ปญฺจมปริจฺเฉท
[๔๒] โค สเร ปุถสฺสาคโม กฺวจิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สเร ปเร ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺเต กฺวจิ คการาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. โคติ เอกํ ปทํ, สเรติ เอกํ ปทํ, ปุถสฺสาติ เอกํ ปทํ, อาคโมติ เอกํ ปทํ, กฺวจีติ เอกํ ปทนฺติ ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. อาคมนํ อาคโม, อาคจฺฉตีติ วา. “สเร ปเร ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺเต กฺวจิ คการาคโม โหตี”ติ อตฺโถ.
ปุถเควาติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “ปุถ เอวา”ติ เฉทํ กตฺวา อิมินา คการาคมํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. “นเนฺวตฺถ ปุถสฺสาติ วุตฺตตฺตา ‘วุฑฺฒสฺส โช อิยิฏฺเฐสู’ติอาทีสุ วิย สพฺพสฺเสว คการาเทเสน ภวิตพฺพนฺ”ติ. น อาคม-สทฺทสฺส วุตฺตตฺตา. น หิ อาคมสทฺโท อาเทสํ วทติ. เตน ปุถสฺสาติ ฉฏฺฅฺยนฺตตฺตา ปุถสฺสาทิมฺหิ วา อนฺเต วา อวยวสฺส วา สพฺพสฺส วาติ อตฺถ-สมฺภเว สติปิ วุตฺตยุตฺติยา อวยวสฺส วา สพฺพสฺส วาติ อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ‘สเร’ติ วุตฺตตฺตา อาทิมฺหีติปิ ยถาวุตฺตานุรูปโต อนฺเตติ อตฺโถว ยุชฺชตีติ นิฏฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๔๓] ปาสฺส จนฺโต รสฺโส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปาอิจฺเจตสฺส สเร ปเร กฺวจิ คการาคโม โหติ, อนฺโต จ สโร รสฺโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปาสฺสาติ เอกํ ปทํ, จาติ เอกํ ปทํ, อนฺโตติ เอกํ ปทํ, รสฺโสติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. จคฺคหณํ ทุติยตฺถ-สมฺปิณฺฑนตฺถํ, อนฺตคฺคหณํ ปรสรสฺส นิวตฺตนตฺถํ. อนนฺตรสุตฺตโต สเรคหณญฺจ อาคมคฺคหณญฺจ กฺวจิคฺหณญฺจ วตฺตเต. เตน “ปาอิจฺเจตสฺส อนฺเต สเร ปเร กฺวจิ คการาคโม โหติ, อนฺโต จ สโร รสฺโส โหตี”ติ อตฺโถ.
ปเควาติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “ปา เอวา”ติ เฉทํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺต-มธิกิจฺจ อิมินา คการาคมํ กตฺวา อนฺตสฺส สรสฺส รสฺสญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิมสฺสาปิ อาคมตฺตา ปาสทฺทสฺสนฺเต โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๔๔] อพฺโภ อภิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อภิอิจฺเจตสฺส สเร ปเร อพฺภาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อพฺโภติ เอกํ ปทํ, อภีติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สเรคหณสฺสานุวตฺตนโต อาเทสคฺคหณสฺส ปฐมาย นิทฺทิฏฺฐตฺตา อภิสฺสาติ วตฺตพฺเพ อภิสทฺทา ฉฏฺฅึ กตฺวา ตสฺส ‘เสสโต โลปํ คสิปี’ติ อธิกิจฺจ ‘สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ’ติ โลปํ กตฺวา อภีติ นิทฺทิฏฺฐตฺตา จ อภิอิจฺเจตสฺส สเร ปเร อพฺภาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ.
