ วตฺตพฺเพ สพฺโพ จนฺตีติ วจนํ ติการปฺปฏิพทฺธสฺส ยการสฺสาปิ อาปชฺชนตฺถํ. เตนาห “ติสทฺโท พฺยญฺชโน”ติ. อิการสฺส หิ ยกาเร กเต ติสทฺโท พฺยญฺชโน นาม โหตีติ.
อิติสฺส มุหุตฺตนฺติ กิมุทาหรณํ. ตสฺส ปน “อิติ อสฺสา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ติการสฺส จกาเร สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๒๐] โท ธสฺส จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ธการสฺส สเร ปเร กฺวจิ ทการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. โทติ เอกํ ปทํ, ธสฺสาติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สเรคหณสฺส จ กฺวจิคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “ธการสฺส สเร ปเร กฺวจิ ทการาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
อิทาหนฺติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “อิธ อหนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ธการสฺส ทการํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปรสรสฺส “ทีฆนฺ”ติ ทีฆํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อิตรํปนกฺวจิคฺคหณผลํ. ตสฺส ปน “อิธ เอวา”ติ เฉทํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลโปว วิเสโส. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. จสทฺทคฺคหเณน อิมสฺส จ อญฺญํ อญฺเญสญฺจ อญฺญานิ ทสฺเสนฺโต “สาหุ ทสฺสนมริยานนฺ”ติอาทิมาห. อเนกตฺถา หิ นิปาตา.
อุปสคฺคนิปาตาจปจฺจยาจอิเมตโย
เนกาเนกตฺถวิสยา อิติ เนรุตฺติกา พฺรวุนฺติ.
ตตฺถ “สาธุ ทสฺสนมริยานนฺ”ติ เฉเท กเต ธการสฺส อิธ จคฺคหเณน หกาเร กเต สาหูติ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
สุคโตติ อิมสฺส ปน สุปุพฺพสฺส คท=วิยตฺติยํ วาจายํอิจฺเจตสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺสา”ติ ลุตฺตานุพนฺธสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อธิกิจฺจ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยนฺตสฺส “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต อาคติคณตฺตา ฆฏาทิ-ปกฺเขเปน “ฆฏาทีนํ วา”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณนากตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํ-วาตเวตุนาทีสุ จา”ติ นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเตติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปิ “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สูติ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉา-นุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรสรสฺส “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา สุคโทติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ทการสฺส ตการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อถวาสุคโตติ อิทํ ตสฺเสว ธาตุสฺส “อีสํทุสูหิ ข”อิติ ขปจฺจยนฺตสฺส วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ขมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ สิชฺฌตีติ ทฏฺฐพฺพํ.
ทุกฺกฏนฺติ อิมสฺส ปน ทุปุพฺพสฺส กร=กรเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ อธิกิจฺจ “รกาโร เจ”ติ ลุตฺตรการสฺส “ธาตุปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺคนฺ”ติ วุตฺตตฺตา ลิงฺคภาวาภาวา สฺยาทฺยุปฺปตฺติมฺหิ อสมฺปตฺเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา สิมฺหิ กเต นปุ๊สกลิงฺคตฺตา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิวจนสฺส อํอาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ วุตฺตวิธานญฺจ กตฺวา อุปสคฺคปรสฺส กการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา ทุกฺกตนฺติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ตการสฺส ฏการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
คนฺธพฺโพติ อิมสฺส ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ ตพฺพปจฺจยนฺตสฺส “รกาโร เจ”ติ อิมสฺส วุตฺตาธิการ-มธิกิจฺจ “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ มการสฺส โลเป สมฺปตฺเต ตทปวาทา “คมขน-หนาทีนํ ตุ๊ตพฺพาทีสุ น”อิติ มการสฺส นการํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “คนฺตพฺโพ”ติ. “คติมตฺตํ วา อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “สทฺธาทิโต ณา”ติ ณปจฺจยาทิญฺจ กตฺวา คนฺตพฺโพติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ตการสฺส ธการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อตฺรโชติ อิมสฺส ปน อท=ภกฺขเนติมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ขฺยาทีหิ มนฺ ม จ โต วา”ติ มนฺปจฺจยนฺตสฺส ปุน โตคหเณน มการสฺส ตกาเร กเต