อาขฺยาตกปฺป
ปฐมปริจฺเฉท
[๔๐๖] อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานิ
กิมตฺถมิทมุจฺจเต. “อิโต ปรํ วุจฺจมานานํ วิภตฺติคณานํ ยานิ ยานิ ปุริมานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ ปรสฺสปทสญฺญานิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ สุตฺตํ. “อิโต ปรํ วิภตฺตีนํ ปุพฺพานิ ฉ ปรสฺสปทสญฺญานิ โหนฺตี”ติ อตฺโถ. อถอิตฺยยํ นิปาโต มริยาทตฺโถ. เตน “อิโต ปฏฺฐายา”ติ อตฺโถ ยุชฺชติ. วุตฺตาเปกฺโข วา วุจฺจมานาเปกฺโข วา. ยทิ ปน วุตฺตาเปกฺโข สิยา. “ตทฺธิต-กปฺปสฺส วุตฺตานนฺตรนฺ”ติ อตฺโถ. อถ วุจฺจมานาเปกฺโข วา สิยา. “อุปริ วุจฺจมานานนฺ”ติ อตฺโถ. ปกติ เหสาจริยานํ ตตฺถ ตตฺถ อธิการนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ อถคฺคหณกรณํ. ปรสฺสตฺถานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ. อโลปสมาโสยํ.
ตานิปนตฺถโต “วตฺตมานานิ ฉ, ปญฺจมิโย ฉ, สตฺตมิโย ฉ, ปโรกฺขา ฉ, หิยฺยตฺตนิโย ฉ, อชฺชตฺตนิโย ฉ, ภวิสฺสนฺติโย ฉ, กาลาติปตฺติโย ฉา”ติ อฏฺฐจตฺตาลีสํ โหนฺติ. เอตฺถ จุตฺตมปุริโส กิญฺจาปิ อตฺตโน อตฺถํ วทติ, ตถาปิ อิตรานํ พหุกตรตฺตา ตพฺพเสน ตพฺโพหาโร นิโรปิโตติ ทฏฺฐพฺพํ. อยํ ปน โปราณกโวหาโร. อิทํ ปน สุตฺตํ “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติอาทีสุ อิเมสํ คหณตฺถํ.
[๔๐๗] ปรานฺยตฺตโนปทานิ
กิมตฺถมิทํ. “ยานิ ยานิ วิภตฺตีนํ ปรานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺตโนปทสญฺญานิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วิภตฺติคฺคหณญฺจ ฉคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. เตน “ยานิ ยานิ วิภตฺตีนํ ปรานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺตโนปทสญฺญานิ โหนฺตี”ติ อตฺโถ. อตฺตโน อตฺถานิ ปทานิ อตฺตโนปทานิ. อโลปสมาโสยํ. ตานิ ปน อตฺถโต วุตฺตนเยน อฏฺฐจตฺตาลีสํว โหนฺติ. เอตฺถ จ “กิญฺจาปิ ปถมมชฺฌิมปุริสา ปรสฺสตฺถา, ตถาปิ ตพฺโพหารสฺส อิตเรสุ นิรุฬฺหตฺตา จ อิมสฺส ปนีเมสํ โปราณกโวหารตฺตา จ สงฺกรปโทสาปคม-กรณตฺถญฺจายมิเมสมาโรปิโต”ติ ทฏฺฐพฺพํ. อิทํ ปน “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติอาทีสฺวิเมสํ คหณตฺถํ.
[๔๐๘] เทฺวเทฺว ปถมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา
กิมตฺถมิทํ. “ตาสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ เทฺวเทฺว ปถมมชฺฌิมุตฺตมปุริสสญฺญานิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตตฺถ จ ปฐมปุริสา นาม ทฺวตฺตึส. ตถา มชฺฌิมปุริสา. ตถา อุตฺตมปุริสา. อิเมสํ ปน ปถมปุริสาทโย โวหารา โปราณกาว. อิทํ ปน สุตฺตํ “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม, ตุเมฺห มชฺฌิโม, อเมฺห อุตฺตโม”ติอาทีสฺ-วิเมสํ คหณตฺถํ. อิมสฺส ปน สุตฺตสฺส “เทวทตฺโต ปจติ, เทวทตฺตา ปจนฺติ, ตฺวํ ปจสิ, ตุเมฺห ปจถ, อหํ ปจามิ, มยํ ปจาม, เทวทตฺโต ปจเต, เทวทตฺตา ปจนฺเต, ตฺวํ ปจเส, ตุเมฺห ปจเวฺห, อหํ ปเจ, มยํ ปจาเมฺห”ติอาทีนิ วิสยานิ.
[๔๐๙] สพฺเพสเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพสํ ปถมมชฺฌิมุตฺตมปุริสานํ ตุลฺยาภิธาเน ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพ”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิมสฺส ปน “โส จ ปฐติ, ตฺวญฺจ ปฐสี”ตฺยาทโย วิสยา.
ตุเมฺห ปฐถอิตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตุเมฺห ปฐถาติ ตุมฺห-สทฺทูปปทสฺส ปฐ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสาเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “โส จ ปฐติ, ตฺวญฺจ ปฐสี”ติ วุตฺตตฺตา ปถมมชฺฌิมปุริสปฺปสงฺเค อิมินา มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ตุเมฺห ปจถอิตฺยตฺร ปน ธาตุมตฺตเมว วิเสโส. วุตฺติยํ ปถมมชฺฌิมานํ ปสงฺเค มชฺฌิโม ปโยชิโต. อิตเรสุ ปน เอวํ นโย เนตพฺโพ.