อพฺภุทีริตํ, อพฺภุคฺคจฺฉตีติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อภิ อุทีริตํ, อภิ อุคฺคจฺฉตี”ติ เฉทํ กตฺวา อาทิสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อพฺภาเทสํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
“นนฺวพฺภาเทเส อสติปิ ‘ปรเทฺวภาโว ฐาเน’ติ อธิกิจฺจ ‘วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา’ติ เทฺวภาวํ กตฺวา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา อพฺภุทีริตนฺติอาทีนิ นิปฺผาเทตุ๊ สกฺกา”ติ. สกฺกา, เอวํ สนฺเตปิ ‘อิวณฺโณ ยํ นวา’ติ กทาจิ ยกาโรปิ ภเวยฺย. ตนฺนิวตฺตนตฺถํ, อปิ จ อิมินา สเร ปเร อพฺภาเทสสฺส วิหิตตฺตา พฺยญฺชเน ปเร เยน เกนจิปิ อพฺโภติ รูปํ น โหตีติ วิญฺญายติ. อญฺญถา ‘สเร’ติ นิยโม นิรตฺถโก สิยา. อปิ จ สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย โหตีติ อุปริ วิกปฺปนตฺถํ เตน วา อิวณฺเณติ วุตฺตตฺตา, ตโต อญฺญตฺถ นิยโมติ วิญฺญายติ, อญฺญถา เตน วา ‘อิวณฺเณ’ตีทํ อนชฺฌนียํ ภเวยฺย. ตสฺมาเวห กฺวจิคฺคหณํ นิวตฺตเตติ ทฏฺฐพฺพนฺติ.
[๔๕] อชฺโฌ อธิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อธิอิจฺเจตสฺส สเร ปเร อชฺฌาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อชฺโฌติ เอกํ ปทํ, อธีติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. สเรคหณสฺสานุวตฺตนโต อธิสฺสาติ วตฺตพฺเพ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อธีติ วุตฺตตฺตา จ อธิอิจฺเจตสฺส สเร ปเร อชฺฌาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ.
อชฺโฌกาเส, อชฺฌาคมาติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อธิ โอกาเส, อธิ อาคมา”ติ เฉทํ กตฺวา อาทิสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา อชฺฌาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๔๖] เต น วา อิวณฺเณ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เต อภิ-อธิอิจฺเจเต อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ-อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. อาห จ “เต จ โข อภิ-อธิอิจฺเจเต อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ-อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วา”ติ. เอตฺถ จ “วุตฺตานิ รูปานิ เยสนฺเต วุตฺตรูปา, วุตฺตรูปวนฺโต”ติ อตฺโถ. เก เต, ลทฺธาเทสา อภิ-อธิสทฺทา. เต ปน อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ-อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปวนฺโต น โหนฺติ. “อาเทสํ น ลภนฺตี”ติ อตฺโถ. วาคฺคหณํ ตํ วิกปฺเปติ.
“นนุ ‘เต วา อิวณฺเณ’ติ วุตฺเตปิ รูปทฺวยํ สิชฺฌติ, กสฺมา นคฺคหณํ กตนฺ”ติ. อุตฺตรตฺถํ. อุตฺตรตฺร หิ นคฺคหณเมว วตฺตเต, วาคฺคหณนฺ”ติ. “ยทิ เอวํ กสฺมา ตตฺเถว น กตนฺ”ติ. อิหาปิ กิญฺจิมตฺตตฺถสมฺภวโต, ยถา ปน พฺราหฺมณานํ น ทาตพฺพนฺติ วตฺวา ถเปตฺวา เกสฃฺจีติ วุตฺเต เยสํ น ทาตพฺพํ, เตเยว พหุกา. เยสํ ปน ทาตพฺพํ, เต อปฺปกาติ วิญฺญายติ, ตถา พฺราหฺมณานํ ทาตพฺพนฺติ วตฺวา ถเปตฺวา เกสฃฺจีติ วุตฺเต เยสํ ทาตพฺพํ, เตเยว พหุกา, เยสํ ปน น ทาตพฺพํ, เต อปฺปกาติ วิญฺญายติ, เอวํ อภิ-อธิอิจฺเจเต อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ-อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺตี’ติ วตฺวา ปุน วาติ วุตฺเต เย น ลภนฺติ, เตเยว พหุกา. เย ปน ลภนฺติ, เต อปฺปกาติ วิญฺญายติ. ตทตฺถมิห นคฺคหณํ กตนฺ”ติ. เตติ เอกํ ปทํ, นาติ เอกํ ปทํ, วาติ เอกํ ปทํ, อิวณฺเณติ เอกํ ปทนฺติ จตุปฺปทมิทํ สุตฺตํ. อภิ-อธิคฺคหณานญฺจ อพฺภ-อชฺฌคฺ-คหณานญฺจานุวตฺตนโต “เต อภิ, อธิอิจฺเจเต อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ-อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วา”ติ อตฺโถ.
