จตุตฺถปริจฺเฉท
[๓๐] อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นิคฺคหิตํ โข พฺยญฺชเน ปเร อํอิติ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อํอิติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทํ, นิคฺคหิตนฺติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “นิคฺคหิตํ โข พฺยญฺชเน ปเร อํอิติ โหตี”ติ อตฺโถ. พฺยญฺชนสทฺทสฺส จ นิคฺคหิตสทฺทสฺส จ วิคฺคโห เหฏฺฐา วุตฺโตว.
เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธูติ อิมานิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธู”ติ เฉทํ กตฺวา อิมินา นิคฺคหิตสฺส พฺยญฺชเน ปเร อํอาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“นนุ ปุพฺพรูปโต รูปนฺตราภาวา นิรตฺถกํ วิย ทิสฺสตี”ติ. “น นิรตฺถกํ ปโยชนนฺตรสมฺภวโต, อสติ หิ อิมสฺมึ พฺยญฺชเน ปเร กตฺถจิ นิคฺคหิตํ วคฺคนฺต-มาปชฺเชยฺย, กตฺถจิ “พฺยญฺชเน เจ”ติ โลปมาปชฺเชยฺย, กตฺถจิ “เอเห ญนฺ”ติ ญการมาปชฺเชยฺย. น กทาจิปิ เกจิ ปโยคา อิเมหิ วินิมุตฺตา นาม สิยุนฺติ ตํ นิวตฺเตตฺวา กตฺถจิ เอวํ วุตฺเตติอาทีนิเยว โหนฺตีติ ญาปนตฺถมิทํ วุตฺตนฺ”ติ.
“นนุ วาคฺคหเณเนว อิจฺฉิตพฺพปฺปโยคา สิชฺฌนฺตี”ติ. “น สิชฺฌนฺติ วาคฺ-คหเณเนกสฺส รูปทฺวยสมฺภวโต”ติ. “นนุ นิคฺคหิตสฺส อํอาเทเส กเตปิ อาเทสคตสฺส พินฺทุโนปิ วุตฺตวิธาเนน ภวิตพฺพนฺติ. น ภวิตพฺพํ. กสฺมา, ยทิ ปน อมาเทเส กเตปิ วุตฺตวิธานํ ภเวยฺย, อิทเมว อนชฺฌนียํ ภเวยฺย รูปนฺตราภาวา. อธีตญฺเจทํ. เตน ญายติ “น วุตฺตวิธานํ โหตี”ติ. อญฺญตฺถาปิ จ ทิสฺสติ “ปญฺจสุ ปญฺจนฺนํ ปญฺจหี”ติอาทีสุ ปญฺจสทฺทา วุตฺตนเยน สฺวาทิมฺหิ กเต “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สุนํหิสุ เจ”ติ สฺวาทีสุ ปุพฺพสรสฺส ทีเฆ สมฺปตฺเต “สุนํหิสุ เจ”ติ อธิกิจฺจ “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ ปญฺจสทฺทสฺสนฺตสฺส อตฺเต กเต ปุน ตสฺสาปิ อการตฺตา “ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ สมฺปตฺเต สุตฺโตปเทสสฺส สามตฺถาว ทีฆมกตฺวา “ปญฺจสุ ปญฺจนฺนํ ปญฺจหี”ตฺยาทีสุ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ตสฺมา วุตฺตวิธานํ เนว โหตีตฺยวคนฺตพฺพนฺติ.
[๓๑] วคฺคนฺตํ วา วคฺเค
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “วคฺคภูเต พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตํ โข วคฺคนฺตํ วา ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. วคฺคนฺตนฺติ เอกํ ปทํ, วาติ เอกํ ปทํ, วคฺเคติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิต-พฺยญฺชนคฺคหณานํ อนุวตฺตนโต “วคฺคภูเต พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตํ วคฺคนฺตํ วิกปฺเปน ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. วคฺคสฺส อนฺโต วคฺคนฺโต. ตํ วคฺคนฺตํ. เก เต.
ญ ณ น มาติ. กิญฺจาปิ เต อนปฺปกา, เตสํ ปน วคฺคนฺตสภาวานติกฺกนฺตตฺตา อนิยเมตฺวา เอกสฺเสวุจฺจารณมุเขน อนว-เสเสตฺวา เต สพฺเพว วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพา. เอตฺถ จ อสุกสฺมึ วคฺเค อสุก-วคฺคนฺตมาปชฺชตีติ นิยมาภาวา สพฺพสฺมึ วคฺเค สพฺเพว วคฺคนฺตา กสฺมา น ปาปุณนฺตีติ. ปฐมวคฺคสทฺโทปาตตฺตา. “สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี”ติ ตสฺมึ ตสฺมึ วคฺเค ตสฺส ตสฺส วคฺคสฺสนฺตมาปชฺชตีติ อตฺถาวโพโธ โหตีติ.