โสจปฐติอหญฺจปฐามิมยํ ปฐาม. ตฺวญฺจ ปฐสิ อหญฺจ ปฐามิ มยํ ปฐาม. โส จ ปฐติ ตฺวญฺจ ปฐสิ อหญฺจ ปฐามิ มยํ ปฐาม. โส จ ปฐติ เต จ ปฐนฺติ ตฺวญฺจ ปฐสิ ตุมฺเห จ ปฐถ อหญฺจ ปฐามิ มยํ ปฐาม.
อิติอิมินานเยนเสสาสุวิภตฺตีสุปญฺจมิสตฺตมิปโรกฺขาหิยฺยตฺตนิ-อชฺชตฺตนิภวิสฺสนฺติกาลาติปตฺติสงฺขาตาสุ ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพ. วุตฺตญฺจ วุตฺติยํ “เอวํ เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพ”ติ.
[๔๑๐] นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม
กิมตฺถมิทํ. “ตุลฺยาธิกรณสงฺขาเต สาธกวาจเก นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ สพฺพธาตูหิ ปถมปุริโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ ปน กิญฺจาปิ นามมฺหีตฺยนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ ‘ตุเมฺห มชฺฌิโม, อเมฺห อุตฺตโม’ติ วุตฺตตฺตาว ตุมฺหมฺเหหิ วินิมุตฺตญฺเญว สาธกวาจกนามมิธ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
โส คจฺฉตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ “โส คจฺฉตี”ติ ตสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺเส”ติ ลุตฺตานุพนฺธสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ติปจฺจยํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
เต คจฺฉนฺตีติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส. อิมานิ จ เทฺว นามปฺปโยควเสน วุตฺตานิ. อิตรานิ ปน เทฺว อสติปิ นามปฺปโยเค ตฏฺฐานิยวเสน วุตฺตานิ.
เตน หญฺญเส ตฺวนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน หน=หึสาคตีสูตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส อิธ อธิปฺเปตนามปฺปโยคาภาวา ปถมปุริสมกตฺวา ตโตเนก-ปจฺจยปฺปสงฺเค ตฺยาทีนํ วุตฺตนเยน วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา “ปรานฺยตฺตโนปทานี”ติ วิภตฺตีนํ ปรานํ ฉนฺนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวา “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ กมฺมนิ อตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน มชฺฌิมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ วตฺตมาเน “ตุมฺเห มชฺฌิโม”ติ มชฺฌิมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจนเสวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ธาตุมฺหา ยปจฺจยํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺสา”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ ธาตฺวนฺตสฺส ตวคฺคนฺตตฺตา จวคฺคนฺตํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๑๑] ตุเมฺห มชฺฌิโม
กิมตฺถมิทํ. “ตุลฺยาธิกรณสงฺขาเต ตุเมฺห ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ มชฺฌิมปุริโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ปยุชฺชมานคฺคหณญฺจ อปิคฺคหณญฺจ ตุลฺยาธิกรณคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตฺวํ ยาสีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตฺวํ ยาสีติ ตุมฺหสทฺทูป-ปทสฺส ยา=ปาปุณเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อุปปทสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตฺวมาเทเส กเต ตโต ธาตุมฺหาเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน มชฺฌิมปุริสสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจ อิมินา มชฺฌิมปุริสํ กตฺวา วุตฺตนเยน เอกวจเน กเต รูปํ.
ตุเมฺห ยาถาติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส. อิมานิ เทฺว ตุมฺหสทฺท-โยควเสน วุตฺตานิ. อิตรานิ เทฺว ตฏฺฐานิยวเสน วุตฺตานิ.
ตยา ปจฺจเตติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ปจ=ปาเกตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิธาธิปฺเปตตุมฺหสทฺทปฺปโยคาภาวา อิมินา มชฺฌิมปุริสมกตฺวา อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เตอาทีนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน อตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริเสกวจนํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส วุตฺตนเยน “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา วุตฺตนเยน เทฺวภาเว กเต รูปํ.
[๔๑๒] อเมฺห อุตฺตโม
กิมตฺถมิทํ. “ตุลฺยาธิกรณสงฺขาเต อมฺหสทฺทมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตฏฺฐานิยตฺเต สติ อปฺปยุชฺชมาเนปิ อุตฺตมปุริโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ปยุชฺชมานคฺ-คหณญฺจ อปิคฺคหณญฺจ ตุลฺยาธิกรณคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อหํ ยชามีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อหํ ยชามีติ อมฺหสทฺทูป-ปทสฺส ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อุปปทสฺส วุตฺตนเยน สฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา อหมาเทเส กเต ธาตุโต อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน อุตฺตมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ วตฺตมาเน อิมินา อุตฺตมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยน เอกวจนมิวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ อการสฺส ทีฆํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
มยํ ยชามาติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส. อิมานิ ปน เทฺว อมฺหสทฺทปฺปโยควเสน วุตฺตานิ. อิตรานิ เทฺว อมฺหสทฺทปฺปโยเค อสติปิ ตฏฺฐานิยวเสน วุตฺตานิ.