อภิจฺฉิตํ, อธีริตนฺติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อภิ อิจฺฉิตํ, อธิ อีริตนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวเยน ทฺวินฺนํ อาเทสทฺวเย สมฺปตฺเต ตเมว สุตฺต-ทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อพฺภีริตํ, อชฺฌีณมุตฺโตติ กิมุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อภิ อีริตํ, อธิ อิณมุตฺโต”ติ เฉโท. เสสํ วุตฺตนยเมว.
[๔๗] อติสฺส จนฺตสฺส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อติอิจฺเจตสฺส อนฺตภูตสฺส ติสทฺทสฺส อภิ-อธีนํ วิย ยํ วิหิตํ, ตํ อิวณฺเณ ปเร น โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อติสฺสาติ เอกํ ปทํ, จอิติ เอกํ ปทํ, อนฺตสฺเสติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. เอตฺถ จ อติสฺสาติ จ อนฺตสฺสาติ จ การิยาเปกฺขา ฉฏฺฅี. ติสฺสาติ อวตฺวา อติสฺสาติ วจนํ อญฺเญสํ ติสทฺทสฺส ปริวชฺชนตฺถํ. อติสฺส จาติ เอตฺตกเมว อวตฺวา อนฺตสฺสาติ วจนํ สกลสฺส วา อาทิสฺส วา ปริวชฺชนตฺถํ. เอเตน อติโน ติสทฺทํ คณฺหาติ. เตนาห “อติอิจฺเจตสฺส อนฺตภูตสฺส ติสทฺทสฺสา”ติ.
“นนฺวติสฺส จนฺตสฺสาติ วุตฺเต อตฺยนฺตสฺส อิวณฺณตฺตา ‘อิวณฺโณ ยํ นวา’ติ วุตฺตวิธิปฺปฏิเสธนตฺถนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. “สกฺกา, อิธ ปน เอวํ คหิตํ ‘อติสฺส ติ อติตี’ติ, ยทิ เอวํ ‘อติติสฺสา’ติ ภวิตพฺพนฺ”ติ. “สจฺจํ, อิธ ปน ‘สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ’ติ เอกเสสํ กตนฺ”ติ.
“นเนฺวตฺถ ปทาเนว คหิตานี”ติ. “น พฺยญฺชนานิปิ คหิตานิ อนิยเมตฺวา ‘สรูปานนฺ’ติ วุตฺตตฺตา. อาห จ “สรูปานํ ปทพฺยญฺชนานนฺ”ติ. อถ วา “กฺวจาทิ-มชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ ‘เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตา-เทสา เจ’ติ ติโลปํ กตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เตนาห “ติสทฺทสฺส อิวณฺเณ ปเร ‘สพฺโพ จนฺตี’ติ วุตฺตรูปํ น โหตี”ติ. “ยทิ เอวํ สรูเปเนว วุตฺตตฺตา นิรตฺถโกว อนฺตสทฺโท”ติ. “สจฺจํ, ‘ปุถสฺสุ พฺยญฺชเน’ติ อิมสฺสตฺถาย คหิตํ, เตนาห อนฺตคฺ-คหเณนาปุถสฺสาปิ สเร ปเร อนฺตสฺส อุกาโร โหตี”ติ.
“นเนฺววํ สติ ตตฺเถว กตฺตพฺพนฺ”ติ. “สจฺจํ, อติสฺสาติ อิมินา ปน อนฺโตติ สทฺโท คหิโต, น สกโล’ติ ญาปนตฺถํ, อิห จ นคฺคหณเมว วตฺตเต, น วาคฺคหณํ. ยทิ ปน วตฺเตยฺย สุตฺตเมว อนชฺฌนียํ ภเวยฺย ‘สพฺโพ จนฺตี’ติ อิมสฺเสว วิกปฺเปน วุตฺตตฺตา. เตนาห “น โหตี”ติ.
อตีสิคโณ, อตีริตนฺติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “อติ อิสิคโณ, อติ อีริตนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อธิกิจฺจ “สพฺโพ จนฺตี”ติ วุตฺตวิธิมฺหิ สมฺปตฺเต อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว. เอตสฺส ปน “อติ อนฺโต”ติ เฉโท.
[๔๘] กฺวจิ ปฏิ ปติสฺส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร ปติสฺส กฺวจิ ปฏิอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. กฺวจีติ เอกํ ปทํ, ปฏีติ เอกํ ปทํ, ปติสฺสาติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “เหฏฺฐา สราธิกาเร วา อุปริ พฺยญฺชนาธิกาเร วา อวตฺวา อิห วจนํ สเร วา พฺยญฺชเน วา โหตี”ติ ญาปนตฺถํ.
