นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
มุขมตฺตทีปนี
(นฺยาส)
ปณามคาถา
พุทฺธํวิสุทฺธมวิสุทฺธชนสฺสสุทฺธิ-
สมฺปาปกํสกลโลกวิโมหกสฺส
โมหสฺสธํสกมปิสฺสสุวุตฺตธมฺมํ
นตฺวานสํฆมนฆุตฺตมทกฺขิเณยฺยํ.
กจฺจายนญฺจมุนิวณฺณิตพุทฺธิมสฺส
กจฺจายนสฺสมุขมตฺตมหํกริสฺสํ
ปารํปราภตวินิจฺฉยนิจฺฉญฺญู-
ลทฺโธปเทสมวลมฺพกตสฺสเตน.
ปณามคาถาวณฺณนา
(ก) ยํ กิญฺจิ คนฺถํ สมารภิตุกาเมน ตาวาจริเยน รตนตฺตยสฺส ปณามํ กตฺวา ตพฺพิหตนฺตราเยน สมารภิตพฺพนฺติ พาตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสพฺพญฺญุตาทิ-คุณสมฺปตฺติสมงฺคิตาย พุทฺธสฺส, สฺวาขฺยาตตาทิภาเวน ธมฺมสฺส จ, สุปฺปฏิปนฺนตาทิ-ภาเวน สํฆสฺส จ, สพฺพโลกาภิวนฺทนียสฺส อตฺตโน สตฺถุโน ปณามํ ทสฺเสนฺโต เสฏฺฐํ ติโลกมหิตํ อภิวนฺทิยคฺคนฺติอาทิมาห. เอตฺถ จ ตพฺพิหตนฺตรายตา นาม ยถาปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตา. รตนตฺตยปฺปณามกรเณน หิ ยถาปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตา โหติ ตสฺส ปูชนียปูชยตฺตา, ปูชนียปูชยตาย จ มงฺคลภาวโต มงฺคเลน จ ยถาปฏิญฺญาตตฺถปฺปสิชฺฌนโต. วุตฺตํ หิ ภควตา “ปูชา จ ปูชเนยฺยานํ เอตํ มงฺคลมุตฺตมนฺ”ติ จ “เอตาทิสานิ กตฺวาน สพฺพตฺถ-มปราชิตา สพฺพตฺถ โสตฺถึ คจฺฉนฺตี”ติ จ. อถ วา ตสฺส ภยาทฺยุปทฺทวกาโรป-ฆาตกตฺตา วิหตภยาทฺยุปทฺทวการสฺส จ ยถาปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตา-สมฺภวโต. วุตฺตํ หิ ภควตา
เอวํพุทฺธํสรนฺตานํธมฺมํสํฆญฺจภิกฺขโว
ภยํวาฉมฺภิตตฺตํวาโลมหํโสนเหสฺสตีติ.
อถวาตสฺสปฏิภานาปริหานภาวโตอปริหีนปฏิภานสฺสจยถา-ปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตาสมฺภวโต. วุตฺตํ หิ ภควตา “สตฺติเม ภิกฺขเว อปริหานียา ธมฺมา, กตเม สตฺต, สตฺถุคารวตา ธมฺมคารวตา สํฆคารวตา สิกฺขาคารวตา สมาธิคารวตา กลฺยาณมิตฺตตา โสวจสฺสตา”ติ. อถ วา ตสฺสายุวฑฺฒนโต วฑฺฒิตายุโน จ ยถาปฏิญฺญาตตฺถาภินิปฺผาทนสมตฺถตาสมฺภวโต. วุตฺตํ หิ ภควตา “อภิวาทนสีลิสฺส นิจฺจํ วุทฺธาปจายิโน จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺตี”ตฺยาทิ.
อปโรนโย. ปกรณารมฺเภ รตนตฺตยปฺปณามวจนํ รตนตฺตยสฺส ยถาภูต-คุณมาขฺยาปเนน ปกรเณ คารวุปฺปาทนตฺถํ, ตสฺส สฺวาขฺยาตภาเวน รตนตฺตเย คารวุปฺปาทนตฺถํ วา. อถ วา รตนตฺตยปฺปณามวจนํ สทาจารโวกฺกมนตฺถํ, ตํ วิญฺญูนํ จิตฺตาราธนตฺถํ, ตํ ปกรณสฺสุคฺคาหณตฺถํ, ตํ วจนตฺถาวโพธนตฺถํ, ตํ สพฺพสมฺปตฺตินิปฺผาทนตฺถนฺติ.
เอวํนตสฺสสุคตาทิกตสฺสปสฺส-
มิฏฺฐปฺปสิทฺธิกรตาทิคุโณฆมคฺคํ
สงฺขฺยาติคมฺปิกุรุตํนตมสฺสธีมา
วตฺถุตฺตยสฺสติภวาภินตารหสฺส.
ตสฺมาอลมติปฺปปญฺเจน. อนุปุพฺพปทวณฺณนเมเวทานิ สมารภิสฺสาม.
ตตฺถเสฏฺฐนฺติ ปสตฺถตรํ. ติโลกมหิตนฺติ ติโลเกน ปูชิตํ. ตโย โลกา ติโลกํ. เตน มหิตํ ติโลกมหิตํ. อภิวนฺทิยาติ อภิวนฺทิตฺวา. อคฺคนฺติ อุตฺตมํ. พุทฺธนฺติ ปฏิวิทฺธสพฺพธมฺมํ. พุทฺธสทฺทํ ปน อญฺญตฺถ พหุธา ปปญฺจยนฺติ “สกมฺมกธาตุโต กมฺมนิ ตปจฺจโย โหตี”ติ. อิธ ปน “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ วุตฺตตฺตา พุธอิจฺเจตสฺมา กตฺตริ ตปจฺจโย ลพฺภเตเวติ น วิจาริโต. ธมฺมนฺติ นวโลกุตฺตรธมฺมํ สปริยตฺติกํ วา. อมลนฺติ นิมฺมลํ มลปฺปฏิปกฺขํ วา. คณนฺติ สมูหํ. อุตฺตมนฺติ อุทฺธตตมตฺตา อุคฺคตตมตฺตา เสฏฺฐตฺตา จ อุตฺตมํ. “อุตฺตมํ คณนฺ”ติ สมฺพนฺโธ. พุทฺธญฺเจติ เอตฺถ จสทฺทํ ธมฺมสทฺเทน โยเชตฺวา “เสฏฺฐํ ติโลกมหิตํ อคฺคํ พุทฺธํ อภิวนฺทิย อมลํ ธมฺมญฺจ อุตฺตมํ คณญฺจ อภิวนฺทิยา”ติ โยเชตพฺพํ.
เอตฺถจเสฏฺฐนฺติ วจเนน พุทฺธสฺส คุณมหนฺตตํ ทีเปติ. ติโลก-มหิตนฺติ ปุญฺญมหนฺตตํ. อคฺคนฺติ ชาติมหนฺตตํ. ตสฺส จ คุณมหนฺตตาทีปเนน คุณาภิมานีนมภินิมฺมทฺทนสมตฺถตํ ทสฺเสติ. อิตรทฺวยทีปเนนิตเรสํ. สตฺถุสฺสาติ สเทวกสฺส โลกสฺส อนุสาสนโต สตฺถุสฺส. ตสฺสาติ โย โส “เสฏฺฐนฺ”ติอาทินา วุตฺโต, ตสฺส. วจนตฺถวรนฺติ อุจฺจเต อเนนาติ วจนํ. อรียตีติ อตฺโถ. วจนสฺส อตฺโถ วจนตฺโถ. อุตฺตมฏฺเฐน วโร. วจนตฺโถ จ โส วโร จาติ วจนตฺถวโร. ตํ วจนตฺถวรํ. สุพุทฺธุนฺติ สุฏฺฅุ ญาตุ๊. วกฺขามีติ ภาสิสฺสามิ. สุตฺตหิตนฺติ สุตฺตานุกูลํ. สุตฺตนฺติ เจห ปิฏกตฺตยํ อธิปฺเปตํ. ตํ หิ
อตฺถานํสูจนโตสุวุตฺตโตสวนโตถสูทนโต
สุตฺตานาสุตฺตสภา- คโต จ สุตฺตํ สุตฺตนฺติ วุจฺจติ.
สุตฺตนฺติ หิ สูจ=คนฺธเนตีมสฺส “อตฺเถ สูเจตี”ติ อตฺเถ, สุปุพฺพสฺส วจ= วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส “สุฏฺฅุ วุตฺตนฺ”ติ วา, สุ=อภิสเวตีมสฺส “อตฺเถ อภิสเวตี”ติ วา, สูท=ปคฺฆรเณตีมสฺส “อตฺเถ สูเทติ ปคฺฆราเปตี”ติ วา, สุปุพฺพสฺส ตา= ปาลเนตีมสฺส “สุฏฺฅุ อตฺเถ ตายตี”ติ วา, “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ วตฺตมาเน “พุธ-คมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ กตฺตริ ตปจฺจยํ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ ธาตฺวนฺตานํ โลปํ กตฺวา ตปจฺจยสฺส จ เทฺวภาวํ กตฺวา ตโต สูจาทีนํ ทีฆสรสฺส “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ เจ”ติ รสฺสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ สิชฺฌติ.
สุสนฺธิกปฺปนฺติ สุนฺทรํ สนฺธิกปฺปํ. กปฺปียติ เอตฺถาติ กปฺโป. สมฺมา ธียตีติ สนฺธิ. สโมธานํ วา สนฺธิ. สนฺธีนํ กปฺโป สนฺธิกปฺโป. โสภโณ สนฺธิกปฺโป สุสนฺธิกปฺโป. ตํ สุสนฺธิกปฺปํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ วจนตฺถวเร.
(ข) “ยํ เสยฺยํ, ตํ ชิเนริตนเยน พุธา ลภนฺตี”ติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ วจนตฺถวโร นาม ตนฺติอตฺถภูโต โลกิยโลกุตฺตรสงฺขาโต อตฺโถ. ตตฺถ จ เสยฺยํ นาม นวโลกุตฺตรธมฺมํ. “ตํ ชิเนริตนเยน พุธา ลภนฺตี”ติ อตฺโถ. อสติ หิ ตปฺปฏิปตฺติทีปกปรโตโฆเส โสตาปตฺติมคฺคปฺปฏิลาภาภาวา. เอตฺถ จ เสยฺยนฺติ ปสตฺถตรํ. ชิเนริตนเยนาติ ชิเนน เทสิตนเยน. พุธาติ ติเหตุกปฺปฏิสนฺธิปญฺญาย ปญฺญวนฺโต ภพฺพปุคฺคลา. เต หิ พุชฺฌนฺตีติ พุธาติ วุจฺจนฺติ. พุธาติ พุธ= โพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สญฺญายม นู”ติ วตฺตมาเน “วิสรุชปทาทิโต เณ”ติ กตฺตริ ณปจฺจยํ กตฺวา วิภตฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ลภนฺตีติ ปฏิวิชฺฌนฺติ. ตญฺจาปีติ ตํ ชิเนริตนยมฺปิ. ตสฺสาติ เหฏฺฐา วุตฺตํ สตฺถารเมวาปทิสติ. วจนตฺถสุโพธเนนาติ ปาฬิยตฺถาวโพธเนน. อตฺถญฺจ อกฺขรปเทสุ อโมหภาวาติ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการมตฺถญฺจ อกฺขเรสุ จ ปเทสุ จ อโมหภาวา สมธิคจฺฉนฺติ.
ตตฺถจอกฺขราโมหภาโว นาม สรพฺยญฺชนทีฆรสฺสวคฺคาวคฺคโฆสาโฆสา-ทิปฺปเภเทสุ อกฺขเรสุ ปฏุตรญาณตา. ปทาโมหภาโว นาม อการิการนฺตาทิ-อิตฺถิปุมาทิตทฺธิตสมาสาทิปฺปเภเทสุ ปเทสุ อปฺปฏิหตพุทฺธิตา. เสยฺยตฺถิโก ปท-มโต วิวิธํ สุเณยฺยาติ ยสฺมา สุตฺตนฺตปฺปกรเณ สวนาภิยุตฺตสฺส อกฺขรปเทสุ อโมหภาโว โหติ, อกฺขรปเทสุ อมูฬฺหสฺส วจนตฺถาวโพโธ โหติ, วจนตฺถาวโพธสฺส วุตฺตนเยน สมฺมาปฏิปตฺติยํ ปฏิปชฺชนโต เสยฺยสงฺขาตนวโลกุตฺตรธมฺมปฺปฏิลาโภ โหติ, ตสฺมา ตทตฺถิโก ตํมูลการณภูตสวนสมฺปตฺตินิปฺผาทนตฺถํ อเนกปฺปการมกฺขรํ สรพฺยญฺชนาทิเภทวเสน ปทญฺจ ปกติปจฺจยาทิเภทวเสน อุปปริกฺขิตฺวา สุเณยฺยาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ‘“เสยฺยตฺถิโก อกฺขรปทนฺ’ติ วตฺตพฺเพ ฉนฺทหานิภยา อกฺขรสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. “นนุ อิตฺถิยาปิ โสตพฺพํ, อถ กสฺมา ‘เสยฺยตฺถิโก’ติ อาหา”ติ. เยภุยฺยวเสน วา ปธานวเสน วา.
อเนกวิธาหิสทฺทปฺปโยคา. กตฺถจิ สามญฺญวเสน นิทฺทิสิตพฺเพปิ ปจฺจาสนฺนวเสน นิทฺเทโส ทิสฺสติ “กาเก วารย มจฺฉมฺหา”ติอาทีสุ, กตฺถจิ ปธานวเสน “ราชา อาคจฺฉตี”ติอาทีสุ, กตฺถจิ เยภุยฺยวเสน “อานครา ขทิร-วนนฺ”ติอาทีสุ, กตฺถจิ อุปลกฺขณมตฺตวเสน “ลทฺธาตปตฺโต ราชกุมาโร”ติอาทีสุ, กตฺถจิ นานนฺตริกวเสน “ฆตตฺถิกสฺส ฆฏมานย”อิจฺเจวมาทีสุ, กตฺถจิ อสาธารณ-วเสน “เภริสทฺโท ยวงฺกุโร”อิจฺเจวมาทีสุ. เตน วุตฺตํ “เยภุยฺยวเสน วา ปธานวเสน วา”ติ.
เอตฺถจคาถาทฺวเยนสหรตนตฺตยปฺปณาเมนวุจฺจมานปฺปกรณํตํสญฺญา-นิมิตฺต-กตฺตุ-ปริมาณปฺ-ปโยชนานิ จ ทสฺเสติ.
วุตฺตญฺจ
สญฺญานิมิตฺตํกตฺตาจปริมาณํปโยชนํ
สพฺพาคมสฺสปุพฺเพววตฺตพฺพํวตฺตุมิจฺฉตาติ.
ตตฺถจนามํ นาม ทุวิธํ สามญฺญนามํ วิเสสนามฐญฺจ. อสฺส ปน “กจฺจายนนฺ”ติ สามญฺญนามํ สนฺธิกปฺปาทีนํ สาธารณตฺตา. อิทํ หิ “กจฺจายนสฺส อิทนฺ”ติ กจฺจายนนฺติ วุจฺจติ. “สนฺธิกปฺปนฺ”ติเอวมาทีนิ วิเสสนามานิ สพฺพ-สาธารณรหิตตฺตา. อิธ ปน “สนฺธิกปฺปนฺ”ติ วิเสสนามมาห “สุสนฺธิกปฺปนฺ”ติ วุตฺตตฺตา. ตํ ปน กฺริยา-คุณ-ชาติ-ยาทิจฺฉเกสุปิ คุณนามํ, ตถา สามญฺญ-คุณ-กิตฺติม-โอปปาติเกสุปิ คุณนามํ, อาวตฺถิก-ลิงฺคิก-เนมิตฺติกา-ธิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ปน เนมิตฺติกนฺติ เวทิตพฺพํ.
อถวา “สนฺธิกปฺปนฺ”ติ สามญฺญนามํ. ตถา หิ โกจิ อาทิวเสน นามํ ลภติ “ปาราชิกกณฺโฑ”ติเอวมาทิ. โกจิ อนฺตวเสน ติกนิปาตาทิ. อยํ ปน อาทิวเสน ลทฺธนาโมติ เวทิตพฺโพ. อยเมเวตฺถ สารโต ปจฺเจตพฺโพ อุปริ นาม-กปฺปสฺสารมฺภนฺตราภาวา.
นิมิตฺตํ ปน ทุวิธํ อชฺฌตฺติกํ พาหิรญฺจ. ตตฺถ อชฺฌตฺติกํ นาม ทุนฺนิกฺขิตฺตปทพฺยญฺชนตาย ทุนฺนีตมตฺถํ คเหตฺวา ปฏิปตฺติยํ วิรชฺฌิตฺวา ทุกฺโขฆ-นิมฺมุคฺคมานํ สตฺตสมูหํ ทิสฺวา สมุสฺสาหิตมนา กรุณา. ตํ ปน ปโยชนทฺวยา-ภินิปฺผาทนสมตฺถปฺปกรณารมฺภกรเณเนว กรุณาย อตฺตโน สญฺโจทิตภาวํ ทสฺเสติ. พาหิรํ นาม ตทารมฺมณภูโต สตฺตสมูโห. ตํ พุธาติ ปเทน อปทิสติ.
กตฺตา นาม “เอตฺทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ, ยทิทํ มหากจฺจายโน”ติ ภควตา เอตทคฺเค ถปิโต อายสฺมา มหากจฺจายโน. ตํ วกฺขามีติ ทสฺเสติ.
ปริมาณํ ปน ทุวิธํ ปริจฺเฉทปฺปมาณํ สมูหปฺปมาณญฺจาติ. ตตฺถ ปริจฺเฉทปฺปมาณวเสน เตวีสติ ปริจฺเฉทา. ตถา หิ “ปญฺจ สนฺธิปริจฺเฉทา, อฏฺฐ นามปริจฺเฉทา, จตฺตาโร อาขฺยาตปริจฺเฉทา, ฉ กิตพฺพิธานปริจฺเฉทา”ติ. เอตานิ-เยว จตฺตาริ ปกรณานีติ วุจฺจนฺติ “ปญฺจ สนฺธิปริจฺเฉทา สนฺธิปฺปกรณํ, อฏฺฐ นามปริจฺเฉทา นามปฺปกรณํ, จตฺตาโร อาขฺยาตปฺปริจฺเฉทา อาขฺยาตปฺปกรณํ, ฉ กิตพฺพิธานปริจฺเฉทา กิตพฺพิธานปฺปกรณนฺ”ติ.
สมูหปฺปมาณวเสน ปน สตฺตสตาธิกสหสฺสมตฺตปฺปมาโณ, สุตฺตานิ ปน ทสาธิกานิ สตฺตสตานิ โหนฺติ. ตํ สุสนฺธิกปฺปนฺติ เอตฺถ สุนฺทรตฺถวาจเกน สุสทฺเทน สมุพฺภาวียติ, นาติสงฺเขปนาติวิตฺถารปฺปมาณตาย หิ สุนฺทรํ โหตีติ.
ปโยชนํ ปน ทุวิธํ มุขฺยานุสงฺคิกปฺปโยชนวเสน. ตตฺถ อกฺขรโกสลฺลํ ปน สมฺปาเทตฺวา พฺยญฺชนานุรูปมตฺถํ ปฏิวิชฺฌติ จ ปกาเสติ จ. อตฺถานุรูปํ พฺยญฺชนํ อุทฺทิสติ จ อุทฺทิสาเปติ จ. ยถา ปน ภควา พุทฺธตฺตาทีสุ จตูสุ ฐาเนสุ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน นิคฺคยฺห ปริสาจตุกฺเกสุ เวสารชฺชปตฺโต โหติ, เอวมิธาปิ กตาภิโยโค นามิกาทีสุ จตูสุ ปเทสุ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน อภิมทฺทิตฺวา เวสารชฺชปตฺโต โหติ. อิทมิธ มุขฺยปฺปโยชนํ. ตํ สพฺพํ เอกเทส-นิทสฺสนมุเขน ทสฺเสนฺโต วจนตฺถวรํ สุพุทฺธุนฺติ อาห.
พฺยญฺชนานุรูปมตฺถสฺสจอตฺถานุรูปํพฺยญฺชนสฺสจยถาวโตอธิคตตฺตาภควตาเตสุเตสุสุตฺตนฺเตสุยํ “อกตฺตพฺพนฺ”ติ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตํ ปริวชฺเชติ. ยํ “กตฺตพฺพนฺ”ติ อนุญฺญาตํ, ตํ สมาทาย วตฺตติ. ตโต “อกตฺตพฺพํ เม น กตํ, กตฺตพฺพํ เม อปฺปริจฺจตฺตนฺ”ติ ปจฺจเวกฺขโต ปามุชฺชํ ชายติ. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทยติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, ปฏิวิทฺธยถาภูโต สคฺคโมกฺขทฺวยสฺส ภาคี โหติ. อิทมิธ อนุสงฺคิกปฺปโยชนํ. ตํ เสยฺยนฺติอาทินา อปทิสติ.
อาทิคาถายปนสหปณาเมนมุขฺยปฺปโยชนปญฺจมํปุพฺพปญฺจกํทสฺเสตฺวาสิสฺสานํตสฺสสวนุคฺคหณธารณาทีสุอุสฺสาหชนนตฺถํทุติยคาถายอนุสงฺคิกปฺปโยชนมาห. อถ วา ทฺวีหิ คาถาหิ ปโยชนทฺวยตฺถิกานํ สิสฺสานํ อุสฺสาหํ ชเนติ.
สนฺธิกปฺป
ปฐมปริจฺเฉท
[๑] อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต
เอวํทฺวีหิคาถาหิปุพฺพปญฺจกํทสฺเสตฺวา “อกฺขรปทาโมหภาเวสุ กตรํ ปฐมํ สมฺปาเทตพฺพนฺ”ติ จินฺตายํ ปทาโมหภาวสฺส อกฺขราโมหภาวมูลกตฺตา “ปฐมํ ตํมูลการณภูตํ อกฺขรโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพนฺ”ติ ทสฺเสนฺโต วุตฺตปฺปการคุณ-มกฺขเรเสฺวว ปกฺขิปิตฺวา อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโตติอาทิมาห.
อยํเหตฺถตฺโถ “โย โกจิ ฆฏปฏาทิวจนตฺโถ, โส สพฺโพ อกฺขเรเหว สญฺญาโต สญฺญายติ สญฺญายิตฺถ สญฺญายิสฺสตี”ติ. เอตฺถ จ สญฺญาโตติ สํปุพฺพาย ญา=อวโพธเนอิจฺเจตาย ธาตุยา รูปํ. ตาย จ ปน ธาตุยา ตปจฺจโย กาลตฺตเยปิ สมฺภวติ. อาห จ “ณาทโย เตกาลิกา”ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ “โลกิย-โลกุตฺตรสงฺขาตวจนตฺถสญฺญาปโก อกฺขรปฺปเภโทว ปฐมํ สกฺกจฺจํ สิกฺขิตพฺโพ”ติ. ‘“วุตฺติกุพฺพตา วุตฺตาโท คาถาทฺวยํ วุตฺตํ, สุตฺตกุพฺพตา สุตฺตาโท ปุพฺพวากฺย-มารทฺธํ ‘อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’”ตฺยปเร.
[๒] อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสํ
อิทาเนวํตตฺถพลวุสฺสาหํชเนตฺวายถาวุตฺตยุตฺติยา “สญฺญาวิธานเมว ปฐมํ วตฺตพฺพํ อวิญฺญาตสญฺญสฺส โวหาราสิชฺฌนโต”ติ ปฐมํ สญฺญาวิธานมาห. “สามญฺญวิเสสสญฺญาสุ สามญฺญสญฺญาว ปฐมํ วตฺตพฺพา ตทนฺโตคธตฺตา วิเสส-สญฺญานนฺ”ติ ตํ ทสฺเสนฺโต อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาสีลนฺติอาทิสุตฺตมารภิ.
ตํปนสุตฺตํฉพฺพิธาสํวณฺเณตพฺพํ. เตเนตํ วุจฺจติ
สมฺพนฺโธจปทญฺเจว ปทตฺโถ ปทวิคฺคโห
โจทนาปริหาโรจ ฉพฺพิธา สุตฺตวณฺณาติ.
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. ตสฺมึ ตสฺมึ ปเทเส “อกฺขเรหิ การ”อิจฺเจวมาทีสุ สุตฺเตสุ “อกฺขรา นาม กตเม”ติ สิสฺสานํ สนฺเทโห ชาเยยฺย, ตํนิวตฺตนตฺถมิทมุจฺจเต, อยมิห สมฺพนฺโธ.
อกฺขราติ เอกํ ปทํ, อปีติ เอกํ ปทํ, อาทโยติ เอกํ ปทํ, เอก-จตฺตาลีสนฺติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อยเมตฺถ ปทจินฺตา.
อกฺขรา นาม อการาทโย เอกจตฺตาลีสํ สรพฺยญฺชนาติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
วุตฺตญฺจ วุตฺติมฺหิ “เต จ โข อกฺขรา อปิ อการาทโย เอกจตฺตาลีสํ สุตฺตนฺเตสุ โสปการา”ติอาทิ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย “เหฏฺฐา ‘อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’ติ วุตฺตอกฺขรา นาม กตเม’ติ น จินฺเตตพฺพํ, เต จ โข อกฺขราปิ เอกจตฺตาลีสปฺ-ปมาณา สุตฺตนฺตานํ โสปการา อการาทโย”ติ. อิทํ หิ สุตฺตํ “อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ. “เต ปน กตเม”ติ เจ. อ อา ฯเปฯ ฬ อํ อิติ. อิเม อกฺขรา นาม. “เตน กึ ปโยชนนฺ”ติ เจ. ‘“อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’ติอาทีสุ อิเมสํ คหณตฺถนฺ”ติ.
เกจิปน ‘“อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’ติ อิมินาว สญฺญา วิหิตา, อิทํ ปน ตพฺพิวรณมิ”ติ วทนฺติ. ตํ น คเหตพฺพํ. เอวํ หิ สติ ‘อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’ติ สุตฺตวุตฺติยํเยว อกฺขรอิจฺจเนน กฺวตฺโถ, ‘อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ’ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, อิธ จ น วตฺตพฺพํ, อกฺขรอิจฺจเนน กฺวตฺโถ อกฺขรสญฺญาโตติ น วุตฺตญฺจ ตตฺถ, วุตฺตญฺญจห. เตน วุตฺตํ “ตํ น คเหตพฺพนฺ”ติ.
นกฺขรนฺตีติอกฺขรา. “ปมาณโต เอกจตฺตาลีสมตฺตา ปิฏกตฺตยํปิ ปตฺวา น ขียนฺตี”ติ อตฺโถ. “อสทฺโท อาทิ เยสนฺเตติ อาทโย”ติ พหุพฺพีหิสมาโส โหติ.
อาทิสทฺโทตาวจตูสุอตฺเถสุทิสฺสติ
มริยาเทปกาเรจสมีปาวยเวปิจ
จตุพฺพิธปฺปกาโรยํ อาทิสทฺทสฺส ลกฺขฺยเต.