“กสฺมา ปน โส อธิโก โหตี”ติ. “วคฺคนฺตํ วา”ติ หิ วุตฺเตเยว วคฺเค นิคฺคหิตมนฺตํ ปปฺโปตีติ จ วคฺคสฺส อนฺโตติ จ อตฺโถ ภเวญฺย อนฺตสทฺทสฺส สาเปกฺขตฺตา, ตสฺมา. ยถา ปน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ เอตฺถ “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมกฺขรา เทฺวภาวํ คจฺฉนฺตี”ติ วุตฺเตปิ “วคฺคสฺส ตติยปฐมา”ติ ญายติ ตติยปฐมสทฺทานํ สาเปกฺขตฺตา อญฺญสฺส จ อเปกฺขิตพฺพสฺ-สาภาวา, เอวมิหาปีติ. “ยทิ เอวํ, ยถา ปน ตตฺถ อสุกสฺมึ วคฺเค โฆสาโฆสานํ อสุกสฺเสว วคฺคสฺส ตติยปฐมกฺขราติ นิยมาภาเวปิ ยสฺมึ วคฺเค โฆสาโฆสานํ เทฺวภาโว โหติ, ตสฺมึเยว วคฺเค ตติยปฐมกฺขรา โหนฺติ, เอวมิหาปีติ อลํ วคฺคคฺคหเณนา”ติ. ตนฺน, ตตฺถ ปน ฐานาสนฺนวเสน เอวํ โหติ, อิห ปน สพฺเพสํปิ นิคฺคหิตสฺสาปชฺชนโต เอวํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
“นนุ ‘วคฺคนฺตํ วา’ติ วุตฺเตปิ ‘วคฺเค’ติ ยํ วุตฺตํ, ตเมว อนฺตสทฺโท อเปกฺขตีติ สิทฺโธวายมตฺโถติ. “ตนฺน, วคฺเคสทฺทสฺส ปน วคฺคปริยาปนฺนกฺขร-วาจกตฺตา กกาเร ปเร ขกาโร, ตสฺมึปิ คกาโรติ อิมินา นเยน ภวิตพฺพนฺติ. “ตํ นิวตฺเตตฺวา วคฺคนฺตคฺคหณตฺถํ ปฐมวคฺคคฺคหณํ กตนฺติ. ยทิ ปน ตทตฺถํ สิยา, กถํ ปุพฺเพ วุตฺตาการสาธโก สิยา นาธิกตฺตาติ. อนธิกํ โหตุ, ตํ ปน ญาปกาย สิชฺฌติ. ตถา หิ พฺยาขฺยานโต วิเสสปฺปฏิปตฺติ, น หิ สนฺเทหาการลกฺขณํ. อิมาเนตฺถ ญาปกานิ “ยํ กโรติ ตํ กมฺมํ, ตุยฺหํมยฺหญฺจ, หนตฺยาทีนํ ณุโก, โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, ตโต นมํ ปติมฺหา ลุตฺเต จ สมาเส”อิจฺเจวมาทีนิ.
ตนฺนิจฺจุตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ตํ นิจฺจุตํ, ธมฺมํ จเร สุจริตํ, จิรํ ปวาสึ ปุริสํ, สนฺตํ ตสฺส มนํ โหติ, ตํ การุณิกํ, เอวํ โข”ติ เฉทํ กตฺวา อาทิสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณสฺส ปน ปุ๊สทฺทูปปทสส คม,สปฺป=คติมฺหิ-อิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุ๊ วุจฺจติ นิรโย, ตตฺถ คจฺฉตี”ตฺยตฺเถ “กฺวิ เจ”ติ กฺวิปจฺจยํ กตฺวา “ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี”ติ อนฺตโลปํ กตฺวา ปุ๊สทฺทนฺตสฺส คพฺยญฺชนสฺมึ “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “พฺยญฺชเน เจ”ติ นิคฺคหิตสฺส โลปํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ คการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “กฺวิโลโป เจ”ติ กฺวิมฺหิ ลุตฺเต “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา ปุคฺคสทฺทา กมฺมวจนิจฺฉายํ อํมฺหิ กเต “มทา สเร, ยวมท-นตรลา จาคมา, กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน”ติ อธิกิจฺจ “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ สเร ปเร นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา อิธ วาคฺคหเณน ตสฺส ลการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“นนุ วินาปิ วาสทฺเทน อธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธ ‘สทฺทาธิกา อตฺถาธิโก โหตี’ติ กตฺวา อีทิสตฺถาวคโม โหติ, อิธ ปน วิกปฺปนตฺถํเยวาธีตนฺ”ติ. สจฺจํ, วุจฺจเต, อิมสฺมึ ปน กปฺเป วาคฺคหณทฺวยมตฺถิ, อิธ จ “ปโร วา สโร”ติ เอตฺถ จ “อุภยตฺถ ปน วาคฺคหณมกตฺวา อิมสฺมึ ‘ปโร วา สโร’ติ อิมสฺสา-นนฺตเรเยว วุตฺเต อิธ อสติปิ วาคฺคหเณ วิกปฺปนตฺโถ สิชฺฌติ, เอวํ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ ญาปกาย โหตีติ นิคฺคหิตสฺส อวคฺคสฺมึปิ ปเร อวคฺคนฺตํปิ โหตี”ติ. เตน วุตฺตํ “วาคฺคหเณน นิคฺคหิตํ โข ลการาเทโส โหตี”ติ. ตตฺถ จ ลการาเทโสติ อิทํ ลกาโร อาเทโส ยสฺส โส ลการาเทโสติ พหุพฺพีหิวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อญฺญถา อตฺถสฺเสวาคมฺมกตฺตาติ.
“นนุ จ ‘เอเห ญนฺ’ติอาทีนํ นิจฺจภาววิวชฺชนตฺถมฺปิ วาคฺคหณํ กาตพฺพ-เมวาติ. “ตนฺน, ‘ปโร วา สโร’ติอาทีนํ ‘อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ’ติ อิมสฺสา-นนฺตรวจเน โทสาภาวา”ติ. “นเนฺววํ สนฺเตปิ โลปคฺคหณสฺสาภาวา อิเมสํ นิรตฺถกภาโว อาปชฺชตี”ติ. “นาปชฺชติ ‘อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, ปโร วา สโร’ติ อิเมสมนฺตเร ‘กฺวจิ โลปนฺ’ตีมสฺสาวจเน โทสาภาวา”ติ.