ปุพฺพทการสฺส อิธ จคฺคหเณน ตการํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ นการสฺส โลปํ กตฺวา อตฺตสทฺทํ นิปฺผาเทตฺวา ตเมว อุปปทํ กตฺวา ชน=ชนเน, ชนิ=ปาตุภาเวติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส อตฺตสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ โตปจฺจยาทึ กตฺวา “อตฺตโต ชาตนฺ”ติ อตฺเถ “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อธิกิจฺจ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส นการสฺส โลปํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิสฺส โลปํ กตฺวา สมาสญฺจ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา อตฺตโชติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ตฺตการสฺส ตฺรการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
กุลุปโกติ อิมสฺส ปน กุลสทฺทูปปทสฺส อุปปุพฺพสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหิ-อิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กุลมุปคจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยาทึ กตฺวา กุลุปโคติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน คการสฺส กการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
มหาสาโลติ อิมสฺส ปน “มหนฺตํ สารมสฺสา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อมาทโย ปรปเทภี”ติ อธิกิจฺจ “อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหี”ติ พหุพฺพิหิ-สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวํ กตฺวา “มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท”ติ มหนฺตสทฺทสฺส มหาเทสํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สิวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา มหาสาโรติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน รการสฺส ลการาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ควโชติ อิมสฺส ปน โคสทฺทูปปทสฺส อย=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “โค วิย อยตี”ติ อตฺเถ ธาตฺวาธิการมธิกิจฺจ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยนฺตสฺส ฆฏาทิปกฺเขเปน อกตวุทฺธิสฺส นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺยาทิมฺหิ กเต ปุพฺพปเท โอการสฺส สเร ปเร “คาว เส, อวํมฺหิ เจ”ติ อธิกิจฺจ “โอ สเร เจ”ติ อวาเทสํ กตฺวา ควโยติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ยการสฺส ชการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
กุพฺพโตติ อิมสฺส ปน กร=กรเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุ-ลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อธิกิจฺจ “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา “ตนาทิโต โอยิรา”ติ ธาตุมฺหา โอปจฺจยํ กตฺวา “อุตฺตโมกาโร”ติ ตสฺสุการํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “กรสฺสากาโร เจ”ติ กการคตสฺส อการสฺส อุการํ กฺตวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆ-รสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา รการสฺส โลปํ กตฺวา “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ปรุการสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ อธิกิจฺจ “ยวการา เจ”ติ ตสฺส วการาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา วา สเร ปเร ปุพฺพสรสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ อุวาเทสํ กตฺวา ปรุการสฺส “วโมทุทนฺตานนฺ”ติ วการาเทสํ กตฺวา วา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา กุวฺวนฺต-สทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ อธิกิจฺจ “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตุมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺสนฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ อธิกิจฺจ “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺตสฺส นฺตุสฺส โตอาเทสํ กตฺวา กุวฺวโตติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน วการทฺวยสฺส พการทฺวยํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
สเกติ อิมสฺส ปน สสทฺทา “สสฺส อิทนฺ”ติ อตฺเถ “ณ ราคา ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อิทํ สทฺท-มปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “ยวมทนตรลา จาคมา”ติ สเร ปเร ยการาคมํ กตฺวา สยสทฺทสฺส ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ยํ กโรติ, ตํ กมฺมนฺ”ติ กมฺมสญฺญํ กตฺวา “กมฺมตฺเถ ทุติยา”ติ ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ ตสฺเสการาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปกติภาวํ กตฺวา สเยติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ยการสฺส กการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