ตถาหิ “ภูวาทโย ธาตโว”ตฺยาทีสุ มริยาเท ทิสฺสติ, “พฺราหฺมณาทโย ภุญฺชนฺตี”ตฺยาทีสุ ปกาเร, “ทธิโภชนมตฺถสฺสาที”ตฺยาทีสุ สมีเป, “มูลํ รุกฺขสฺสาทีสู”ตฺ-ยาทีสุ อวยเว. อิธ ปน “ยทิ ‘อการปการา อกฺขรา’ติ อตฺโถ ภเวยฺย, อาการสฺส รสฺสสรานเมว วา อกฺขรตฺตมาปชฺเชยฺย, เอวญฺจ สติ ‘โฑ ฒกาเร’ติ สุตฺเต ฒการคฺคหณมยุตฺตํ สิยา, กสฺมา, ‘อกฺขเรหิ การมิ’ติ การปจฺจยสฺส สมฺภวโต, ยทิ ปน ‘อการสมีปา อกฺขรา’ติ อตฺโถ ภเวยฺย, อาการสฺเสว อกฺขรตฺตมาปชฺเชยฺย. เอวํ หิ สติ วุตฺตโทโสว สิยา, ยทิ ปน ‘อการาวยวา อกฺขรา’ติ อตฺโถ ภเวยฺย, อการาวยวสฺส กสฺสจิ อภาวโต นิรตฺถกํ สิยา, วุตฺต-โทโส จ, ตสฺมา ตํ สพฺพมคฺคเหตฺวา ‘อการมริยาทา อกฺขรา’ติ อตฺเถ คหิเต วุตฺตโทสาภาวโต มริยาทตฺโถเวตฺถาทิสทฺโท”ติ อวคนฺตพฺโพ. อยมสฺส ปทวิคฺคโห.
“ยถา ปน ‘อา โฆ’ติอาทีสุ โฆอิติ เอกกฺขเรเนว สญฺญา ถปิตา, กสฺมา เอวมิธาปิ อกตฺวา ครุสญฺญา กตา”ติ. อยเมตฺถ โจทนา.
“รุฬฺหิอนฺวตฺถวเสน ทฺวิปฺปการาสุ สญฺญาสุ ยา รุฬฺหิสญฺญา, สา โวหาร-สุขมตฺตเมว สาเธติ, ยา ปน อนฺวตฺถสญฺญา, สา ตญฺเจว สาเธติ, อตฺตโน อตฺถสฺส สภาวญฺจ ทีเปติ, อิธ ปน โวหารสุขมตฺตมนเปกฺขิตฺวา อตฺตโน อตฺถสฺส สภาวทีปนตฺถํ ครุสญฺญา กตา”ติ. อยเมตฺถ ปริหาโร.
อถวา “อปิคฺคหณํ กสฺมา กตนฺ”ติ โจทนา. “สญฺญาวิธาเนสุ สพฺพ-สาธารณสญฺญาว ปฐมํ วตฺตพฺพา”ติ สพฺพสาธารณํ อกฺขรสญฺญํ ถเปนฺโต สิสฺสาน-มาทรุปฺปาทนตฺถํ อมฺเหหิ อุปริ ถเปตพฺพนามํ สนฺธาย “อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต”ติ วุตฺตํ. ตสฺมา “ตทนุรูปวเสเนว ถเปตพฺพนฺ”ติ จินฺเตตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตานํ ปากฏี-กรณมุเขน “อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ สญฺญาสุตฺตมารภิ. ตสฺมา “เหฏฺฐา วุตฺตานํ อเปกฺขากรณตฺถมปิคฺคหณํ กตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. อยํ เหตฺถตฺโถ “เต จ โข อกฺขรา อปิ อการาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ. วกฺขติ จ “อตฺโถ อกฺขร-สญฺญาโต’ติ อิมสฺส ถเปตพฺพนามาเปกฺขตฺถํ ‘เตน กฺวตฺโถ, อตฺโถ อกฺขร-สญฺญาโต”ติ. อปิคฺคหเณ ปน อสติ “ตตฺโถทนฺตา สรา อฏฺฐา”ติอาทีนิ วิย อญฺญานเปกฺขํ สิยา”ติ ปริหาโร.
อถวาอาทโยติ เอตฺถ “กตโม พหุพฺพีหี”ติ โจทนา. เอตฺถ จ “ตคฺคุณ-สํวิญฺญาณพหุพฺพีหี”ติ ทฏฺฐพฺโพ. ทุวิโธ หิ พหุพฺพีหิ ตคฺคุณาตคฺคุณสํวิญฺญาณ-วเสน. ตตฺถ ตคฺคุณสํวิญฺญาณํ “ลมฺพกณฺณมานเย”ติอาทีสุ, อตคฺคุณสํวิญฺญาณํ “ปพฺพตาทีนิ เขตฺตานี”ติอาทีสุ. อิธ ปน ยทิ อตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหิ ภเวยฺย, “สุหิสฺวกาโร เอ, กรสฺสากาโร จ, โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติเอวมาทีสุ อการคฺคหณ-มสิทฺธํ สิยา. เตน วิญฺญายติ ‘ตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหิเอเวตฺถ คหิโต”ติ ปริหาโร.
อถวา “อกฺขราปาทโย’ติ วุตฺเตเยว อการาทีนํ คหเณ สติปิ ‘เอก-จตฺตาลีสนฺ’ติ กสฺมา วุตฺตนฺ”ติ โจทนา. “อิธ สุตฺตนฺโตปการา เอกจตฺตาลีสํ, พหิทฺธา ปน อญฺเญปิ อกฺขรา สนฺตี’ติ ญาปนตฺถนฺ”ติ ปริหาโร.
“นนุ ปมาณวจนํ ตคฺคุณสํวิญฺญาโณปาตตฺถญาปนตฺถนฺ”ติ. ตนฺน อสติปิ ตสฺมึ สุวิญฺเญยฺยตฺตา. “สุหิสฺวกาโร เอ’ติเอวมาทีสุปิ หิ อกาโร’ติ วจเนเนว สกฺกา วิญฺญาตุ๊, อสติ หิ ตสฺมึ อการสฺเสว อกฺขรตฺตาภาวโต, อสติ จ ตสฺส อกฺขรตฺเต ‘อกฺขเรหิ การมิ’ติ การปจฺจยาภาวา, ตสฺมึ ปน อสติ ‘อกาโร’ติ โวหาราภาโว. เอตฺถ จ ตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหิ, เอตฺถ จ อตคฺคุณสํวิญฺญาณ-พหุพฺพีหีติ ปโยควเสน อวคนฺตพฺพํ, ตถา หิ “ภูวาทโย ธาตโว’ติเอวมาทีสุ อสติปิ ตตฺถ ตํญาปเก ปมาณวจเน “ภวโต โภโต”ติเอวมาทิปฺปโยคาว วิญฺญาเปนฺติ.
ภวโตติ หิ ภู=สตฺตายมิจฺเจตสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยนฺตสฺส “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตสทฺทํ สวิภตฺติมฺหิ นฺตุมิว กตฺวา “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ โตอาเทเส กเต รูปํ. เอตฺถ จ อนฺตปจฺจโย ธาตฺวธิกาเร วิหิโต. เตน ญายติ “ภูอิตฺยยํปิ ธาตุสญฺญํ ลภตี”ติ. อปิ จ ยทิ ปมาณวจนํ ตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหีติ วิญฺญาปนตฺถํ สิยา “ลหุมตฺตา ตโย รสฺสา”ติ เอตฺถาปิ ตโยติ วุตฺตตฺตา ตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหิ ภเวยฺย, เอวญฺจ สติ ‘ลหุภูตา มตฺตาปิ รสฺสา’ติ อาปชฺเชยฺย, สา หิ เตสํ คุณภาเวน คหิตา”ติ, ตสฺมา ยํ วุตฺตํ “อญฺเญสํปิ อตฺถิภาวญาปนตฺถนฺ”ติ, ตํ สุวุตฺตํ.
อถวา “กสฺมา อกาโรว เตสํ อาที”ติ โจทนา.
ปญฺจนฺนํ ปน ฐานานํ ปฏิปาฏิวสาปิ จ
นิสฺสยาทิปฺปเภเทหิ วุตฺโต เตสมนุกฺกโม.
ตถาหิปญฺจฐานานิ กณฺฐ-ตาลุ-มุทฺธ-ทนฺโตฏฺฐวเสน. ตานิ ปน ฐนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺถ อกฺขรานีติ ฐานานีติ วุตฺตานิ. “อิทํ วกฺขามี”ติ หิ อนุวิตกฺกยโต อนุวิจารยโต ตสฺมึ ตสฺมึ ฐาเน อุปฺปนฺนาย ปถวิธาตุยา อุปาทินฺน-ฆฏฺฏเนน ตตฺถ ตตฺถ สทฺโท ชายติ. น เจตฺถ ปุพฺพาปรวิเสโส. โส ปน อการาทินาเมน โวหารมาคโต. ตตฺถ จ
อวณฺณ-กวคฺค-หการา กณฺฐชา อิวณฺณ-จวคฺค-ยการา ตาลุชา
ฏวคฺค-รการ-ฬการา มุทฺธชา ตวคฺค-ลการ-สการา ทนฺตชา
อุวณฺณ-ปวคฺคา โอฏฺฐชา เอกาโร กณฺฐตาลุโช
โอกาโร กณฺฐโอฏฺฐโช วกาโร ทนฺตโอฏฺฐโช.
ตตฺถจอวณฺณ-กวคฺค-หการา กิญฺจาปิ กณฺเฐว ชายนฺติ, ตถาปิ กาล-สุติเภเทหิ ภินฺนาติ เวทิตพฺพา. ยถา หิ เอกิสฺสาเยว อิตฺถิยา คพฺเภ อุปฺปชฺชมานา ทารกา วณฺณาทิเภเทน ภินฺนาว โหนฺติ, เอวมิมานิปิ ทฏฺฐพฺพานิ.
“ยทิ ปเนกสฺมึ ฐาเน วิสทิสกฺขราปิ ชายนฺติ, อญฺเญปิ วิสทิสกฺขรา ตตฺเถว กสฺมา นุปฺปชฺชนฺตี”ติ โจทนา. ตสฺส สพฺเพสมเขตตฺตา. ยถา หิ เอกิสฺสาเยว อิตฺถิยา คพฺเภ วณฺณาทิวิสทิเสสุ ทารเกสุ ชายนฺเตสุปิ น อญฺเญ กุกฺกุฏโคณโปตกาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํ. เอตฺถ จ ฐาน-สุติ-กาลเภเทน ภินฺนา เอกจตฺตาลีสกฺขรา นิสฺสย-นิสฺสิตวเสน ทุวิธา.
ตตฺถจสรานิสฺสยา, พฺยญฺชนา นิสฺสิตา. ตถา หิ สรปฺปฏิพทฺธวุตฺติโน พฺยญฺชนา. น พฺยญฺชนปฺปฏิพทฺธวุตฺติโน สรา. ตตฺถ จ “นิสฺสยนิสฺสิเตสุ นิสฺสยาว ปฐมํ วตฺตพฺพา”ติ สราว ปฐมํ วุตฺตา. เต จ ทุวิธา เอกชา ทฺวิชาติ. เอตฺถ จ ทฺวิชา อปฺปกา, เอกชา พหุกตราติ “อปฺปกพหุเกสุ พหุกาว ปฐมํ วตฺตพฺพา”ติ เอกชาว ปฐมํ วุตฺตา. เต จ กณฺฐตาลุโอฏฺฐชวเสน ติวิธา. ตตฺถ จ ฐานปฺปฏิปาฏิยา ปฐมํ กณฺฐชาว วตฺตพฺพา, ตโต ตาลุชา, ตโต โอฏฺฐชาติ เต ฐานานุกฺกเมน วุตฺตา. ตตฺถ จ ลหุกตฺตา รสฺสานํ, ครุกตฺตา ทีฆานํ, “ลหุกครุเกสุ ลหุกาว ปฐมํ วตฺตพฺพา”ติ รสฺสาว ปฐมํ วุตฺตา. ทฺวิเชสุ ปน เอกาโรว ปฐมํ วุตฺโต, กสฺมา, ปฐมปฺปติฏฺฅิตฏฺฐานทฺวยชาตตฺตาติ อยํ ตาว สรานํ อนุปุพฺพจินฺตา.
พฺยญฺชนา ปน ทุวิธา วคฺคาวคฺควเสน. ตตฺถ จ วคฺคานํ พหุกตรตฺตา, อิตเรสญฺจิตฺตรตฺตา วุตฺตนเยน วคฺคาว ปฐมํ วุตฺตา. ปญฺจวคฺคานํ ปน อนุกฺกโม ฐานานุกฺกมวเสน เวทิตพฺโพ. ปฐมํ หิ กณฺฐฏฺฐานํ ปติฏฺฅิตํ. ตโต ตาลุมุทฺธ-ทนฺโตฏฺฐฏฺฐานานีติ. ตตฺถ จ วคฺคกฺขราปิ ทุวิธา โฆสาโฆสวเสน. เตสุ จ กิญฺจาปิ พหุกตรตฺตา โฆสาว ปฐมํ วตฺตพฺพา, ตถาปิ เย โฆสวนฺโต, เต ครุกา, เย ปน อโฆสวนฺโต, เต ลหุกาติ ครุกลหุเกสุ ลหุกาว ปฐมํ วตฺตพฺพาติ อโฆสาว ปฐมํ วุตฺตา. ตตฺถาปิ วคฺคาทโย ลหุกกรณตฺตา ปฐมํ วุตฺตา, อิตเร ปน ครุกกรณตฺตา ปจฺฉา วุตฺตา. เต จ สรูปาสรูปวเสน ทุวิธา. เตสมนุกฺกโม วุตฺตนโยว. อถ วา วคฺคกฺขรา ทุวิธา สรูปาสรูปวเสน. ตตฺถ จ สรูปา พหุกตรตฺตา ปฐมํ วุตฺตา, ตโต อิตเร. ตตฺถ จ สรูปา ทุวิธา โฆสาโฆสวเสน. เต ปน กิญฺจาปิ สมานา, ตถาปิ อโฆสาว ปฐมํ วุตฺตา โฆสปุพฺพภาเค อโฆสานํ วตฺตพฺพตฺตา, เอวํ หิ สติ อสํกิณฺณตา โหตีติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อวคฺคาปิ ทุวิธา โฆสาโฆสวเสน. วุตฺตญฺจ วุตฺติยํ “ค ฆ
ช ฌ ญ ฑ ฒ ณ ท ธ น พ ภ ม ย ร ล ว ห ฬ อิติ โฆสา, ก ข จ ฉ ฏ ฐ ต ถ ป ผ ส อิติ อโฆสา”ติ. ตตฺถ จ พหุกตรตฺตา โฆสาว ปฐมํ วุตฺตา, ตโต อิตเร. โฆสา จ ทุวิธา เอกชา ทฺวิชาติ. ตตฺถ จ พหุกตรตฺตา เอกชาว ปฐมํ วุตฺตา. เตสํ ปน อนุกฺกโม ฐานปฺปฏิปาฏิวเสน เวทิตพฺโพ, ตโต ทฺวิโช, ตโต อโฆโส, ห, ฬอิติ จ. เอตฺถ ปน “หกาโร โฆสตฺตา จ กณฺฐชตฺตา จ กิญฺจาปิ ปฐมํ วตฺตพฺโพ, ตถาปิ ปฏิปาฏิวเสน วุตฺตาปิ อุปฺปฏิปาฏิวเสน อุปฺปชฺชนฺตีติ ญาปนตฺถํ อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺโต”ติ ทฏฺฐพฺพํ. ฬการํ ปน ฑการวิการํ กตฺวา สทฺทสตฺถวิทู ปฐนฺติ. อิธ ปน วิสุ๊เยว ปฅิตํ. สุตฺตกาโร ปน ตสฺส ฐาเน ลการเมว ปฐติ. ทิสฺสติ หิ “ยวมทนตรลา จาคมา, ทหสฺส โทลํ”อิจฺเจวมาทีสุ. ตสฺส ปน กิญฺจาปิ โฆสาโฆสวิจารณา น กตา, ตถาปิ ลการสฺส วุตฺตวิจารณา-นุสาเรเนว สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ น กตาติ ทฏฺฐพฺพํ ตสฺส ตฏฺฐานิยตฺตา, สทฺทสตฺเถ ปน ฑการสฺส วุตฺตปฺปการเมว สนฺธาย น ตสฺส วิสุ๊ วุตฺตํ, ตมฺปน น สพฺเพ สพฺพตฺถ โวหรนฺติ, เกจิ ปน ตสฺส ฐาเน ฬการํ ปฐนฺติ, เกจิ ฑการนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. มุทฺธชตฺตา จ โฆสตฺตา จ รการานนฺตรํ วตฺตพฺเพปิ ปจฺฉิมํ กตฺวา วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํ. อสรตฺตา จ อวคฺคตฺตา จ โฆสาโฆส-วินิมุตฺตตฺตา จ สพฺพปจฺฉิมํ กตฺวา นิคฺคหิตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อยเมตฺถ ปริหาโร.
อถวาอกฺขราติ เอตฺถ อสทฺโท
ปฏิเสเธ วุทฺธิตพฺภาเว อญฺญตฺเถ สทิเสปิ จ
วิรุทฺเธ ครเห สุญฺเญ อกาโร วิรหปฺปเกติ
วุตฺเตสุ ทสสุ อตฺเถสุ กตรตฺโถติ โจทนา.
“ตถา หิ ‘อกตฺวา’ติอาทีสุ ปฏิเสเธ ทิสฺสติ, ‘อเสกฺขา ธมฺมา’ติอาทีสุ วุทฺธิมฺหิ, ‘อนวชฺชมริฏฺฐนฺ’ติอาทีสุ ตพฺภาเว, ‘อพฺยากตา ธมฺมา’ติอาทีสุ อญฺญตฺเถ, ‘อมนุสฺโส’ติอาทีสุ สทิเส, ‘อกุสลา ธมฺมา’ติอาทีสุ วิรุทฺเธ, ‘อราชา’ติอาทีสุ ครเห, ‘อภาโว’ติอาทีสุ สุญฺเญ, ‘อปุตฺตกํ สาปเตยฺยนฺ’ติอาทีสุ วิรเห, ‘อนุทรา กญฺญา’ติอาทีสุ อปฺปเก. อิธ ปน อญฺญตฺเถ, ‘ขรณํ ขรตฺตํ ขยํ นตฺถิ เอเตสนฺติ อกฺขราติ วิรเห วา ทฏฺฐพฺโพติ ปริหาโร.
อถวา “กิมิทํ สมุทายวากฺยนิปฺผตฺติ, อุทาหุ อวยววากฺยนิปฺผตฺตี”ติ โจทนา. “อิห อวยววากฺยนิปฺผตฺติเยว ทฏฺฐพฺพา, อญฺญถา ‘คคฺคกุลสฺส สตํ ทณฺฑนฺ’ติอาทีสุ วิย อการาทโย สมุทิตาว อกฺขรา นาม ภเวยฺยุํ, เอวญฺจ สติ ‘ลโต โวกาโร จ, กรสฺสากาโร เจ’ติเอวมาทีนิ สุตฺตานิ น สิชฺเฌยฺยุํ, เอวมธีตานิ เจตานิ อาจริเยน, เตน ‘ตาเนว ญาปยนฺตี’ติ ‘ยญฺญทตฺตเทวทตฺตาทโย ภุญฺชนฺตี-ติอาทีสุ วิย อวยววากฺยนิปฺผตฺติวเสเนเวตํ วุตฺตนฺ”ติ ปริหาโร.
อถวา “เอตฺถ จ อาทโยติ สมาสปทนฺติ วทถ, อิมสฺส จ สุตฺตสฺส สชฺฌายนกาเล อญฺเญสํ สุตฺตานํ อภาวโต เกน สมาโส โหตี”ติ โจทนา. “อาทฺยนฺตวเสน สพฺพํ วิตกฺเกตฺวา ปจฺฉา คนฺถารมฺภกรณโต อุปริ วตฺตพฺพํ ปฏิจฺจ เอวํ วุตฺตนฺ”ติ ปริหาโร.
อถวา “อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโตติอาทีสุ อกฺขรา นามิเมติ ญาปนตฺถมิทนฺติ ตุมฺหากมธิปฺปาโย, นามมฺหิ อตฺถปิเต โวหาโร น ยุตฺโต, โวหาเร อสติ ตตฺถ ตตฺถ โวหรียมานา อิเมติ ญาปนตฺถมิทนฺติ วจนํ น ยุตฺตนฺ”ติ โจทนา. “ยถา โลเก ปฏิปชฺชนฺติ, ตถา สทฺทสตฺเถปิ ปฏิปชฺชิตพฺพโต น เอวรูปํ อวคนฺตพฺพํ, โลเกปิ หิ รุกฺขสฺมึ อสติ น พีเชน ภวิตพฺพํ, พีชสฺมึ อสติ น รุกฺเขเนติ น จินฺตยนฺติ, ปรมตฺเถปิ อวิชฺชาย อสติ น ขนฺเธน ภวิตพฺพํ, ขนฺธสฺมึ อสติ น อวิชฺชายาติ น จินฺตยนฺติ, สทฺทสตฺเถปิ สงฺกูปมาเยสาติ ปฏิกฺขิตฺตา”ติ ปริหาโร.
อถวา “กถมิทํ สญฺญาสฃฺฃิวิธานมิติ ญายเต”ติ โจทนา. “ยถา ปน ‘กุสลํ รูปํ จกฺขุมา’ติอาทีสุ อญฺญมญฺญานเปกฺโขเยว อตฺโถ สมฺภวติ, ตถา อิธาปิ ‘อกฺขรา จ อปิ จ อาทโย จ เอกจตฺตาลีสญฺจา’ติ อญฺญมญฺญานเปกฺโข อตฺโถ ภเวยฺย, ยถา วา ปน ‘นีลุปฺปลนฺ’ติอาทีสุ สมานาธิกรณตฺโถ สมฺภวติ, เอวมิธาปิ ปจฺจตฺตวิภตฺติยุตฺตตฺตา สมานาธิกรณตฺถสมฺภวโต ‘อกฺขรา อาทโย’ติ วา อตฺโถ ภเวยฺย. ‘อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต’ติ วตฺวา วุตฺตตฺตา ‘อกฺขรา นาม อการาทโย’ติ วา อตฺโถ ภเวยฺย. เสฏฺฐนฺติอาทินา นเยน ปณามารหสฺส สตฺถุโน ปมาณํ กตฺวา สทาจารํ โวกฺกมิตฺวา อารทฺธตฺตาว อนุมฺมตฺตวจนมิทนฺติ วิญฺญายติ, ตสฺส จ อนุมฺมตฺตวจนตฺเต สิทฺเธ ปฐมตฺโถ ตตฺถ น สกฺกา วิญฺญาตุ๊, ทุติยตฺโถปิ ‘อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต, อกฺขเรหิ การ’มิจฺเจวมาทีสุ อกฺขรสทฺเทน อการาทีนํ คหิตตฺตา อกฺขรสทฺทสฺส จ วิเสสกตฺเต สติ อุปฺปลสทฺทํ วินา นีลสทฺเทน วิย อาทิสทฺทํ วินา อกฺขรสทฺเทน ตทตฺถสฺส อนุปลพฺภนโต น คเหตพฺโพ, ตติยตฺโถ ปน วุตฺตปฺปการานุรูปตฺตา คเหตพฺโพ”ติ ปริหาโร.
อถวา “อิทํ ปน สุตฺตํ สญฺญา-ธิการ-ปริภาสา-วิธิสุตฺเตสุ กตมนฺ”ติ โจทนา. “จตุพฺพิธํ หิ สุตฺตํ, ‘อิวณฺณุวณฺณา ฌลา’ติเอวมาทีนิ สญฺญาสุตฺตานิ, ‘อิตฺถิปุมนปุ๊สกสงฺขฺย’มิจฺเจวมาทีนิ อธิการสุตฺตานิ, ‘อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี’ติเอว-มาทีนิ ปริภาสาสุตฺตานิ, ‘วโมทุทนฺตาน’มิจฺเจวมาทีนิ วิธิสุตฺตานิ, เตสุ ปนิทํ สญฺญาสุตฺตนฺ”ติ ปริหาโร.
อถวาอกฺขราติ วุตฺเต อการาทีนํ ญาปนตฺถมิทํ สุตฺตํ วุตฺตนฺติ วทถ, กึ เตสฺวกาโรเยว อกฺขเร วทติ, ตถา ขกาโร ตถา รกาโร อุทาหุ สพฺเพวาติ. กิญฺเจตฺถ, ยทิ ตาว อกาโรว อกฺขเร วทติ, นิรตฺถกมิตเรสํ วจนํ. ยทิ ปน น วกฺขติ, ยถา สกฺขรกฐลา เตสํ ปฏิจฺจ อวยเว นิรตฺถกาว ราสึ กตฺวา ปีฬิตาปิ นิรตฺถกาว โหนฺติ, เอวํ อวยเวปิ วตฺตุ๊ อสมตฺถตาย สมุทิตาปิ อสมตฺถตาว ภเวยฺยุนฺ”ติ โจทนา. “ยถา ปน รถจกฺกเนมิกุพฺพราทโย คมนํ ปฏิจฺจ อวยเว กิญฺจาปิ นิรตฺถกา, ตถาปิ สมุทิตา สาตฺถกาว สมฺภวนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํ. อยํ หิ เตสํ สภาโว, สมุทิตาเยว สาตฺถกตา”ติ ปริหาโร.
“ยทิ เอวํ ตุมฺเหหิ สุตฺตเมว น วตฺตพฺพํ กทาจิปิ เตสํ สมุทายาภาวโต, ตถา หิ อการํ สุตฺวา ขการสฺส สวนกาเล อกาโร นสฺสติ, ขการํ สุตฺวา รการสฺส สวนกาเล ขกาโร นสฺสติ, เอวํ สมุทายสฺส อนุปลทฺธิ โหติ, เอวญฺจ สติ อตฺถาวโพโธ น โหตี”ติ โจทนา. “ยถา ปน ปริพฺภมมานมาทิตฺตมลาตํ ปสฺสโต ตํ จกฺกํ วิย ทิสฺสติ, น จ ตทา เอกกฺขเณ สพฺพตฺโถปลพฺภติ, เอวํ สนฺเตปิ ตํ ตํ ฐานมาคตมารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตสุ นานาจิตฺตสนฺตาเนสุ นิรุทฺเธสุ เตหิ คหิตาการํ สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา จินฺตยนฺตสฺส อลาตํ จกฺกํ วิย ทิสฺสติ, สพฺพตฺโถปลพฺภมานํ วิย จ อติลหุปริวตฺติตาย จิตฺตสนฺตานสฺส. วุตฺตญฺจ ภควตา จิตฺตสฺส อติลหุปริวตฺติตํ สนฺธาย ‘นาหํ ภิกฺขเว อญฺญํ เอกธมฺมํปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ ภิกฺขเว จิตฺตนฺ’ติ, เอวํ อกฺขราติ สทฺทํ สุณนฺตสฺสาปิ วิสุ๊ วิสุ๊ อการาทีนมารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตสุ นานาจิตฺตสนฺตาเนสุ นิรุทฺเธสุ เตหิ คหิตเมว สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา จินฺตยนฺตสฺส ปุพฺเพ คหิตเมว ปิณฺฑํ อีทิสตฺถวาจกนฺติ กตสญฺญสฺส ตเมว ปิณฺฑมาคมฺม อตฺถาวโพโธ โหตี”ติ ปริหาโร.
อิมินานเยนเตสุเตสุสุตฺเตสุลพฺภมานวเสนฉปฺปการํนยํทสฺเสตฺวาวณฺณนากาตพฺพาติ.