“นเนฺววํ สนฺเตปิ ‘กฺวจิ โลปนฺ’ตีมสฺส ‘พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตี’ติ อตฺโถ สิยา”ติ. สจฺจํ สิยา. “นนุ ‘พฺยญฺชเน เจ’ติ อิทเมว วุตฺตนฺ”ติ. “สจฺจํ วุตฺตํ, ตํ ปน ปโยชนาภาวา อวตฺวา อิมสฺสานนฺตรํ ‘สเร เจ’ติ วตฺตพฺพํ, เอวํ ‘อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, กฺวจิ โลปํ, สเร จ, ปโร วา สโร, พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค, วคฺคนฺตํ วา วคฺเค’ติ อิมินานุกฺกเมน ‘นิคฺคหิตญฺเจ’ติ อิทมฺปิ กปฺปปริยนฺตํ กตฺวา สกฺกา วตฺตุ๊. ยถา ยถา วา ปน วุจฺจมาเน อธิปฺเปตตฺถานูนญฺจ โหติ คนฺถลหุตา จ, ตถา ตถาว วตฺตพฺพนฺติ. เอวํ อธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธปิ ยโต อิธ วาคฺคหณํ กตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต อาห วาคฺคหเณน นิคฺคหิตนฺติอาทิ. เอวํ อิมินา ตาว วาคฺคหณสฺส ปุนคฺคหเณ ปโยชนํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตสฺเสว วิกปฺปตฺถวาจกตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต วาติ กสฺมา ‘น ตํ กมฺมํ กตํ สาธู’ตฺยาห. ตสฺส ปน ‘น ตํ กมฺมนฺ’ติ เฉทํ กตฺวา วาคฺคหเณน วคฺคนฺตมกตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วุตฺตวิธึ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๓๒] เอเห ญํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เอการ-หกาเร ปเร นิคฺคหิตํ โข วิกปฺเปน ญการํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. เอเหติ เอกํ ปทํ, ญนฺติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิตคฺคหณสฺส วาคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “เอการ-หกาเร ปเร นิคฺคหิตํ วิกปฺเปน ญการํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. เอ จ โห จ เอหํ. ตสฺมึ เอเห. ทฺวนฺท-วิสโย วิคฺคโห. เอตฺถ ปน ทฺวนฺทสมาเส กเต “โส นปุ๊สกลิงฺโค, ทิคุสฺเส-กตฺตนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ตถา ทฺวนฺเท ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิส-ภาคตฺถาทีนญฺเจ”ติ เอกตฺตญฺจ นปุ๊สกลิงฺคตฺตญฺจ กาตพฺพํ. “ญเมเห”ติ วตฺตพฺเพ อวตฺวา “เอเห ญนฺ”ติ วจนํ “โญ จ โม จ ญมา”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา ทุติยาพหุวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหี”ติ ตสฺส นิอาเทสํ กตฺวา “อโต เนนา”ติ วตฺตมาเน “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ ตสฺเสการํ กตฺวา วุตฺตนฺติ มนฺตฺวา ‘นิคฺคหิตํ โข หกาเร ปเร ญการ-มการํ ปปฺโปตี’ติ อตฺถํ คณฺเหยฺยุนฺติ ตํนิวตฺตนตฺถํ.
ปจฺจตฺตญฺเญวาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปจฺจตฺตํ เอว, ตํ เอว, เอวํ หิ โว, ตํ หิ ตสฺสา”ติ เฉทํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา เอการ-หกาเร ปเร นิคฺคหิตสฺส ญการํ กตฺวา ตสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวญฺจ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
เอวเมตํตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เอวํ เอตํ, เอวํ โหตี”ติ เฉทํ กตฺวา สติปิ ปรสฺมึ เอการ-หกาเร วาคฺคหเณน อิมินา นิคฺคหิตสฺส ญการมกตฺวา ปุพฺพรูเป นิคฺคหิตสฺส “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ อธิกิจฺจ “มทา สเร”ติ มการํ กตฺวา อิตรสฺมึปิ นิคฺคหิตสฺส “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วุตฺตวิธานํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๓๓] ส เย จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ยกาเร ปเร นิคฺคหิตํ เตน สห วิกปฺเปน ญการํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. สอิติ เอกํ ปทํ, เยติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิตคฺคหณสฺส วาคฺคหณสฺส ญการคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “ยกาเร ปเร นิคฺคหิตํ สห ยกาเรน วิกปฺเปน ญการํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. อนนฺตเรน สเหเวตํ เอกโยคากรณํ อิมินา สนิมิตฺตสฺสาธิปฺเปตตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํ. อิธ ปน สหสทฺทสฺส “โสทกนฺ”ติอาทีสุ วิย “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จา”ติ วา “ปจฺจยา-ทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ วา สาเทสํ กตฺวา “สห เย จา”ติ วตฺตพฺเพ “ส เย จา”ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อาห จ “สห ยกาเรนา”ติ.
สญฺโญโค, สญฺญุตฺตนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “สํ โยโค, สํ ยุตฺตนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตํ, วคฺคนฺตํ วา วคฺเค, เอเห ญนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ส เย จา”ติ สห ยกาเรน นิคฺคหิตสฺส ญการํ กตฺวา “ปรเทฺว-ภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุ-ทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. จคฺคหณํ ญการคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ.
“นนฺวนนฺตเร วุตฺตตฺตา วตฺตเต”ติ. วตฺตเต. เอวํ สนฺเตปิ “กิมุตฺตรตฺราปิ วตฺตเต’ติ สนฺเทโห ชาเยยฺย, ตสฺมา ตํนิวตฺตนตฺถํ. จานุกฑฺฒิตฃฺหิ อุตฺตรตฺร นานุวตฺตตี”ติ. “นนุ การิยํ ทิสฺวา การิยํ นิวตฺตเต, ตถา นิมิตฺตการิโน ทิสฺวา นิมิตฺตการิโน”ติ. “สจฺจํ, เอวํ สนฺเตปิ ยถา ‘อวํมฺหิ จา’ติ เอตฺถ อวาเทสสงฺขาเต การิเย วิชฺชมาเนปิ เหฏฺฐา ‘คาว เส’ติ เอตฺถ วุตฺตาวาเทสญฺจ วตฺตเต, เอวมิหาปีติ สนฺเทโห ชาเยยฺยาติ ตํนิวตฺตนตฺถํ. “นนุ ตตฺถ จคฺคหเณนานุวตฺตตี”ติ. “น ตทตฺถํ ตตฺถ จคฺคหณํ, อถ โข อญฺเญสุปิ วิภตฺตีสุ อวาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อาห จ “จคฺคหเณน สาทิเสเสสุ ปุพฺพุตฺตรวจเนสุ อวาเทโส โหตี”ติ.
[๓๔] มทา สเร
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นิคฺคหิตสฺส โข สเร ปเร มการ-ทการาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. มทาติ เอกํ ปทํ, สเรติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. โม จ โท จ มทาติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา ปฐมาพหุวจเนน มทาติ นิทฺทิฏฺฐตฺตา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ อิโต วตฺตมานํ นิคฺคหิตคฺคหณํ ฉฏฺฅฺยนฺตวเสน วตฺตเต “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา, วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. เตน “นิคฺคหิตสฺส สเร ปเร มการ-ทการาเทสา โหนฺติ วา”ติ อตฺโถ.