มยา อิชฺชเต พุทฺโธติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส อมฺห-สทฺทปฺปโยคาภาวา อิมินา อุตฺตมปุริสมกตฺวา อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยน เตอาทีนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวา “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ อตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา “ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีน-มี”ตฺยนุวตฺตมาเน “ยชสฺสาทิสฺสี”ติ ยชสฺสาทิสฺสิการํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”อิตฺยธิกิจฺจ “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา วุตฺตนเยน ทฺวิภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๑๓] กาเล
กิมตฺถมิทํ. “เย อิโต ปรํ วกฺขาม, เต กาเลเยว โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อธิกาโรยํ.
[๔๑๔] วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน
กิมตฺถมิทํ. “ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล วตฺตมานวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เตน “ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล วตฺตมานวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ อตฺโถ. เอตฺถ จ กาโล นาม กาโร. กาโร นาม กิริยา.
ตถาหิกาโลติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธาตุสญฺญาทิสฺส “กรณํ กาโร”ติ อตฺเถ “วิสรุชปทาทิโต ณ”อิตฺยนุวตฺตมาเน “ภาเว เจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ กกาเร อาการสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน รการสฺส ลการาเทเส กเต รูปํ. ตสฺมา “ปจฺจุปฺปนฺนกฺริยาย คมฺยมานาย วตฺตมานวิภตฺติโย โหนฺตี”ตฺยตฺโถวคนฺตพฺโพ.
เอตฺถจกาลสฺสาตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลาติปตฺติวเสนฉธาภินฺนตฺตาปจฺจุปฺปนฺเนติ วิเสเสติ. ตตฺถ จาตีโตติ ติวิโธ อตีตปโรกฺขา, อตีต-หิยฺยตฺตนี, อตีตอชฺชตฺตนีติ. เต จุตฺตริเยวาปิ ภวิสฺสนฺติ. กิริยาวาจกา หิ อาขฺยาตา. กิริยา ปน เสสตุมฺหามฺหสงฺขาตสาธกปฺปฏิพทฺธา. อิเมสญฺจ ปน กิริยาวาจกตา “กึ กโรตี”ติ ปุฏฺฐสฺส “ปจามี”ตฺยาทินาขฺยาเตน ปฏิวจนทานโต จ, “ปจติ ปฐตี”ตฺยาทินาขฺยาตสฺสาขฺยาเตน โยคโต จ, “ปาจโก ปจตี”ตฺยาทินา-ขฺยาตสฺส สาธเนน โยคโต จ เวทิตพฺพา.
ยนฺติกาลํ ติปุริสํ กิริยาวาจิ ติการกํ
อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจติ.
ตํปนาขฺยาตํ “วตฺตมานิกา ทฺวาทส, ปญฺจมิโย ทฺวาทส, สตฺตมิโย ทฺวาทส, ปโรกฺขาโย ทฺวาทส, หิยฺยตฺตนิโย ทฺวาทส, อชฺชตฺตนิโย ทฺวาทส, ภวิสฺสนฺติโย ทฺวาทส, กาลาติปตฺติโย ทฺวาทสา”ติ ฉนฺนวุติวิธํ โหติ.
คจฺฉติ, ปวิสตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉตีติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. ปวิสตีติ ปปุพฺพสฺส วิส=ปเวสเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อเนกปจฺจยปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน วตฺตมานสญฺญาทึ กตฺวา อิมินา ติปจฺจยํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”-อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๑๕] อาณตฺยาสิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี
กิมตฺถมิทํ. “อาณตฺยตฺเถ จ อาสิสตฺเถ จ อนุตฺตกาเล ปญฺจมิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เอตฺถ จ อาณตฺตี-ตฺยาณาปนํ. อาสิฏฺโฐติ ปสํสา. อนุตฺตกาโลติ สมีเป วุตฺตกาโล. อนุสทฺโท หิ สมีปตฺถวาจี. ตสฺมา “อาณาปนตฺเถ จ ปสํสตฺเถ จ คมฺยมาเน ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล ปญฺจมิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ อตฺโถ. อิมสฺมึ ปน ปกฺเข อาณตฺยาทีนํ วตฺตมานตฺเต สติปิ อาณาปนาทิคุณวิสิฏฺฐตฺตา ปุน คหณํ คตนฺติ เวทิตพฺพํ. อุตฺโต กาโล ยสฺส โส อุตฺตกาโล. น อุตฺตกาโล อนุตฺตกาโล. ตสฺมึ อนุตฺตกาเล. เอวํ สติ อนุตฺตกาเล อาณาปนตฺเถ จ ปสํสตฺเถ จ ปญฺจมิ-วิภตฺติโย โหนฺตีติ. “กาลมนามสิตฺวา อาณตฺติยํ ปสํสตฺเถ จ ปญฺจมิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ วุตฺตํ โหติ. อิธ ปน ปุพฺพปกฺขวเสน วินิจฺฉโยวคนฺตพฺโพ.