[๓] ตตฺโถทนฺตา สรา อฏฺฐ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรา สเร โลปนฺติอาทีสุ สรา นามิเมติ ญาปนตฺถนฺ”ติ. ตตฺถาติ เอกํ ปทํ, โอทนฺตาติ เอกํ ปทํ, สราติ เอกํ ปทํ, อฏฺฐาติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. “ตตฺถ เอกจตฺตาลีสกฺขเรสุ โอการ-ปริยนฺตา อฏฺฐ สรา นามา”ติ อตฺโถ. โอ อนฺโต เยสํ เตติ โอทนฺตา. สรนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ สรา. พฺยญฺชนานิ สราเปนฺตีติ วา สรา. “สติปิ พฺยญฺชนานํ สรภาเว สรปฺปฏิพทฺธวุตฺติตาย เต สรา”ติ อวตฺวา ‘เย อปฺปฏิพทฺธ-วุตฺติโน, เตเยว สราติ คหิตา”ติ. เอตฺถ จ “อวสานกฺขรํ วตฺวาปิ อาทฺยกฺขรํ กสฺมา น วุตฺตนฺ”ติ. ตํ วตฺวาปิ ปริวชฺเชตพฺพสฺสาภาวา. อฏฺฐาติ ปมาณวจนํ พหิทฺธาปิ อญฺเญ สรา สนฺตีติ ญาปนตฺถํ, อสติปิ หิ ตสฺมึ โอทนฺตาติ วจเนเนว สิทฺธตฺตา.
“นเนฺวกาโรปิ โอทนฺตาติ สกฺกา วิญฺญาตุ๊, ตถา อิกาโร”ติ โจทนา. น สกฺกา ‘โอทนฺตา’ติ วตฺวาปิ อาทฺยกฺขรคฺคหเณน ปริวชฺเชตพฺพาภาวปริทีปนโต. “นนฺวิห ตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหีติ ญาปนตฺถนฺ”ติ. ตนฺน ‘ธาตุสฺสนฺโต โลโป-เนกสรสฺเส’ติ เอตฺถ ‘โลโป อเนกสรสฺเส’ติ เฉทํ กตฺวา ‘วา ปโร อสรูปา’ติ อสรูปมฺหา โอการสรมฺหา ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา ‘โลโปเนกสรสฺเส’ติ วุตฺตตฺตาว ตทตฺถสฺส สิชฺฌนโต. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อิทํ ปน จตูสุ สุตฺเตสุ สญฺญาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. ครุสญฺญากรเณ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ.
“อิทํ ปน สุตฺตํ กสฺมา อิเหว วุตฺตนฺ”ติ โจทนา. สพฺพสาธารณสญฺญํ วตฺวา ปฐมนิทฺทิฏฺฐกฺขรานํ วา ตทนนฺตรํ สรสญฺญาย วตฺตุ๊ ยุตฺตตฺตา. เอวเมตฺถ สมฺพนฺธาทโย ฉปฺปการา เวทิตพฺพา.
[๔] ลหุมตฺตา ตโย รสฺสา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จ’อิจฺเจวมาทีสุ รสฺสา นามิเม”ติ ญาปนตฺถํ. ลหุมตฺตาติ เอกํ ปทํ, ตโยติ เอกํ ปทํ, รสฺสาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. ตตฺถคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “ตตฺถ อฏฺฐสุ สเรสุ ลหุมตฺตา ตโย สรา รสฺสา นามา”ติ อตฺโถ. ลหุกํ มตฺตํ เยสนฺเตติ ลหุมตฺตา, ลหุกํ มตฺตํ ลหุมตฺตํ, ลหุมตฺตเมเตสมตฺถีติ วา ลหุมตฺตา, ตทา “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ อธิกิจฺจ “สทฺธาทิโต เณ”ติ ณปจฺจยนฺตํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. มตฺตสทฺโท เจตฺถ อจฺฉราสงฺฆาตสงฺขาตํ วา วิชฺชุปฺปาทสงฺขาตํ วา อกฺขินิมฺมีลน-สงฺขาตํ วา กาลํ วทตีติ ทฏฺฐพฺโพ, ตถา หิ เตน มตฺเตน เอกมตฺตา รสฺสา ทฺวิมตฺตา ทีฆา, อฑฺฒมตฺตา พฺยญฺชนาติ. รสฺสาติ รสฺสกาลิกา. รสฺสสทฺโท หิ รสฺสํ กาลํ วทติ, ตกฺกาลิกา ปน ตพฺโพหาเรน วุตฺตา, รสฺสํ กาลเมเตสมตฺถีติ วา รสฺสา, ตทา ปน เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ณปจฺจยนฺโต รสฺสสทฺโทติ ทฏฺฐพฺโพ. ครุสญฺญกรเณ ปโยชนํ ปน วุตฺตนเยเนว วิญฺญาตพฺพํ. อิทํ ปน ‘เอกมตฺตา รสฺสา’ติ อวตฺวา เอวํ ‘ลหุมตฺตา’ติ วจนํ ทิยฑฺฒมตฺติกานํปิ สงฺคหณตฺถํ, เอกมตฺตา รสฺสาติ หิ วุตฺเต สงฺขฺยาวเสน นิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา เย ทิยฑฺฒ-มตฺติกา, เต อสงฺคหิตา ภเวยฺยุํ, ตสฺมา “ลหุมตฺตา ตโย รสฺสา”ติ สงฺขฺยาวเสน อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, เอวํ หิ สติ ทิยฑฺฒมตฺติกานํปิ ลหุกมตฺตตฺตา สงฺคหิตาว โหนฺตีติ. ตโยคหณํ ปน อญฺญตฺถ อญฺเญปิ รสฺสา สนฺตีติ ญาปนตฺถํ. “ตคฺคุณ-สํวิญฺญาณพหุพฺพีหิคฺคหิตภาววิญฺญาปนตฺถนฺติ หิ น สกฺกา วตฺตุนฺ”ติ. รสฺสทีฆานํ มิสฺสกภาเว สติปิ เตสุ รสฺสสฺเสว ปฐมํ วุตฺตตฺตา ปฐมเมว นิฏฺฐงฺคตตฺตา วา รสฺสสญฺญาว สรสญฺญายานนฺตรํ วตฺตพฺพาติ อิเหทํ สุตฺตมธีตํ. อิทมฺปิ สุตฺตํ จตูสุ สุตฺเตสุ สญฺญาสุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
[๕] อญฺเญ ทีฆา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ทีฆมิจฺเจวมาทีสุ ทีฆา นามิเม”ติ ญาปนตฺถํ. อญฺเญติ เอกํ ปทํ, ทีฆาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. ตตฺถคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “ตตฺถ เตสุ สเรสุ รสฺเสหิ อญฺเญ ทีฆา นาม โหนฺตี”ติ อตฺโถ. ทีฆํ กาลํ ทีฆํ, อิหาปิ ตกฺกาลิกา ปน ตพฺโพหาเรน ทีฆาติ วุตฺตา. ตเมเตสมตฺถีติ วา ทีฆา. ครุสญฺญากรเณ ปโยชนํ ปน วุตฺตนยเมว. “ทฺวิมตฺตา ทีฆา”ติ อวตฺวา “อญฺเญ ทีฆา”ติ วจนํ ติยฑฺฒมตฺติกานํปิ สงฺคหณตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. รสฺสสญฺญายานนฺตรํ ปน ทีฆสญฺญาว วตฺตพฺพาติ อิเหทํ วุตฺตํ. อิทมฺปิ สุตฺตํ สญฺญาสุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
[๖] เสสา พฺยญฺชนา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตมิจฺเจวมาทีสุ พฺยญฺชนา นามิเม”ติ ญาปนตฺถํ. เสสาติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชนาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “เย ปน สเรหิ รสฺเสหิ ทีเฆหิ วา เสสา, เต พฺยญฺชนา นามา”ติ อตฺโถ. วุตฺเตหิ อญฺเญ เสสา นาม. เสสนฺตีติ เสสา. เสสาติ หิ สิส=อสพฺพปฺ-ปโยเคอิจฺเจตสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนก-สรสฺสา”ติ ลุตฺตานุพนฺธสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อธิกิจฺจ “วิสรุชปทาทิโต เณ”ติ ณปจฺจยนฺตสฺส “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณกาเร ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ กตวุทฺธิสฺส กิตกตฺตา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวา ตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ชิน-วจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺปชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ สฺยาทฺยุปฺ-ปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปิ “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนนฺ”ติ โยวจนํ กตฺวา ตสฺส “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ อาการาเทเส กเต “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลเป กเต รูปํ.
พฺยฃฺชียติอตฺโถเอเตหีติพฺยญฺชนา. ตสฺส ปน วิปุพฺพสฺส อฃฺชุ= พฺยตฺติคติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นนฺทาทีหิ ยู”ติ อธิกิจฺจ “กตฺตุกรณ-ปเทเสสุ เจ”ติ ยุปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ อนาเทเส กเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา วิภตฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. สรา ปน กิญฺจาปิ อตฺถํ พฺยญฺชยนฺติ, ปฏิลทฺธวิเสสนามตฺตา ปน พฺยญฺชนาติ อิธ น คหิตาติ ทฏฺฐพฺพา. ยถา ปน อาสุคมนตฺตา “อสฺโส”ติ วุตฺเต กิญฺจาปิ ควาทโย อาสุ คจฺฉนฺติ, ปฏิลทฺธวิเสสนามตฺตา ปน น ตพฺโพหารํ ลภนฺติ, เอวมิธาปิ ทฏฺฐพฺพํ. ปุพฺพนิทฺทิฏฺฐานํ สรานํ สญฺญํ วตฺวา ตทนนฺตรํ นิทฺทิฏฺฐานํ สพฺพสาธารณ-สญฺญาว ปฐมํ วตฺตพฺพาติ อิเหทํ วุตฺตํ. อิทมฺปิ สญฺญาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
[๗] วคฺคา ปญฺจปญฺจโส มนฺตา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมาอิจฺเจวมาทีสุ วคฺคา นามิเม”ติ ญาปนตฺถํ. วคฺคาติ เอกํ ปทํ, ปญฺจปญฺจโสติ เอกํ ปทํ, มนฺตาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “มการปริยนฺตา พฺยญฺชนา ปญฺจปญฺจวิภาเคน ตทกฺขรวนฺโต วา วคฺคา นามา”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ปญฺจปญฺจาติ วิจฺฉาวจนํ ยถา “คาโม คาโม รมณีโย”ติ. อิมินา ปญฺจ ปญฺจ หุตฺวา วคฺคสญฺญํ ปฏิลภนฺตานํ พหุตํ ทสฺเสติ. โสติ วิภาคตฺถวาจโก ปจฺจโย “วิภาเค ธา เจ”ติ สุตฺเต จสทฺเทน สมฺภูโต อสฺสตฺถิวาจโก วา. ตทา “ตทสฺสตฺถีติ วี เจ”ติ เอตฺถ จสทฺเทน สมฺภูโต. โม อนฺโต เยสนฺเตติ มนฺตา. อาทฺยกฺขรสฺสาวจเน ปริหาโร วุตฺตนโยว. พฺยญฺชนสทฺทสฺสานุวตฺตนโต ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐานํ ปฐมเมว วตฺตพฺพโต จ อิเหทํ วุตฺตํ. อิทํปิ สญฺญาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
[๘] อํอิติ นิคฺคหิตํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตมิจฺเจวมาทีสุ นิคฺคหิตํ นามิทนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. อํอิติ เอกํ ปทํ, อิตีติ เอกํ ปทํ, นิคฺคหิตนฺติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “อํอิติ ยํ วุตฺตํ, ตํ นิคฺคหิตํ นามา”ติ อตฺโถ. นิสฺสาย คยฺหตีติ นิคฺคหิตํ. “กึ นิสฺสายา”ติ เจ. สรํ นิสฺสายาติ. อญฺเญสํปิ ตํสภาเว สติ ตนฺนามาลาเภ ปริหาโร วุตฺตนโยว. เอตฺถ จ “อิติสทฺเทน อนนฺตเร วุตฺตํ พินฺทุํ นิทสฺเสติ, นิยมาภาเว สติปิ สเรน วินา นิทฺทิสิตุ๊ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ลทฺธสญฺเญน ปฐมํ นิทฺทิฏฺเฐน อกาเรน นิทฺทิฏฺฐพินฺทุํว นิทสฺเสตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. “อํ นิคฺคหิตนฺ”ติ วุตฺเตปิ สิทฺเธ อิติสทฺเทน ตเมว อตฺถํ ปกาเสติ “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ. ตํ ปน อุปริเยว อาวิภวิสฺสติ. ปจฺฉา นิทฺทิฏฺฐานํ ปจฺฉา วตฺตพฺพโต อิเหทํ วุตฺตํ. อิทํปิ สญฺญาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
[๙] ปรสมญฺญา ปโยเค
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา, คหสฺสุปธสฺเส วาติ-เอวมาทีสุ โฆสาโฆสูปธาทโย อิเม”ติ ญาปนตฺถํ. ปรสมญฺญาติ เอกํ ปทํ, ปโยเคติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “ปเรสํปิ สมญฺญายุตฺตฏฺฐาเน โยเชตพฺพา”ติ อตฺโถ. ปเรสํ สมญฺญา ปรสมญฺญา. “เวยฺยากรณานํ สมญฺญา”ติ อตฺโถ. ปรสฺมึ วา สมญฺญา ปรสมญฺญา. “สกฺกตคนฺเถ สมญฺญา”ติ อตฺโถ. ปยุชฺชนํ ปโยโค. “ตสฺมึ ปโยเค สตี”ติ สมฺพนฺโธ. อตฺตโน สมญฺญํ วตฺวา ปรสมญฺญาย ปจฺฉา วตฺตพฺพโต อิเหทํ วุตฺตํ. ติวิธา หิ สญฺญา อนฺวตฺถสญฺญา สกสญฺญา ปรสญฺญาติ. ตา ปน อกฺขร-วคฺค-โฆสสญฺญาทิวเสน ทีเปตพฺพา.
[๑๐] ปุพฺพมโธฅิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สนฺธึ กตฺตุกาโม ปทจฺเฉเท กเต ปุพฺพภูตํ พฺยญฺชนํ อโธฅิตํ อสฺสรํ กตฺวา สรโต วิโยชเย”ติ ญาปนตฺถํ. ปุพฺพนฺติ เอกํ ปทํ, อโธฅิตนฺติ เอกํ ปทํ, อสฺสรนฺติ เอกํ ปทํ, สเรนาติ เอกํ ปทํ, วิโยชเยติ เอกํ ปทนฺติ ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. “ปุพฺพภูตํ พฺยญฺชนํ อโธฅิตมสฺสรํ กตฺวา สรโต วิโยชเย”ติ อตฺโถ. สรพฺยญฺชนปเทสุ วิคฺคโห วุตฺโตว.
“สรโต พฺยญฺชนํ วิโยชเย’ติ อวตฺวา กสฺมา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ. “ยทิ ปเนวํ วุตฺตํ ภเวยฺย, ‘ส สีลวา’ติอาทีสุ ‘โส สีลวา’ติ ปทจฺเฉเท กเต กตรํ พฺยญฺชนํ สรโต วิโยชเย”ติ สนฺเทโห ชาเยยฺย ‘ปุพฺพาปรนฺ’ติ นิยมาภาวา, ตํสนฺเทหนิวตฺตนตฺถํ ปุพฺพคฺคหณํ กตํ, ‘ปุพฺเพ ฅิตํ พฺยญฺชนํ สรโต วิโยเชตฺวา กตฺถ ฐเปตพฺพนฺ’ติ สนฺเทโห ชาเยยฺย, ตํสนฺเทหนิวตฺตนตฺถํ อโธฅิตคฺคหณํ กตํ, อาห จ วุตฺติยํ ‘ปุพฺพพฺยญฺชนํ อโธฅิตมสฺสรํ กตฺวา”ติ. อยํ เหตฺถตฺโถ “อโธฅิตํ กตฺวา อสฺสรํ กตฺวา”ติ.
“อสฺสรคฺคหณํ ปน กสฺมา กตํ, อสติปิ อสฺสรคฺคหเณ ‘สเรน วิโยชเย’ติ วุตฺตตฺตาว ตทตฺโถ วิญฺญายตี”ติ. สจฺจํ, อุตฺตรสุตฺตตฺถมสฺสรคฺคหณํ. อยํ เหตฺถตฺโถ “อโธฅิตํ อสฺสรํ พฺยญฺชนํ ปรกฺขรํ นเย”ติ. “เอวํ หิ สติ กสฺมา ตตฺเถว น วุตฺตนฺ”ติ โจทนา. อิหาปิ กิญฺจิมตฺตตฺถาสมฺภวโต. “อสติ หิ อสฺสรคฺคหเณ ‘สเรเน’ติ เอวํ ฐปิตตฺตา กึ ปุพฺพพฺยญฺชนํ อโธฅิตํ กตฺวา สเรน สห วิโยเชตพฺพนฺติ สนฺเทโห ชาเยยฺย, อสฺสรคฺคหเณ สติ อสฺสรํ กตฺวา ‘สเรน สหา’ติ อตฺถสฺส อยุตฺตตฺตา ‘สเรเน’ติ เอตฺถ สรโตติ อตฺโถ ลพฺภติ. “กึ นาเมตํ, วิโยชเยติ วุตฺตตฺตาว ตทตฺโถปิ ลพฺภตีติ. น ลพฺภติ ‘พนฺธุสฺเสว สมาคโม’ติอาทีสุ ‘พนฺธุสฺส อิวา’ติ เฉเท กเต ปรปทํ ปฏิจฺจ ปรสการสฺส ปุพฺพพฺยญฺชนตฺตา, ปุริมสการโต อโธฅิตํ กตฺวา ปรปทํ ปฏิจฺจ ‘ตํ ปุพฺพพฺยญฺชนํ สเรน สห วิโยเชตพฺพนฺ’ติ อตฺถสฺส สมฺภวโต.
“กสฺมา ปเนตฺถ ‘สรโต’ติ อวตฺวา เอวํ วุตฺตนฺ”ติ. เยน เกนจิ อากาเรน สิสฺสานํ ปริณตุปฺปาทนตฺถํ ‘ปญฺจมฺยนฺตสฺสาปิ เอวรูปํ รูปํ ภวิสฺสตีติ. ตถา หิ สรสทฺทมฺหา สฺมาวจนสฺส ‘อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาเว’ติ สุตฺเต อาทิคฺคหเณน นาภาเว กเต ‘อโต เนนา’ติ ตสฺส เอนาเทเส กเต ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ ปุพฺพสรสฺส โลเป กเต ‘สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา’ติ อธิกิจฺจ ‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’ติ ปรสรสฺส อสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาเว กเต ปุพฺพกฺขรํ ปรกฺขรมุปนีเต เอวรูปํ รูปํ โหตี’ติ. อยํ ปน กรุณาเยวาปราโธ, นาจริยสฺส, ตาเยวมกาสี”ติ. อสฺสรนฺติ เอตฺถ จ อกาโร วิรหตฺโถ. อิทํ ปน ปริภาสาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
ตตฺรายมิติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “ตตฺร อยํ”อิติ ปทจฺเฉเท กเต อิมินา สรโต พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ทีฆํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา อุทาหรณสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๑๑] นเย ปรํ ยุตฺเต
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สนฺธึ กตฺตุกาเมน สรโต วิโยชิตมกฺขรํ วา อิตรํ วา อสฺสรํ ยุตฺตฏฺฐาเน ปรกฺขรํ เนตพฺพนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. นเยติ เอกํ ปทํ, ปรนฺติ เอกํ ปทํ, ยุตฺเตติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “อสฺสรํ พฺยญฺชนํ ยุชฺชิตพฺพฏฺฐาเน ปรกฺขรํ เนตพฺพนฺ”ติ อตฺโถ. “ยุชฺชิตพฺพนฺติ ยุตฺตนฺ”ติ วิคฺคโห. วิโยคานนฺตรสํโยควิธายกสฺส วตฺตพฺพโต อิเหทํ วุตฺตํ. อิทํปิ จตูสุ สุตฺเตสุ ปริภาสาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺยาติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “ตตฺร อภิรตี”ติ วา “อภิรตึ อิจฺเฉยฺยา”ติ วา ปทจฺเฉเท กเต ปุพฺพปกฺเข “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ทีฆํ กตฺวา อิมินา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรปกฺเข ปน “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ อธิกิจฺจ “มทา สเร”ติ นิคฺคหิตสฺส มการํ กตฺวา อิมินา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ สนฺธิกปฺเป
ปฐโม ปริจฺเฉโท
------------------------------
ทุติยปริจฺเฉท
[๑๒] สรา สเร โลปํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. อนนฺตเรสุ สเรสุ ปุพฺพสรสฺส โลปญาปนตฺถํ. สราติ เอกํ ปทํ, สเรติ เอกํ ปทํ, โลปนฺติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “สรา โข สเร ปเร โลปํ ปปฺโปนฺตี”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ สราติ การิโน นิทสฺเสติ, สเรติ นิมิตฺตํ, โลปนฺติ การิยํ. สรนฺตีติ สรา. ลุตฺติ โลโป. สรานํ ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา ปฐมํ เตสํ สนฺธิวิธานํ วตฺตพฺพนฺติ อิเหทํ วุตฺตํ.
เอตฺถจ “สเรสู”ติ อวตฺวา “สเร”ติ วจนํ เอเกกสฺมึเยวาติ ญาปนตฺถํ. “ยทิ เอวํ ‘สโร’ติ อวตฺวา กสฺมา ‘สรา’ติ วุตฺตนฺ”ติ. “เอกทฺวิติจตุนฺนมฺปิ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. เตน “สขโต คสฺเส วา”ติ เอตฺถ “อ จ อา จ อิ จ อี จ เอ จา”ติ วิคฺคหํ กตฺวา “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทมปฺปโยคํ กตฺวา “อ-อา-อิ-อี-เอ”ติ เอวํ ฅิเต เอกาเร ปเร เสสสรานํ โลโป โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ.
ยสฺสินฺทฺริยานีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ยสฺส อินฺทฺริยานิ, โน หิ เอตํ, สเมตุ อายสฺมา”ติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา สรโต พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิมสฺมึ กณฺเฑ สพฺพาเนว การกสุตฺตานิ.
[๑๓] วา ปโร อสรูปา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อสรูปมฺหา สรมฺหา ปโร สโร วิกปฺเปน โลปํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. วาติ เอกํ ปทํ, ปโรติ เอกํ ปทํ, อสรูปาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต สรคฺคหณํ “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา เอกวจนนฺเตน ปโรสทฺเทน สมฺพนฺโธ โหติ. สเรคหณํ ปญฺจมฺยนฺเตน อสรูปาคฺคหเณน สมฺพนฺโธ โหติ. ยตฺถ หิ การิย-การิ-นิมิตฺตานิ น สนฺติ, ตตฺเถว การิย-การิ-นิมิตฺตภาเวน วตฺตนฺติ. ยตฺถ ปน สนฺติ, ตตฺถ ตพฺพิเสสก-ภาเวเนว วตฺตนฺติ วา, น วา. อิธ ปน นิมิตฺตการีนํ สมฺภวา เหฏฺฐา นิมิตฺตการิโน ตพฺพิเสสกภาเวเนว วตฺตนฺติ, การิยาสมฺภวา ปน การิยํ การิย-วเสเนว วตฺตเต. เตน “อสรูปมฺหา สรมฺหา ปโร สโร วิกปฺเปน โลปํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. สมานํ รูปํ ยสฺส โส สรูโป. น สรูโป อสรูโป. ตปฺปุริสสมาสตฺตา “อตฺตนฺนสฺส ตปฺปุริเส”ติ นการสฺส อตฺตํ โหติ. ตสฺมา อสรูปา.
“วา อสรูปา’ติ วุตฺเตปิ ‘ปโร’ติ วิญฺญาเยยฺย, กิมตฺถํ ปโรคหณํ กตนฺ”ติ. ปุพฺพสฺสาติปิ อตฺถสฺส สมฺภวโต. “ตนฺน, ยทิ หิ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปุพฺพสุตฺเตเนว สิชฺฌนโต สุตฺตเมว น วตฺตพฺพํ สิยา”ติ. น น วตฺตพฺพํ. กสฺมา. ‘ปุริมสุตฺเตเนว สิทฺเธ ‘อสรูปมฺหา สรมฺหา ปุพฺพสโร วิกปฺเปน โลปํ ปปฺโปตี’ติ ญาปนตฺถํ วุตฺตนฺ’ติ วตฺตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตา, ตสฺมา ‘ปุพฺพสฺส นิวตฺตนตฺถนฺ’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ สุวุตฺตํ.
จตฺตาโรเม ภิกฺขเวติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ “จตฺตาโร อิเม, กึ นุ อิมาวา”ติ ปทจฺเฉเท กเต สรโต พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อนนฺตรสุตฺเตน ปุพฺพ-สรสฺส โลเป สมฺปตฺเต อปวาทตฺตา ตํ นิวาเรตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ปญฺจินฺทฺริยานีติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปญฺจ อินฺทฺริยานิ, ตโย อสฺสู”ติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ปรสฺส สรสฺส โลเป สมฺปตฺเต วาคฺคหเณน โลปมกตฺวา อนนฺตรหสุตฺเตน ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๑๔] กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปุพฺพสเร ลุตฺเต ปโร สโร กฺวจิ อสวณฺณํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. กฺวจีติ เอกํ ปทํ, อสวณฺณนฺติ เอกํ ปทํ, ลุตฺเตติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต ปโรคหณํ วตฺตเต. เตน อาทิสุตฺเต สรา-สทฺโท “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา เอกวจนนฺเตน ปโรสทฺเทน สมฺพนฺโธ โหติ, สตฺตมฺยนฺโต สเรติ สตฺตมฺยนฺเตน ลุตฺเตสทฺเทน. เตน “ปุพฺพสเร ลุตฺเต ปโร สโร กฺวจิ อสวณฺณํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. สมาโน วณฺโณ สวณฺโณ. น สวณฺโณ อสวณฺโณ. ตํ อสวณฺณํ.
“วาคฺคหเณ วิชฺชมาเนปิ กฺวจิคฺคหณํ กสฺมา กตนฺ”ติ. วาคฺคหณสมฺพนฺเธ สติ เยภุยฺเยน เอกสฺเสว รูปทฺวยํ โหติ. กฺวจีติ วุตฺเต ปน เยภุยฺเยน เอกสฺมึเยว โหติ, เอกสฺมึ เนว โหติ, ตทตฺถมิห กฺวจิคฺคหณํ กตํ. “สงฺขฺยํ โนเปตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “สงฺขฺยํ น อุเปติ, พนฺธุสฺส อิว สมาคโม”ติ เฉทํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺเตน ปรสรสฺส โลเป สมฺปตฺเต วาคฺคหเณน อกตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา อุการสฺส อสวณฺณโมการํ กตฺวา ตถา อิการสฺเสการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. “เอตฺถ ปน กสฺมา อสวณฺณคฺคหเณน เอกาโร-การาว อิการุการานํ ปปฺโปนฺติ, นาญฺเญ”ติ. ฐานาสนฺนตฺตา. อถ วา นตฺถิ เอเตสํ สวณฺณาติ อสวณฺณา. เก เต. เอกาโรการาว. อิตเร ปน อการาทโย สวณฺณาติ วุจฺจนฺติ. เตน อสวณฺณํ ปปฺโปนฺตีติ วุตฺเต เอกาโรการาว คยฺหนฺเต.
ยสฺสินฺทฺริยานีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ยสฺส อินฺทฺริยานิ, ตถา อุปมนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา อิมินา ปรสรานํ อสวณฺเณ สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา ปจฺฉิมสฺส “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ทีฆํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๑๕] ทีฆํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปุพฺพสเร ลุตฺเต ปโร สโร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. อิธ ปน การิยสฺเสว นิทฺทิฏฺฐตฺตา นิมิตฺตการิโน อนนฺตเร วิย วตฺตนฺติ. กฺวจิคฺคหณญฺเจห วตฺตเต. เตน “ปุพฺพสเร ลุตฺเต ปโร สโร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. วิคฺคโห เหฏฺฐา วุตฺโตว.
สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “สทฺธา อิธ วิตฺตํ, อนาคาเรหิ จ อุภยนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตตฺตยมธิกิจฺจ อิมินา ปรสรานํ ทีฆํ ปาเปตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ปญฺจหุปาลีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปญฺจหิ อุปาลิ, นตฺถิ อญฺญนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา อิมินา ทีเฆ สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๑๖] ปุพฺโพ จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต ปุพฺโพ สโร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปุพฺโพติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อิธ ปน การิโน นิทฺทิฏฺฐตฺตา การินํ ถเปตฺวา การิยนิมิตฺตาเนว วตฺตนฺติ. ปโรสทฺโท ปน ปุพฺพสทฺเทน อสมฺพนฺธตฺตา การินํ ฐเปตฺวา ลุตฺเตติ นิทฺทิฏฺฐนิมิตฺตเมว วิเสเสติ. สรา สเรติ ยถาสมฺภวํ ตพฺพิเสสกาว โหนฺติ. เตน “ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต ปุพฺโพ สโร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. จสทฺทคฺคหณํ ปน ลุตฺต-ทีฆคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. อธิกตตฺตาว วตฺตมาเนปิ จานุกฑฺฒิตมุตฺตรตฺร นานุวตฺตเตติ ทสฺสนตฺถํ.
กึ สูธ วิตฺตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “กึ สุ อิธ วิตฺตํ, สาธุ อิติ ปฏิสฺสุณิตฺวา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรานํ โลปํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตจตุกฺกมธิกิจฺจ ปุพฺพสรานํ อิมินา ทีฆํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อิติสฺสาติ กิมุทาหรณํ. ตสฺส ปน “อิติ อสฺสา”ติ เฉทํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา ปุพฺพสรสฺส อิมินา ทีเฆ สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๑๗] ยเมทนฺตสฺสาเทโส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เอการสฺส อนฺตภูตสฺส สเร ปเร กฺวจิ ยการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ยนฺติ เอกํ ปทํ, เอทนฺตสฺสาติ เอกํ ปทํ, อาเทโสติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อาทิสุตฺตโต สรคฺคหณสฺส จ ตติยสุตฺตโต กฺวจิคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “เอการสฺส อนฺตภูตสฺส สเร ปเร กฺวจิ ยการาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ. อาเทสาเปกฺขตฺตา โยติ วตฺตพฺเพ ยนฺติ วจนํ สนฺธิวเสน สุขุจฺจารณตฺถํ. “วจนํ รูปนฺ”ติ วา สมฺพนฺโธ. เอเยว อนฺโต เอทนฺโต. ตสฺส เอทนฺตสฺส. ทกาโร มิสฺสกโทสาปคมนตฺถํ สนฺธิวเสนาคโต. อิธ ปน กมฺมธารโยว มนฺตพฺโพ, น “เอ อนฺโต ยสฺส โส เอทนฺโต”ติ พหุพฺพีหิ.
“เอวํ หิ สติ เอการนฺตสทฺทสฺสาปิ ยการมาปชฺชนโต”ติ. “ตนฺน เอทนฺตสฺสาติ ฉฏฺฅินิทฺทิฏฺฐตฺตา เอการนฺตสทฺทสฺส สนฺตกาวยโว วา ยการํ ปปฺโปตีติ อตฺถสฺส สมฺภวโต”ติ. “เอวํ สนฺเตปิ อสุกสฺสาติ อวจนโต ยสฺส กสฺสจิ ยการํ อาปชฺเชยฺยา”ติ. “ตนฺน สเรติ อนุวตฺตนโต เอการนฺตสทฺทสฺสาวยโว สเร ปเร ยการํ ปปฺโปตีติ อตฺถสฺส สมฺภวโต”ติ. “เอวํ สนฺเตปิ อิธ วุตฺเตสุ ‘โข มฺยายํ ธมฺโม, ตฺยาหํ, ตฺยาสฺสา’ติ รูเปสุ เม-เตสทฺเทหิ สเร วิวิตฺเต เอการนฺตสทฺทสฺส สนฺตกานํ มการตการานํปิ สรปรตฺตา เตสํ ยการํ อาปชฺเชยฺยา”ติ. “ตมฺปิ น ยการสฺส ตาลุชตฺตา, ตาลุชสฺเสการสฺเสว ยการาเทโส โหตีติ วตฺตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตา”ติ. “เอวํ สนฺเตปิ ‘สจายํ น ภณิสฺสตี’ติอาทีสุ ‘สเจ อยนฺ’ติ เฉเท กเต พฺยญฺชนตฺตา ตาลุชตฺตา จ พฺยญฺชนสฺส ตาลุชสฺส จ เอการสฺเสว ยการมฺปิ อาปชฺเชยฺยา”ติ. “ตมฺปิ น, สราธิการตฺตา พฺยญฺชนสฺสาติ น สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “น น สกฺกา อิมสฺมึเยว กปฺเป ‘โท ธสฺส เจ’ติอาทีสุ พฺยญฺชนานมฺปิ วิธานสฺสุปลพฺภนโต, ตสฺมา ยํ วุตฺตํ “อิธ ปน กมฺมธารโยว มนฺตพฺโพ”ติ, ตํ สุวุตฺตํ. เตนาห “เอการสฺส อนฺตภูตสฺสา”ติ
อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโมติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เม อยํ, เต อหํ, เต อสฺสา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ อิมินา เอการสฺส ยการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
เนนาคตาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เน อนาคตา, เน เอตฺถา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ยกาเร สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรานํ โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๑๘] วโมทุทนฺตานํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “โอการุการานํ อนฺตภูตานํ สเร ปเร กฺวจิ วการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. วนฺติ เอกํ ปทํ, โอทุทนฺตานนฺติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปท-มิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย อนุวตฺตนโต ตโต อาเทสคฺคหณสฺส จ “โอการุการานํ อนฺตภูตานํ สเร ปเร กฺวจิ วการาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ. “โอ จ อุ จา”ติ วิคฺคหํ กตฺวา ทฺวนฺทสมาสญฺจ “โอทุเยว อนฺตา โอทุทนฺตา”ติ กมฺมธารยํ กตฺวา ตโต อาเทสาเปกฺขํ กตฺวา ฉฏฺฅฺยนฺตวเสน “โอทุทนฺตานนฺ”ติ สมฺพนฺธนียํ. ทกาโร มิสฺสกโทสาปคมกรณตฺถํ สนฺธิวเสนาคโต. วโมทุทนฺตานนฺติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
อถ ขฺวสฺสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อถ โข อสฺส, โส อสฺส, พหุ อาพาโธ, วตฺถุ เอตฺถ, จกฺขุ อาปาถนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต, ยเมทนฺตสฺสาเทโส”ติ อธิกิจฺจ อิมินา โอการุการานํ วการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
จตฺตาโรเม ภิกฺขเวติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “จตฺตาโร อิเม, กึ นุ อิมาว”อิติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ปุพฺพสรสฺส วกาเร สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๑๙] สพฺโพ จนฺติ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ติสทฺโท สพฺโพ พฺยญฺชโน สเร ปเร กฺวจิ จการํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. สพฺโพติ เอกํ ปทํ, จนฺติ เอกํ ปทํ, ตีติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สเรคหณสฺส กฺวจิคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “ติสทฺโท สพฺโพ พฺยญฺชโน สเร ปเร กฺวจิ จการํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ.
อิจฺเจตนฺตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อิติ เอตํ, อิติ อสฺส, ปติ อุตฺตริตฺวา, ปติ อาหรตี”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “อิวณฺโณ ยํ นวา”ติ อิการสฺส ยการํ กตฺวา สพฺพคฺคหเณน เตน สห ตการสฺส “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ อิมินา จการํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิมสฺส ปน จนฺตีติ วตฺตพฺเพ สพฺโพ จนฺตีติ วจนํ ติการปฺปฏิพทฺธสฺส ยการสฺสาปิ อาปชฺชนตฺถํ. เตนาห “ติสทฺโท พฺยญฺชโน”ติ. อิการสฺส หิ ยกาเร กเต ติสทฺโท พฺยญฺชโน นาม โหตีติ.
อิติสฺส มุหุตฺตนฺติ กิมุทาหรณํ. ตสฺส ปน “อิติ อสฺสา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ติการสฺส จกาเร สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๒๐] โท ธสฺส จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ธการสฺส สเร ปเร กฺวจิ ทการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. โทติ เอกํ ปทํ, ธสฺสาติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตสฺส วิย สเรคหณสฺส จ กฺวจิคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “ธการสฺส สเร ปเร กฺวจิ ทการาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
อิทาหนฺติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “อิธ อหนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ธการสฺส ทการํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปรสรสฺส “ทีฆนฺ”ติ ทีฆํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อิตรํปนกฺวจิคฺคหณผลํ. ตสฺส ปน “อิธ เอวา”ติ เฉทํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลโปว วิเสโส. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. จสทฺทคฺคหเณน อิมสฺส จ อญฺญํ อญฺเญสญฺจ อญฺญานิ ทสฺเสนฺโต “สาหุ ทสฺสนมริยานนฺ”ติอาทิมาห. อเนกตฺถา หิ นิปาตา.
อุปสคฺคนิปาตาจปจฺจยาจอิเมตโย
เนกาเนกตฺถวิสยา อิติ เนรุตฺติกา พฺรวุนฺติ.
ตตฺถ “สาธุ ทสฺสนมริยานนฺ”ติ เฉเท กเต ธการสฺส อิธ จคฺคหเณน หกาเร กเต สาหูติ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
สุคโตติ อิมสฺส ปน สุปุพฺพสฺส คท=วิยตฺติยํ วาจายํอิจฺเจตสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺสา”ติ ลุตฺตานุพนฺธสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อธิกิจฺจ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยนฺตสฺส “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต อาคติคณตฺตา ฆฏาทิ-ปกฺเขเปน “ฆฏาทีนํ วา”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณนากตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํ-วาตเวตุนาทีสุ จา”ติ นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเตติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปิ “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สูติ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉา-นุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรสรสฺส “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา สุคโทติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ทการสฺส ตการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อถวาสุคโตติ อิทํ ตสฺเสว ธาตุสฺส “อีสํทุสูหิ ข”อิติ ขปจฺจยนฺตสฺส วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ขมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ สิชฺฌตีติ ทฏฺฐพฺพํ.
ทุกฺกฏนฺติ อิมสฺส ปน ทุปุพฺพสฺส กร=กรเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ อธิกิจฺจ “รกาโร เจ”ติ ลุตฺตรการสฺส “ธาตุปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺคนฺ”ติ วุตฺตตฺตา ลิงฺคภาวาภาวา สฺยาทฺยุปฺปตฺติมฺหิ อสมฺปตฺเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา สิมฺหิ กเต นปุ๊สกลิงฺคตฺตา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิวจนสฺส อํอาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ วุตฺตวิธานญฺจ กตฺวา อุปสคฺคปรสฺส กการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา ทุกฺกตนฺติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ตการสฺส ฏการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
คนฺธพฺโพติ อิมสฺส ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ ตพฺพปจฺจยนฺตสฺส “รกาโร เจ”ติ อิมสฺส วุตฺตาธิการ-มธิกิจฺจ “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ มการสฺส โลเป สมฺปตฺเต ตทปวาทา “คมขน-หนาทีนํ ตุ๊ตพฺพาทีสุ น”อิติ มการสฺส นการํ กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยาทฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา “คนฺตพฺโพ”ติ. “คติมตฺตํ วา อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “สทฺธาทิโต ณา”ติ ณปจฺจยาทิญฺจ กตฺวา คนฺตพฺโพติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ตการสฺส ธการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อตฺรโชติ อิมสฺส ปน อท=ภกฺขเนติมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ขฺยาทีหิ มนฺ ม จ โต วา”ติ มนฺปจฺจยนฺตสฺส ปุน โตคหเณน มการสฺส ตกาเร กเต ปุพฺพทการสฺส อิธ จคฺคหเณน ตการํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ นการสฺส โลปํ กตฺวา อตฺตสทฺทํ นิปฺผาเทตฺวา ตเมว อุปปทํ กตฺวา ชน=ชนเน, ชนิ=ปาตุภาเวติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส อตฺตสทฺทโต “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ โตปจฺจยาทึ กตฺวา “อตฺตโต ชาตนฺ”ติ อตฺเถ “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อธิกิจฺจ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส นการสฺส โลปํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิสฺส โลปํ กตฺวา สมาสญฺจ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา อตฺตโชติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ตฺตการสฺส ตฺรการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
กุลุปโกติ อิมสฺส ปน กุลสทฺทูปปทสฺส อุปปุพฺพสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหิ-อิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กุลมุปคจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยาทึ กตฺวา กุลุปโคติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน คการสฺส กการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
มหาสาโลติ อิมสฺส ปน “มหนฺตํ สารมสฺสา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อมาทโย ปรปเทภี”ติ อธิกิจฺจ “อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหี”ติ พหุพฺพิหิ-สมาสํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาวํ กตฺวา “มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท”ติ มหนฺตสทฺทสฺส มหาเทสํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ตโต สิวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน สิสฺโสการาเทสํ กตฺวา มหาสาโรติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน รการสฺส ลการาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ควโชติ อิมสฺส ปน โคสทฺทูปปทสฺส อย=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “โค วิย อยตี”ติ อตฺเถ ธาตฺวาธิการมธิกิจฺจ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยนฺตสฺส ฆฏาทิปกฺเขเปน อกตวุทฺธิสฺส นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺยาทิมฺหิ กเต ปุพฺพปเท โอการสฺส สเร ปเร “คาว เส, อวํมฺหิ เจ”ติ อธิกิจฺจ “โอ สเร เจ”ติ อวาเทสํ กตฺวา ควโยติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ยการสฺส ชการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
กุพฺพโตติ อิมสฺส ปน กร=กรเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุ-ลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อธิกิจฺจ “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ อนฺตปจฺจยํ กตฺวา “ตนาทิโต โอยิรา”ติ ธาตุมฺหา โอปจฺจยํ กตฺวา “อุตฺตโมกาโร”ติ ตสฺสุการํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “กรสฺสากาโร เจ”ติ กการคตสฺส อการสฺส อุการํ กฺตวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆ-รสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา รการสฺส โลปํ กตฺวา “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ปรุการสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ อธิกิจฺจ “ยวการา เจ”ติ ตสฺส วการาเทสํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา วา สเร ปเร ปุพฺพสรสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ อุวาเทสํ กตฺวา ปรุการสฺส “วโมทุทนฺตานนฺ”ติ วการาเทสํ กตฺวา วา เนตพฺพํ เนตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา กุวฺวนฺต-สทฺทโต สวิภตฺตึ กตฺวา “สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อนฺ”ติ อธิกิจฺจ “เสเสสุ นฺตุเว”ติ นฺตุมิว กตฺวา “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส, นฺตุสฺสนฺโต, นฺตสฺส เส วา”ติ อธิกิจฺจ “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ สวิภตฺตสฺส นฺตุสฺส โตอาเทสํ กตฺวา กุวฺวโตติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน วการทฺวยสฺส พการทฺวยํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
สเกติ อิมสฺส ปน สสทฺทา “สสฺส อิทนฺ”ติ อตฺเถ “ณ ราคา ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อิทํ สทฺท-มปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา “เตสํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “ยวมทนตรลา จาคมา”ติ สเร ปเร ยการาคมํ กตฺวา สยสทฺทสฺส ตทฺธิตตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ยํ กโรติ, ตํ กมฺมนฺ”ติ กมฺมสญฺญํ กตฺวา “กมฺมตฺเถ ทุติยา”ติ ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ ตสฺเสการาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปกติภาวํ กตฺวา สเยติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ยการสฺส กการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
นิยํปุตฺตนฺติ อิมสฺส ปน นิปุพฺพสฺส ชน=ชนเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “อตฺตานํ นิสฺสาย ชาโต”ติ อตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยาทึ กตฺวา นิชนฺติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ชการสฺส ยการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
นิยโกติ อิมสฺส ปน นิปุพฺพสฺส ยติ=ปติยตเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “วิสรุชปทาทิโต ณา”ติ ณปจฺจยนฺตสฺส การิตมิว กตฺวา ณมฺหิ ลุตฺเต นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต นิยโตติ รูเป นิปฺผนฺเน อิธ จคฺคหเณน ตการสฺส กการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ภจฺโจติ อิมสฺส ปน ภร=ธารณโปสเนสูติ อิมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภรตี”ติ อตฺเถ “ภาวกมฺเมสุ ต”ติ อธิกิจฺจ “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ ตปจฺจยํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน รมฺหิ ลุตฺเต ตการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺติญฺจ กตฺวา ภตฺโตติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ตการทฺวยสฺส จการทฺวยํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
นิปฺผตฺตีติ อิมสฺส ปน นิปุพฺพสฺส ปท=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “นิปฺปชฺชตู”ติ อตฺเถ “สญฺญายํ ทาธาโต อิ”อิติ อธิกิจฺจ “ติ กิจฺจา-สิฏฺเฐ”ติ วา นิปฺผชฺชนนฺติ อตฺเถ “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ วา “มิทาทีหิ ตฺติติโย”ติ วา ติปจฺจยนฺตสฺส ทการสฺส อิธ จคฺคหเณน ตการํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลปํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ปการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา นิปฺปตฺตีติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน ปการสฺส ผการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
วุตฺติยํอาทิคฺคหเณน นิกฺขมตีติอาทีนิ สงฺคณฺหาติ. ตสฺส ปน นิปุพฺพสฺส กมุ=ปทวิกฺเขเปติ อิมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อธิกิจฺจ อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “วตฺตมานา ติ-อนฺติ-สิ-ถ-มิ-ม-เต-อนฺเต-เส-เวฺห-เอ-เมฺห-ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา ตสฺส ปุพฺเพสํ ฉนฺนํ “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺส-ปทํ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เทฺวเทฺว ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา”ติ อาทิมฺหิ นิทฺทิฏฺฐานํ ทฺวินฺนํ ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปิ อนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนติปจฺจยํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิติ ธาตุมฺหา อปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺพํ ปรกฺขรํ เนตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ กการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา นิกฺกมตีติ รูเป กเต อิธ จคฺคหเณน กการสฺส ขการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อิมินานเยนยสฺสยสฺสยสฺมึยสฺมึกเตนวิรุชฺฌติ, ตสฺส ตสฺส ตํ ตํ กาตพฺพนฺติ.
[๒๑] อิวณฺโณ ยนฺนวา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อิวณฺโณ สเร ปเร ยการํ ปปฺโปติ นวา”ติ ญาปนตฺถํ. อิวณฺโณติ เอกํ ปทํ, ยํติ เอกํ ปทํ, นวาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. สเรคหณสฺส นิมิตฺตภาเวนานุวตฺตนโต “อิวณฺโณ สเร ปเร ยการํ ปปฺโปติ นวา”ติ อตฺโถ. “อิเอว วณฺโณ”ตฺยตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ สมาโส จ วิภตฺติโลโป จ ปกติภาโว จ นามมิว กตฺวา วิภตฺยุปฺปตฺตาทีนิ จ วุตฺตนยาเนว. อิวณฺโณติ วุตฺตตฺตา อีวณฺโณ กถํ สงฺคหํ คจฺฉตีติ. สมานรูปตฺตา. ยถา ปน อโชติ วุตฺเต ทีฆรสฺส-กาฬโกทาตาทิเภทภินฺนาปิ สมานรูปตฺตา อชสงฺคหํ คจฺฉนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ.
“นนุ ‘ฌลานมิยุวา สเร วา, ยวการา เจ’ติ วุตฺตตฺตา อิมสฺสา นิยตตา ปากฏาว, กสฺมา อิธ นวาคฺคหณํ กตนฺ”ติ. ปโยชนนฺตรสมฺภวโต, อสติ หิ นวาคฺคหเณ อิวณฺณสฺส สเร ปเร อิมินา ยการาเทโส โหติ. ปุน “ยวการา เจ”ติ วุตฺตตฺตา กตฺถจิ เตนปิ ยกาโร โหติ, ปุน “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ วุตฺตตฺตา กตฺถจิ อิยาเทโส โหติ, เอวํ อิเมหิ วินิมุตฺตา เกจิ ปโยคา กทาจิปิ น สิยุํ. ตสฺมา ตํนิวตฺตนตฺถํ อิธ นวาคฺคหณํ กตํ, เตน ยตฺถ นวาคฺคหเณน ยกาโร น โหติ, ตตฺถ อญฺเญปิ ยกาโร น โหติ, เตเนว โหติ “มุตฺตจาคี อนุทฺธโต”ติ.
“นนุ กฺวจิคฺคหเณนาปิ ตทตฺโถ วิญฺญายติ, กสฺมา กฺวจิคฺคหณมน-เปกฺขิตฺวา อิธ นวาคฺคหณํ กตนฺ”ติ. “นวาสทฺโทปิ กฺวจตฺโถ”ติ ทีปนตฺถํ. “สมานตฺถตฺตาเยว หิ อตฺตนา วตฺตพฺพมตฺถํ เอตฺถ นวาคฺคหณเมว วทตี”ติ กตฺวา กฺวจิคฺคหณํ นิวตฺตเต. อญฺญถา อิวณฺณคฺคหเณ สติปิ สเรคหณํ วิย ภินฺนตฺถตฺตา เตนาปิ วตฺติตพฺพํ สิยาติ. “ยทิ เอวํ ‘วา ปโร อสรูปา’ติ เอตฺถ สติปิ วาคฺคหเณ ‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’ติ เอตฺถ กฺวจิคฺคหณํ กตํ, น จ ตํ ทิสฺวา ตตฺถ วาคฺคหณํ วตฺตเต, ตสฺมา วาสทฺเทน ‘กฺวจิสทฺโทปิ สมานตฺโถ’ติ สกฺกา มนฺตุนฺ”ติ. “ตนฺน, ‘วคฺคนฺตํ วา วคฺเค’ติ อิโต หิ ‘ยวมทนตรลา จาคมา’ติ เอตฺถ วาคฺคหเณ วตฺตมาเนปิ ‘กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน’ติ เอตฺถ กฺวจิคฺคหณํ กุพฺพํ ญาปยติ ภินฺนตฺถาวิเม”ติ. นาปิ อุภินฺนํ สมานตฺถภาวํ ญาเปตุนฺติ สกฺกา มนฺตุ๊, ทฺวิกฺขตฺตุ๊ ญาปเน ปโยชนาภาวา.
“ยทิ เอวํ ‘เต นวา อิวณฺเณ’ติ เอตฺถ นวาคฺคหเณ วิชฺชมาเนปิ ‘กฺวจิ ปฏิ ปติสฺสา’ติ เอตฺถ กฺวจิคฺคหเณน ‘อิเมปิ นานตฺถา’ติ สกฺกา มนฺตุนฺ”ติ. ตนฺน, ตตฺเถว นวาคฺคหณสฺสาภาวา, น หิ ตตฺถ นวาคฺคหณมตฺถิ, อถ โข นตฺถิคฺคหณํ วาคฺคหณญฺจ. อาห จ “เต จ โข อภิ-อธิอิจฺเจเต อิวณฺเณ ปเร ‘อพฺโภ อชฺโฌ’อิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วาติ, เตเนว “อติสฺส จนฺตสฺสา”ติ สุตฺตสฺส วุตฺติยํ ฐเปตฺวา วาคฺคหณํ นคฺคหณเมว วตฺตเต, ตสฺมา สนฺเทหมกตฺวา “กฺวจิสทฺโท จ นวาสทฺโท จ อิเม เทฺว สมานตฺถา, วาสทฺโท จ วิภาสาสทฺโท จ อิเม เทฺว สมานตฺถา”ติ คเหตพฺพํ.
ตตฺถอาทิทฺวยํหิ “กตฺถจิ โหติ, กตฺถจิ น โหตี”ติ ทีเปติ, อิตรทฺวยเมกสฺเสว รูปทฺวยํ ชเนติ. อิทํปิ หิ ยถา หู,ภู=สตฺตายมิติ เอตฺถ ภูตีทํ อภิมทฺทนานุภวนปาตุภวนาทิอเนกตฺเถปิ เยภุยฺเยน สตฺตตฺถวาจกตฺตา หู,ภู=สตฺตายมิติ วุตฺตํ, เอวํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา ยตฺถ อาทิทฺวยํ คหิตํ, ตตฺถ วุตฺตวิธานํ เยภุยฺเยน กตฺถจิ โหติ, กตฺถจิ น โหติ, เตเนกสฺส รูปทฺวยุปฺปาทนมปฺปกํ. ยตฺถ ปน อนฺตทฺวยํ คหิตํ, ตตฺถ วุตฺตวิธานํ เยภุยฺเยเนกสฺส รูปทฺวยํ ชเนติ, อิตรํ ปน อปฺปกนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, อญฺญถา ‘สิริวฑฺฒโก’ตฺยาทีนิ วิย นิปาตาเน-กาเนกตฺถวิสยาติ วจนมตฺตํ สิยา”ติ.
“นนฺวิทมฺปิ ‘วโมทุทนฺตานนฺ’ติ สุตฺตํ วิย ‘ยเมทนฺตสฺสาเทโส’ตฺยิมินา เอกโยคํ กตฺวา ‘ยเมทนฺตานนฺ’ติ สกฺกา วตฺตุนฺ”ติ. น สกฺกา อุภินฺนํปิ ภินฺนวิสยตฺตา. ‘ยเมทนฺตสฺสา’ติ หิ อนฺตสฺเสว ยกาโร โหติ. เตน ‘เอ อยา’ติ สุตฺเต อาทิสฺเสการสฺส อสติ อนฺตตฺเต เอการสฺส ยกาโร น โหติ, อิมินา ปน อวิเสเสน ‘อิวณฺโณ’ติ วุตฺตตฺตา อาทิสฺสปิ ยกาโร โหติ. เตน ‘มา ยูนมาคโม ฐาเน’ติ เอตฺถ ‘อิ จ อุ จา’ติ ทฺวนฺเท กเต อาทิสฺสีมินา ยกาโร โหติ, ตทตฺถํ ภินฺนโยคกรณนฺ”ติ.
“นนฺวิทเมว น วตฺตพฺพํ ‘ยวการา จ, ปสญฺญสฺส เจ’ติ อิมินาว สิชฺฌนโต, ยถา เจตํ, ตถา ‘ยเมทนฺตสฺสาเทโส, วโมทุทนฺตานนฺ’ติ อิทํ ทฺวยํปิ น วตฺตพฺพนฺ”ติ. ตนฺน, อสติ หิ อิมสฺมึ สนฺธิวิสเย ‘ฌลานมิยุวา สเร วา’ตฺยาทินา อิยุวาเทสาปิ สิยุํ, ตํนิวตฺตนตฺถํ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ วิธียเต.