ตมหํ, เอตทโวจาติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ตํ อหํ, เอตํ อโวจา”ติ เฉทํ กตฺวา อาทิสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา นิคฺคหิตสฺส มการ-ทการาเทสํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“นเนฺวตฺถ วาคฺคหณผลํ น วตฺตพฺพํ อวุตฺเตปิ สิชฺฌนโต. ตถา หิ ‘กฺวจิ โลปนฺ’ติ สเร ปเร นิคฺคหิตสฺส โลปํ วุตฺตํ. เตน ญายติ น สพฺพตฺถ สเร ปเร นิคฺคหิตสฺส มการทการาเทสา โหนฺติ. อถ โข โลปมฺปิ โหตีติ, เอวมิหาสติปิ วาคฺคหเณ อิมสฺสานิจฺจตา ปากฏาเว”ติ.
“นเนฺววํ สนฺเต ‘สรา สเร โลปนฺ’ติอาทีนิ วตฺวา ‘สเร กฺวจี’ติ วุตฺตตฺตา อสติปิ ตตฺถ กฺวจิคฺคหเณ ตสฺสานิยตตา ปากฏาเวติ นิรตฺถกํว ตตฺถ กฺวจิคฺ-คหณนฺติ. น นิรตฺถกํ อุตฺตรตฺถตฺตาติ. “ยทิ เอวํ กสฺมา ตตฺเถว น กตนฺ”ติ. อิธาปิ กิญฺจิมตฺตตฺถสมฺภวโต. อสติ หิ ตตฺถ กฺวจิคฺคหเณ ‘สเร เจ”ติ สุตฺตํ ภเวยฺย. อยํ ปนตฺโถ ภเวยฺย “สเร จ สรา ปกติกา โหนฺตี”ติ. เอวญฺจ สติ สเร ปเร สพฺพสรานํ ปกติภาวาภาเวปิ ยถา ปน สพฺเพสํ วจนานํ ขทิร-ภาวาภาเวปิ ตทุสฺสนฺนตฺตา “อานครา ขทิรวนํ”ตฺยาทีนิ วุตฺตานิ. ตเถวิทํปิ เยภุยฺยวเสน นิยเมตฺวา วุตฺตนฺติ จินฺตา ภเวยฺย. น จ เต พหุกา, เย สเร ปเร ปกติกา โหนฺติ. อถ โข อิตราว. ตสฺมา ตทาการวิญฺญาปนตฺถมิห กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ โหตุ, “สรา ปกตี พฺยญฺชเน”ติ พฺยญฺชเน ปเร ปุพฺพสรานํ ปกติภาวํ กตฺวา “ทีฆนฺ”ติอาทีนมฺปิ วุตฺตตฺตา อสติ กฺวจิคฺคหเณ เตสํ ปนา-นิจฺจตา ปากฏาเวติ นิรตฺถกํว ตตฺถ ตทตฺถมฺปิ กวจิคฺคหณนฺติ. น นิรตฺถกํ. กสฺมา, ปโยชนนฺตรสมฺภวโต. อสติปิ หิ กฺวจิคฺคหเณ ยถา “สรา ปกติ พฺยญฺชเน”ติ ปกติภาวํ กตฏฺฐาเนน รูปทฺวยมตฺถิ, ตถา “ทีฆนฺ”ติอาทินา ทีฆาทิ-กตฏฺฐาเนน รูปทฺวเยน ภวิตพฺพนฺติ.
ส มุนิ, โส มุนีติเอวมาทีนิ รูปทฺวยานิ น ภวิตพฺพานิ. ตสฺมา ตํนิวตฺตนตฺถํ กฺวจิคฺคหณํ กตนฺติ. “ยทิ เอวํ กิมตฺถเมว วาคฺคหณํ น กตนฺ”ติ. กฺวจิสทฺทสฺส วาตฺถสฺสาปิ ทีปนโต. ตสฺมาว “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ เอตฺถ อํคหณํ กตํ, ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวา”ติ. เตนาโวจุมฺหา ‘นเนฺวตฺถ วาคฺคหณผลนฺติอาทีนี”ติ. วุจฺจเต. “กฺวจิ โลปนฺ”ติ สเร ปเร นิคฺคหิตสฺส น โลโป โหติ “อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ อชินิ มํ อหาสิ เม”ติอาทีสุ, ตตฺถีมินา สพฺพทา วาคฺคหณสฺสาภาวา มทาเทสา สิยุนฺติ สงฺกา สิยาติ ตํนิวตฺตนตฺถนฺติ.
[๓๕] ยวมทนตรลา จาคมา
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สเร ปเร ยการาทโย อาคมา โหนฺติ วา”ติ ญาปนตฺถํ. ยวมทนตรลาติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทํ, อาคมาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิมิตฺตาภาวา สเรคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สเร ปเร ยการาทโย อาคมา โหนฺติ วา”ติ อตฺโถ. โย จ โว จ โม จ โท จ โน จ โต จ โร จ โล จาติ วิคฺคหํ กตฺวา “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จมฺหิ ลุตฺเต “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติมฺหิ ลุตฺเต “ปกตี จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาเว กเต วุตฺตนเยน สมาสตฺตา นามมิว กตฺวา ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา “อโต เนน, โส วา”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ ตสฺสาการาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา ยวมทนตรลาติ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อาคจฺฉนฺตีติ อาคมา. จคฺคหเณ ปโยชนํ สยเมว วกฺขติ.
นยิมสฺสาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “น อิมสฺส, ยถา อิทํ, มิคี ภนฺตา อุทิกฺขติ, ลหุ เอสฺสติ, ครุ เอสฺสติ, ภโทฺร กสา อิว, สมฺมา อญฺญา, มนสา อญฺญา, อตฺต อตฺถํ, จิรํ อายติ, อิโต อายติ, ยสฺมา อิห, ตสฺมา อิห, อชฺช อคฺเค, สพฺภิ เอว, อารคฺเค อิว, สาสโป อิว, ฉ อภิญฺญา, ฉ อายตนนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค, มทา สเร”ติ อธิกิจฺจ อิมินา ยการาทโย อาคมวเสน อาเนตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา ยถานุรูปวเสน ยํ กาตพฺพํ, ตญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
เอวํ มหิทฺธิยา เอสาติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เอวํ มหิทฺธิยา เอสา, อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม, อเชยฺโย อนุคามิโย”ติ เฉทํ กตฺวา สติปิ ปรสฺมึ สเร วาคฺคหเณนาคมํ อกตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. นิปาตานํ ปน อเนกตฺถตฺตา จคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา จคฺคหณปฺปโยชนํ ทสฺเสนฺโต “มการสฺส ปกาโร โหตี”ติอาทิมาห. ตตฺถ “จิรํ ปวาสึ ปุริสํ, สกตฺถปฺ-ปสุโต สิยา, สุคโท”ติ เฉทํ กตฺวา ปุพฺพรูเป นิคฺคหิตสฺส “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ มการํ กตฺวา มการสฺส จคฺคหเณน ปการํ กตฺวา, อิตเรสุ ปน กการ-ทการานํ ทการ-ตการาเทเส กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เตเนว จคฺคหเณน “อติปฺปโค โข ตาวา”ติอาทีสุ คการาคโม จ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ ยสฺมึ ยสฺมึ อาคมวเสน อานีเต ยํ ยํ รูปํ สิชฺฌติ, ตตฺถ ตตฺถ ตนฺตํ อาเนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. สุคโตติ อิทํ อิมินาปิ สิชฺฌตีติ ทีปนตฺถมิห วุตฺตนฺติ.
[๓๖] กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. กฺวจีติ เอกํ ปทํ, โอติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺตโต อาคมคฺคหณมิหานุวตฺตนโต “พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาคโม โหตี”ติ อตฺโถ. สติปิ วาคฺคหเณ อตฺถวิเสสสฺสุปลพฺภนโต กฺวจิคฺคหณํ กตํ. ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
อติปฺปโค โข ตาวาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อติปฺป โข ตาว, ปร สหสฺสนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา โอการาคมํ กตฺวา ปุพฺพรูเป อนนฺตรสุตฺเต จคฺคหเณน คการาคมํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“นนฺวนนฺตรสุตฺเต จคฺคหเณน คการาคมํ วิย โอการาคมมฺปิ กตฺวา สาเธตุ๊ สกฺกา. กสฺมา ปุนิทํ สุตฺตมธีตนฺติ. ปโยชนนฺตรสมฺภวโต. ตถา หิ ตตฺถ สโรว นิมิตฺตํ. อิธ ปน พฺยญฺชนเมว. ตํ วาตฺถวเสน วิหิตํ. เตน “ยถยิทํ, ยถา อิทนฺ”ติ รูปทฺวยํปิ โหติ. อิทํ ปน กฺวจตฺถวเสน วิหิตํ. เตน ยตฺถ โหติ, ตตฺถ นิยตํ. กตฺถจิ ปน สพฺพทาปิ น โหติ. อปิ จ ตตฺถ ยวาทีนํ พฺยญฺชนตฺตา จคฺคหเณนาปิ พฺยญฺชนาคมา พฺยญฺชนาเทสา จ โหนฺตีติ สกฺกา มนฺตุ๊. ยถา ปน มคฺฆเสน ปุริเสน อุปนีตํ ภตฺตํ อจิรสฺเสว ปริภุฃฺชิตฺวา ปุน อญฺญํปิ โหตูติ วุตฺเต กิญฺจาปิ อญฺญสทฺโท สามญฺญวเสน ปวตฺโต, ตถาปิ ตงฺขณานุรูปวเสน ภตฺตนฺติ วิญฺญายติ, เอวํ สมฺปทมิทํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๓๗] นิคฺคหิตญฺจ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สรสฺมึ พฺยญฺชเน ปเรปิ วา กฺวจิ นิคฺคหิตาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. นิคฺคหิตนฺติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สราคม-กฺวจิ-พฺยญฺชนคฺคหณานมนุวตฺตนโต “สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร กฺวจิ นิคฺคหิตาคโม โหตี”ติ อตฺโถ. “พฺยญฺชเน’ติ วตฺตมาเนปิ ‘สเร’ติ กสฺมา วตฺตเต”ติ. อธิกตตฺตา. “กฺวจิ โลปนฺ’ติ เอตฺถาปิ หิ สเรคหณํ วตฺตเต”ติ. “เอวํ โหตุ, สเรคหเณ วตฺตมาเนปิ พฺยญฺชนคฺคหณํ กสฺมา วตฺตเต”ติ. นิคฺคหิตสฺส พฺยญฺชนตฺตา พฺยญฺชนาคมานนฺตรํว กตฺวา วตฺตพฺเพปิ เอวมกตฺวา “กฺวจิ โอ พฺยญฺชเนตีมสฺสานนฺตรมุจฺจารณํ พฺยญฺชนคฺคหณานุวตฺตนตฺถํ, ตสฺมาติ.
“นนุ กฺวจิคฺคหณานุวตฺตนตฺถนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “น สกฺกา, ยทิ ปน ตทตฺถํ สิยา, มิสฺสกมกตฺวา พฺยญฺชนาคมานนฺตรํว กตฺวา กฺวจิ ‘นิคฺคหิต-ญฺเจ’ติ วตฺวา ‘โอ พฺยญฺชเน’ติ ปจฺฉา วตฺตุ๊ สกฺกา, เอวํ สนฺเตปิ อิเหวีมสฺ-สุจฺจารณํ พฺยญฺชนคฺคหณานุวตฺตนตฺถนฺติ คเหตพฺพนฺ”ติ.
“นนุ สเรคหณสฺส อธิการตฺเต สติปิ ‘กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน’ติ อิมสฺส วิย อิธาปิ สเรคหณํ น วตฺตเตติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “น สกฺกา, สเร ปเร โอการาคมาภาวา อิห สเรคหณํ มณฺฑูกคติกวเสน ‘กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน’ติ อิทํ อติกฺกมิตฺวา วตฺตเตติ สกฺกา มนฺตุ๊. นิคฺคหิตาคมสฺส ปน สเร ปเรปิ ทิสฺสนโต อิทํปิ มณฺฑูกคติกวเสนาติกฺกมิตฺวา วตฺตเตติ น สกฺกา มนฺตุนฺติ. ตสฺมา สเรคหณํ พฺยญฺชนคฺคหณญฺจ วตฺตเตติ คเหตพฺพนฺติ.