อถวาติวิธาหิอธิการา ยถานุปุพฺพิกา มณฺฑูกคติกา สีหคติกา จ. ตตฺถ ยถานุปุพฺพิกา ยถาปฏิปาฏิวเสน วตฺตนฺติ. มณฺฑูกคติกา ปน ยถา มณฺฑูกา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ วตฺตนฺติ. สีหคติกา ปน ยถา สีหา มิคราชาโน เอกสฺมึ ฐาเน นิสินฺนา ปุพฺพาปรํ อนุวิโลเกนฺติ, เอวํ มชฺเฌ ฅิตา ปุพฺพาปรมนุวตฺตนฺติ. “โค สเร ปุถสฺสาคโม กฺวจี”ติ เอตฺถ สเรคหณํ ปน มณฺฑูกคติกวเสน อิห วตฺตเต, อุปริ พฺยญฺชนคฺคหณํ สีหคติกวเสน. เตนาห “สเร วา พฺยญฺชเน วา”ติ. เตน จ “ปติอิจฺเจตสฺส สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร กฺวจิ ปฏิอาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ.
ปฏิคฺคิ, ปฏิหญฺญตีติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปติ อคฺคิ, ปติ หญฺญตี”ติ เฉทํ กตฺวา อิมินา ปฏิอาเทสํ กตฺวา สเร ปเร ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิห จ ปุพฺพปกฺเขน กิญฺจิ วตฺตเต, อิตรสฺมึ ปน สุตฺตทฺวยํ วตฺตเต. เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๙] ปุถสฺสุ พฺยญฺชเน
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺโต จ สโร อุกาโร โหติ พฺยญฺชเน ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ปุถสฺสาติ เอกํ ปทํ, อุอิติ เอกํ ปทํ, พฺยญฺชเนติ เอกํ ปทนฺติ ติปทมิทํ สุตฺตํ. “อติสฺส จนฺตสฺสา”ติ อิโต อนฺตคฺคหณํ มณฺฑูกคติกวเสน วตฺตเต. เตนาห “อนฺโต สโร”ติ. เตน จ “ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺโต สโร อุกาโร โหติ พฺยญฺชเน ปเร”ติ อตฺโถ.
“นนฺวติสฺส จนฺตสฺสาติ เอตฺถ วิย ‘ปุถสฺส อ ปุถอ’อิติ สมาสํ กตฺวา ‘สรูปานเมกเสสฺวสกินฺ’ติ วา ‘สรา สเร โลปนฺ’ติ วา ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา ปุถสทฺทา ฉฏฺฅึ กตฺวา ปุถสฺสาติ คหิเต นิรตฺถกํว อนฺตคฺ-คหณนฺ”ติ. “สจฺจํ นิรตฺถกํ, ปโยชนนฺตรํ ปน สมฺภวติ, เตนาห ‘อนฺตคฺคหเณน ‘อปุถสฺสา’ติ สเร ปเร อนฺตสฺสุกาโร โหตี”ติ.
ปุถุชฺชโน, ปุถุภูตนฺติ อุทาหรณานิ. เตสํ ปน “ปุถ ชโน, ปุถ ภูตนฺ”ติ เฉทํ กตฺวา อิมินา อการสฺสุการํ กตฺวา ปุพฺพรูเป ชการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อนฺตคฺคหเณน ปน มนุญฺญนฺติอาทีสุ มนสทฺทูปปทสฺส อาปุพฺพสฺส ญา=ปริมาณโตสนนิสามเนสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “มนํ อา ภุโส โตเสตี”ติ อตฺเถ “สํหนาญฺญาย วา โร โฆ”ติ รปจฺจยํ กตฺวา “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน”ติ ราทิมฺหิ ลุตฺเต มนสทฺทนฺตสฺส “มโนคณาทิโต สฺมึ-นานมิอา”ติ อธิกิจฺจ “เอเตสโม โลเป”ติ โอกาเร กเต อิมินา อนฺตคฺคหเณน อุกาโร โหติ. เตเนว ปรสรสฺมึ ลุตฺเต มนุญฺญสทฺทา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต มนุญฺญนฺติ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
[๕๐] โอ อวสฺส
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อวอิจฺเจตสฺส พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. โอติ เอกํ ปทํ, อวสฺสาติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. มณฺฑูกคติกวเสน กฺวจิคฺคหณํ พฺยญฺชนคฺคหณญฺจ วตฺตเต. “เตน อวอิจฺเจตสฺส พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาเทโส โหตี”ติ อตฺโถ.