กโรตุ กุสลํ, สุขํ เต โหตูติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กโรตูติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กุสลํ กโรตู”ติ อตฺเถ อาณาปนตฺถสมฺภวโต “ปญฺจมี ตุ-อนฺตุ-หิ-ถ-มิ-ม-ตํ-อนฺตํ-สุ-โวฺห-เอ-อามเส”ติ ตฺวาทีนํ ปญฺจมิสญฺญํ กตฺวา อิมินา ปญฺจมิโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ ปญฺจมิวิภตฺตีนํ ปุพฺพาสํ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “เทฺวเทฺว ปถมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา”ติ อาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปถมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ ปถมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วตฺติ ฯเปฯ กตฺวา “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนตุวิภตฺตึ กตฺวา “ตนาทิโต โอยิรา”ติ ธาตุมฺหา โอปจฺจเย กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
โหตูติ หู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สุขํ เต โหตู”ติ อตฺเถ อาสิสตฺถสมฺภวโต วุตฺตนเยน ตฺวาทีนํ ปญฺจมิสญฺญาทึ กตฺวา อิมินา ตุวิภตฺติมฺหิ กเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ อุการสฺโสการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๑๖] อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี
กิมตฺถมิทํ. “อนุมตฺยตฺเถ จ ปริกปฺปตฺเถ จ อนุตฺตกาเล สตฺตมิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนุตฺตกาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ จ อนุมติเยว อตฺโถ อนุมตฺยตฺโถ. ตสฺมึ อนุมตฺยตฺเถ. อนุมติ จ โข ปรสฺส อนุมติ. ปริกปฺโปเยวตฺโถ ปริกปฺปตฺโถ. ตสฺมึ ปริกปฺปตฺเถ. ปริกปฺโป จ โข อตฺตโน ปริกปฺโป.
ตฺวํ คจฺเฉยฺยาสิ, กิมหํ กเรยฺยามีตฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺเฉยฺยาสีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “เทวทตฺต กึ ตฺวํ คจฺเฉยฺยาสี”ตฺยตฺเถ อนุมตฺยตฺถสมฺภวโต “สตฺตมี เอยฺย-เอยฺยุํ-เอยฺยาสิ-เอยฺยาถ-เอยฺยามิ-เอยฺยาม-เอถ-เอรํ-เอโถ-เอยฺยาโวฺห-เอยฺยํ-เอยฺยาเมฺห”ติ เอยฺยาทีนํ สตฺตมิสญฺญํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺต-มธิกิจฺจีมินา สตฺตมิโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน มชฺฌิมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ วตฺตมาเน “ตุเมฺห มชฺฌิโม”ติ มชฺฌิมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺต-นเยน เอกวจเนยฺยาสิวิภตฺตึ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กเรยฺยามีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กึ นุ โข อหมิทานิ กเรยฺยามี”ตฺยตฺเถ ปริกปฺปตฺถสมฺภวโต วุตฺตนเยนีมินา สตฺตมิโย กตฺวา ตาสํปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนุตฺตมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ วตฺตมาเน “อเมฺห อุตฺตโม”ติ อุตฺตมปุริสํ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจเนยฺยามิวิภตฺตึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๑๗] อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต
กิมตฺถมิทํ. “อปจฺจกฺเข อตีเต กาเล ปโรกฺขาวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
สุปิเน กิลมาห, เอวํ กิล โปราณาหูติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาหาติ พฺรู=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “สุปิเน กิล อาหา”ตฺยตฺเถ อปจฺจกฺเขตีตตฺถสฺส สมฺภวโต “ปโรกฺขา อ-อุ-เอ-ตฺถ-อ-มฺห-ตฺถ-เร-โตฺถ-โวฺห-อึ-เมฺห”ติ อ-อุอาทีนํ ปโรกฺขาสญฺญํ กตฺวา “กาเล”ตฺยนุวตฺตมาเน อิมินา ปโรกฺขาวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน อาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปถม-ปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ ปถมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจนอวิภตฺตึ กตฺวา “พฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขายนฺ”ติ สพฺพสฺเสว พฺรูธาตุสฺส อาหาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยา-ทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอุวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.
[๔๑๘] หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี
กิมตฺถมิทํ. “หิยฺโยปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข วา หิยฺยตฺตนิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กาลคฺคหณญฺจ อปจฺจกฺขคฺ-คหณญฺจ อตีตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
โส อคมา มคฺคํ, เต อคมู มคฺคนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคมาติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โส อคมา”ติ อตฺเถ “หิยฺยตฺตนี อา-อู-โอ-ตฺถ-อํ-มฺหา-ตฺถ-ตถุํ-เส-วฺหํ-อึ-มฺหเส”ติ อาอาทีนํ หิยฺยตฺตนิสญฺญํ กตฺวา “กาเล, อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต”ติ วตฺตมาเน อิมินา หิยฺยตฺตนิวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปถมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ ปถมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจนอาวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุ-วิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิ-อชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอูวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.
[๔๑๙] สมีเปชฺชตฺตนี
กิมตฺถมิทํ. “สมีเป อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข วา อชฺชตฺตนิวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กาลคฺคหณญฺจ อปจฺจกฺขคฺ-คหณญฺจ อตีตคฺคหณญฺจ ปจฺจกฺขคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
โส มคฺคํ อคมี, เต มคฺคํ อคมุนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคมีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โส อคมี”ตฺยตฺเถ “อชฺชตฺตนี อี-อุํ-โอ-ตฺถ-อึ-มฺหา-อา-อู-เส-วฺหํ-อ-เมฺห”ติ อีอาทีนํ อชฺชตฺตนิสญฺญํ กตฺวา “กาเล, อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต, หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี”ตฺยธิกิจฺจ อิมินา อชฺชตฺตนิวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺ-ปสงฺเค วุตฺตนเยน ปถมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปถโม”ติ ปถมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยเนกวจนอีวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอุํวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.