จกฺขุ๊ อุทปาทีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “จกฺขุ อุทปาทิ, อว สิโร, ยาว จิธ, ปุริม ชาติ, อณุ ถูลานิ, มโนปุพฺพ คมา ธมฺมา”ติ เฉทํ กตฺวา “มทา สเร, ยวมทนตรลา จาคมา, กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน”ตฺยธิกิจฺจ ปุพฺพ-รูปสฺมึ สเร ปเร เสเสสุ พฺยญฺชเนสุ ปเรสุ อิมินา นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เอตฺถ หิ จกฺขุสทฺทา สิวจเน กเต “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต “จกฺขุ อุทปาที”ติ ภวิตพฺพํ.
อวํสิโรตีทํ ปน “อวนตํ สิโร ยสฺส โส อวนตสิโรติ วตฺตพฺเพ “กฺวจา-ทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ เจ”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ นการ-ตการสฺมึ ลุตฺเต อวสิโรติ ภวิตพฺพํ. ยาวญฺจิธาตีทํ ปน นิปาตสฺส “ยาวา”ติ ปฅิตตฺตา ยาว จิธาติ ภวิตพฺพํ.
ปุริมํชาตีตีทํ ปน “ปุเร ชาตนฺ”ติ อตฺเถ “ชาตาทีนมิมิยา จา”ติ ปุรสทฺทา อิมปจฺจเย กเต “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาเว กเต ตโต “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจเย กเต ปุน วุตฺตนเยน สรโลปปฺ-ปกติภาเว กเต “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามมิว กตฺวา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลปํ กตฺวา “ปุริมา ชาตี”ติ อตฺเถ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อธิกิจฺจ ทฺวิปเท “ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ กมฺมธารยสมาสํ กตฺวา “อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ”ติ อธิกิจฺจ “กมฺมธารยสญฺเญ จา”ติ ปุริมาสทฺทํ ปุลฺลิงฺคมิว กตฺวา อาปจฺจยา-ภาเว กเต ปุริมชาตีติ ภวิตพฺพํ.
อณุถูลานีตีทํ ปน “อณุ๊ จ ถูลญฺจา”ติ ทฺวนฺทสมาเส กเต “วุตฺตตฺถาน-มปฺปโยโค”ติ จมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต นามมิว กตฺวา ปฐมาพหุวจนํ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหี”ติ อธิกิจฺจ “อโต นิจฺจนฺ”ติ ตสฺส นิอาเทเส กเต “โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ ทีเฆ กเต อณุถูลานีติ ภวิตพฺพํ. ปุพฺพงฺคมาตีทํ ปน ปุพฺพสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “ปุพฺพํ คจฺฉติ ปวตฺตตี”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต เณ”ติ ณปจฺจเย กเต ฆฏาทิปกฺเขเปน วุทฺธิมฺหิ อกเต อปจฺจเย วา รูปนฺติ ปุพฺพคมาติ ภวิตพฺพํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
นิปาตานํปนอเนกตฺถตฺตาจสทฺทสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต จคฺคหเณน วิสทฺทสฺส ปกาโร โหตีติอาทิมาห.
ตตฺถจปจฺเจสฺสตีตีทํ ปน วิจ=วิเวจเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺ-ปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ภวิสฺสนฺตี สฺสติ-สฺสนฺติ-สฺสสิ-สฺสถ-สฺสามิ-สฺสาม-สฺสเต-สฺสนฺเต-สฺสเส-สฺสเวฺห-สฺสํ-สฺสาเมฺหติ สฺสตฺยาทีนํ ภวิสฺสนฺตีสญฺญํ กตฺวา “อนาคเต ภวิสฺสนฺตี”ติ ภวิสฺสนฺตีปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติจฺฉานุ ฯเปฯ กตฺวา ปุพฺเพสํ ฉนฺนํ “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “เทฺวเทฺว ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา”ติอาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา ตโต “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสฺส ติปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ “หิยฺยตฺตนีสตฺตมีปญฺจมีวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา เตหิ อญฺเญ น สพฺพธาตุกาติ อสพฺพธาตุกา โหนฺตีติ อสพฺพ-ธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ธาตุมฺหา อิการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อิการสฺเสการํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ จการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “นเย ปรํ ยุตฺเต”ติ วุตฺตวิธิมฺหิ กเต วิเจสฺสตีติ รูเป นิปฺผนฺเน อิธ จคฺคหเณน วิการสฺส ปกาเร กเต รูปํ. อิตรํ กฺวจิคฺคหณผลํ.
[๓๘] กฺวจิ โลปํ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สเร ปเร นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. กฺวจีติ เอกํ ปทํ, โลปนฺติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “มทา สเร”ติ อิโต สเรคหณสฺส จ อนนฺตรสุตฺตโต นิคฺคหิตคฺคหณสฺส จานุวตฺตนโต “สเร ปเร นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ.
ตาสาหํ, วิทูนคฺคมิติ อิมานิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ตาสํ อหํ, วิทูนํ อคฺคนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “มทา สเร, นิคฺคหิตญฺเจ”ตฺยาธิกิจฺจ อิมินา นิคฺคหิตโลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณานิ ปน “อหํ เอว, เอตํ อตฺถนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา อิมินา โลเป สมฺปตฺเต กฺวจิคฺคหเณนากตฺวา อาทิสุตฺตมธิกิจฺจ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ จ “มทา สเร”ติ มการ-ทการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“นนุ ‘นิคฺคหิตญฺเจ’ตีมสฺส วิย สรคฺคหเณ พฺยญฺชนคฺคหเณ จ วตฺตมาเน สเร วา พฺยญฺชเน วา นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตีติ อตฺถสฺส สมฺภวโต อสติปิ “พฺยญฺชเน เจ”ติ สุตฺเต อเนเนว สิชฺฌตีติ. สิชฺฌติ. เอวํ สนฺเตปิ “กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน”ติ อิโต พฺยญฺชนคฺคหเณ วตฺตมาเน โอการคฺคหณมปิ การิโน อภาวา วตฺตเตติ สนฺเทโห ชาเยยฺย, ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ตโต พฺยญฺชนคฺ-คหณมนิจฺฉิตํ. สติปิ กฺวจิคฺคหเณ ปุน กฺวจิคฺคหณกรณมฺปิ ตทตฺถเมวาติ.