โอนทฺโธติ อุทาหรณํ. ตสฺส ปน “อว นทฺโธ”ติ เฉทํ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ อิมินา อวสทฺทสฺส โอการํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๕๑] อนุปทิฏฺฐานํ วุตฺตโยคโต
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “เย อิห อมฺเหหิ อนิทฺทิฏฺฐา, เต วุตฺตนยานุสาเรน ญาตพฺพา”ติ ญาปนตฺถํ. อนุปทิฏฺฐานนฺติ เอกํ ปทํ, วุตฺตโยคโตติ เอกํ ปทนฺติ ทฺวิปทมิทํ สุตฺตํ. “อนุปทิฏฺฐานํ อุปสคฺคาทีนํ วุตฺตปฺปกาเรหิ สนฺธีหิ โยเชตฺวา นิปฺผตฺติ เวทิตพฺพา”ติ อตฺโถ. อาห จ “อนุปทิฏฺฐานํ อุปสคฺคนิปาตานํ สรสนฺธีหิ พฺยญฺชนสนฺธีหิ วุตฺตสนฺธีหิ จ ยถาโยคํ โยเชตพฺพนฺ”ติ. ตตฺถ จ สรสนฺธีติ สรานํ สเรสุ วา วิหิตา สนฺธิ สรสนฺธิ. พฺยญฺชนสนฺธิมฺหิปิ เอเสว นโย.
วุตฺตสนฺธิ นาม คาถาสุ วุตฺตาหานตฺถํ วจนสิลิฏฺฐตาย วา อาคมวเสนกฺขร-มาเนตฺวา กรียมานา สนฺธิ. ยา ปน วุตฺตูปการตฺตา เอวํนามา ชาตา, สา ปน กิญฺจาปิ วิสุ๊ วุตฺตา, ปจฺฉา วุตฺตนเยน สรพฺยญฺชนสนฺธีเสฺวว สงฺคหํ คจฺฉติ สร-พฺยญฺชเนสุ วิหิตตฺตา. เตเนว ตมุภยตฺถ ปกฺขิปิตฺวา ทฺวิธา อุทาหรณานิ ทสฺเสติ.
ตตฺถจปาปนนฺติ อิมสฺส “ป อาปนนฺ”ติ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ติ อิมสฺส วิสโย. ตตฺถ จ ปอิติ อุปสคฺคปทํ. อาปนนฺติ อิทํ ปน อาป=ปาปุณเน-ตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺสา”ติ ลุตฺตานุพนฺธสฺส “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ อธิกิจฺจ “นนฺทาทีหิ ยู”ติ ยุปจฺจยนฺตสฺส “อนกา ยุณฺวูนมิ”ติ ยุโน อนาเทสํ กตฺวา “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ เจ”ติ นามมิว กตฺวา “ชินวจนยุตฺตํ หิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺผชฺชเต”ติ อธิกิจฺจ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺติโย กตฺวา “สิ-โย-อํ-โย-นา-หิ-ส-นํ-สฺมา-หิ-ส-นํ-สฺมึ-สู”ติ ตาส-มนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ ปฐมํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค ฯเปฯ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “โยนํ นิ นปุ๊สเกหิ, อโต นิจฺจนฺ”ติ อธิกิจฺจ “สินฺ”ติ สิสฺส อมาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ ปรสรสฺส อสวณฺเณ สมฺปตฺเต เตเนว ปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ ปรกฺขรํ นีเต รูปํ.
ปรายนนฺติ อิมสฺส ปน “ปรํ อยนนฺ”ติ เฉโท. ปฐมํ “กฺวจิ โลปนฺ”ติ อิมสฺส วิสโย, ตโต “สรา สเร โลปนฺ”ติ อิมสฺส, ตโต “ทีฆนฺ”ติ อิมสฺส จ วิสโย. อถ วา “ปรา อยนนฺ”ติ เฉโท. ตทา ปจฺฉา วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ วิสโย. ตตฺถ จ อยนนฺติ อย=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อยิตพฺพนฺ”ติ อตฺเถ วุตฺตนเยน ยุปจฺจยนฺตสฺส อนาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อถ วา “ปรํ อายนนฺ”ติ เฉโท. ตทา ปุพฺเพ วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ วิสโย. อายนนฺติ อิทํ ปน อาปุพฺพสฺส ตสฺเสว ธาตุสฺส รูปํ.