ปฏิสนฺธารวุตฺยสฺสาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปฏิสนฺธารวุตฺติ อสฺส, สพฺพา วิตฺติ อนุภูยเต”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ยการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ปญฺจหงฺเคหีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปญฺจหิ องฺเคหิ, มุตฺตจาคี อนุทฺธโต”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ยกาเร สมฺปตฺเต นวาคฺ-คหเณนากตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๒๒] เอวาทิสฺส ริ ปุพฺโพ จ รสฺโส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรมฺหา ปรสฺส เอวสฺส เอการสฺส อาทิภูตสฺส ริกาโร โหติ, ปุพฺโพ จ สโร รสฺโส โหติ นวา”ติ ญาปนตฺถํ. เอวาทิสฺสาติ เอกํ ปทํ, ริอิติ เอกํ ปทํ, ปุพฺโพติ เอกํ ปทํ, จอิติ เอกํ ปทํ, รสฺโสติ เอกํ ปทนฺติ ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. สเรคหณสฺสานุวตฺตนโต เอวาทิสฺส จ สเร ปเรติ พฺยญฺชนปรตฺตา อวจนียโต “สรมฺหา ปรสฺส เอวาทิสฺส ริกาโร โหติ ปุพฺโพ จ สโร รสฺโส โหตี”ติ อตฺโถ. “เอวสฺส อาที”ตฺยตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ, อุเภ ตปฺปุริสา”ตฺยธิกิจฺจ “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาโส. เสสํ วุตฺตนยเมว. จสทฺโท ทุติยตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. “เทวทตฺโต ราชา โหตี”ติอาทีสุ วิย การิยการิโน อเภทวเสน คหิตตฺตา สมานาธิกรณํ กตฺวา “ปุพฺโพ จ รสฺโส”ติ วุตฺตํ. ยตฺถ หิ การิยการีนํ เภทํ กตฺวา คหณํ “เทวทตฺโต รชฺชํ ปาปุณาติ, รชฺชํ เทว-ทตฺตสฺส ปาปุณาตี”ตฺยาทีสุ วิย, ตตฺถ การิมฺหิ ปฐมาย ยุตฺเต การิยสฺเสว ปโยเคน นิทฺเทโส โหติ, การิมฺหิ จ ฉฏฺฅิยา ยุตฺเต การิยสฺส ปจฺจตฺเตน นิทฺเทโส โหติ.
ยถริว วสุธาตลญฺจ สพฺพนฺตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ยถา เอว วสุธาตลํ, ตถา เอว คุณวา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปํ, อิวณฺโณ ยนฺนวา”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา เอการสฺส ริการํ กตฺวา ปุพฺพสรสฺส จ รสฺสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ สนฺธิกปฺเป
ทุติโย ปริจฺเฉโท
---------------------------------
ตติยปริจฺเฉท
[๒๓] สรา ปกตี พฺยญฺชเน
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร ปกติรูปานิ โหนฺติ, น วิการ-มาปชฺชนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. สราติ เอกํ ปทํ, ปกตีติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร ปกติรูปานิ โหนฺตี”ติ อตฺโถ. สรสทฺทสฺส จ พฺยญฺชนสทฺทสฺส จ วิคฺคโห เหฏฺฐา วุตฺโตว. อิตรสฺส ปน ปปุพฺพสฺส กร=กรเณตีมสฺส “มิทาทีหิ ตฺติติโย”ติ วา “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ วา ติปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ตฺยธิกิจฺจ “รกาโร เจ”ติ รมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
ยทิปนอิทํสุตฺตํนปฅิตํภเวยฺย, เกน วิการมาปชฺเชยฺยาติ. ทีฆนฺติเอวมาทินาติ. “นนุ สุตฺโตปเทสสฺส นิรตฺถกภาวาปชฺชนฺโต ภวิตพฺพเมวา”ติ. “ภวิตพฺพํ, น ปน สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพํ, ตสฺมา กตฺถจิ นิวารณตฺถนฺ”ติ. “ยทิ เอวํ สุตฺตเมว น ปฅิตพฺพํ กฺวจิคฺคหเณเนว ตทตฺถสฺส สิชฺฌนโต”ติ. “น น ปฅิตพฺพํ, ‘ปโรสหสฺสนฺ’ติ เอตฺถ ‘ปร สหสฺสนฺ’ติ เฉเท กเต ‘กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน’ติ ปรสทฺทา โอการาคเม กเต ‘วา ปโร อสรูปา’ติ โลปํ ปาปุเณยฺย, ตํนิวตฺตนตฺถนฺ”ติ.
“นนุ ตํปิ วาคฺคหเณเนว สิชฺฌตี”ติ. น สิชฺฌติ เตเนกสฺส รูปทฺวยุปฺปาทนโต, อิธ จ สพฺพทา อนธิปฺเปตโต. “ยทิ เอวํ ตทตฺถํปิ น วตฺตพฺพํ, กสฺมา ยทิ ปน โลโป ภเวยฺย, อาคมสุตฺตเมวานชฺฌนียํ ภเวยฺย นิรตฺถกตฺตา, อธีตญฺเจตํ, เตน ญายติ ‘น โลโป โหตี”ติ. “เอวํ สนฺเตปิ ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติ เอตฺถ ปมาทสทฺทา ‘ชินวจนยุตฺตํ หิ’อิจฺเจวมาทีนิ อธิกิจฺจ วุตฺตนเยน สิวจนํ กตฺวา ‘อโต เนนา’ติ อธิกิจฺจ ‘โส’ติ สิสฺโสกาเร กเต ‘วา ปโร อสรูปา’ติ โลปมาปชฺเชยฺย, ตํนิวตฺตนตฺถนฺ”ติ.
“นนุ ตตฺถ วาคฺคหเณเนว ตทตฺโถ สิชฺฌตี”ติ. “น สิชฺฌติ วาคฺคหเณเนกสฺส รูปทฺวยสมฺภวโต, อิธ จ สพฺพทา อนธิปฺเปตโต”ติ. “เอวมปิ ‘สรโลโปมาเทส-ปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ อิมินาว สิชฺฌตี”ติ. น สิชฺฌติ, อิมสฺส ปน ‘จิตฺตนฺ’ติอาทีสุ จิตฺตสทฺทา วุตฺตนเยน สิวิภตฺตึ กตฺวา ‘โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, อโต นิจฺจนฺ’ติ อธิกิจฺจ ‘สินฺ’ติ สิสฺส อํอาเทเส กเต ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ปุพฺพ-สเร ลุตฺเต ‘ทีฆนฺ’ติ ทีเฆ สมฺปตฺเต อตพฺพิสยภูโต โอกาโส อตฺถิ, ตสฺมา โย อสรูปา ปโร สโร, โส ‘วา ปโร อสรูปา’อิจฺเจตสฺเสว วิสโย, สาวกาสา-นวกาเสสุ อนวกาสสฺส พลวตรตฺตา”ติ.
“นนฺวิมสฺสาปิ อมาเทสปจฺจยาทิวิรหิเตสุ ‘กินฺนุมาว สมณิโย’ติอาทีสุ อวกาโส อตฺถี”ติ. “นตฺถิ ‘อาทิคฺคหเณน สพฺพํปิ สงฺคหิตนฺ’ติ วตฺตุ๊ ยุตฺตตฺตา”ติ. “เอวํ โหตุ, เอวํ สติ ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ กสฺมา วุตฺตํ อิมินาว สิชฺฌนโต”ติ. “โลปํ ปน สิชฺฌติ, อิมินา ลุตฺเตน วิการมาปชฺชติ, ตสฺมา ตํ วุตฺตนฺ”ติ. “เอวํ โหตุ, ยทิ ปน สเรสุ สรูปสรานํเยว สนฺธาย ‘สรโลโปมาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ สุตฺตมารทฺธํ, นารภิตพฺพํ ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ เอตฺถ โลปสฺส สมฺภวโต”ติ. “นนฺวโวจุมฺหา อิมินา ลุตฺเตน วิการมาปชฺชตี”ติ. “ตทตฺถมฺปิ น วตฺตพฺพํ วิการสฺเสวาสมฺภวโต”ติ.
“นนฺวโวจุมฺหา ‘ทีฆนฺ’ติ ทีเฆ สมฺปตฺเต”ติ. “วุตฺตํ, กฺวจิคฺคหเณน ปน อสติปิ ตสฺมึ น สมฺปชฺชตี”ติ. “อสมฺปถมวติณฺโณ ภว, กฺวจิคฺคหเณ ปน ภวํ ปโยชนํ นาภิชานาติ, อิทํ เหตฺถ ปโยชนํ “อการาทีสุ สเรสุ เอเกกสฺมึเยว สเร ลุตฺเต กฺวจิ โหติ, กฺวจิ น โหตี”ติ. “สรา สเร โลปนฺ’ติ เอตฺถ จ ‘สเรสู’ติ พหุวจนมกตฺวา ‘สเร’ติ เอกวจนํ ตทตฺถวิญฺญาปนตฺถเมว, ยทิ ปน กฺวจิคฺคหณํ สนฺธาเยทํ น ปฅิตํ ภเวยฺย, อมาทิมฺหิ กฺวจิ ภเวยฺย, กฺวจิ น ภเวยฺย, ตํนิวตฺตนตฺถมิทํ วุตฺตํ, เตน สพฺพตฺถาปิ อิมินา ลุตฺเต ปกติภาโว โหตี’ติ ญาตพฺพนฺ’ติ เอวํ สนฺเตปิ ‘ตตฺราย’มิตฺยาทีสุ กฺวจิ อการสฺมึ ลุตฺเต ทีฆทสฺสนโต อิธาปิ กฺวจตฺโถ ยุชฺชเตว.
อปิจ “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ เอตฺถ อาทิคฺ-คหณสฺส สพฺพสงฺคาหกภาเว สติ “สรโลโป สพฺพสฺมึ สรโลเป ตุ ปกตี”เตฺยวํ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, สรูเปน วตฺวาปิ ปริวชฺเชตพฺพสฺสาภาวา, น จ ปเนวํ วุตฺตํ, เตน ญายติ ‘ปริวชฺเชตพฺพมตฺถี’ติ, ตสฺมา อาทิสทฺเทน วุตฺตชาติกโมการาคมํ คเหตพฺพํ, เตน “ปโรสหสฺสนฺ”ติอาทีสุ อาคมมฺหิ ปเร เตน วุตฺตวิธานํ โหติ, น ปนาทิสทฺเทน สพฺพํ คเหตพฺพํ, เตเนวาห “อมาเทสปจฺจยาทิมฺหี”ติ, กิมตฺถํ, ‘อปฺปมาโท อมตํปทนฺ’ติ เตน ยํ วุตฺตํ อิมสฺสาปิ อมาเทสปจฺจยาทิวิรหิเตสุ ‘กินฺนุมาว สมณิโย’ตฺยาทีสุ อวกาโส อตฺถี’ติ, ตํ สุวุตฺตํ, เตน โย อสรูปา ปโร สโร, โส ‘วา ปโร อสรูปา’อิจฺเจตสฺเสว วิสโยติ ยํ วุตฺตํ, ตํ น สุฏฺฅุ วุตฺตํ, เตเนว ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติ อิทํ ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ อิมินาว สิชฺฌตีติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ นิรตฺถโก เต วายาโม”ติ. สจฺจํ, อิทํ ปน กฺวจิคฺคหณสฺสาปิ วาตฺถทีปนโต ‘จิตฺตนฺ’ติอาทีสุ รูปทฺวยาปชฺชน-ภยา วุตฺตํ. ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ตฺเยตฺเถว อํคหเณน กฺวจิสทฺทสฺส จ วาตฺถตา วิญฺญายติ, ตํ หิ ‘ปุริสนฺ’ติอาทีสุ ปุริสสทฺทา อํมฺหิ กเต ปุพฺพสรสฺมึ ลุตฺเต ‘ทีฆนฺ’ติ ทีเฆ สมฺปตฺเต ตํนิวตฺตนตฺถํ, ตํ จ ปน กฺวจิคฺคหเณเนว สิชฺฌติ, เอวํ สิทฺเธปิ อธีตญฺเจตํ, เตน ญายติ ‘กฺวจิสทฺโท วาตฺถมปิ ทีปโก โหตี’ติ, เตน ‘ปุริสนฺ’ตฺยาทีสุ ‘ปุริสํ ปุริสา’ติ รูปทฺวยํ ภเวยฺย, ตํนิวตฺตนตฺถํ อํคหณํ กตนฺติ. “ยทิ เอวํ ‘วาตฺโถว กฺวจิสทฺโท’ติ กสฺมา น จินฺเตตพฺพนฺ”ติ. “วา ปโร อสรูปา”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณ วิชฺชมาเนปิ “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ เอตฺถ กฺวจิคฺคหณสฺส กรณโตติ.
ตตฺถยํวตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว, เอวํ โหตุ, กฺวจิสทฺทสฺส วาตฺถตฺตา ‘ปุริสนฺ’ติอาทีสุ ทีฆนิวารณตฺถํ อํคหณํ กตนฺติ จ ‘ทีฆนฺ’ติ สุตฺตสฺสานุวตฺตมานํ กฺวจิคฺคหณํ วาสทฺเทน วิสทิสตฺถนฺติ จ ตุมฺหากเมว วจนํ, ตญฺจ โข ปุพฺเพนาปรํ น ฆฏียตีติ. ขมตุ ภวํ, นิจฺฉยมิทานิ วทาม.
“สเร กฺวจี’ติ เอตฺถ กฺวจิสทฺโท วาตฺโถ, เตน ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติอาทีสุ ‘ทีฆํ, รสฺสนฺ’ตฺยาทีหิ วุตฺตวิธินิวารณตฺถํ ‘สรา ปกติ พฺยญฺชเน’ติ สุตฺตมารทฺธํ, ‘ปุริโส’ติอาทีสุ ปุริสาทิสทฺทา สิวจเน กเต สิสฺโสกาเร กเต ‘วา ปโร อสรูปา’ติอาทีหิ โลปาทิมฺหิ สมฺปตฺเต ตํนิวารณตฺถํ ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ สุตฺตมารทฺธํ, ‘สเร กฺวจี’ติ เอตฺถ หิ อสติปิ กฺวจิคฺคหเณ ‘สรา สเร โลปนฺ’ติอาทีนิ วตฺวา วุตฺตตฺตา น สพฺพตฺถ สรา ปกติกา โหนฺตีติ วิญฺญายติ. เอวํ สนฺเตปิ ปุน กฺวจิคฺคหณกรณํ ‘สรา ปกตี พฺยญฺชเน’ติเอวมาทีนิ วิย ปวิฏฺฐปฺปวิฏฺฐฏฺฐาเน นิยตภาเวน อปฺปวตฺติตฺวา ปวิฏฺฐวิสเยปิ อนิยโต โหตีติ ญาปนตฺถนฺติ.
“นนุ ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติ อิทํปิ ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ อิมินาว วุตฺตวิธินา สิชฺฌตีติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ. “สกฺกา, ยุตฺติ ปน มคฺคิตพฺพา, ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ ปกตี’ติ อวตฺวา ปุน ‘สรโลเป’ติ วจนํ สเร ลุตฺเต สรลุตฺตการณา ยํ วิการํ สมฺปตฺตํ ปรสรสฺส, ตํ น โหติ, ปกติเยว โหตีติ ญาปนตฺถํ. เตเนว มุตฺโตหํ สพฺพปาเสหิ, ‘อฑฺโฒยํ อหุ วา ปุเร, เอโสหํ ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ, สฺวาหํ วิจริสฺสามี’ติอาทีสุ อญฺญาเปกฺขํ กตฺวา ยํ วิการํ สมฺปตฺตํ, ตํ โหติเยว. ตสฺมา ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติ อิทํปิ ‘สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’ติ อิมินาว วุตฺตวิธินา สิชฺฌตีติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ ยํ วุตฺตํ, ตํ น สุนฺทรํ. ยํ ปน วุตฺตํ ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺ’ติอาทีสุ ‘ทีฆํ, รสฺสนฺ’ติอาทีหิ วุตฺตวิธิ-นิวารณตฺถํ ‘สรา ปกตี พฺยญฺชเน’ติ สุตฺตมารทฺธนฺติ, ตํ สุวุตฺตํ. ‘ทีฆํ, รสฺสนฺ’ติ-อาทีนํปิ วุตฺตตฺตา สติปิ อิมสฺสา สพฺพตฺถ คตฺเต ยตฺถ ปวิฏฺโฐ, ตตฺถ นิยต-วเสเนว ปวตฺตตีติ ญาปนตฺถญฺจ ‘อานครา ขทิรวนนฺ’ติอาทีนิ วิย เยภุยฺเยน ปกติภาววิสยานํ พหุตาทสฺสนตฺถญฺจ วินา กฺวจิคฺคหเณน นิทฺทิฏฺฐนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, ปมาโท มจฺจุโน ปทํ, ติณฺโณ ปารงฺคโต อหู”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา มโนสทฺเท โอการสฺส “โลปญฺจ ตตฺรากาโร”ติ วา “รสฺสนฺ”ติ วา วุตฺตวิธิมฺหิ สมฺปตฺเต, ตถา “ปมาโท”ติ เอตฺถ โอการสฺส จ, ตถา “ติณฺโณ”ติ เอตฺถ โอการสฺส จ “ปารงฺคโต อหู”ติ เอตฺถ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรสฺส โลเป สมฺปตฺเต ตํ สพฺพํ พาเธตฺวา อิมินา ปกติภาวํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๒๔] สเร กฺวจิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรา โข สเร ปเร กฺวจิ ปกติรูปานิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. สเรติ เอกํ ปทํ, กฺวจีติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตร-สุตฺตโต สราคหณสฺส ปกติคฺคหณสฺส จ อนุวตฺตนโต “สรา โข สเร ปเร กฺวจิ ปกติรูปานิ โหนฺตี”ติ อตฺโถ. “สรา สเร โลปนฺ”ติอาทีนิ วตฺวา วุตฺตตฺตา กฺวจิคฺคหเณน วินาปิ อิมสฺสานิยตภาเว วิญฺญายมาเนปิ ปุน กฺวจิคฺคหณกรเณ “ปโยชนํ ปน น กตฺถจิ โหตี”ติ อิทเมว ญาปนตฺถํ. อถ โข เอเกกสฺส รูปทฺวยุปฺปาทนตฺถนฺติ. ตํ เหฏฺฐา วุตฺตํ.
โก อิมํ ปถวึ วิเจสฺสตีติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “โก อิมนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา โอการสฺส “สรา สเร โลปนฺ”ติ โลเป สมฺปตฺเต ตทปฺปวาทา “วโมทุทนฺตานนฺ”ติ วกาเร จ สมฺปตฺเต อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ปกติภาวํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อปฺปสฺสุตายนฺติ กิมุทาหรณํ. ตสฺส ปน “อปฺปสฺสุโต อยนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อิมินา ปกติภาเว สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, วา ปโร อสรูปา, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “ทีฆนฺ”ติ ปรสรสฺส ทีฆํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๒๕] ทีฆํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “พฺยญฺชเน ปเร ปุพฺพสรา กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. สร-พฺยญฺชน-กฺวจิคฺคหณานํ อนุวตฺตนโต “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปนฺตี”ติ อตฺโถ. อนนฺตเร สติปิ สเรคหเณ พฺยญฺชนคฺคหณ-เมว วตฺตเต. มณฺฑูกคติกาโยปิ หิ อธิการา โหนฺตีติ. เตสํ ปน เภโท ชินวจน-กปฺเป วิตฺถาเรน อาวิภวิสฺสติ.
อิหปนอนนฺตเรวุตฺตํสเรคหณํ กสฺมา นานุวตฺตเตติ. สรพฺยญฺชเนสุ สรานํว ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา สรนิสฺสิตวิธิมฺหิเยว ปฐมํ วตฺตพฺเพปิ พฺยญฺชน-นิสฺสิตวิธิโนว ปฐมมุจฺจารณํ, ยถา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปฐมสุตฺเต สเรคหณํ กปฺปปริยนฺตํ กตฺวา วตฺตเต, เอวมิหาปิ พฺยญฺชนคฺคหณมนุวตฺตตีติ ญาปนตฺถํ. ตสฺมา ยํ ยตฺถิจฺฉิตํ, ตตฺถ ตํเยว วตฺตตีติ.
“นนุ ‘สเร กฺวจี’ติ อิทํ ปฐมํ วตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉา วุตฺเต อิมสฺสาปิ อนิยตภาโว สิยา, ตสฺมา ‘ตํนิวตฺตนตฺถํ ปฐมํ วุตฺตนฺ’ติ สกฺกา มนฺตุน”ติ. สกฺกา, เอวํ สนฺเตปิ ทีฆรสฺเสสุ รสฺสานํว ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา รสฺสวิธิมฺหิเอว ปฐมํ วตฺตพฺเพปิ ทีฆวิธิสฺส ปฐมํ กรณํ พฺยญฺชนคฺคหณานุวตฺตนภาวญาปนตฺถํ. ตถา หิ อิห ปน ยทิ สเรคหณมนุวตฺเตยฺย, สเร ปเร ปุพฺโพ สโร ทีฆํ ปปฺโปตีติ อตฺโถ ภเวยฺย. เอวํ หิ สติ อิทเมว อนชฺฌนียํ ภเวยฺย ปุพฺพสรสฺส ปรสรสฺมึ ฅิเต ทีฆาภาโว. ยทิ ปน ปรสรสฺมึ ฅิเตปิ ทีโฆ สิยา, ‘ปุพฺโพ เจ’ติ ปรสรสฺมึ ลุตฺเต ปุพฺพสรสฺส ทีฆเมว อนชฺฌนียํ ภเวยฺยาติ.
“นนุ อิมินา ปรสรสฺมึ ฅิเต ปุพฺพสรสฺส ทีฆํ วุตฺตตฺตา ปรสรสฺมึ ลุตฺเตปิ ปุพฺพสรสฺส ทีฆํ โหตีติ ญาปนตฺถํ วุตฺตนฺติ สกฺกา มนฺตุนฺติ. น สกฺกา, อิมินา ปฐมํ ทีฆํ กตฺวา ปจฺฉา ปรสรสฺส โลปํ กาตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตา, เตน วิญฺญายติ ‘พฺยญฺชเน ปเร อิมินา ทีฆํ วิทธาตี’ติ. ยทิ ปน ‘รสฺสนฺ’ติ ปฐมํ วุตฺตํ ภเวยฺย, น วุตฺตปฺปการํ วิญฺญาเปยฺย เหฏฺฐา ตาทิสสฺส วิหิตตฺตาติ.
“นเนฺววํ สนฺเตปิ ‘กึ สูธ วิตฺตํ, สทฺธีธ วิตฺตํ’ตฺยาทีสุ ปุพฺพปรสเรสุ ลุตฺเตสุ พฺยญฺชนปรตฺตา อิมินาว ทีฆํ สิชฺฌตีติ สุตฺตทฺวยมนชฺฌนียนฺติ. สจฺจํ สิชฺฌติ. สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย โหติ. ปุพฺพสรสฺส ปรสรสฺมึ ลุตฺเตเยว ทีโฆ โหติ. ปรสรสฺส จ ปุพฺพสรสฺมึ ลุตฺเตเยว ทีโฆ โหตีติ. เตน ‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา’ติอาทินาปิ น โหติ. เตนาโวจุมฺหา “ปุพฺพสรสฺส ปรสรสฺมึ ฅิเต ทีฆาภาวาติ.
สมฺมา ธมฺมนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “สมฺม ธมฺมํ, มุนิ จเร, ขนฺติ ปรมนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา ทีฆํ กตฺวา รูปสิทธิ เวทิตพฺพา. สมฺมติ อการนฺโต นิปาโต. มุนีติ มุน= ญาเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “มุนาทีหิ จิ”อิติ อิปจฺจยนฺตสฺส อิการนฺตํ รูปํ. ขนฺตีติ ขมุ=สหเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ขมนนฺ”ติ อตฺเถ “อิตฺถิยมติยโว วา”ติ ติปจฺจยนฺตสฺส “คมขนหนาทีนํ ตุ๊ตพฺพาทีสุ น”อิติ มการสฺส นกาเร กเต อิการนฺตํ รูปํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๖] รสฺสํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ รสฺสํ ปปฺโปนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. สราคหณสฺส จ พฺยญฺชนา-กฺวจิคฺคหณานญฺจานุวตฺตนโต “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ รสฺสํ ปปฺโปนฺตี”ติ อตฺโถ.
โภวาทิ นาม โส โหตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “โภวาที นาม โส, ยถาภาวี คุเณน โส”ติ เฉทํ กตฺวา อาทิสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา รสฺสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. “รสฺสนฺ”ติ อนิยเมน วุตฺเตปิ ฐานาสนฺนวเสน อีการาทีนํ อิการาทโยว โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ. เอตฺถ จ “วาที, ภาวี”ติ อิมานิ วท=วิยตฺติยํ วาจายํ, หู,ภู=สตฺตายมิติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ลทฺธธาตุสญฺญาทีนํ “วทน-สีโล, ภวนสีโล”ติ อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จา”ติ ณีปจฺจยนฺตานํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน การิตมิว กตฺวา ณมฺหิ ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ กเต ปจฺฉิมสฺส “โอ อว สเร, เอ อยา”ติ อธิกิจฺจ “เต อาวายา การิเต”ติ อาวาเทเส กเต ยถาปฏิปาฏิยา รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๗] โลปญฺจ ตตฺรากาโร
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปนฺติ, เตสํ ลุตฺตฏฺฐาเน อการาคโม จ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. โลปนฺติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทํ, ตตฺราติ เอกํ ปทํ, อกาโรติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. สราคหณสฺส จ พฺยญฺชน-กฺวจิคฺคหณานญฺจานุวตฺตนโต “สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปนฺติ, เตสํ ลุตฺตฏฺฐาเน อการาคโม จ โหตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณํ ทุติยตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. การคฺคหณํ ปน ออิติ วุตฺเต สมานคติกตฺตา คยฺหมานํ อาการํ นิวตฺเตติ, “อกฺขเรหิ การมิ”ติ การปจฺจโย หิ เอกจตฺตาลีสกฺขเรสุ เอเกกโต ปโร โหติ “อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ เอเกกสฺส อกฺขรสญฺญาย วุตฺตตฺตา.
ส สีลวาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “โส สีลวา, โส ปญฺญวา, เอโส ธมฺโม, โส เว กาสาวมรหติ, โส มานกาโม, โส เว มุนี”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อาทิมฺหิ สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา โอการสฺส โลปํ กตฺวา ตสฺส ลุตฺตฏฺฐาเน อิมินาว อการาคมํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๘] ปรเทฺวภาโว ฐาเน
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรมฺหา ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส เทฺวภาโว โหติ ยุตฺตฏฺ-ฐาเน”ติ ญาปนตฺถํ. ปรเทฺวภาโวติ เอกํ ปทํ, ฐาเนติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สรคฺคหณสฺส จ พฺยญฺชนคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต พฺยญฺชนมฺหา ปรสรสฺส ทฺวิตฺตาภาวโต จ “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา ปรสทฺทํ ทิสฺวา สรา-สทฺทสฺส ปญฺจมฺยนฺตวเสน สมฺพนฺธิตพฺพโต จ พฺยญฺชนสทฺทสฺส ทฺวิตฺตาเปกฺขํ กตฺวา ฉฏฺฅฺยนฺตวเสน ปรสทฺเทน สมฺพนฺธิตพฺพโต จ “สรมฺหา ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส เทฺวภาโว โหติ ฐาเน”ติ อตฺโถ. ฐานสทฺโท เจตฺถ ยุตฺตตฺถวาจโก.
อิธปฺปมาโทติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อิธ ปมาโท, ป พชฺชํ, จาตุ ทสี, ปญฺจ ทสี, อภิ กนฺตตโร”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อาทิสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา เทฺวภาวํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๒๙] วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “วคฺเค โฆสาโฆสานํ อตฺตโน สรมฺหา ปุพฺพภูตานํ ปุพฺพสรมฺหา ปรภูตานํ เทฺวภาเว กรียมาเน น ตสฺสทิสา โหนฺติ, อถ โข วคฺเค ตติยปฐมา”ติ ญาปนตฺถํ. วคฺเคติ เอกํ ปทํ, โฆสาโฆสานนฺติ เอกํ ปทํ, ตติยปฐมาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ อิโต เทฺวภาวคฺคหณสฺส จ ฐาเนคหณสฺส จานุวตฺตนโต “วคฺเค โฆสาโฆสานํ วคฺเค ตติยปฐมา ยถาสงฺขฺยํ เทฺวภาวํ คจฺฉนฺติ ฐาเน”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ วคฺเคติ โฆสาโฆสานมวคฺคปฺปฏิกฺเขปนตฺถํ. โฆสาโฆสานนฺติ ตติยปฐมาติ วุตฺตานํ ฐานํ นิยเมติ. อิทํ หิ นาสมฺปตฺตํ วิทธาติ, อถ โข ปุพฺพสุตฺเตเนว สมฺปตฺตํ นิยเมติ. เอตฺถ จ ‘วคฺเค โฆสาโฆสานนฺ’ติ วตฺวา ‘วคฺเค ตติยปฐมา’ติ อวุตฺเตปิ วคฺเคเยว ตติยปฐมา โหนฺตีติ คเหตพฺพํ ปุพฺเพ วคฺเค สทฺทสฺเสวุภยาเปกฺขตฺตา, วคฺเค-สทฺโท หิ โฆสาโฆสานนฺติ วุตฺเต นิยเมติ ตติยปฐมาติ วุตฺเต จ, “วคฺคโฆสา-โฆสานนฺ”ติ ลหุกํ กตฺวา อวตฺวา “วคฺเค โฆสาโฆสานนฺ”ติ ครุกํ กตฺวา วจนํปิ หิ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วุตฺตสมาสากรณมุเขนีมสฺสายุตฺตตฺถตฺตา อสมตฺถตฺต-ทสฺสนตฺถํ. กสฺมา ปนีทํ อยุตฺตตฺถํ อสมตฺถํ โหตีติ. สาเปกฺขตฺตา. โย หิ อตฺตนา อเปกฺขิตพฺพเมว อนเปกฺขิตฺวา อญฺญํปิ อเปกฺขติ, โย จ อญฺญมญฺญา-นเปกฺโข, โส อยุตฺตตฺโถ อสมตฺโถ นาม “เทวทตฺตสฺส กณฺหา ทนฺตา, สุตํ เทวทตฺเตน พนฺโธ ยญฺญทตฺโต”ติอาทีนิ วิย เอวํ วคฺเคติ วจนสฺโสภยาเปกฺขตฺตา ทุติยวคฺเค คหเณน วินาปิ ตติยปฐมานํ นิยโม โหตีติ. เอตฺถ จ “อสุกสฺมึ วคฺเค โฆสาโฆสานํ อสุกสฺมึ วคฺเค ตติยปฐมา”ติ นิยมาภาเวปิ ฐานาสนฺนวเสน นิยโม เวทิตพฺโพ.
เอเสว จชฺฌานผโลติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เอเสว จ ฌาน-ผโล, ยตฺร ฅิตํ นปฺปสเหยฺย มจฺจุ, เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิ ฅิโต, จตฺตาริ ฐานานิ นโร ปมตฺโต”ติ เฉทํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาเว สทิเส สมฺปตฺเต อิมินา ยถานุรูเปน ตติยปฐมํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทา-หรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ สนฺธิกปฺเป
ตติโย ปริจฺเฉโท
-------------------------
จตุตฺถปริจฺเฉท
[๓๐] อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นิคฺคหิตํ โข พฺยญฺชเน ปเร อํอิติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อํอิติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทํ, นิคฺคหิตนฺติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “นิคฺคหิตํ โข พฺยญฺชเน ปเร อํอิติ โหตี”ติ อตฺโถ. พฺยญฺชนสทฺทสฺส จ นิคฺคหิตสทฺทสฺส จ วิคฺคโห เหฏฺฐา วุตฺโตว.
เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธูติ อิมานิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธู”ติ เฉทํ กตฺวา อิมินา นิคฺคหิตสฺส พฺยญฺชเน ปเร อํอาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“นนุ ปุพฺพรูปโต รูปนฺตราภาวา นิรตฺถกํ วิย ทิสฺสตี”ติ. “น นิรตฺถกํ ปโยชนนฺตรสมฺภวโต, อสติ หิ อิมสฺมึ พฺยญฺชเน ปเร กตฺถจิ นิคฺคหิตํ วคฺคนฺต-มาปชฺเชยฺย, กตฺถจิ “พฺยญฺชเน เจ”ติ โลปมาปชฺเชยฺย, กตฺถจิ “เอเห ญนฺ”ติ ญการมาปชฺเชยฺย. น กทาจิปิ เกจิ ปโยคา อิเมหิ วินิมุตฺตา นาม สิยุนฺติ ตํ นิวตฺเตตฺวา กตฺถจิ เอวํ วุตฺเตติอาทีนิเยว โหนฺตีติ ญาปนตฺถมิทํ วุตฺตนฺ”ติ.
“นนุ วาคฺคหเณเนว อิจฺฉิตพฺพปฺปโยคา สิชฺฌนฺตี”ติ. “น สิชฺฌนฺติ วาคฺ-คหเณเนกสฺส รูปทฺวยสมฺภวโต”ติ. “นนุ นิคฺคหิตสฺส อํอาเทเส กเตปิ อาเทสคตสฺส พินฺทุโนปิ วุตฺตวิธาเนน ภวิตพฺพนฺติ. น ภวิตพฺพํ. กสฺมา, ยทิ ปน อมาเทเส กเตปิ วุตฺตวิธานํ ภเวยฺย, อิทเมว อนชฺฌนียํ ภเวยฺย รูปนฺตราภาวา. อธีตญฺเจทํ. เตน ญายติ “น วุตฺตวิธานํ โหตี”ติ. อญฺญตฺถาปิ จ ทิสฺสติ “ปญฺจสุ ปญฺจนฺนํ ปญฺจหี”ติอาทีสุ ปญฺจสทฺทา วุตฺตนเยน สฺวาทิมฺหิ กเต “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ สฺวาทีสุ ปุพฺพสรสฺส ทีเฆ สมฺปตฺเต “สุนํหิสุ เจ”ติ อธิกิจฺจ “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ ปญฺจสทฺทสฺสนฺตสฺส อตฺเต กเต ปุน ตสฺสาปิ อการตฺตา “ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ สมฺปตฺเต สุตฺโตปเทสสฺส สามตฺถาว ทีฆมกตฺวา “ปญฺจสุ ปญฺจนฺนํ ปญฺจหี”ตฺยาทีสุ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ตสฺมา วุตฺตวิธานํ เนว โหตีตฺยวคนฺตพฺพนฺติ.
[๓๑] วคฺคนฺตํ วา วคฺเค
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “วคฺคภูเต พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตํ โข วคฺคนฺตํ วา ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. วคฺคนฺตนฺติ เอกํ ปทํ, วาติ เอกํ ปทํ, วคฺเคติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิต-พฺยญฺชนคฺคหณานํ อนุวตฺตนโต “วคฺคภูเต พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตํ วคฺคนฺตํ วิกปฺเปน ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. วคฺคสฺส อนฺโต วคฺคนฺโต. ตํ วคฺคนฺตํ. เก เต.
ญ ณ น มาติ. กิญฺจาปิ เต อนปฺปกา, เตสํ ปน วคฺคนฺตสภาวานติกฺกนฺตตฺตา อนิยเมตฺวา เอกสฺเสวุจฺจารณมุเขน อนว-เสเสตฺวา เต สพฺเพว วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพา. เอตฺถ จ อสุกสฺมึ วคฺเค อสุก-วคฺคนฺตมาปชฺชตีติ นิยมาภาวา สพฺพสฺมึ วคฺเค สพฺเพว วคฺคนฺตา กสฺมา น ปาปุณนฺตีติ. ปฐมวคฺคสทฺโทปาตตฺตา. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ ตสฺมึ ตสฺมึ วคฺเค ตสฺส ตสฺส วคฺคสฺสนฺตมาปชฺชตีติ อตฺถาวโพโธ โหตีติ.
“กสฺมา ปน โส อธิโก โหตี”ติ. “วคฺคนฺตํ วา”ติ หิ วุตฺเตเยว วคฺเค นิคฺคหิตมนฺตํ ปปฺโปตีติ จ วคฺคสฺส อนฺโตติ จ อตฺโถ ภเวญฺย อนฺตสทฺทสฺส สาเปกฺขตฺตา, ตสฺมา. ยถา ปน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ เอตฺถ “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมกฺขรา เทฺวภาวํ คจฺฉนฺตี”ติ วุตฺเตปิ “วคฺคสฺส ตติยปฐมา”ติ ญายติ ตติยปฐมสทฺทานํ สาเปกฺขตฺตา อญฺญสฺส จ อเปกฺขิตพฺพสฺ-สาภาวา, เอวมิหาปีติ. “ยทิ เอวํ, ยถา ปน ตตฺถ อสุกสฺมึ วคฺเค โฆสาโฆสานํ อสุกสฺเสว วคฺคสฺส ตติยปฐมกฺขราติ นิยมาภาเวปิ ยสฺมึ วคฺเค โฆสาโฆสานํ เทฺวภาโว โหติ, ตสฺมึเยว วคฺเค ตติยปฐมกฺขรา โหนฺติ, เอวมิหาปีติ อลํ วคฺคคฺคหเณนา”ติ. ตนฺน, ตตฺถ ปน ฐานาสนฺนวเสน เอวํ โหติ, อิห ปน สพฺเพสํปิ นิคฺคหิตสฺสาปชฺชนโต เอวํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
“นนุ ‘วคฺคนฺตํ วา’ติ วุตฺเตปิ ‘วคฺเค’ติ ยํ วุตฺตํ, ตเมว อนฺตสทฺโท อเปกฺขตีติ สิทฺโธวายมตฺโถติ. “ตนฺน, วคฺเคสทฺทสฺส ปน วคฺคปริยาปนฺนกฺขร-วาจกตฺตา กกาเร ปเร ขกาโร, ตสฺมึปิ คกาโรติ อิมินา นเยน ภวิตพฺพนฺติ. “ตํ นิวตฺเตตฺวา วคฺคนฺตคฺคหณตฺถํ ปฐมวคฺคคฺคหณํ กตนฺติ. ยทิ ปน ตทตฺถํ สิยา, กถํ ปุพฺเพ วุตฺตาการสาธโก สิยา นาธิกตฺตาติ. อนธิกํ โหตุ, ตํ ปน ญาปกาย สิชฺฌติ. ตถา หิ พฺยาขฺยานโต วิเสสปฺปฏิปตฺติ, น หิ สนฺเทหาการลกฺขณํ. อิมาเนตฺถ ญาปกานิ “ยํ กโรติ ตํ กมฺมํ, ตุยฺหํมยฺหญฺจ, หนตฺยาทีนํ ณุโก, โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, ตโต นมํ ปติมฺหา ลุตฺเต จ สมาเส”อิจฺเจวมาทีนิ.
ตนฺนิจฺจุตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ตํ นิจฺจุตํ, ธมฺมํ จเร สุจริตํ, จิรํ ปวาสึ ปุริสํ, สนฺตํ ตสฺส มนํ โหติ, ตํ การุณิกํ, เอวํ โข”ติ เฉทํ กตฺวา อาทิสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณสฺส ปน ปุ๊สทฺทูปปทสส คม,สปฺป=คติมฺหิ-อิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุ๊ วุจฺจติ นิรโย, ตตฺถ คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ อนฺตโลปํ กตฺวา ปุ๊สทฺทนฺตสฺส คพฺยญฺชนสฺมึ “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “พฺยญฺชเน เจ”ติ นิคฺคหิตสฺส โลปํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ คการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิมฺหิ ลุตฺเต “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ปุคฺคสทฺทา กมฺมวจนิจฺฉายํ อํมฺหิ กเต “มทา สเร, ยวมท-นตรลา จาคมา, กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน”ติ อธิกิจฺจ “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ สเร ปเร นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา อิธ วาคฺคหเณน ตสฺส ลการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“นนุ วินาปิ วาสทฺเทน อธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธ ‘สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี’ติ กตฺวา อีทิสตฺถาวคโม โหติ, อิธ ปน วิกปฺปนตฺถํเยวาธีตนฺ”ติ. สจฺจํ, วุจฺจเต, อิมสฺมึ ปน กปฺเป วาคฺคหณทฺวยมตฺถิ, อิธ จ “ปโร วา สโร”ติ เอตฺถ จ “อุภยตฺถ ปน วาคฺคหณมกตฺวา อิมสฺมึ ‘ปโร วา สโร’ติ อิมสฺสา-นนฺตเรเยว วุตฺเต อิธ อสติปิ วาคฺคหเณ วิกปฺปนตฺโถ สิชฺฌติ, เอวํ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ ญาปกาย โหตีติ นิคฺคหิตสฺส อวคฺคสฺมึปิ ปเร อวคฺคนฺตํปิ โหตี”ติ. เตน วุตฺตํ “วาคฺคหเณน นิคฺคหิตํ โข ลการาเทโส โหตี”ติ. ตตฺถ จ ลการาเทโสติ อิทํ ลกาโร อาเทโส ยสฺส โส ลการาเทโสติ พหุพฺพีหิวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อญฺญถา อตฺถสฺเสวาคมฺมกตฺตาติ.
“นนุ จ ‘เอเห ญนฺ’ติอาทีนํ นิจฺจภาววิวชฺชนตฺถมฺปิ วาคฺคหณํ กาตพฺพ-เมวาติ. “ตนฺน, ‘ปโร วา สโร’ติอาทีนํ ‘อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ’ติ อิมสฺสา-นนฺตรวจเน โทสาภาวา”ติ. “นเนฺววํ สนฺเตปิ โลปคฺคหณสฺสาภาวา อิเมสํ นิรตฺถกภาโว อาปชฺชตี”ติ. “นาปชฺชติ ‘อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, ปโร วา สโร’ติ อิเมสมนฺตเร ‘กฺวจิ โลปนฺ’ตีมสฺสาวจเน โทสาภาวา”ติ.
“นเนฺววํ สนฺเตปิ ‘กฺวจิ โลปนฺ’ตีมสฺส ‘พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตี’ติ อตฺโถ สิยา”ติ. สจฺจํ สิยา. “นนุ ‘พฺยญฺชเน เจ’ติ อิทเมว วุตฺตนฺ”ติ. “สจฺจํ วุตฺตํ, ตํ ปน ปโยชนาภาวา อวตฺวา อิมสฺสานนฺตรํ ‘สเร เจ’ติ วตฺตพฺพํ, เอวํ ‘อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, กฺวจิ โลปํ, สเร จ, ปโร วา สโร, พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค, วคฺคนฺตํ วา วคฺเค’ติ อิมินานุกฺกเมน ‘นิคฺคหิตญฺเจ’ติ อิทมฺปิ กปฺปปริยนฺตํ กตฺวา สกฺกา วตฺตุ๊. ยถา ยถา วา ปน วุจฺจมาเน อธิปฺเปตตฺถานูนญฺจ โหติ คนฺถลหุตา จ, ตถา ตถาว วตฺตพฺพนฺติ. เอวํ อธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธปิ ยโต อิธ วาคฺคหณํ กตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต อาห วาคฺคหเณน นิคฺคหิตนฺติอาทิ. เอวํ อิมินา ตาว วาคฺคหณสฺส ปุนคฺคหเณ ปโยชนํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตสฺเสว วิกปฺปตฺถวาจกตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต วาติ กสฺมา ‘น ตํ กมฺมํ กตํ สาธู’ตฺยาห. ตสฺส ปน ‘น ตํ กมฺมนฺ’ติ เฉทํ กตฺวา วาคฺคหเณน วคฺคนฺตมกตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วุตฺตวิธึ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๓๒] เอเห ญํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เอการ-หกาเร ปเร นิคฺคหิตํ โข วิกปฺเปน ญการํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. เอเหติ เอกํ ปทํ, ญนฺติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิตคฺคหณสฺส วาคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “เอการ-หกาเร ปเร นิคฺคหิตํ วิกปฺเปน ญการํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. เอ จ โห จ เอหํ. ตสฺมึ เอเห. ทฺวนฺท-วิสโย วิคฺคโห. เอตฺถ ปน ทฺวนฺทสมาเส กเต “โส นปุ๊สกลิงฺโค, ทิคุสฺเส-กตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ตถา ทฺวนฺเท ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิส-ภาคตฺถาทีนญฺเจ”ติ เอกตฺตญฺจ นปุ๊สกลิงฺคตฺตญฺจ กาตพฺพํ. “ญเมเห”ติ วตฺตพฺเพ อวตฺวา “เอเห ญนฺ”ติ วจนํ “โญ จ โม จ ญมา”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหี”ติ ตสฺส นิอาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ ตสฺเสการํ กตฺวา วุตฺตนฺติ มนฺตฺวา ‘นิคฺคหิตํ โข หกาเร ปเร ญการ-มการํ ปปฺโปตี’ติ อตฺถํ คณฺเหยฺยุนฺติ ตํนิวตฺตนตฺถํ.
ปจฺจตฺตญฺเญวาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปจฺจตฺตํ เอว, ตํ เอว, เอวํ หิ โว, ตํ หิ ตสฺสา”ติ เฉทํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา เอการ-หกาเร ปเร นิคฺคหิตสฺส ญการํ กตฺวา ตสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวญฺจ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
เอวเมตํตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เอวํ เอตํ, เอวํ โหตี”ติ เฉทํ กตฺวา สติปิ ปรสฺมึ เอการ-หกาเร วาคฺคหเณน อิมินา นิคฺคหิตสฺส ญการมกตฺวา ปุพฺพรูเป นิคฺคหิตสฺส “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ อธิกิจฺจ “มทา สเร”ติ มการํ กตฺวา อิตรสฺมึปิ นิคฺคหิตสฺส “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วุตฺตวิธานํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๓๓] ส เย จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ยกาเร ปเร นิคฺคหิตํ เตน สห วิกปฺเปน ญการํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. สอิติ เอกํ ปทํ, เยติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิตคฺคหณสฺส วาคฺคหณสฺส ญการคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “ยกาเร ปเร นิคฺคหิตํ สห ยกาเรน วิกปฺเปน ญการํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. อนนฺตเรน สเหเวตํ เอกโยคากรณํ อิมินา สนิมิตฺตสฺสาธิปฺเปตตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํ. อิธ ปน สหสทฺทสฺส “โสทกนฺ”ติอาทีสุ วิย “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จา”ติ วา “ปจฺจยา-ทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา สาเทสํ กตฺวา “สห เย จา”ติ วตฺตพฺเพ “ส เย จา”ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อาห จ “สห ยกาเรนา”ติ.
สญฺโญโค, สญฺญุตฺตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “สํ โยโค, สํ ยุตฺตนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, วคฺคนฺตํ วา วคฺเค, เอเห ญนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ส เย จา”ติ สห ยกาเรน นิคฺคหิตสฺส ญการํ กตฺวา “ปรเทฺว-ภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุ-ทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. จคฺคหณํ ญการคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ.
“นนฺวนนฺตเร วุตฺตตฺตา วตฺตเต”ติ. วตฺตเต. เอวํ สนฺเตปิ “กิมุตฺตรตฺราปิ วตฺตเต’ติ สนฺเทโห ชาเยยฺย, ตสฺมา ตํนิวตฺตนตฺถํ. จานุกฑฺฒิตฃฺหิ อุตฺตรตฺร นานุวตฺตตี”ติ. “นนุ การิยํ ทิสฺวา การิยํ นิวตฺตเต, ตถา นิมิตฺตการิโน ทิสฺวา นิมิตฺตการิโน”ติ. “สจฺจํ, เอวํ สนฺเตปิ ยถา ‘อวํมฺหิ จา’ติ เอตฺถ อวาเทสสงฺขาเต การิเย วิชฺชมาเนปิ เหฏฺฐา ‘คาว เส’ติ เอตฺถ วุตฺตาวาเทสญฺจ วตฺตเต, เอวมิหาปีติ สนฺเทโห ชาเยยฺยาติ ตํนิวตฺตนตฺถํ. “นนุ ตตฺถ จคฺคหเณนานุวตฺตตี”ติ. “น ตทตฺถํ ตตฺถ จคฺคหณํ, อถ โข อญฺเญสุปิ วิภตฺตีสุ อวาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อาห จ “จคฺคหเณน สาทิเสเสสุ ปุพฺพุตฺตรวจเนสุ อวาเทโส โหตี”ติ.
[๓๔] มทา สเร
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นิคฺคหิตสฺส โข สเร ปเร มการ-ทการาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. มทาติ เอกํ ปทํ, สเรติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. โม จ โท จ มทาติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา ปฐมาพหุวจเนน มทาติ นิทฺทิฏฺฐตฺตา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ อิโต วตฺตมานํ นิคฺคหิตคฺคหณํ ฉฏฺฅฺยนฺตวเสน วตฺตเต “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา, วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. เตน “นิคฺคหิตสฺส สเร ปเร มการ-ทการาเทสา โหนฺติ วา”ติ อตฺโถ.
ตมหํ, เอตทโวจาติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ตํ อหํ, เอตํ อโวจา”ติ เฉทํ กตฺวา อาทิสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา นิคฺคหิตสฺส มการ-ทการาเทสํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“นเนฺวตฺถ วาคฺคหณผลํ น วตฺตพฺพํ อวุตฺเตปิ สิชฺฌนโต. ตถา หิ ‘กฺวจิ โลปนฺ’ติ สเร ปเร นิคฺคหิตสฺส โลปํ วุตฺตํ. เตน ญายติ น สพฺพตฺถ สเร ปเร นิคฺคหิตสฺส มการทการาเทสา โหนฺติ. อถ โข โลปมฺปิ โหตีติ, เอวมิหาสติปิ วาคฺคหเณ อิมสฺสานิจฺจตา ปากฏาเว”ติ.
“นเนฺววํ สนฺเต ‘สรา สเร โลปนฺ’ติอาทีนิ วตฺวา ‘สเร กฺวจี’ติ วุตฺตตฺตา อสติปิ ตตฺถ กฺวจิคฺคหเณ ตสฺสานิยตตา ปากฏาเวติ นิรตฺถกํว ตตฺถ กฺวจิคฺ-คหณนฺติ. น นิรตฺถกํ อุตฺตรตฺถตฺตาติ. “ยทิ เอวํ กสฺมา ตตฺเถว น กตนฺ”ติ. อิธาปิ กิญฺจิมตฺตตฺถสมฺภวโต. อสติ หิ ตตฺถ กฺวจิคฺคหเณ ‘สเร เจ”ติ สุตฺตํ ภเวยฺย. อยํ ปนตฺโถ ภเวยฺย “สเร จ สรา ปกติกา โหนฺตี”ติ. เอวญฺจ สติ สเร ปเร สพฺพสรานํ ปกติภาวาภาเวปิ ยถา ปน สพฺเพสํ วจนานํ ขทิร-ภาวาภาเวปิ ตทุสฺสนฺนตฺตา “อานครา ขทิรวนํ”ตฺยาทีนิ วุตฺตานิ. ตเถวิทํปิ เยภุยฺยวเสน นิยเมตฺวา วุตฺตนฺติ จินฺตา ภเวยฺย. น จ เต พหุกา, เย สเร ปเร ปกติกา โหนฺติ. อถ โข อิตราว. ตสฺมา ตทาการวิญฺญาปนตฺถมิห กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ โหตุ, “สรา ปกตี พฺยญฺชเน”ติ พฺยญฺชเน ปเร ปุพฺพสรานํ ปกติภาวํ กตฺวา “ทีฆนฺ”ติอาทีนมฺปิ วุตฺตตฺตา อสติ กฺวจิคฺคหเณ เตสํ ปนา-นิจฺจตา ปากฏาเวติ นิรตฺถกํว ตตฺถ ตทตฺถมฺปิ กวจิคฺคหณนฺติ. น นิรตฺถกํ. กสฺมา, ปโยชนนฺตรสมฺภวโต. อสติปิ หิ กฺวจิคฺคหเณ ยถา “สรา ปกติ พฺยญฺชเน”ติ ปกติภาวํ กตฏฺฐาเนน รูปทฺวยมตฺถิ, ตถา “ทีฆนฺ”ติอาทินา ทีฆาทิ-กตฏฺฐาเนน รูปทฺวเยน ภวิตพฺพนฺติ.
ส มุนิ, โส มุนีติเอวมาทีนิ รูปทฺวยานิ น ภวิตพฺพานิ. ตสฺมา ตํนิวตฺตนตฺถํ กฺวจิคฺคหณํ กตนฺติ. “ยทิ เอวํ กิมตฺถเมว วาคฺคหณํ น กตนฺ”ติ. กฺวจิสทฺทสฺส วาตฺถสฺสาปิ ทีปนโต. ตสฺมาว “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ เอตฺถ อํคหณํ กตํ, ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวา”ติ. เตนาโวจุมฺหา ‘นเนฺวตฺถ วาคฺคหณผลนฺติอาทีนี”ติ. วุจฺจเต. “กฺวจิ โลปนฺ”ติ สเร ปเร นิคฺคหิตสฺส น โลโป โหติ “อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ อชินิ มํ อหาสิ เม”ติอาทีสุ, ตตฺถีมินา สพฺพทา วาคฺคหณสฺสาภาวา มทาเทสา สิยุนฺติ สงฺกา สิยาติ ตํนิวตฺตนตฺถนฺติ.
[๓๕] ยวมทนตรลา จาคมา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สเร ปเร ยการาทโย อาคมา โหนฺติ วา”ติ ญาปนตฺถํ. ยวมทนตรลาติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทํ, อาคมาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิมิตฺตาภาวา สเรคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สเร ปเร ยการาทโย อาคมา โหนฺติ วา”ติ อตฺโถ. โย จ โว จ โม จ โท จ โน จ โต จ โร จ โล จาติ วิคฺคหํ กตฺวา “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จมฺหิ ลุตฺเต “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาเว กเต วุตฺตนเยน สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ ตสฺสาการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา ยวมทนตรลาติ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อาคจฺฉนฺตีติ อาคมา. จคฺคหเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.
นยิมสฺสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “น อิมสฺส, ยถา อิทํ, มิคี ภนฺตา อุทิกฺขติ, ลหุ เอสฺสติ, ครุ เอสฺสติ, ภโทฺร กสา อิว, สมฺมา อญฺญา, มนสา อญฺญา, อตฺต อตฺถํ, จิรํ อายติ, อิโต อายติ, ยสฺมา อิห, ตสฺมา อิห, อชฺช อคฺเค, สพฺภิ เอว, อารคฺเค อิว, สาสโป อิว, ฉ อภิญฺญา, ฉ อายตนนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค, มทา สเร”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ยการาทโย อาคมวเสน อาเนตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา ยถานุรูปวเสน ยํ กาตพฺพํ, ตญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
เอวํ มหิทฺธิยา เอสาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เอวํ มหิทฺธิยา เอสา, อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม, อเชยฺโย อนุคามิโย”ติ เฉทํ กตฺวา สติปิ ปรสฺมึ สเร วาคฺคหเณนาคมํ อกตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. นิปาตานํ ปน อเนกตฺถตฺตา จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา จคฺคหณปฺปโยชนํ ทสฺเสนฺโต “มการสฺส ปกาโร โหตี”ติอาทิมาห. ตตฺถ “จิรํ ปวาสึ ปุริสํ, สกตฺถปฺ-ปสุโต สิยา, สุคโท”ติ เฉทํ กตฺวา ปุพฺพรูเป นิคฺคหิตสฺส “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ มการํ กตฺวา มการสฺส จคฺคหเณน ปการํ กตฺวา, อิตเรสุ ปน กการ-ทการานํ ทการ-ตการาเทเส กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เตเนว จคฺคหเณน “อติปฺปโค โข ตาวา”ติอาทีสุ คการาคโม จ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ ยสฺมึ ยสฺมึ อาคมวเสน อานีเต ยํ ยํ รูปํ สิชฺฌติ, ตตฺถ ตตฺถ ตนฺตํ อาเนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. สุคโตติ อิทํ อิมินาปิ สิชฺฌตีติ ทีปนตฺถมิห วุตฺตนฺติ.
[๓๖] กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. กฺวจีติ เอกํ ปทํ, โอติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต อาคมคฺคหณมิหานุวตฺตนโต “พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาคโม โหตี”ติ อตฺโถ. สติปิ วาคฺคหเณ อตฺถวิเสสสฺสุปลพฺภนโต กฺวจิคฺคหณํ กตํ. ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
อติปฺปโค โข ตาวาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อติปฺป โข ตาว, ปร สหสฺสนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา โอการาคมํ กตฺวา ปุพฺพรูเป อนนฺตรสุตฺเต จคฺคหเณน คการาคมํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“นนฺวนนฺตรสุตฺเต จคฺคหเณน คการาคมํ วิย โอการาคมมฺปิ กตฺวา สาเธตุ๊ สกฺกา. กสฺมา ปุนิทํ สุตฺตมธีตนฺติ. ปโยชนนฺตรสมฺภวโต. ตถา หิ ตตฺถ สโรว นิมิตฺตํ. อิธ ปน พฺยญฺชนเมว. ตํ วาตฺถวเสน วิหิตํ. เตน “ยถยิทํ, ยถา อิทนฺ”ติ รูปทฺวยํปิ โหติ. อิทํ ปน กฺวจตฺถวเสน วิหิตํ. เตน ยตฺถ โหติ, ตตฺถ นิยตํ. กตฺถจิ ปน สพฺพทาปิ น โหติ. อปิ จ ตตฺถ ยวาทีนํ พฺยญฺชนตฺตา จคฺคหเณนาปิ พฺยญฺชนาคมา พฺยญฺชนาเทสา จ โหนฺตีติ สกฺกา มนฺตุ๊. ยถา ปน มคฺฆเสน ปุริเสน อุปนีตํ ภตฺตํ อจิรสฺเสว ปริภุฃฺชิตฺวา ปุน อญฺญํปิ โหตูติ วุตฺเต กิญฺจาปิ อญฺญสทฺโท สามญฺญวเสน ปวตฺโต, ตถาปิ ตงฺขณานุรูปวเสน ภตฺตนฺติ วิญฺญายติ, เอวํ สมฺปทมิทํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๗] นิคฺคหิตญฺจ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรสฺมึ พฺยญฺชเน ปเรปิ วา กฺวจิ นิคฺคหิตาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. นิคฺคหิตนฺติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สราคม-กฺวจิ-พฺยญฺชนคฺคหณานมนุวตฺตนโต “สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร กฺวจิ นิคฺคหิตาคโม โหตี”ติ อตฺโถ. “พฺยญฺชเน’ติ วตฺตมาเนปิ ‘สเร’ติ กสฺมา วตฺตเต”ติ. อธิกตตฺตา. “กฺวจิ โลปนฺ’ติ เอตฺถาปิ หิ สเรคหณํ วตฺตเต”ติ. “เอวํ โหตุ, สเรคหเณ วตฺตมาเนปิ พฺยญฺชนคฺคหณํ กสฺมา วตฺตเต”ติ. นิคฺคหิตสฺส พฺยญฺชนตฺตา พฺยญฺชนาคมานนฺตรํว กตฺวา วตฺตพฺเพปิ เอวมกตฺวา “กฺวจิ โอ พฺยญฺชเนตีมสฺสานนฺตรมุจฺจารณํ พฺยญฺชนคฺคหณานุวตฺตนตฺถํ, ตสฺมาติ.
“นนุ กฺวจิคฺคหณานุวตฺตนตฺถนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “น สกฺกา, ยทิ ปน ตทตฺถํ สิยา, มิสฺสกมกตฺวา พฺยญฺชนาคมานนฺตรํว กตฺวา กฺวจิ ‘นิคฺคหิต-ญฺเจ’ติ วตฺวา ‘โอ พฺยญฺชเน’ติ ปจฺฉา วตฺตุ๊ สกฺกา, เอวํ สนฺเตปิ อิเหวีมสฺ-สุจฺจารณํ พฺยญฺชนคฺคหณานุวตฺตนตฺถนฺติ คเหตพฺพนฺ”ติ.
“นนุ สเรคหณสฺส อธิการตฺเต สติปิ ‘กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน’ติ อิมสฺส วิย อิธาปิ สเรคหณํ น วตฺตเตติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “น สกฺกา, สเร ปเร โอการาคมาภาวา อิห สเรคหณํ มณฺฑูกคติกวเสน ‘กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน’ติ อิทํ อติกฺกมิตฺวา วตฺตเตติ สกฺกา มนฺตุ๊. นิคฺคหิตาคมสฺส ปน สเร ปเรปิ ทิสฺสนโต อิทํปิ มณฺฑูกคติกวเสนาติกฺกมิตฺวา วตฺตเตติ น สกฺกา มนฺตุนฺติ. ตสฺมา สเรคหณํ พฺยญฺชนคฺคหณญฺจ วตฺตเตติ คเหตพฺพนฺติ.
จกฺขุ๊ อุทปาทีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “จกฺขุ อุทปาทิ, อว สิโร, ยาว จิธ, ปุริม ชาติ, อณุ ถูลานิ, มโนปุพฺพ คมา ธมฺมา”ติ เฉทํ กตฺวา “มทา สเร, ยวมทนตรลา จาคมา, กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน”ตฺยธิกิจฺจ ปุพฺพ-รูปสฺมึ สเร ปเร เสเสสุ พฺยญฺชเนสุ ปเรสุ อิมินา นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เอตฺถ หิ จกฺขุสทฺทา สิวจเน กเต “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต “จกฺขุ อุทปาที”ติ ภวิตพฺพํ.
อวํสิโรตีทํ ปน “อวนตํ สิโร ยสฺส โส อวนตสิโรติ วตฺตพฺเพ “กฺวจา-ทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ เจ”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ นการ-ตการสฺมึ ลุตฺเต อวสิโรติ ภวิตพฺพํ. ยาวญฺจิธาตีทํ ปน นิปาตสฺส “ยาวา”ติ ปฅิตตฺตา ยาว จิธาติ ภวิตพฺพํ.
ปุริมํชาตีตีทํ ปน “ปุเร ชาตนฺ”ติ อตฺเถ “ชาตาทีนมิมิยา จา”ติ ปุรสทฺทา อิมปจฺจเย กเต “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาเว กเต ตโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจเย กเต ปุน วุตฺตนเยน สรโลปปฺ-ปกติภาเว กเต “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลปํ กตฺวา “ปุริมา ชาตี”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ ทฺวิปเท “ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ กมฺมธารยสมาสํ กตฺวา “อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ”ติ อธิกิจฺจ “กมฺมธารยสญฺเญ จา”ติ ปุริมาสทฺทํ ปุลฺลิงฺคมิว กตฺวา อาปจฺจยา-ภาเว กเต ปุริมชาตีติ ภวิตพฺพํ.
อณุถูลานีตีทํ ปน “อณุ๊ จ ถูลญฺจา”ติ ทฺวนฺทสมาเส กเต “วุตฺตตฺถาน-มปฺปโยโค”ติ จมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต นามมิว กตฺวา ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหี”ติ อธิกิจฺจ “อโต นิจฺจนฺ”ติ ตสฺส นิอาเทเส กเต “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต อณุถูลานีติ ภวิตพฺพํ. ปุพฺพงฺคมาตีทํ ปน ปุพฺพสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ปุพฺพํ คจฺฉติ ปวตฺตตี”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต เณ”ติ ณปจฺจเย กเต ฆฏาทิปกฺเขเปน วุทฺธิมฺหิ อกเต อปจฺจเย วา รูปนฺติ ปุพฺพคมาติ ภวิตพฺพํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
นิปาตานํปนอเนกตฺถตฺตาจสทฺทสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต จคฺคหเณน วิสทฺทสฺส ปกาโร โหตีติอาทิมาห.
ตตฺถจปจฺเจสฺสตีตีทํ ปน วิจ=วิเวจเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺ-ปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ภวิสฺสนฺตี สฺสติ-สฺสนฺติ-สฺสสิ-สฺสถ-สฺสามิ-สฺสาม-สฺสเต-สฺสนฺเต-สฺสเส-สฺสเวฺห-สฺสํ-สฺสาเมฺหติ สฺสตฺยาทีนํ ภวิสฺสนฺตีสญฺญํ กตฺวา “อนาคเต ภวิสฺสนฺตี”ติ ภวิสฺสนฺตีปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติจฺฉานุ ฯเปฯ กตฺวา ปุพฺเพสํ ฉนฺนํ “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “เทฺวเทฺว ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา”ติอาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา ตโต “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสฺส ติปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ “หิยฺยตฺตนีสตฺตมีปญฺจมีวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา เตหิ อญฺเญ น สพฺพธาตุกาติ อสพฺพธาตุกา โหนฺตีติ อสพฺพ-ธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ธาตุมฺหา อิการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อิการสฺเสการํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ จการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “นเย ปรํ ยุตฺเต”ติ วุตฺตวิธิมฺหิ กเต วิเจสฺสตีติ รูเป นิปฺผนฺเน อิธ จคฺคหเณน วิการสฺส ปกาเร กเต รูปํ. อิตรํ กฺวจิคฺคหณผลํ.
[๓๘] กฺวจิ โลปํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สเร ปเร นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. กฺวจีติ เอกํ ปทํ, โลปนฺติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “มทา สเร”ติ อิโต สเรคหณสฺส จ อนนฺตรสุตฺตโต นิคฺคหิตคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สเร ปเร นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ.
ตาสาหํ, วิทูนคฺคมิติ อิมานิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ตาสํ อหํ, วิทูนํ อคฺคนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “มทา สเร, นิคฺคหิตญฺเจ”ตฺยาธิกิจฺจ อิมินา นิคฺคหิตโลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณานิ ปน “อหํ เอว, เอตํ อตฺถนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา อิมินา โลเป สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา อาทิสุตฺตมธิกิจฺจ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ จ “มทา สเร”ติ มการ-ทการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“นนุ ‘นิคฺคหิตญฺเจ’ตีมสฺส วิย สรคฺคหเณ พฺยญฺชนคฺคหเณ จ วตฺตมาเน สเร วา พฺยญฺชเน วา นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตีติ อตฺถสฺส สมฺภวโต อสติปิ “พฺยญฺชเน เจ”ติ สุตฺเต อเนเนว สิชฺฌตีติ. สิชฺฌติ. เอวํ สนฺเตปิ “กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน”ติ อิโต พฺยญฺชนคฺคหเณ วตฺตมาเน โอการคฺคหณมปิ การิโน อภาวา วตฺตเตติ สนฺเทโห ชาเยยฺย, ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ตโต พฺยญฺชนคฺ-คหณมนิจฺฉิตํ. สติปิ กฺวจิคฺคหเณ ปุน กฺวจิคฺคหณกรณมฺปิ ตทตฺถเมวาติ.
“นนฺวนนฺตเร วุตฺตํ นิคฺคหิตคฺคหณเมว คเหตพฺพนฺ”ติ. น นิยมาภาวา อนฺตริกานมฺปิ การิยการีนํ คหณสมฺภวา จ. ตถา หิ “สิมฺหิ วา”ติ นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา ปุน “อคฺคิสฺสินี”ติ อคฺคิสฺสนฺตสฺส อินึ กตฺวา “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ อนนฺตเร วุตฺตํ อินึ ถเปตฺวา อนฺตริกมฺปิ อตฺตํ วิหิตํ. ตถา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ วตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ, สพฺพนามานํ นํมฺหิ จ, อโต เนน, โส, โส วา”ติ จ ปุน “ทีโฆเรหี”ติ อนนฺตเร วุตฺตนาวจนาทีนิ ถเปตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ อิโต สฺมาวจนมาเนตฺวา ตสฺส โสอาเทโส วุตฺโต. เอวมนฺตริกานมฺปิ การิยการีนํ คหณสมฺภวา ยํ วุตฺตํ โอการคฺคหณมปิ การิโน อภาวา วตฺตเตติ สนฺเทโห ชาเยยฺย. ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ. ตโต พฺยญฺชนคฺ-คหณมนิจฺฉิตนฺติ, ตํ สุวุตฺตนฺติ.
“นนุ สเร ปเร โอกาโร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตี’ติ อตฺเถ ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ อิมินาว สิชฺฌนโต นิรตฺถกํ วิย ทิสฺสตี”ติ. “น นิรตฺถกํ, โอการสฺส โอกาเร ปเรเยว เตน โลโป ภเวยฺย. อิตเรสุ ปน ปรภูเตสุ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรานํเยว โลโป ภเวยฺย. ตสฺมา ตนฺนิวตฺเตตฺวา สพฺพสเรสุปิ ปรภูเตสุ โอการโลปตฺถนฺติ มนฺตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตาติ.
“นนุ ‘วา ปโร อสรูปา’ติ วุตฺตตฺตาว ปรสรานํ โลโป โหติเยวา”ติ. “น ตพฺพิสยภูตานํ โอการโต อญฺเญสมฺปิ อสรูปสรานํ สมฺภวา”ติ. “นนุ ‘วา ปโร อสรูปา’ติ อิทํ ยตฺถ วาคฺคหเณน น ปวิฏฺฐํ, ตตฺถ ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ โลปสฺส สิชฺฌนโต อิมินา จ น สพฺพตฺถาธิปฺเปตตฺตา นิรตฺถกมิมสฺส วจนนฺติ. น นิรตฺถกํ. วาคฺคหเณเนกสฺส รูปทฺวยุปฺปชฺชนโต ตนฺนิวตฺตนตฺถนฺติ มนฺตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตาติ.
“นเนฺววํ สนฺเตปิ โอการสฺส สเร ปเร ‘วโมทุทนฺตานนฺ’ติ วการาเทสสฺส วุตฺตตฺตา นิรตฺถกนฺ”ติ. “น นิรตฺถกํ ตสฺสานิจฺจตฺตา จ อนฺตภูตสฺเสว เตน วิหิตตฺตา จา”ติ. “นนุ ‘โอ อว สเร’ติ ตสฺส สเร ปเร อวาเทสสฺส วุตฺตตฺตา นิรตฺถกนฺ”ติ. “ตมฺปิ น, เตน ธาตฺวาธิกาเร วิหิตตฺตา, อปิ จ พฺยญฺชนคฺ-คหณสฺสาปีหานุวตฺตนโต โอการสฺส พฺยญฺชเน ปเร โลปตฺถนฺติปิ มนฺตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตา เนว นิรตฺถกํ, ตสฺมา โอคหณาปคมกรณตฺถํ ตโต พฺยญฺชนคฺ-คหณมนิจฺฉิตนฺติ.
“นนุ ‘มทา สเร’ติ อิโต สเรคหเณ วตฺตมาเน การิโน อภาวา มทา-คหณมฺปิ วตฺตเตติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. น สกฺกา, ยทิ ปน สเร ปเร ม-ทา โลปํ ปปฺโปนฺตีติ ญาปนตฺถํ สิยา. ‘มทา สเร’ตีมสฺส อนนฺตรํ วตฺตพฺพํ สิยา. น ปน ตตฺถ วุตฺตํ. เตน ญายติ “น ม-ทานํ โลปตฺถมิทนฺ”ติ.
“นนฺวิมสฺสาปิ ‘กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน’ตีมสฺสานนฺตรมวตฺวา ‘นิคฺคหิตญฺเจ-ตีมสฺสานนฺตรํ วจนํ นิคฺคหิตโลปตฺถนฺ’ติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “น สกฺกา อาคม-วิธานสฺส มิสฺสกภาววิวชฺชนตฺถเมวํ วุตฺตนฺติ มนฺตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตา. เอวํ สติปิ กฺวจิคฺคหเณ จ พฺยญฺชนคฺคหเณ จ เต อนเปกฺขิตฺวา อิห กฺวจิคฺคหณกรณํ อุปริ ‘พฺยญฺชเน เจ’ติ สุตฺตวจนญฺจ โอคหณปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
[๓๙] พฺยญฺชเน จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. กฺวจิ-โลป-นิคฺคหิตคฺคหณานมนุวตฺตนโต “นิคฺคหิตํ พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณมุตฺตรตฺร กฺวจิคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ.
“นนุ วาคฺคหเณเนว นิวตฺตเต”ติ. “น, ‘ปโร วา สโร’ติ เอตฺถ ปน นิวตฺตเต. ‘พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค’ติ เอตฺถ ปน วาคฺคหณสฺสานิจฺฉิตตฺตา มณฺฑูกคติกวเสน กฺวจิคฺคหณํ ตตฺถปิ วตฺเตยฺย, ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ, ‘จิรปฺ-ปวาสินฺ’ติอาทีสุ นิคฺคหิตสฺส ปการาปชฺชนตฺถํ วา”ติ.
อริยสจฺจาน ทสฺสนนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อริยสจฺจานํ ทสฺสนํ, พุทฺธานํ สาสนนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทา-หรณานิ ปน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๐] ปโร วา สโร
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นิคฺคหิตมฺหา ปโร สโร วา โลปํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปโรติ เอกํ ปทํ, วาติ เอกํ ปทํ, สโรติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิตคฺคหณสฺส “ปโร สโร”ติ วุตฺตตฺตา ตทนุรูปวเสน “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา ปญฺจมฺยนฺตวเสนานุวตฺตนโต โลปคฺคหณานุวตฺตนโต จ “นิคฺคหิตมฺหา ปโร สโร วา โลปํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ.
อภินนฺทุนฺตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อภินนฺทุํ อิติ, อุตฺตตฺตํ อิว, ยถา พีชํ อิว, ธญฺญํ อิวา”ติ เฉทํ กตฺวา “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นิคฺคหิตมฺหา ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณานิ ปน สุวิญฺเญยฺยาเนว. วคฺคนฺตาธิกาเร อิมสฺสาวจนํ โลปคฺคหณา-นุวตฺตนตฺถํ.
[๔๑] พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นิคฺคหิตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต ยทิปิ พฺยญฺชโน จ สสญฺโญโค อตฺถิ, โส วิสญฺโญโค โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. พฺยญฺชโนติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทํ, วิสญฺโญโคติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิตคฺคหณญฺจ ปโรคหณญฺจ สโรคหณญฺจ โลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อิธ ปน การิยการิโน สมฺภเวปิ นิมิตฺตาภาวา ปรสฺมึ สเรติ สมฺพนฺโธ โหติ. นิคฺคหิตคฺคหณํ ปนา-เปกฺขิตฺวา ปโรคหณสฺสาธีตตฺตา ตํ นิคฺคหิตมฺหาติ สมฺพนฺโธ โหติ. เตน “นิคฺคหิตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต สสญฺโญโค พฺยญฺชโน วิสญฺโญโค โหตี”ติ อตฺโถ.
“อนนฺตรสุตฺเตน กสฺมา เอกโยคํ นากาสี”ติ. วาคฺคหณปริวชฺชนตฺถํ. น หิ นิคฺคหิตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต วิกปฺเปน สสญฺโญโค พฺยญฺชโน วิสญฺโญโค โหตีติ. เอตฺถ จ “พฺยญฺชโน”ติ ปทํ กิญฺจาปิ สามญฺญวเสน วุตฺตํ, ยถา ปน “เถโร อภิธมฺมํ ภาสตู”ติ วุตฺเต กิญฺจาปิ เถรสทฺโท วุฑฺฒตเรสุ นิรุฬฺโห, ตถาปิ โย อภิธมฺมํ ภาสิตุ๊ สมตฺโถ, โสว คยฺหติ. เอวํ วิสญฺโญคํ ภวิตุ๊ สมตฺโถ สสญฺโญคพฺยญฺชโนว พฺยญฺชโนติ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพ. เตนาห “ยทิปิ พฺยญฺชโน สสญฺโญโค วิสญฺโญโค โหตี”ติ.
วิสญฺโญโคติ อิมินา ปน โลปมาห “เทวโลกํ คโต”ติ วจเนน มรณํ วิย. ตถา หิ ทุวิโธ สญฺโญโค. สํยุชฺชตีติ สญฺโญโค. “นเย ปรํ ยุตฺเต”ติ เนตพฺโพ. สํยุชฺชติ เอตฺถาติ วา สญฺโญโค. “นเย ปรํ ยุตฺเต”ติ เนตพฺพกฺขรสฺส ปติฏฺโฐ. วิคโต สญฺโญโค ยสฺส โสยํ วิสญฺโญโค. “วินฏฺฐสญฺโญโค”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ พฺยญฺชโนติ จ วิสญฺโญโคติ จ ปจฺฉา วุตฺโต ปวุตฺโต, ตคฺคุณวเสน อิตโรติ.
เอวํส เต, ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชตีติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เอวํ อสฺส เต, ปุปฺผํ อสฺสา อุปฺปชฺชตี”ติ เฉทํ กตฺวา “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปโร วา สโร”ติ นิคฺคหิตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต ตาเนวาธิกิจฺจ อิมินา สสญฺโญคํ พฺยญฺชนํ วิสญฺโญคํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
กิมุทาหรเณสุ “เอวํ อสฺส, วิทูนํ อคฺคนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “ปโร วา สโร”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณน นิคฺคหิตมฺหา ปรสรสฺส โลปมกตฺวา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเตติ วุตฺตตฺตา ตทภาวา อิมินา วิสญฺโญคมกตฺวา ปุพฺพปกฺเข สเร ปเร นิคฺคหิตสฺส “มทา สเร”ติ มการํ กตฺวา อิตรปกฺเข นิคฺคหิตสฺส “กฺวจิ โลปนฺ”ติ โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
นิปาตานํปนอเนกตฺถตฺตาจคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “ติณฺณมฺปิ พฺยญฺชนานมนฺตเร เย สรูปา, เตสํปิ อาทิสฺส โลโป โหตี”ติ อาห. เอตฺถ จ อสติปิ นิคฺคหิตมฺหา ปรสรสฺส โลเป พฺยญฺชนสฺส วิสญฺโญคภาโว จ เอเกเนว วิสญฺโญคภาโว จ จคฺคหเณ วิเสโส.
อคฺยาคารํ, วุตฺยสฺสาติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อคฺคิ อาคารํ, วุตฺติ อสฺสา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ตฺยาธิกิจฺจ “อิวณฺโณ ยํ นวา”ติ อิการสฺส ยการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา ติณฺณมาทิสฺส อิธ จคฺคหเณน โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ สนฺธิกปฺเป
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
--------------------------
ปญฺจมปริจฺเฉท
[๔๒] โค สเร ปุถสฺสาคโม กฺวจิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สเร ปเร ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺเต กฺวจิ คการาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. โคติ เอกํ ปทํ, สเรติ เอกํ ปทํ, ปุถสฺสาติ เอกํ ปทํ, อาคโมติ เอกํ ปทํ, กฺวจีติ เอกํ ปทนฺติ ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. อาคมนํ อาคโม, อาคจฺฉตีติ วา. “สเร ปเร ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺเต กฺวจิ คการาคโม โหตี”ติ อตฺโถ.
ปุถเควาติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “ปุถ เอวา”ติ เฉทํ กตฺวา อิมินา คการาคมํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. “นเนฺวตฺถ ปุถสฺสาติ วุตฺตตฺตา ‘วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเฐสู’ติอาทีสุ วิย สพฺพสฺเสว คการาเทเสน ภวิตพฺพนฺ”ติ. น อาคม-สทฺทสฺส วุตฺตตฺตา. น หิ อาคมสทฺโท อาเทสํ วทติ. เตน ปุถสฺสาติ ฉฏฺฅฺยนฺตตฺตา ปุถสฺสาทิมฺหิ วา อนฺเต วา อวยวสฺส วา สพฺพสฺส วาติ อตฺถ-สมฺภเว สติปิ วุตฺตยุตฺติยา อวยวสฺส วา สพฺพสฺส วาติ อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ‘สเร’ติ วุตฺตตฺตา อาทิมฺหีติปิ ยถาวุตฺตานุรูปโต อนฺเตติ อตฺโถว ยุชฺชตีติ นิฏฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๔๓] ปาสฺส จนฺโต รสฺโส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปาอิจฺเจตสฺส สเร ปเร กฺวจิ คการาคโม โหติ, อนฺโต จ สโร รสฺโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปาสฺสาติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทํ, อนฺโตติ เอกํ ปทํ, รสฺโสติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. จคฺคหณํ ทุติยตฺถ-สมฺปิณฺฑนตฺถํ, อนฺตคฺคหณํ ปรสรสฺส นิวตฺตนตฺถํ. อนนฺตรสุตฺตโต สเรคหณญฺจ อาคมคฺคหณญฺจ กฺวจิคฺหณญฺจ วตฺตเต. เตน “ปาอิจฺเจตสฺส อนฺเต สเร ปเร กฺวจิ คการาคโม โหติ, อนฺโต จ สโร รสฺโส โหตี”ติ อตฺโถ.
ปเควาติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “ปา เอวา”ติ เฉทํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺต-มธิกิจฺจ อิมินา คการาคมํ กตฺวา อนฺตสฺส สรสฺส รสฺสญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิมสฺสาปิ อาคมตฺตา ปาสทฺทสฺสนฺเต โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๔๔] อพฺโภ อภิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อภิอิจฺเจตสฺส สเร ปเร อพฺภาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อพฺโภติ เอกํ ปทํ, อภีติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สเรคหณสฺสานุวตฺตนโต อาเทสคฺคหณสฺส ปฐมาย นิทฺทิฏฺฐตฺตา อภิสฺสาติ วตฺตพฺเพ อภิสทฺทา ฉฏฺฅึ กตฺวา ตสฺส ‘เสสโต โลปํ คสิปี’ติ อธิกิจฺจ ‘สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ’ติ โลปํ กตฺวา อภีติ นิทฺทิฏฺฐตฺตา จ อภิอิจฺเจตสฺส สเร ปเร อพฺภาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ.