“นนฺวนนฺตเร วุตฺตํ นิคฺคหิตคฺคหณเมว คเหตพฺพนฺ”ติ. น นิยมาภาวา อนฺตริกานมฺปิ การิยการีนํ คหณสมฺภวา จ. ตถา หิ “สิมฺหิ วา”ติ นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ กตฺวา ปุน “อคฺคิสฺสินี”ติ อคฺคิสฺสนฺตสฺส อินึ กตฺวา “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ อนนฺตเร วุตฺตํ อินึ ถเปตฺวา อนฺตริกมฺปิ อตฺตํ วิหิตํ. ตถา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ วตฺวา “สุหิสฺวกาโร เอ, สพฺพนามานํ นํมฺหิ จ, อโต เนน, โส, โส วา”ติ จ ปุน “ทีโฆเรหี”ติ อนนฺตเร วุตฺตนาวจนาทีนิ ถเปตฺวา “สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา”ติ อิโต สฺมาวจนมาเนตฺวา ตสฺส โสอาเทโส วุตฺโต. เอวมนฺตริกานมฺปิ การิยการีนํ คหณสมฺภวา ยํ วุตฺตํ โอการคฺคหณมปิ การิโน อภาวา วตฺตเตติ สนฺเทโห ชาเยยฺย. ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ. ตโต พฺยญฺชนคฺ-คหณมนิจฺฉิตนฺติ, ตํ สุวุตฺตนฺติ.
“นนุ สเร ปเร โอกาโร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตี’ติ อตฺเถ ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ อิมินาว สิชฺฌนโต นิรตฺถกํ วิย ทิสฺสตี”ติ. “น นิรตฺถกํ, โอการสฺส โอกาเร ปเรเยว เตน โลโป ภเวยฺย. อิตเรสุ ปน ปรภูเตสุ “วา ปโร อสรูปา”ติ ปรสรานํเยว โลโป ภเวยฺย. ตสฺมา ตนฺนิวตฺเตตฺวา สพฺพสเรสุปิ ปรภูเตสุ โอการโลปตฺถนฺติ มนฺตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตาติ.
“นนุ ‘วา ปโร อสรูปา’ติ วุตฺตตฺตาว ปรสรานํ โลโป โหติเยวา”ติ. “น ตพฺพิสยภูตานํ โอการโต อญฺเญสมฺปิ อสรูปสรานํ สมฺภวา”ติ. “นนุ ‘วา ปโร อสรูปา’ติ อิทํ ยตฺถ วาคฺคหเณน น ปวิฏฺฐํ, ตตฺถ ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ โลปสฺส สิชฺฌนโต อิมินา จ น สพฺพตฺถาธิปฺเปตตฺตา นิรตฺถกมิมสฺส วจนนฺติ. น นิรตฺถกํ. วาคฺคหเณเนกสฺส รูปทฺวยุปฺปชฺชนโต ตนฺนิวตฺตนตฺถนฺติ มนฺตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตาติ.
“นเนฺววํ สนฺเตปิ โอการสฺส สเร ปเร ‘วโมทุทนฺตานนฺ’ติ วการาเทสสฺส วุตฺตตฺตา นิรตฺถกนฺ”ติ. “น นิรตฺถกํ ตสฺสานิจฺจตฺตา จ อนฺตภูตสฺเสว เตน วิหิตตฺตา จา”ติ. “นนุ ‘โอ อว สเร’ติ ตสฺส สเร ปเร อวาเทสสฺส วุตฺตตฺตา นิรตฺถกนฺ”ติ. “ตมฺปิ น, เตน ธาตฺวาธิกาเร วิหิตตฺตา, อปิ จ พฺยญฺชนคฺ-คหณสฺสาปีหานุวตฺตนโต โอการสฺส พฺยญฺชเน ปเร โลปตฺถนฺติปิ มนฺตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตา เนว นิรตฺถกํ, ตสฺมา โอคหณาปคมกรณตฺถํ ตโต พฺยญฺชนคฺ-คหณมนิจฺฉิตนฺติ.
“นนุ ‘มทา สเร’ติ อิโต สเรคหเณ วตฺตมาเน การิโน อภาวา มทา-คหณมฺปิ วตฺตเตติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. น สกฺกา, ยทิ ปน สเร ปเร ม-ทา โลปํ ปปฺโปนฺตีติ ญาปนตฺถํ สิยา. ‘มทา สเร’ตีมสฺส อนนฺตรํ วตฺตพฺพํ สิยา. น ปน ตตฺถ วุตฺตํ. เตน ญายติ “น ม-ทานํ โลปตฺถมิทนฺ”ติ.
“นนฺวิมสฺสาปิ ‘กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน’ตีมสฺสานนฺตรมวตฺวา ‘นิคฺคหิตญฺเจ-ตีมสฺสานนฺตรํ วจนํ นิคฺคหิตโลปตฺถนฺ’ติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “น สกฺกา อาคม-วิธานสฺส มิสฺสกภาววิวชฺชนตฺถเมวํ วุตฺตนฺติ มนฺตุ๊ สกฺกุเณยฺยตฺตา. เอวํ สติปิ กฺวจิคฺคหเณ จ พฺยญฺชนคฺคหเณ จ เต อนเปกฺขิตฺวา อิห กฺวจิคฺคหณกรณํ อุปริ ‘พฺยญฺชเน เจ’ติ สุตฺตวจนญฺจ โอคหณปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
[๓๙] พฺยญฺชเน จ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตํ กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. กฺวจิ-โลป-นิคฺคหิตคฺคหณานมนุวตฺตนโต “นิคฺคหิตํ พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ. จคฺคหณมุตฺตรตฺร กฺวจิคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ.
“นนุ วาคฺคหเณเนว นิวตฺตเต”ติ. “น, ‘ปโร วา สโร’ติ เอตฺถ ปน นิวตฺตเต. ‘พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค’ติ เอตฺถ ปน วาคฺคหณสฺสานิจฺฉิตตฺตา มณฺฑูกคติกวเสน กฺวจิคฺคหณํ ตตฺถปิ วตฺเตยฺย, ตสฺมา ตนฺนิวตฺตนตฺถํ, ‘จิรปฺ-ปวาสินฺ’ติอาทีสุ นิคฺคหิตสฺส ปการาปชฺชนตฺถํ วา”ติ.