อุปายนนฺติ อิมสฺส ปน “อุป อยนนฺ”ติ วา “อุป อายนนฺ”ติ วา เฉโท. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อิทํ ปน อุปสคฺคนานาตฺตวเสน วุตฺตํ. อุปาหนนฺติ อิมสฺส ปน “อุป อาหนนฺ”ติ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ติ อิมสฺส วิสโย. ตตฺถ จ อาหนนฺติ อาปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสุอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส “หนติ คจฺฉติ เอเตนา”ติ อตฺเถ “นนฺทาทีหิ ยู”ติ อธิกิจฺจ “กตฺตุ-กรณปเทเสสุ จา”ติ ยุปจฺจเย กเต ตสฺส จ อนาเทเส กเต “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติ-ปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตมฺหิ ลุตฺเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อาปุพฺพสฺส หิ=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส วา ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ตสฺมึเยว อตฺเถ ตสฺเสว ปจฺจยสฺส ตสฺมึเยวาเทเส กเต เตเนว สรโลปปฺปกติภาเว จ กเต รูปํ.
นฺยาโยโคติ อิมสฺส ปน “นิ อาโยโค”ติ เฉโท. “อิวณฺโณ ยนฺนวา”ติ อิมสฺส วิสโย. ตตฺถ จ นิอิติ อุปสคฺคปทํ. อาโยโคติ อาปุพฺพสฺส ยุช=โยเค- อิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจยนฺตสฺส “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “นม-การานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ อธิกิจฺจ “กคา จชานนฺ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส คกาเร กเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ ยกาเร อุการสฺส วุทฺธิมฺหิ กเต เนตพฺเพ นีเต วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “อโต เนนา”ติ อธิกิจฺจ “โส”ติ สิสฺโสการํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
นิรุปธีติ อิมสฺส ปน “นิ อุปธี”ติ เฉโท. “ยวมทนตรลา จาคมา”ตีมสฺส วิสโย. อุปธีติ อิทํ ปน อุปปุพฺพสฺส ธา=ธารเณอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “อุปธารียตี”ติ อตฺเถ “สญฺญายํ ทาธาโต อิ”อิติ อิปจฺจเย กเต สรโลปปฺปกติภาเว จ กเต วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
อนุโพโธติ อิมสฺส ปน “อนุ โพโธ”ติ เฉโท. “ทีฆํ, รสฺสํ, โลปญฺจ ตตฺรากาโร”ติ วุตฺตวิธิมฺหิ สมฺปตฺเต “สรา ปกตี พฺยญฺชเน”ตีมสฺส วิสโย. เอตฺถ จ อนูติ อุปสคฺคปทํ. โพโธติ พุธ=ญาเณ, พุธ=โพธเน, พุธ=อวคมเนติ ติณฺณ-มญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “พุชฺฌนนฺ”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ อธิกิจฺจ “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ทุวูปสนฺตนฺตีมสฺส ปน “ทุ อุปสนฺตนฺ”ติ เฉโท. วการาคมสฺส จ พฺยญฺชเน “ทีฆนฺ”ตีมสฺส จ วิสโย. อุปสนฺตนฺติ อุปปุพฺพสฺส สมุ=อุปสเมอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนาทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ อธิกิจฺจ “คมขนหน-รมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป สมฺปตฺเต “คมขนหนาทีนํ ตุ๊ตพฺพาทีสุ น”อิติ นการํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตถา สุวูปสนฺตนฺติ.
ทฺวาลโยตีมสฺส ปน “ทุ อาลโย”ติ เฉโท. “วโมทุทนฺตานนฺ”ตีมสฺส วิสโย. ตตฺถ จ อาลโยติ อาปุพฺพสฺส ลี=สิเลสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ณปจฺจยนฺตสฺส การิตมิว กตฺวา ณโลปวุทฺธาทิมฺหิ กเต “โอ อว สเร”ติ อธิกิจฺจ “เอ อยา”ติ อยาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ทุราขฺยาตนฺตีมสฺส ปน “ทุ อาขฺยาตนฺ”ติ เฉโท. รการาคมสฺส วิสโย. อาขฺยาตนฺติ อาปุพฺพสฺส ขฺยา=กถเนอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตถา สฺวาขฺยาโตติ. อุปสคฺโค จ “วโมทุ-ทนฺตานนฺ”ตีมสฺส วิสยภาโว จ วิเสโส.