อพฺภุทีริตํ, อพฺภุคฺคจฺฉตีติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อภิ อุทีริตํ, อภิ อุคฺคจฺฉตี”ติ เฉทํ กตฺวา อาทิสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อพฺภาเทสํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“นนฺวพฺภาเทเส อสติปิ ‘ปรเทฺวภาโว ฐาเน’ติ อธิกิจฺจ ‘วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา’ติ เทฺวภาวํ กตฺวา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา อพฺภุทีริตนฺติอาทีนิ นิปฺผาเทตุ๊ สกฺกา”ติ. สกฺกา, เอวํ สนฺเตปิ ‘อิวณฺโณ ยํ นวา’ติ กทาจิ ยกาโรปิ ภเวยฺย. ตนฺนิวตฺตนตฺถํ, อปิ จ อิมินา สเร ปเร อพฺภาเทสสฺส วิหิตตฺตา พฺยญฺชเน ปเร เยน เกนจิปิ อพฺโภติ รูปํ น โหตีติ วิญฺญายติ. อญฺญถา ‘สเร’ติ นิยโม นิรตฺถโก สิยา. อปิ จ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย โหตีติ อุปริ วิกปฺปนตฺถํ เตน วา อิวณฺเณติ วุตฺตตฺตา, ตโต อญฺญตฺถ นิยโมติ วิญฺญายติ, อญฺญถา เตน วา ‘อิวณฺเณ’ตีทํ อนชฺฌนียํ ภเวยฺย. ตสฺมาเวห กฺวจิคฺคหณํ นิวตฺตเตติ ทฏฺฐพฺพนฺติ.
[๔๕] อชฺโฌ อธิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อธิอิจฺเจตสฺส สเร ปเร อชฺฌาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อชฺโฌติ เอกํ ปทํ, อธีติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สเรคหณสฺสานุวตฺตนโต อธิสฺสาติ วตฺตพฺเพ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อธีติ วุตฺตตฺตา จ อธิอิจฺเจตสฺส สเร ปเร อชฺฌาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ.
อชฺโฌกาเส, อชฺฌาคมาติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อธิ โอกาเส, อธิ อาคมา”ติ เฉทํ กตฺวา อาทิสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อชฺฌาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๔๖] เต น วา อิวณฺเณ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เต อภิ-อธิอิจฺเจเต อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ-อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. อาห จ “เต จ โข อภิ-อธิอิจฺเจเต อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ-อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วา”ติ. เอตฺถ จ “วุตฺตานิ รูปานิ เยสนฺเต วุตฺตรูปา, วุตฺตรูปวนฺโต”ติ อตฺโถ. เก เต, ลทฺธาเทสา อภิ-อธิสทฺทา. เต ปน อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ-อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปวนฺโต น โหนฺติ. “อาเทสํ น ลภนฺตี”ติ อตฺโถ. วาคฺคหณํ ตํ วิกปฺเปติ.
“นนุ ‘เต วา อิวณฺเณ’ติ วุตฺเตปิ รูปทฺวยํ สิชฺฌติ, กสฺมา นคฺคหณํ กตนฺ”ติ. อุตฺตรตฺถํ. อุตฺตรตฺร หิ นคฺคหณเมว วตฺตเต, วาคฺคหณนฺ”ติ. “ยทิ เอวํ กสฺมา ตตฺเถว น กตนฺ”ติ. อิหาปิ กิญฺจิมตฺตตฺถสมฺภวโต, ยถา ปน พฺราหฺมณานํ น ทาตพฺพนฺติ วตฺวา ถเปตฺวา เกสฃฺจีติ วุตฺเต เยสํ น ทาตพฺพํ, เตเยว พหุกา. เยสํ ปน ทาตพฺพํ, เต อปฺปกาติ วิญฺญายติ, ตถา พฺราหฺมณานํ ทาตพฺพนฺติ วตฺวา ถเปตฺวา เกสฃฺจีติ วุตฺเต เยสํ ทาตพฺพํ, เตเยว พหุกา, เยสํ ปน น ทาตพฺพํ, เต อปฺปกาติ วิญฺญายติ, เอวํ อภิ-อธิอิจฺเจเต อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ-อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺตี’ติ วตฺวา ปุน วาติ วุตฺเต เย น ลภนฺติ, เตเยว พหุกา. เย ปน ลภนฺติ, เต อปฺปกาติ วิญฺญายติ. ตทตฺถมิห นคฺคหณํ กตนฺ”ติ. เตติ เอกํ ปทํ, นาติ เอกํ ปทํ, วาติ เอกํ ปทํ, อิวณฺเณติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อภิ-อธิคฺคหณานญฺจ อพฺภ-อชฺฌคฺ-คหณานญฺจานุวตฺตนโต “เต อภิ, อธิอิจฺเจเต อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ-อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วา”ติ อตฺโถ.
อภิจฺฉิตํ, อธีริตนฺติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อภิ อิจฺฉิตํ, อธิ อีริตนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวเยน ทฺวินฺนํ อาเทสทฺวเย สมฺปตฺเต ตเมว สุตฺต-ทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อพฺภีริตํ, อชฺฌีณมุตฺโตติ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อภิ อีริตํ, อธิ อิณมุตฺโต”ติ เฉโท. เสสํ วุตฺตนยเมว.
[๔๗] อติสฺส จนฺตสฺส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อติอิจฺเจตสฺส อนฺตภูตสฺส ติสทฺทสฺส อภิ-อธีนํ วิย ยํ วิหิตํ, ตํ อิวณฺเณ ปเร น โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อติสฺสาติ เอกํ ปทํ, จอิติ เอกํ ปทํ, อนฺตสฺเสติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. เอตฺถ จ อติสฺสาติ จ อนฺตสฺสาติ จ การิยาเปกฺขา ฉฏฺฅี. ติสฺสาติ อวตฺวา อติสฺสาติ วจนํ อญฺเญสํ ติสทฺทสฺส ปริวชฺชนตฺถํ. อติสฺส จาติ เอตฺตกเมว อวตฺวา อนฺตสฺสาติ วจนํ สกลสฺส วา อาทิสฺส วา ปริวชฺชนตฺถํ. เอเตน อติโน ติสทฺทํ คณฺหาติ. เตนาห “อติอิจฺเจตสฺส อนฺตภูตสฺส ติสทฺทสฺสา”ติ.
“นนฺวติสฺส จนฺตสฺสาติ วุตฺเต อตฺยนฺตสฺส อิวณฺณตฺตา ‘อิวณฺโณ ยํ นวา’ติ วุตฺตวิธิปฺปฏิเสธนตฺถนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “สกฺกา, อิธ ปน เอวํ คหิตํ ‘อติสฺส ติ อติตี’ติ, ยทิ เอวํ ‘อติติสฺสา’ติ ภวิตพฺพนฺ”ติ. “สจฺจํ, อิธ ปน ‘สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ’ติ เอกเสสํ กตนฺ”ติ.
“นเนฺวตฺถ ปทาเนว คหิตานี”ติ. “น พฺยญฺชนานิปิ คหิตานิ อนิยเมตฺวา ‘สรูปานนฺ’ติ วุตฺตตฺตา. อาห จ “สรูปานํ ปทพฺยญฺชนานนฺ”ติ. อถ วา “กฺวจาทิ-มชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ ‘เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตา-เทสา เจ’ติ ติโลปํ กตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เตนาห “ติสทฺทสฺส อิวณฺเณ ปเร ‘สพฺโพ จนฺตี’ติ วุตฺตรูปํ น โหตี”ติ. “ยทิ เอวํ สรูเปเนว วุตฺตตฺตา นิรตฺถโกว อนฺตสทฺโท”ติ. “สจฺจํ, ‘ปุถสฺสุ พฺยญฺชเน’ติ อิมสฺสตฺถาย คหิตํ, เตนาห อนฺตคฺ-คหเณนาปุถสฺสาปิ สเร ปเร อนฺตสฺส อุกาโร โหตี”ติ.
“นเนฺววํ สติ ตตฺเถว กตฺตพฺพนฺ”ติ. “สจฺจํ, อติสฺสาติ อิมินา ปน อนฺโตติ สทฺโท คหิโต, น สกโล’ติ ญาปนตฺถํ, อิห จ นคฺคหณเมว วตฺตเต, น วาคฺคหณํ. ยทิ ปน วตฺเตยฺย สุตฺตเมว อนชฺฌนียํ ภเวยฺย ‘สพฺโพ จนฺตี’ติ อิมสฺเสว วิกปฺเปน วุตฺตตฺตา. เตนาห “น โหตี”ติ.
อตีสิคโณ, อตีริตนฺติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อติ อิสิคโณ, อติ อีริตนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “สพฺโพ จนฺตี”ติ วุตฺตวิธิมฺหิ สมฺปตฺเต อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว. เอตสฺส ปน “อติ อนฺโต”ติ เฉโท.
[๔๘] กฺวจิ ปฏิ ปติสฺส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร ปติสฺส กฺวจิ ปฏิอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. กฺวจีติ เอกํ ปทํ, ปฏีติ เอกํ ปทํ, ปติสฺสาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “เหฏฺฐา สราธิกาเร วา อุปริ พฺยญฺชนาธิกาเร วา อวตฺวา อิห วจนํ สเร วา พฺยญฺชเน วา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ.
อถวาติวิธาหิอธิการา ยถานุปุพฺพิกา มณฺฑูกคติกา สีหคติกา จ. ตตฺถ ยถานุปุพฺพิกา ยถาปฏิปาฏิวเสน วตฺตนฺติ. มณฺฑูกคติกา ปน ยถา มณฺฑูกา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ วตฺตนฺติ. สีหคติกา ปน ยถา สีหา มิคราชาโน เอกสฺมึ ฐาเน นิสินฺนา ปุพฺพาปรํ อนุวิโลเกนฺติ, เอวํ มชฺเฌ ฅิตา ปุพฺพาปรมนุวตฺตนฺติ. “โค สเร ปุถสฺสาคโม กฺวจี”ติ เอตฺถ สเรคหณํ ปน มณฺฑูกคติกวเสน อิห วตฺตเต, อุปริ พฺยญฺชนคฺคหณํ สีหคติกวเสน. เตนาห “สเร วา พฺยญฺชเน วา”ติ. เตน จ “ปติอิจฺเจตสฺส สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร กฺวจิ ปฏิอาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ.
ปฏิคฺคิ, ปฏิหญฺญตีติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปติ อคฺคิ, ปติ หญฺญตี”ติ เฉทํ กตฺวา อิมินา ปฏิอาเทสํ กตฺวา สเร ปเร ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิห จ ปุพฺพปกฺเขน กิญฺจิ วตฺตเต, อิตรสฺมึ ปน สุตฺตทฺวยํ วตฺตเต. เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๙] ปุถสฺสุ พฺยญฺชเน
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺโต จ สโร อุกาโร โหติ พฺยญฺชเน ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ปุถสฺสาติ เอกํ ปทํ, อุอิติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “อติสฺส จนฺตสฺสา”ติ อิโต อนฺตคฺคหณํ มณฺฑูกคติกวเสน วตฺตเต. เตนาห “อนฺโต สโร”ติ. เตน จ “ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺโต สโร อุกาโร โหติ พฺยญฺชเน ปเร”ติ อตฺโถ.
“นนฺวติสฺส จนฺตสฺสาติ เอตฺถ วิย ‘ปุถสฺส อ ปุถอ’อิติ สมาสํ กตฺวา ‘สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ’ติ วา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ วา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา ปุถสทฺทา ฉฏฺฅึ กตฺวา ปุถสฺสาติ คหิเต นิรตฺถกํว อนฺตคฺ-คหณนฺ”ติ. “สจฺจํ นิรตฺถกํ, ปโยชนนฺตรํ ปน สมฺภวติ, เตนาห ‘อนฺตคฺคหเณน ‘อปุถสฺสา’ติ สเร ปเร อนฺตสฺสุกาโร โหตี”ติ.
ปุถุชฺชโน, ปุถุภูตนฺติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปุถ ชโน, ปุถ ภูตนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา อิมินา อการสฺสุการํ กตฺวา ปุพฺพรูเป ชการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อนฺตคฺคหเณน ปน มนุญฺญนฺติอาทีสุ มนสทฺทูปปทสฺส อาปุพฺพสฺส ญา=ปริมาณโตสนนิสามเนสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “มนํ อา ภุโส โตเสตี”ติ อตฺเถ “สํหนาญฺญาย วา โร โฆ”ติ รปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต มนสทฺทนฺตสฺส “มโนคณาทิโต สฺมึ-นานมิอา”ติ อธิกิจฺจ “เอเตสโม โลเป”ติ โอกาเร กเต อิมินา อนฺตคฺคหเณน อุกาโร โหติ. เตเนว ปรสรสฺมึ ลุตฺเต มนุญฺญสทฺทา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต มนุญฺญนฺติ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๕๐] โอ อวสฺส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อวอิจฺเจตสฺส พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. โอติ เอกํ ปทํ, อวสฺสาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. มณฺฑูกคติกวเสน กฺวจิคฺคหณํ พฺยญฺชนคฺคหณญฺจ วตฺตเต. “เตน อวอิจฺเจตสฺส พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ.
โอนทฺโธติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “อว นทฺโธ”ติ เฉทํ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา อวสทฺทสฺส โอการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๕๑] อนุปทิฏฺฐานํ วุตฺตโยคโต
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เย อิห อมฺเหหิ อนิทฺทิฏฺฐา, เต วุตฺตนยานุสาเรน ญาตพฺพา”ติ ญาปนตฺถํ. อนุปทิฏฺฐานนฺติ เอกํ ปทํ, วุตฺตโยคโตติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “อนุปทิฏฺฐานํ อุปสคฺคาทีนํ วุตฺตปฺปกาเรหิ สนฺธีหิ โยเชตฺวา นิปฺผตฺติ เวทิตพฺพา”ติ อตฺโถ. อาห จ “อนุปทิฏฺฐานํ อุปสคฺคนิปาตานํ สรสนฺธีหิ พฺยญฺชนสนฺธีหิ วุตฺตสนฺธีหิ จ ยถาโยคํ โยเชตพฺพนฺ”ติ. ตตฺถ จ สรสนฺธีติ สรานํ สเรสุ วา วิหิตา สนฺธิ สรสนฺธิ. พฺยญฺชนสนฺธิมฺหิปิ เอเสว นโย.
วุตฺตสนฺธิ นาม คาถาสุ วุตฺตาหานตฺถํ วจนสิลิฏฺฐตาย วา อาคมวเสนกฺขร-มาเนตฺวา กรียมานา สนฺธิ. ยา ปน วุตฺตูปการตฺตา เอวํนามา ชาตา, สา ปน กิญฺจาปิ วิสุ๊ วุตฺตา, ปจฺฉา วุตฺตนเยน สรพฺยญฺชนสนฺธีเสฺวว สงฺคหํ คจฺฉติ สร-พฺยญฺชเนสุ วิหิตตฺตา. เตเนว ตมุภยตฺถ ปกฺขิปิตฺวา ทฺวิธา อุทาหรณานิ ทสฺเสติ.
ตตฺถจปาปนนฺติ อิมสฺส “ป อาปนนฺ”ติ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ติ อิมสฺส วิสโย. ตตฺถ จ ปอิติ อุปสคฺคปทํ. อาปนนฺติ อิทํ ปน อาป=ปาปุณเน-ตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺสา”ติ ลุตฺตานุพนฺธสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ อธิกิจฺจ “นนฺทาทีหิ ยู”ติ ยุปจฺจยนฺตสฺส “อนกา ยุณฺวูนมิ”ติ ยุโน อนาเทสํ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺติโย กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตาส-มนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค ฯเปฯ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ ปรสรสฺส อสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ ปรกฺขรํ นีเต รูปํ.
ปรายนนฺติ อิมสฺส ปน “ปรํ อยนนฺ”ติ เฉโท. ปฐมํ “กฺวจิ โลปนฺ”ติ อิมสฺส วิสโย, ตโต “สรา สเร โลปนฺ”ติ อิมสฺส, ตโต “ทีฆนฺ”ติ อิมสฺส จ วิสโย. อถ วา “ปรา อยนนฺ”ติ เฉโท. ตทา ปจฺฉา วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ วิสโย. ตตฺถ จ อยนนฺติ อย=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อยิตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ยุปจฺจยนฺตสฺส อนาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อถ วา “ปรํ อายนนฺ”ติ เฉโท. ตทา ปุพฺเพ วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ วิสโย. อายนนฺติ อิทํ ปน อาปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปํ.
อุปายนนฺติ อิมสฺส ปน “อุป อยนนฺ”ติ วา “อุป อายนนฺ”ติ วา เฉโท. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อิทํ ปน อุปสคฺคนานาตฺตวเสน วุตฺตํ. อุปาหนนฺติ อิมสฺส ปน “อุป อาหนนฺ”ติ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ติ อิมสฺส วิสโย. ตตฺถ จ อาหนนฺติ อาปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสุอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “หนติ คจฺฉติ เอเตนา”ติ อตฺเถ “นนฺทาทีหิ ยู”ติ อธิกิจฺจ “กตฺตุ-กรณปเทเสสุ จา”ติ ยุปจฺจเย กเต ตสฺส จ อนาเทเส กเต “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติ-ปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อาปุพฺพสฺส หิ=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส วา ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ตสฺมึเยว อตฺเถ ตสฺเสว ปจฺจยสฺส ตสฺมึเยวาเทเส กเต เตเนว สรโลปปฺปกติภาเว จ กเต รูปํ.
นฺยาโยโคติ อิมสฺส ปน “นิ อาโยโค”ติ เฉโท. “อิวณฺโณ ยนฺนวา”ติ อิมสฺส วิสโย. ตตฺถ จ นิอิติ อุปสคฺคปทํ. อาโยโคติ อาปุพฺพสฺส ยุช=โยเค- อิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยนฺตสฺส “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “นม-การานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ อธิกิจฺจ “กคา จชานนฺ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส คกาเร กเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ ยกาเร อุการสฺส วุทฺธิมฺหิ กเต เนตพฺเพ นีเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
นิรุปธีติ อิมสฺส ปน “นิ อุปธี”ติ เฉโท. “ยวมทนตรลา จาคมา”ตีมสฺส วิสโย. อุปธีติ อิทํ ปน อุปปุพฺพสฺส ธา=ธารเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อุปธารียตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายํ ทาธาโต อิ”อิติ อิปจฺจเย กเต สรโลปปฺปกติภาเว จ กเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
อนุโพโธติ อิมสฺส ปน “อนุ โพโธ”ติ เฉโท. “ทีฆํ, รสฺสํ, โลปญฺจ ตตฺรากาโร”ติ วุตฺตวิธิมฺหิ สมฺปตฺเต “สรา ปกตี พฺยญฺชเน”ตีมสฺส วิสโย. เอตฺถ จ อนูติ อุปสคฺคปทํ. โพโธติ พุธ=ญาเณ, พุธ=โพธเน, พุธ=อวคมเนติ ติณฺณ-มญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “พุชฺฌนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ อธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ทุวูปสนฺตนฺตีมสฺส ปน “ทุ อุปสนฺตนฺ”ติ เฉโท. วการาคมสฺส จ พฺยญฺชเน “ทีฆนฺ”ตีมสฺส จ วิสโย. อุปสนฺตนฺติ อุปปุพฺพสฺส สมุ=อุปสเมอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ อธิกิจฺจ “คมขนหน-รมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป สมฺปตฺเต “คมขนหนาทีนํ ตุ๊ตพฺพาทีสุ น”อิติ นการํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตถา สุวูปสนฺตนฺติ.
ทฺวาลโยตีมสฺส ปน “ทุ อาลโย”ติ เฉโท. “วโมทุทนฺตานนฺ”ตีมสฺส วิสโย. ตตฺถ จ อาลโยติ อาปุพฺพสฺส ลี=สิเลสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ณปจฺจยนฺตสฺส การิตมิว กตฺวา ณโลปวุทฺธาทิมฺหิ กเต “โอ อว สเร”ติ อธิกิจฺจ “เอ อยา”ติ อยาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ทุราขฺยาตนฺตีมสฺส ปน “ทุ อาขฺยาตนฺ”ติ เฉโท. รการาคมสฺส วิสโย. อาขฺยาตนฺติ อาปุพฺพสฺส ขฺยา=กถเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตถา สฺวาขฺยาโตติ. อุปสคฺโค จ “วโมทุ-ทนฺตานนฺ”ตีมสฺส วิสยภาโว จ วิเสโส.
อุทีริตนฺตีมสฺส ปน “อุ อีริตนฺ”ติ เฉโท. ทการาคมสฺส วิสโย. อีริตนฺติ อิทํ ปน อีร=กมฺปเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “หิยฺยตฺตนีสตฺตมีปญฺจมีวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกํ อสพฺพ-ธาตุกนฺ”ติ ตปจฺจยนฺตสฺส อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคเม กเต “ยถาคมมิกาโร”ติ วา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สมุทฺทิฏฺฐนฺตีมสฺส ปน “สํ อุทฺทิฏฺฐนฺ”ติ เฉโท. “มทา สเร”ตีมสฺส วิสโย. อุทฺทิฏฺฐนฺตีทํ ปน อุปุพฺพสฺส ทิส=อุจฺจารเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาว-กมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วา ตเมวาธิกิจฺจ “สาทิสนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ”ติ วา ริฏฺฐาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตตฺถ จ ปุพฺพปกฺเข “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน’ติ ราทิ โน โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ.
วิยคฺคนฺตีมสฺส ปน “วิ อคฺคนฺ”ติ เฉโท. ยการาคมสฺส วิสโย. อคฺคนฺตีทํ ปน อค=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สญฺญายม นู”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยาทิมฺหิ กเต “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาเว จ กเต รูปํ. อุตฺตมวาจี ปาฏิปทิโก วา.
วิชฺฌคฺคนฺตีมสฺส ปน “วิ อธิ อคฺคนฺ”ติ เฉโท. “อชฺโฌ อธี”ตีมสฺส จ “วา ปโร อสรูปา”ตีมสฺส จ วิสโย. วิชฺชคฺคนฺติปิ ปาโฐ. ตสฺส “วิชฺชา อคฺคนฺ”ติ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ติ อิมสฺส วิสโย. พฺยคฺคนฺตีมสฺส ปน “วิ อคฺคนฺ”ติ เฉโท. “อิวณฺโณ ยนฺนวา”ตีมสฺส วิสโย.
อวยาคมนนฺตีมสฺส ปน “อว อาคมนนฺ”ติ เฉโท. ยการาคมสฺส วิสโย. อาคมนนฺตีทํ ปน อาปุพฺพสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นนฺทาทีหิ ยู”ติ ยุปจฺจยนฺตสฺส อนาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อนฺเวตีตีมสฺส ปน “อนุ เอตี”ติ เฉโท. “วโมทุทนฺตานนฺ”ตีมสฺส วิสโย. เอตีตีทํ ปน อิ=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นิกฺขมตี”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิมฺหิ กเต รูปํ.
อนูปฆาโตตีมสฺส ปน “อนุ อุปฆาโต”ติ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ตีมสฺส “ทีฆนฺ”ตีมสฺส จ วิสโย. อุปฆาโตตีทํ ปน อุปปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสุอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ณปจฺจยนฺตสฺส “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสุ”อิตฺยาธิกิจฺจ ฆาโตติ สพฺพสฺส หนธาตุสฺส ฆาตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อนจฺฉริยาตีมสฺส ปน “อน อาจฺฉริยา”ติ เฉโท. “รสฺสนฺ”ตีมสฺส วิสโย. ตสฺส ปน อาจฺฉริยาติ อาปุพฺพสฺส จร=คติภกฺขเนสุ จ, จร=จรเณติ จ ทฺวินฺน-มญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ณุปจฺจยนฺตสฺส “มสุสฺส สุสฺส จฺฉรจฺเฉรา”ติ อธิกิจฺจ “อาปุพฺพจรสฺส เจ”ติ จฺฉริยาเทเส กเต “น อาจฺฉริยา”ติ วิคฺคเห “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ กมฺมธารยสมาเส กเต “อุเภ ตปฺปุริสา”ติ ตปฺปุริสสญฺญํ กตฺวา “อตฺตนฺนสฺส ตปฺปุริเส”ติ อธิกิจฺจ “สเร อนฺ”อิติ นสฺส อนาเทเส กเต “สรา ปกตี พฺยญฺชเน, สเร กฺวจี”ติ อธิกิจฺจ “รสฺสนฺ”ติ อาการสฺส รสฺสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. “อนุ อจฺฉริยา”ติปิ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ตีมสฺส วิสโย.
ปริเยสนาตีมสฺส ปน “ปริ เอสนา”ติ เฉโท. ยการาคมสฺส วิสโย. เอสนาตีทํ ปน เอส=ปริเยสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ยุปจฺจยนฺ-ตสฺสานาเทสาทโย กตฺวา เอสนสทฺทา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ จ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
ปรามาโสตีมสฺส ปน “ปร อามาโส”ติ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ตีมสฺส วิสโย. อามาโสตีทํ ปน อาปุพฺพสฺส มส=อามสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เอวํสเรสุสรพฺยญฺชนานํพฺยญฺชเนสุจสรานํทสฺเสตฺวาอิทานิพฺยญฺชเนสุพฺยญฺชนานํทสฺเสนฺโตปริคฺคโหติอาทิมาห. ตสฺส ปน “ปริ คโห”ติ เฉโท. “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ตีมสฺส วิสโย. คโหตีทํ ปน คห=อุปาทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สญฺญายม นูติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตถา ปคฺคโหติ. อุปสคฺคเมว นานาตฺตํ.
ปกฺกโมตีมสฺส ปน “ป กโม”ติ เฉโท. ตสฺเสว วิสโย. กโมตีทํ ปน กมุ=ปทวิกฺเขเปตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อนนฺตเร วุตฺตนเยน อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปรกฺกม-นิกฺกมสทฺเทสุ อุปสคฺโคว วิเสโส.
นิกฺกสาโวตีมสฺส ปน “นิ กสาโว”ติ เฉโท. ตสฺเสว วิสโย. ตตฺถ จ กสาโวติ กสายวาจโก ปาฏิปทิโก, กิเลโสปิ หิ ตสฺสทิสตฺตา ตพฺโพหารํ ลภตีติ. นิลฺลยนนฺตีมสฺส ปน “นิ ลยนนฺ”ติ เฉโท. ตสฺเสว วิสโย. ลยนนฺตีทํ ปน ลีสิ=เลสเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ยุปจฺจยนฺตสฺสานาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตถา ทุลฺลยนนฺติ.
ทุพฺภิกฺขนฺตีมสฺส ปน “ทุ ภิกฺขนฺ”ติ เฉโท. “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติย-ปฐมา”ตีมสฺส วิสโย. ภิกฺขนฺตีทํ ปน ภิกฺข=ยาจเนตีมสฺส ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทุพฺพุตฺตนฺตีมสฺส ปน “ทุ วุตฺตนฺ”ติ เฉโท. “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ตีมสฺส วิสโย. วุตฺตนฺตีทํ ปน วจ=วิยตฺติยํ วาจายนฺตีมสฺส ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา”ติ อธิกิจฺจ “วจ วา วู”ติ วการสฺ-สุการํ กตฺวา อนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา ตการสฺส จ เทฺวภาวํ กตฺวา “กฺวจา-ทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการ-วิปรีตาเทสา เจ”ติ อาทิมฺหิ จ วการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ ปรกฺขรํ นีเต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สนฺทิฏฺฐนฺตีมสฺส ปน “สํ ทิฏฺฐนฺ”ติ เฉโท. “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ตีมสฺส วิสโย. ทิฏฺฐนฺตีทํ ปน ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ ตสฺส ริฏฺฐาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทุคฺคตาทโย ปน สุวิญฺเญยฺยาว. ตตฺถ จ คตนฺตีทํ ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาว-กมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “คมขนหนาทีนํ ตุ๊ตพฺพาทีสุ เน”ติ ธาตฺวนฺตสฺส นมฺหิ สมฺปตฺเต “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนา-ทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ อธิกิจฺจ “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อติกฺกม-ปฏิกฺกมาทีนิปิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพานีติ.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ สนฺธิกปฺเป
ปญฺจโม ปริจฺเฉโท
-------------------------