[๔๒๐] มาโยเค สพฺพกาเล จ
กิมตฺถมิทํ. “ยทา มาโยเค, ตทา หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิวิภตฺติโย สพฺพกาเล-ปิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. หิยฺยตฺตนิคฺคหณญฺจ อชฺชตฺตนิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. จคฺคหณปฺปโยชนํ สยเมว วกฺขติ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.
มา คมา, มา วจา, มา คมี, มา วจีตฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มา คมาติ มาสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “มา คมี, มา คจฺฉติ, มา คจฺฉิสฺสติ, มา คจฺฉิสฺสา”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน อาอาทีนํ หิยฺยตฺตนิสญฺญํ กตฺวา “หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี, สมีเปชฺชตฺตนี”ตฺยธิกิจฺจีมินา อาวิภตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรสฺมึ วจ=วิยตฺติยํ วาจายมิติ ธาตุมตฺตเมว นานาตฺตํ. มา คมีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส ตสฺมึเยวตฺเถ อีอาทีนํ อชฺชตฺตนิสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมินา อีปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรสฺมึ ธาตุมตฺตเมว วิเสโส.
มา คจฺฉาหีติ จคฺคหณผลํ. ตํ ปน มาสทฺทูปปทสฺส คมุ,สปฺป=คติมฺหี-ตีมสฺส “มา คจฺฉติ, มา คมี, มา คจฺฉิสฺสติ, มา คจฺฉิสฺสา”ตฺยตฺเถ วุตฺตนเยน ตฺวาทีนํ ปญฺจมิสญฺญํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ปญฺจมิหิวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ อการสฺส ทีเฆ กเต รูปํ.
[๔๒๑] อนาคเต ภวิสฺสนฺติ
กิมตฺถมิทํ. “อนาคเต กาเล ภวิสฺสนฺติวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.
โส คจฺฉิสฺสติ กริสฺสติ, เต คจฺฉิสฺสนฺติ กริสฺสนฺตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉิสฺสตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ภวิสฺสนฺติ สฺสติ-สฺสนฺติ-สฺสสิ-สฺสถ-สฺสามิ-สฺสาม-สฺสเต-สฺสนฺเต-สฺสเส-สฺสเวฺห-สฺสํ-สฺสาเมฺห”ติ สฺสตฺยาทีนํ ภวิสฺสนฺติสญฺญํ กตฺวา “กาเล”ติ วตฺตมาเน อิมินา ภวิสฺสนฺติปจฺจเย กตฺวา เตสํ-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺส-ปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยเนกวจนํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกํ อสพฺพธาตุกนฺ”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กริสฺสตีติ เอตฺถ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน สฺสติ-ปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. จฺฉาเทสาภาโวว วิเสโส. เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมว. อิตเรสุ ทฺวีสุ พหุวจนสฺสนฺติวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.
[๔๒๒] กิริยาติปนฺเนตีเต กาลาติปตฺติ
กิมตฺถมิทํ. “กิริยาติปนฺนมตฺเต อตีเต กาเล กาลาติปตฺติวิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. กาลคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อติปตนํ อติปนฺนํ. กิริยายาติปนฺนํ กิริยาติปนฺนํ. ตํ ปน สาธกสตฺติวิรเหน กิริยายจฺ-จนฺตานุปฺปตฺติ. ตสฺมึ กิริยาติปนฺเน. เอตฺถ จ “กิญฺจาปิ น กิริยาตีตสทฺเทน โวหริตพฺพา, ตถาปิ ตกฺกิริยุปฺปตฺติปฺปฏิพทฺธกรกตฺตุกิริยาย กาลเภเทน อตีตโวหาโร ลพฺภเตเว”ติ ทฏฺฐพฺพํ.
โส เจ ตํ ยานํ อลภิสฺสา อคจฺฉิสฺสา, เต เจ ตํ ยานํ อลภิสฺสํสุ อคจฺฉิสฺสํสูติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อลภิสฺสาติ ลภ=ลาเภตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โส เจ ตํ ยานมลภิสฺสา”ติ อตฺเถ “กาลาติปตฺติ สฺสา-สฺสํสุ-สฺเส-สฺสถ-สฺสํ-สฺสามฺหา-สฺสถ-สฺสิสุ-สฺสเส-สฺสเวฺห-สฺสึ-สฺสามฺหเส”ติ สฺสาทีนํ กาลา-ติปตฺติสญฺญํ กตฺวา “กาเล”ติ วตฺตมาเน อิมินา กาลาติปตฺติวิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค สติ วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสา-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยเนกวจนสฺสาวิภตฺตึ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อสพฺพ-ธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ธาตุมฺหา อิการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ อาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
อิตรํปนคมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน สฺสาปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปํ. จฺฉาเทโสว วิเสโส. อิตเรสุ ทฺวีสุ พหุวจนสฺสํสุวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.