นิยํปุตฺตนฺติ อิมสฺส ปน นิปุพฺพสฺส ชน=ชนเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “อตฺตานํ นิสฺสาย ชาโต”ติ อตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยาทึ กตฺวา นิชนฺติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ชการสฺส ยการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
นิยโกติ อิมสฺส ปน นิปุพฺพสฺส ยติ=ปติยตเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “วิสรุชปทาทิโต ณา”ติ ณปจฺจยนฺตสฺส การิตมิว กตฺวา ณมฺหิ ลุตฺเต นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต นิยโตติ รูเป นิปฺผนฺเน อิธ จคฺคหเณน ตการสฺส กการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ภจฺโจติ อิมสฺส ปน ภร=ธารณโปสเนสูติ อิมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภรตี”ติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ต”ติ อธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน รมฺหิ ลุตฺเต ตการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา ภตฺโตติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ตการทฺวยสฺส จการทฺวยํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
นิปฺผตฺตีติ อิมสฺส ปน นิปุพฺพสฺส ปท=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “นิปฺปชฺชตู”ติ อตฺเถ “สญฺญายํ ทาธาโต อิ”อิติ อธิกิจฺจ “ติ กิจฺจา-สิฏฺเฐ”ติ วา นิปฺผชฺชนนฺติ อตฺเถ “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ วา “มิทาทีหิ ตฺติติโย”ติ วา ติปจฺจยนฺตสฺส ทการสฺส อิธ จคฺคหเณน ตการํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลปํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ปการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา นิปฺปตฺตีติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ปการสฺส ผการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
วุตฺติยํอาทิคฺคหเณน นิกฺขมตีติอาทีนิ สงฺคณฺหาติ. ตสฺส ปน นิปุพฺพสฺส กมุ=ปทวิกฺเขเปติ อิมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อธิกิจฺจ อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “วตฺตมานา ติ-อนฺติ-สิ-ถ-มิ-ม-เต-อนฺเต-เส-เวฺห-เอ-เมฺห-ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา ตสฺส ปุพฺเพสํ ฉนฺนํ “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺส-ปทํ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เทฺวเทฺว ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา”ติ อาทิมฺหิ นิทฺทิฏฺฐานํ ทฺวินฺนํ ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนติปจฺจยํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิติ ธาตุมฺหา อปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ ปรกฺขรํ เนตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ กการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา นิกฺกมตีติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน กการสฺส ขการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อิมินานเยนยสฺสยสฺสยสฺมึยสฺมึกเตนวิรุชฺฌติ, ตสฺส ตสฺส ตํ ตํ กาตพฺพนฺติ.
[๒๑] อิวณฺโณ ยนฺนวา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อิวณฺโณ สเร ปเร ยการํ ปปฺโปติ นวา”ติ ญาปนตฺถํ. อิวณฺโณติ เอกํ ปทํ, ยํติ เอกํ ปทํ, นวาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. สเรคหณสฺส นิมิตฺตภาเวนานุวตฺตนโต “อิวณฺโณ สเร ปเร ยการํ ปปฺโปติ นวา”ติ อตฺโถ. “อิเอว วณฺโณ”ตฺยตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สมาโส จ วิภตฺติโลโป จ ปกติภาโว จ นามมิว กตฺวา วิภตฺยุปฺปตฺตาทีนิ จ วุตฺตนยาเนว. อิวณฺโณติ วุตฺตตฺตา อีวณฺโณ กถํ สงฺคหํ คจฺฉตีติ. สมานรูปตฺตา. ยถา ปน อโชติ วุตฺเต ทีฆรสฺส-กาฬโกทาตาทิเภทภินฺนาปิ สมานรูปตฺตา อชสงฺคหํ คจฺฉนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ.
“นนุ ‘ฌลานมิยุวา สเร วา, ยวการา เจ’ติ วุตฺตตฺตา อิมสฺสา นิยตตา ปากฏาว, กสฺมา อิธ นวาคฺคหณํ กตนฺ”ติ. ปโยชนนฺตรสมฺภวโต, อสติ หิ นวาคฺคหเณ อิวณฺณสฺส สเร ปเร อิมินา ยการาเทโส โหติ. ปุน “ยวการา เจ”ติ วุตฺตตฺตา กตฺถจิ เตนปิ ยกาโร โหติ, ปุน “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ วุตฺตตฺตา กตฺถจิ อิยาเทโส โหติ, เอวํ อิเมหิ วินิมุตฺตา เกจิ ปโยคา กทาจิปิ น สิยุํ. ตสฺมา ตํนิวตฺตนตฺถํ อิธ นวาคฺคหณํ กตํ, เตน ยตฺถ นวาคฺคหเณน ยกาโร น โหติ, ตตฺถ อญฺเญปิ ยกาโร น โหติ, เตเนว โหติ “มุตฺตจาคี อนุทฺธโต”ติ.