อุทีริตนฺตีมสฺส ปน “อุ อีริตนฺ”ติ เฉโท. ทการาคมสฺส วิสโย. อีริตนฺติ อิทํ ปน อีร=กมฺปเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาวกมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “หิยฺยตฺตนีสตฺตมีปญฺจมีวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกํ อสพฺพ-ธาตุกนฺ”ติ ตปจฺจยนฺตสฺส อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคเม กเต “ยถาคมมิกาโร”ติ วา สฺยาทฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สมุทฺทิฏฺฐนฺตีมสฺส ปน “สํ อุทฺทิฏฺฐนฺ”ติ เฉโท. “มทา สเร”ตีมสฺส วิสโย. อุทฺทิฏฺฐนฺตีทํ ปน อุปุพฺพสฺส ทิส=อุจฺจารเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาว-กมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วา ตเมวาธิกิจฺจ “สาทิสนฺตปุจฺฉภนฺชหํสาทีหิ ฏฺโฐ”ติ วา ริฏฺฐาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตตฺถ จ ปุพฺพปกฺเข “รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน’ติ ราทิ โน โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ.
วิยคฺคนฺตีมสฺส ปน “วิ อคฺคนฺ”ติ เฉโท. ยการาคมสฺส วิสโย. อคฺคนฺตีทํ ปน อค=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สญฺญายม นู”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยาทิมฺหิ กเต “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาเว จ กเต รูปํ. อุตฺตมวาจี ปาฏิปทิโก วา.
วิชฺฌคฺคนฺตีมสฺส ปน “วิ อธิ อคฺคนฺ”ติ เฉโท. “อชฺโฌ อธี”ตีมสฺส จ “วา ปโร อสรูปา”ตีมสฺส จ วิสโย. วิชฺชคฺคนฺติปิ ปาโฐ. ตสฺส “วิชฺชา อคฺคนฺ”ติ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ติ อิมสฺส วิสโย. พฺยคฺคนฺตีมสฺส ปน “วิ อคฺคนฺ”ติ เฉโท. “อิวณฺโณ ยนฺนวา”ตีมสฺส วิสโย.
อวยาคมนนฺตีมสฺส ปน “อว อาคมนนฺ”ติ เฉโท. ยการาคมสฺส วิสโย. อาคมนนฺตีทํ ปน อาปุพฺพสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นนฺทาทีหิ ยู”ติ ยุปจฺจยนฺตสฺส อนาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. อนฺเวตีตีมสฺส ปน “อนุ เอตี”ติ เฉโท. “วโมทุทนฺตานนฺ”ตีมสฺส วิสโย. เอตีตีทํ ปน อิ=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “นิกฺขมตี”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิมฺหิ กเต รูปํ.
อนูปฆาโตตีมสฺส ปน “อนุ อุปฆาโต”ติ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ตีมสฺส “ทีฆนฺ”ตีมสฺส จ วิสโย. อุปฆาโตตีทํ ปน อุปปุพฺพสฺส หน=หึสาคตีสุอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ณปจฺจยนฺตสฺส “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสุ”อิตฺยาธิกิจฺจ ฆาโตติ สพฺพสฺส หนธาตุสฺส ฆาตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
อนจฺฉริยาตีมสฺส ปน “อน อาจฺฉริยา”ติ เฉโท. “รสฺสนฺ”ตีมสฺส วิสโย. ตสฺส ปน อาจฺฉริยาติ อาปุพฺพสฺส จร=คติภกฺขเนสุ จ, จร=จรเณติ จ ทฺวินฺน-มญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ณุปจฺจยนฺตสฺส “มสุสฺส สุสฺส จฺฉรจฺเฉรา”ติ อธิกิจฺจ “อาปุพฺพจรสฺส เจ”ติ จฺฉริยาเทเส กเต “น อาจฺฉริยา”ติ วิคฺคเห “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย”ติ กมฺมธารยสมาเส กเต “อุเภ ตปฺปุริสา”ติ ตปฺปุริสสญฺญํ กตฺวา “อตฺตนฺนสฺส ตปฺปุริเส”ติ อธิกิจฺจ “สเร อนฺ”อิติ นสฺส อนาเทเส กเต “สรา ปกตี พฺยญฺชเน, สเร กฺวจี”ติ อธิกิจฺจ “รสฺสนฺ”ติ อาการสฺส รสฺสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. “อนุ อจฺฉริยา”ติปิ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ตีมสฺส วิสโย.