[๔๒๓] วตฺตมานา ติ-อนฺติ-สิ-ถ-มิ-ม-เต-อนฺเต-เส-เวฺห-เอ-เมฺห
กิมตฺถมิทํ. “ตฺยาทโย วตฺตมานสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “ภวติ, ภวนฺติ, ภวสิ, ภวภ, ภวามิ, ภวาม, ภวเต, ภวนฺเต, ภวเส, ภวเวฺห, ภเว, ภวาเมฺห”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ.
ตตฺถจภวตีติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺสาเนกปจฺจยปฺปสงฺเค ตฺยาทีนํ อิมินา วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยนาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน เอกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”-อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ อูการสฺโสการํ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๒๔] ปญฺจมี ตุ-อนฺตุ-หิ-ถ-มิ-ม-ตํ-อนฺตํ-สุ-โวฺห-เอ-อามเส
กิมตฺถมิทํ. “ตฺวาทโย ปญฺจมิสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “ภวตุ, ภวนฺตุ, ภวาหิ, ภวถ, ภวามิ, ภวาม, ภวตํ, ภวนฺตํ, ภวสฺสุ, ภวโวฺห, ภเว, ภวามเส”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๒๕] สตฺตมี เอยฺย-เอยฺยุํ-เอยฺยาสิ-เอยฺยาถ-เอยฺยามิ-เอยฺยาม-เอถ-เอรํ-เอโถ-เอยฺยาวฺโห-เอยฺยํ-เอยฺยาเมฺห
กิมตฺถมิทํ. “เอยฺยาทโย สตฺตมิสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
“ภเวยฺย, ภเวยฺยุํ, ภเวยฺยาสิ, ภเวยฺยาถ, ภเวยฺยามิ, ภเวยฺยาม, ภเวถ, ภเวรํ, ภเวโถ, ภเวยฺยาโวฺห, ภเวยฺยํ, ภเวยฺยาเมฺห”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ.
ตตฺถจภเวยฺยาติ ภูอิจฺเจตสฺส อิมินา เอยฺยาทีนํ สตฺตมิสญฺญาทึ กตฺวา วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา วุทฺธฺยวาเทเส จ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๒๖] ปโรกฺขา อ-อุ-เอ-ตฺถ-อํ-มฺห-ตฺถ-เร-โตฺถ-โวฺห-อึ-เมฺห
กิมตฺถมิทํ. “ออาทโย ปโรกฺขาสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “พภูว, พภูวุ, พภูเว, พภูวิตฺถ, พภูว, พภูวิมฺห, พภูวิตฺถ, พภูวิเร, พภูวิตฺโถ, พภูวิโวฺห, พภูวิ, พภูวิเมฺห”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ.
ตตฺถจพภูวาติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ออาทีนํ ปโรกฺขาสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน “อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต”ติ ปโรกฺขาเอกวจน-อวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา”ติ จตุตฺถสฺส ตติยํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “อนฺตสฺสิวณฺณา-กาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อการํ กตฺวา “พฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขายนฺ”ติ ภูธาตสฺส ภูวาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว. เอตฺถ อิกาโร วุตฺตนเยน “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ตฺยาคโต.
[๔๒๗] หิยฺยตฺตนี อา-อู-โอ-ตฺถ-อํ-มฺหา-ตฺถ-ตฺถุํ-เส-วฺหํ-อึ-มฺหเส
กิมตฺถมิทํ. “อาอาทโย หิยฺยตฺตนิสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อภวา, อภวู, อภโว, อภวตฺถ, อภวํ, อภวมฺหา, อภวตฺถ, อภวตฺถุํ, อภวเส, อภววฺหํ, อภวึ, อภวมฺหเส”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๒๘] อชฺชตฺตนี อี-อุํ-โอ-ตฺถ-อึ-มฺหา-อา-อู-เส-วฺหํ-อํ-เมฺห
กิมตฺถมิทํ. “อีอาทโย อชฺชตฺตนิสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อภวี, อภวุ๊, อภโว, อภวิตฺถ, อภวึ, อภวิมฺหา, อภวา, อภวู, อภวิเส, อภวิวฺหํ, อภว, อภวิเมฺห”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. เอตฺถ จ ปรสฺสปทมชฺฌิมุตฺตมปุริสพหุวจนนฺเต จ อตฺตโน-ปทมชฺฌิมุตฺตมปุริสพหุวจนนฺเต จ “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคโม.