“นนุ กฺวจิคฺคหเณนาปิ ตทตฺโถ วิญฺญายติ, กสฺมา กฺวจิคฺคหณมน-เปกฺขิตฺวา อิธ นวาคฺคหณํ กตนฺ”ติ. “นวาสทฺโทปิ กฺวจตฺโถ”ติ ทีปนตฺถํ. “สมานตฺถตฺตาเยว หิ อตฺตนา วตฺตพฺพมตฺถํ เอตฺถ นวาคฺคหณเมว วทตี”ติ กตฺวา กฺวจิคฺคหณํ นิวตฺตเต. อญฺญถา อิวณฺณคฺคหเณ สติปิ สเรคหณํ วิย ภินฺนตฺถตฺตา เตนาปิ วตฺติตพฺพํ สิยาติ. “ยทิ เอวํ ‘วา ปโร อสรูปา’ติ เอตฺถ สติปิ วาคฺคหเณ ‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’ติ เอตฺถ กฺวจิคฺคหณํ กตํ, น จ ตํ ทิสฺวา ตตฺถ วาคฺคหณํ วตฺตเต, ตสฺมา วาสทฺเทน ‘กฺวจิสทฺโทปิ สมานตฺโถ’ติ สกฺกา มนฺตุนฺ”ติ. “ตนฺน, ‘วคฺคนฺตํ วา วคฺเค’ติ อิโต หิ ‘ยวมทนตรลา จาคมา’ติ เอตฺถ วาคฺคหเณ วตฺตมาเนปิ ‘กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน’ติ เอตฺถ กฺวจิคฺคหณํ กุพฺพํ ญาปยติ ภินฺนตฺถาวิเม”ติ. นาปิ อุภินฺนํ สมานตฺถภาวํ ญาเปตุนฺติ สกฺกา มนฺตุ๊, ทฺวิกฺขตฺตุ๊ ญาปเน ปโยชนาภาวา.
“ยทิ เอวํ ‘เต นวา อิวณฺเณ’ติ เอตฺถ นวาคฺคหเณ วิชฺชมาเนปิ ‘กฺวจิ ปฏิ ปติสฺสา’ติ เอตฺถ กฺวจิคฺคหเณน ‘อิเมปิ นานตฺถา’ติ สกฺกา มนฺตุนฺ”ติ. ตนฺน, ตตฺเถว นวาคฺคหณสฺสาภาวา, น หิ ตตฺถ นวาคฺคหณมตฺถิ, อถ โข นตฺถิคฺคหณํ วาคฺคหณญฺจ. อาห จ “เต จ โข อภิ-อธิอิจฺเจเต อิวณฺเณ ปเร ‘อพฺโภ อชฺโฌ’อิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วาติ, เตเนว “อติสฺส จนฺตสฺสา”ติ สุตฺตสฺส วุตฺติยํ ฐเปตฺวา วาคฺคหณํ นคฺคหณเมว วตฺตเต, ตสฺมา สนฺเทหมกตฺวา “กฺวจิสทฺโท จ นวาสทฺโท จ อิเม เทฺว สมานตฺถา, วาสทฺโท จ วิภาสาสทฺโท จ อิเม เทฺว สมานตฺถา”ติ คเหตพฺพํ.
ตตฺถอาทิทฺวยํหิ “กตฺถจิ โหติ, กตฺถจิ น โหตี”ติ ทีเปติ, อิตรทฺวยเมกสฺเสว รูปทฺวยํ ชเนติ. อิทํปิ หิ ยถา หู,ภู=สตฺตายมิติ เอตฺถ ภูตีทํ อภิมทฺทนานุภวนปาตุภวนาทิอเนกตฺเถปิ เยภุยฺเยน สตฺตตฺถวาจกตฺตา หู,ภู=สตฺตายมิติ วุตฺตํ, เอวํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา ยตฺถ อาทิทฺวยํ คหิตํ, ตตฺถ วุตฺตวิธานํ เยภุยฺเยน กตฺถจิ โหติ, กตฺถจิ น โหติ, เตเนกสฺส รูปทฺวยุปฺปาทนมปฺปกํ. ยตฺถ ปน อนฺตทฺวยํ คหิตํ, ตตฺถ วุตฺตวิธานํ เยภุยฺเยเนกสฺส รูปทฺวยํ ชเนติ, อิตรํ ปน อปฺปกนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, อญฺญถา ‘สิริวฑฺฒโก’ตฺยาทีนิ วิย นิปาตาเน-กาเนกตฺถวิสยาติ วจนมตฺตํ สิยา”ติ.