ปริเยสนาตีมสฺส ปน “ปริ เอสนา”ติ เฉโท. ยการาคมสฺส วิสโย. เอสนาตีทํ ปน เอส=ปริเยสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ยุปจฺจยนฺ-ตสฺสานาเทสาทโย กตฺวา เอสนสทฺทา “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อาปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตึ จ กตฺวา “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิมฺหิ ลุตฺเต รูปํ.
ปรามาโสตีมสฺส ปน “ปร อามาโส”ติ เฉโท. “สรา สเร โลปนฺ”ตีมสฺส วิสโย. อามาโสตีทํ ปน อาปุพฺพสฺส มส=อามสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ.
เอวํสเรสุสรพฺยญฺชนานํพฺยญฺชเนสุจสรานํทสฺเสตฺวาอิทานิพฺยญฺชเนสุพฺยญฺชนานํทสฺเสนฺโตปริคฺคโหติอาทิมาห. ตสฺส ปน “ปริ คโห”ติ เฉโท. “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ตีมสฺส วิสโย. คโหตีทํ ปน คห=อุปาทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สญฺญายม นูติ อธิกิจฺจ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตถา ปคฺคโหติ. อุปสคฺคเมว นานาตฺตํ.
ปกฺกโมตีมสฺส ปน “ป กโม”ติ เฉโท. ตสฺเสว วิสโย. กโมตีทํ ปน กมุ=ปทวิกฺเขเปตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อนนฺตเร วุตฺตนเยน อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ปรกฺกม-นิกฺกมสทฺเทสุ อุปสคฺโคว วิเสโส.
นิกฺกสาโวตีมสฺส ปน “นิ กสาโว”ติ เฉโท. ตสฺเสว วิสโย. ตตฺถ จ กสาโวติ กสายวาจโก ปาฏิปทิโก, กิเลโสปิ หิ ตสฺสทิสตฺตา ตพฺโพหารํ ลภตีติ. นิลฺลยนนฺตีมสฺส ปน “นิ ลยนนฺ”ติ เฉโท. ตสฺเสว วิสโย. ลยนนฺตีทํ ปน ลีสิ=เลสเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ยุปจฺจยนฺตสฺสานาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ตถา ทุลฺลยนนฺติ.
ทุพฺภิกฺขนฺตีมสฺส ปน “ทุ ภิกฺขนฺ”ติ เฉโท. “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติย-ปฐมา”ตีมสฺส วิสโย. ภิกฺขนฺตีทํ ปน ภิกฺข=ยาจเนตีมสฺส ณปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทุพฺพุตฺตนฺตีมสฺส ปน “ทุ วุตฺตนฺ”ติ เฉโท. “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ตีมสฺส วิสโย. วุตฺตนฺตีทํ ปน วจ=วิยตฺติยํ วาจายนฺตีมสฺส ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา”ติ อธิกิจฺจ “วจ วา วู”ติ วการสฺ-สุการํ กตฺวา อนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา ตการสฺส จ เทฺวภาวํ กตฺวา “กฺวจา-ทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อธิกิจฺจ “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการ-วิปรีตาเทสา เจ”ติ อาทิมฺหิ จ วการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ ปรกฺขรํ นีเต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
สนฺทิฏฺฐนฺตีมสฺส ปน “สํ ทิฏฺฐนฺ”ติ เฉโท. “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ตีมสฺส วิสโย. ทิฏฺฐนฺตีทํ ปน ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส ตปจฺจยนฺตสฺส “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ ตสฺส ริฏฺฐาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ. ทุคฺคตาทโย ปน สุวิญฺเญยฺยาว. ตตฺถ จ คตนฺตีทํ ปน คมุ,สปฺป=คติมฺหิอิจฺเจตสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภาว-กมฺเมสุ ต”อิติ ตปจฺจยนฺตสฺส “คมขนหนาทีนํ ตุ๊ตพฺพาทีสุ เน”ติ ธาตฺวนฺตสฺส นมฺหิ สมฺปตฺเต “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ, ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ, ชนา-ทีนมา ติมฺหิ เจ”ติ อธิกิจฺจ “คมขนหนรมาทีนมนฺโต”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อติกฺกม-ปฏิกฺกมาทีนิปิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพานีติ.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ สนฺธิกปฺเป
ปญฺจโม ปริจฺเฉโท
-------------------------