[๔๒๙] ภวิสฺสนฺติ สฺสติ-สฺสนฺติ-สฺสสิ-สฺสถ-สฺสามิ-สฺสาม-สฺสเต-สฺสนฺเต-สฺสเส-สฺสเวฺห-สฺสํ-สฺสาเมฺห
กิมตฺถมิทํ. “สฺสตฺยาทโย ภวิสฺสนฺติสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ, ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถ, ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสาม, ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเต, ภวิสฺสเส, ภวิสฺสเวฺห, ภวิสฺสํ, ภวิสฺสาเมฺห”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๓๐] กาลาติปตฺติ สฺสา-สฺสํสุ-สฺเส-สฺสถ-สฺสํ-สฺสามฺหา-สฺสถ-สฺสิสุ-สฺสเส- สฺสเวฺห-สฺสึ-สฺสามฺหเส
กิมตฺถมิทํ. “สฺสาทโย กาลาติปตฺติสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อภวิสฺสา, อภวิสฺสํสุ, อภวิสฺเส, อภวิสฺสถ, อภวิสฺสํ, อภวิสฺสามฺหา, อภวิสฺสถ, อภวิสฺสิสุ, อภวิสฺสเส, อภวิสฺสเวฺห, อภวิสฺสึ, อภวิสฺสามฺหเส”ตฺยาทีนีมสฺส วิสยานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๓๑] หิยฺยตฺตนีสตฺตมีปญฺจมีวตฺตมานา สพฺพธาตุกํ
กิมตฺถมิทํ. “หิยฺยตฺตนาทโย จตสฺโส สพฺพธาตุกสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อคมาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อคมาติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน หิยฺยตฺตนิปรสฺส-ปทปฐมปุริสํ กตฺวา วุตฺตนเยน อการาคมํ กตฺวา อิมินา สพฺพธาตุกสญฺญํ กตฺวา สพฺพธาตุกตฺตา “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมมฺหากเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ อาขฺยาตกปฺเป
ปฐโม ปริจฺเฉโท
-------------------------
ทุติยปริจฺเฉท
[๔๓๒] ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา
กิมตฺถมิทํ. “ธาตูหิ จ ลิงฺเคหิ จ ปจฺจยา ปราว โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “นนฺวิมสฺมึ อสติปิ ตตฺถ ตตฺถ ‘ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ, ตโต จ วิภตฺติโย’ติ ปญฺจมฺยนฺเตน นิทฺทิฏฺฐตฺตา ‘ธาตุ-ลิงฺเคหิ ปจฺจยา ปราว โหนฺตี’ติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ. น สกฺกา ตตฺถ ตตฺถ จ ‘ทูรนฺติกทฺธกาลนิมฺมานตฺวาโลปทิสาโยควิภตฺตารปฺปโยคสุทฺธปฺปโมจนเหตุวิวิตปฺ-ปมาณปุพฺพโยคพนฺธนคุณวจนปฃฺหกถนโถกากตฺตูสุ เจ’ติ ทิสาโยควเสน อปาทาน-สญฺญํ กตฺวา ‘อปาทาเน ปญฺจมี’ติ ปญฺจมิยา กตตฺตา ‘ธาตุลิงฺเคหิ ปุพฺเพ จ ปจฺจยา โหนฺตี’ติ อตฺถสมฺภวโต. ตสฺมา ปจฺจยฏฺฐานนิยมกรณตฺถมิทํ วุตฺตํ. อิธาปิ “ธาตุลิงฺเคหิ ปจฺจยา”ติ อวตฺวา ปรคฺคหณกรณํปิ ตทตฺถเมว ทีเปติ. อิทํ ปน จตูสุ สุตฺเตสุ ปริภาสาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
กโรตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กโรตีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสก-วจนติวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา ธาตุโต ปรํ กตฺวา “ตนาทิโต โอยิรา”ติ โอปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
คจฺฉตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจยํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กาเรตีติ กร=กรเณตีมสฺส “โย โกจิ กโรติ, ตมญฺโญ ‘กโรหิ กโรหี’ติ เอวํ อพฺรวี”ตฺยตฺเถ “กโรนฺตํ ปโยชยตี”ตฺยตฺเถ วา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ เณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา ธาตุโต ปรํ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณมฺหิ ลุตฺเต “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ กการสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตโต “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ ติปจฺจเย กเต รูปํ.
ปพฺพตายตีติ ปพฺพตสทฺทโต “ปพฺพตมิว อตฺตานมาจรตี”ตฺยตฺเถ “อาย นามโต กตฺตุปมานาทาจาเร”ติ อายปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา ลิงฺคโต ปรํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺ-ปกติภาวาทึ กตฺวา ตโต “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต รูปํ.
วาสิฏฺโฐติ วสิฏฺฐสทฺทโต “วสิฏฺฐสฺสาปจฺจนฺ”ติ อตฺเถ “วา ณาปจฺเจ”ติ ณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค อิมินา ลิงฺคโต ปรํ กตฺวา “วุตฺตตฺถาน-มปฺปโยโค”ติ อตฺถวากฺยมปฺปโยคํ กตฺวา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ เอตฺถ เตสํคหเณน วิภตฺติโลปํ กตฺวา “วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ เจ”ติ อาทิ-สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา ตโต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๔๓๓] ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา
กิมตฺถมิทํ. “ติช-คุป-กิต-มานอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ข-ฉ-สอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ติติกฺขตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติติกฺขตีติ ติช=เตชเน, ติช= นิสานพนฺธนขมาสูติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ขปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ ธาตฺวาทิสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “โก เข เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส กาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ติติกฺขสทฺทโต “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
ชิคุจฺฉตีติ คุป=โคปเนตีมสฺส อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺสาพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อิการาเทสํ กตฺวา ตเมวาธิกิจจ “กวคฺคสฺส จวคฺโค”ติ อพฺภาสสฺส กวคฺคสฺส จวคฺคํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ชิคุจฺฉสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
ติกิจฺฉตีติ กิต=โรคาปนยเนตีมสฺส อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิ-วณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺส จ อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “มานกิตานํ วตตฺตํ วา”ติ อพฺภาสคตสฺส กการสฺส ตตฺตํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวนฺตสฺส จการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ติกิจฺฉสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
วีมํสตีติ มาน=วีมํสายมิตีมสฺส อิมินา สปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺ-วาทิสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน “อนฺตสฺสิวณฺณา-กาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺสีการํ กตฺวา วุตฺตนเยน “มานกิตานํ วตตฺตํ วา”ติ อพฺภาสคตสฺส มการสฺส วการํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “ตโต ปามานานํ วามํ เสสู”ติ อพฺภาสโต ปรสฺส มานอิจฺเจตสฺส มํอาเทสํ กตฺวา วีมํสสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ.