“นนฺวิทมฺปิ ‘วโมทุทนฺตานนฺ’ติ สุตฺตํ วิย ‘ยเมทนฺตสฺสาเทโส’ตฺยิมินา เอกโยคํ กตฺวา ‘ยเมทนฺตานนฺ’ติ สกฺกา วตฺตุนฺ”ติ. น สกฺกา อุภินฺนํปิ ภินฺนวิสยตฺตา. ‘ยเมทนฺตสฺสา’ติ หิ อนฺตสฺเสว ยกาโร โหติ. เตน ‘เอ อยา’ติ สุตฺเต อาทิสฺเสการสฺส อสติ อนฺตตฺเต เอการสฺส ยกาโร น โหติ, อิมินา ปน อวิเสเสน ‘อิวณฺโณ’ติ วุตฺตตฺตา อาทิสฺสปิ ยกาโร โหติ. เตน ‘มา ยูนมาคโม ฐาเน’ติ เอตฺถ ‘อิ จ อุ จา’ติ ทฺวนฺเท กเต อาทิสฺสีมินา ยกาโร โหติ, ตทตฺถํ ภินฺนโยคกรณนฺ”ติ.
“นนฺวิทเมว น วตฺตพฺพํ ‘ยวการา จ, ปสญฺญสฺส เจ’ติ อิมินาว สิชฺฌนโต, ยถา เจตํ, ตถา ‘ยเมทนฺตสฺสาเทโส, วโมทุทนฺตานนฺ’ติ อิทํ ทฺวยํปิ น วตฺตพฺพนฺ”ติ. ตนฺน, อสติ หิ อิมสฺมึ สนฺธิวิสเย ‘ฌลานมิยุวา สเร วา’ตฺยาทินา อิยุวาเทสาปิ สิยุํ, ตํนิวตฺตนตฺถํ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ วิธียเต.
ปฏิสนฺธารวุตฺยสฺสาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปฏิสนฺธารวุตฺติ อสฺส, สพฺพา วิตฺติ อนุภูยเต”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ยการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ปญฺจหงฺเคหีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปญฺจหิ องฺเคหิ, มุตฺตจาคี อนุทฺธโต”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ยกาเร สมฺปตฺเต นวาคฺ-คหเณนากตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๒๒] เอวาทิสฺส ริ ปุพฺโพ จ รสฺโส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรมฺหา ปรสฺส เอวสฺส เอการสฺส อาทิภูตสฺส ริกาโร โหติ, ปุพฺโพ จ สโร รสฺโส โหติ นวา”ติ ญาปนตฺถํ. เอวาทิสฺสาติ เอกํ ปทํ, ริอิติ เอกํ ปทํ, ปุพฺโพติ เอกํ ปทํ, จอิติ เอกํ ปทํ, รสฺโสติ เอกํ ปทนฺติ ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. สเรคหณสฺสานุวตฺตนโต เอวาทิสฺส จ สเร ปเรติ พฺยญฺชนปรตฺตา อวจนียโต “สรมฺหา ปรสฺส เอวาทิสฺส ริกาโร โหติ ปุพฺโพ จ สโร รสฺโส โหตี”ติ อตฺโถ. “เอวสฺส อาที”ตฺยตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ตฺยธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาโส. เสสํ วุตฺตนยเมว. จสทฺโท ทุติยตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. “เทวทตฺโต ราชา โหตี”ติอาทีสุ วิย การิยการิโน อเภทวเสน คหิตตฺตา สมานาธิกรณํ กตฺวา “ปุพฺโพ จ รสฺโส”ติ วุตฺตํ. ยตฺถ หิ การิยการีนํ เภทํ กตฺวา คหณํ “เทวทตฺโต รชฺชํ ปาปุณาติ, รชฺชํ เทว-ทตฺตสฺส ปาปุณาตี”ตฺยาทีสุ วิย, ตตฺถ การิมฺหิ ปฐมาย ยุตฺเต การิยสฺเสว ปโยเคน นิทฺเทโส โหติ, การิมฺหิ จ ฉฏฺฅิยา ยุตฺเต การิยสฺส ปจฺจตฺเตน นิทฺเทโส โหติ.
ยถริว วสุธาตลญฺจ สพฺพนฺตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ยถา เอว วสุธาตลํ, ตถา เอว คุณวา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปํ, อิวณฺโณ ยนฺนวา”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา เอการสฺส ริการํ กตฺวา ปุพฺพสรสฺส จ รสฺสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ สนฺธิกปฺเป
ทุติโย ปริจฺเฉโท
---------------------------------