อริยสจฺจาน ทสฺสนนฺติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อริยสจฺจานํ ทสฺสนํ, พุทฺธานํ สาสนนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหิตสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทา-หรณานิ ปน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๐] ปโร วา สโร
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นิคฺคหิตมฺหา ปโร สโร วา โลปํ ปปฺโปตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปโรติ เอกํ ปทํ, วาติ เอกํ ปทํ, สโรติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิตคฺคหณสฺส “ปโร สโร”ติ วุตฺตตฺตา ตทนุรูปวเสน “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ กตฺวา ปญฺจมฺยนฺตวเสนานุวตฺตนโต โลปคฺคหณานุวตฺตนโต จ “นิคฺคหิตมฺหา ปโร สโร วา โลปํ ปปฺโปตี”ติ อตฺโถ.
อภินนฺทุนฺตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อภินนฺทุํ อิติ, อุตฺตตฺตํ อิว, ยถา พีชํ อิว, ธญฺญํ อิวา”ติ เฉทํ กตฺวา “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ อิมินา นิคฺคหิตมฺหา ปรสรสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. กิมุทาหรณานิ ปน สุวิญฺเญยฺยาเนว. วคฺคนฺตาธิกาเร อิมสฺสาวจนํ โลปคฺคหณา-นุวตฺตนตฺถํ.
[๔๑] พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “นิคฺคหิตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต ยทิปิ พฺยญฺชโน จ สสญฺโญโค อตฺถิ, โส วิสญฺโญโค โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. พฺยญฺชโนติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทํ, วิสญฺโญโคติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. นิคฺคหิตคฺคหณญฺจ ปโรคหณญฺจ สโรคหณญฺจ โลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อิธ ปน การิยการิโน สมฺภเวปิ นิมิตฺตาภาวา ปรสฺมึ สเรติ สมฺพนฺโธ โหติ. นิคฺคหิตคฺคหณํ ปนา-เปกฺขิตฺวา ปโรคหณสฺสาธีตตฺตา ตํ นิคฺคหิตมฺหาติ สมฺพนฺโธ โหติ. เตน “นิคฺคหิตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต สสญฺโญโค พฺยญฺชโน วิสญฺโญโค โหตี”ติ อตฺโถ.
“อนนฺตรสุตฺเตน กสฺมา เอกโยคํ นากาสี”ติ. วาคฺคหณปริวชฺชนตฺถํ. น หิ นิคฺคหิตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต วิกปฺเปน สสญฺโญโค พฺยญฺชโน วิสญฺโญโค โหตีติ. เอตฺถ จ “พฺยญฺชโน”ติ ปทํ กิญฺจาปิ สามญฺญวเสน วุตฺตํ, ยถา ปน “เถโร อภิธมฺมํ ภาสตู”ติ วุตฺเต กิญฺจาปิ เถรสทฺโท วุฑฺฒตเรสุ นิรุฬฺโห, ตถาปิ โย อภิธมฺมํ ภาสิตุ๊ สมตฺโถ, โสว คยฺหติ. เอวํ วิสญฺโญคํ ภวิตุ๊ สมตฺโถ สสญฺโญคพฺยญฺชโนว พฺยญฺชโนติ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพ. เตนาห “ยทิปิ พฺยญฺชโน สสญฺโญโค วิสญฺโญโค โหตี”ติ.
วิสญฺโญโคติ อิมินา ปน โลปมาห “เทวโลกํ คโต”ติ วจเนน มรณํ วิย. ตถา หิ ทุวิโธ สญฺโญโค. สํยุชฺชตีติ สญฺโญโค. “นเย ปรํ ยุตฺเต”ติ เนตพฺโพ. สํยุชฺชติ เอตฺถาติ วา สญฺโญโค. “นเย ปรํ ยุตฺเต”ติ เนตพฺพกฺขรสฺส ปติฏฺโฐ. วิคโต สญฺโญโค ยสฺส โสยํ วิสญฺโญโค. “วินฏฺฐสญฺโญโค”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ พฺยญฺชโนติ จ วิสญฺโญโคติ จ ปจฺฉา วุตฺโต ปวุตฺโต, ตคฺคุณวเสน อิตโรติ.
เอวํส เต, ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชตีติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “เอวํ อสฺส เต, ปุปฺผํ อสฺสา อุปฺปชฺชตี”ติ เฉทํ กตฺวา “นิคฺคหิตญฺจ, กฺวจิ โลปนฺ”ติ อธิกิจฺจ “ปโร วา สโร”ติ นิคฺคหิตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต ตาเนวาธิกิจฺจ อิมินา สสญฺโญคํ พฺยญฺชนํ วิสญฺโญคํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
กิมุทาหรเณสุ “เอวํ อสฺส, วิทูนํ อคฺคนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “ปโร วา สโร”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณน นิคฺคหิตมฺหา ปรสรสฺส โลปมกตฺวา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเตติ วุตฺตตฺตา ตทภาวา อิมินา วิสญฺโญคมกตฺวา ปุพฺพปกฺเข สเร ปเร นิคฺคหิตสฺส “มทา สเร”ติ มการํ กตฺวา อิตรปกฺเข นิคฺคหิตสฺส “กฺวจิ โลปนฺ”ติ โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
นิปาตานํปนอเนกตฺถตฺตาจคฺคหณสฺส จ นิปาตตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต “ติณฺณมฺปิ พฺยญฺชนานมนฺตเร เย สรูปา, เตสํปิ อาทิสฺส โลโป โหตี”ติ อาห. เอตฺถ จ อสติปิ นิคฺคหิตมฺหา ปรสรสฺส โลเป พฺยญฺชนสฺส วิสญฺโญคภาโว จ เอเกเนว วิสญฺโญคภาโว จ จคฺคหเณ วิเสโส.
อคฺยาคารํ, วุตฺยสฺสาติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อคฺคิ อาคารํ, วุตฺติ อสฺสา”ติ เฉทํ กตฺวา พฺยญฺชนํ วิโยเชตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ตฺยาธิกิจฺจ “อิวณฺโณ ยํ นวา”ติ อิการสฺส ยการํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา ติณฺณมาทิสฺส อิธ จคฺคหเณน โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ สนฺธิกปฺเป
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
--------------------------