ตตฺถจเตชตีติ ติช=เตชเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วาคฺคหเณนีมินา ขปจฺจยมกตฺวา วุตฺตนเยน “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ ติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ เจ”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ ตํสทิสเมว. ธาตุมตฺตเมเวตฺถ นานาตฺตํ.
มาเนตีติ มาน=วีมํสายมิตีมสฺส วาคฺคหเณนีมินา สปจฺจยมกตฺวา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ เณปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ณโลปญฺจ กตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
[๔๓๔] ภุชฆสหรสุปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุ
กิมตฺถมิทํ. “ภุช-ฆส-หร-สุปาอิจฺเจวมาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุ คมฺยมาเนสุ ข-ฉ-สอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ข-ฉ-สคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต วาคฺคหณญฺจ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ตุ๊ จ อิจฺฉา จ ตุมิจฺฉา. ตุมิจฺฉานํ อตฺถา ตุมิจฺฉตฺถา. เตสุ ตุมิจฺฉตฺเถสุ. ตุมนฺเตน ยุตฺตา วา อิจฺฉา ตุมิจฺฉา. ตุมิจฺฉาย อตฺถา ตุมิจฺฉตฺถา. ปตฺถนา กนฺตา. เตสุ ตุมิจฺฉตฺเถสุ. น หิ ตุมนฺตวิรหิเตสุ ฆฏกรณมิจฺฉติ, ปฏกรณมิจฺฉตีตฺยาทีสฺวิมินา ขาทโย โหนฺตีติ.
พุภุกฺขตีติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ พุภุกฺขตีติ ภุช=ปาลนพฺยว-หรเณสูตีมสฺส “โภตฺตุมิจฺฉตี”ติ อตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ขปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺสาพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “ทุติยจตุตฺถานํ ปถมตติยา”ติ จตุตฺถสฺส ภการสฺส ตติยํ พการํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส วุตฺตนเยน “โก เข เจ”ติ กการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา พุภุกฺขสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
ชิฆจฺฉตีติ ฆส=ขาทเนตีมสฺส “ฆสิตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา ฉปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺสาพฺภาสสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน “กวคฺคสฺส จวคฺโค”ติ อพฺภาสคตสฺส กวคฺคสฺส ฆการสฺส จวคฺคํ ฌการํ กตฺวา ตสฺส “ทุติยจตุตฺถานํ ปถมตติยา”ติ ตติยํ กตฺวา “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อิวณฺณํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จการํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา ชิคจฺฉสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
ชิคีสตีติ หร=หรเณตีมสฺส “หริตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา สปจฺจยํ กตฺวา “หรสฺส คีเส”ติ สพฺพธาตุสฺส คีอาเทสํ กตฺวา ธาตฺวาเทสสฺส ฐาโนปจารวเสน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺสาพฺภาส-สญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน กวคฺคสฺส จวคฺคํ กตฺวา ชิคีสสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
สุสฺสูสตีติ สุ=สวเนตีมสฺส “โสตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา สปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา มชฺฌิมสฺส สการสฺส “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทฺวิภาวํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ปร-สุการสฺส ทีฆํ กตฺวา สุสฺสูสสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
ปิวาสตีติ ปา=ปาเนตีมสฺส “ปาตุมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อิมินา สปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ ทฺวิภาวํ กตฺวา ตสฺส “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อิการํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “ตโต ปามานานํ วามํ เสสู”ติ อพฺภาสโต ปรสฺส ปาธาตุสฺส วาเทสํ กตฺวา ปิวาสสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
โภตฺตุนฺติ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ภุชอิจฺเจตสฺส วาคฺคหเณนีมินา ขปจฺจย-มกตฺวา “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเวตุ๊ วา”ติ ตุ๊ปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา “สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ตการสฺส จ ทฺวิภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ภุญฺชตีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺย-นุวตฺตมาเน “รุธาทิโต นิคฺคหิตปุพฺพญฺเจ”ติ อปจฺจยญฺจ ปุพฺเพ นิคฺคหิตาคมญฺจ กตฺวา ตสฺส จ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ วคฺคนฺเต กเต รูปํ.
[๔๓๕] อาย นามโต กตฺตูปมานาทาจาเร
กิมตฺถมิทํ. “กตฺตุโน อุปมานภูตมฺหา นามโต อายปจฺจโย โหติ อาจารตฺเถ”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุปเมยฺยสงฺขาตมตฺถํ อุปมียติ เอเตนาตฺยุปมานํ. ตสฺมา อุปมานา. นามโตตีมินา ตุลฺยาธิกรณํ. กตฺตุ-สทฺโท ตํนิยมกรณตฺถํ วุตฺโต.
ปพฺพตายตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปพฺพตายตีติ ปพฺพตสทฺทโต “ปพฺพตมิว อตฺตานมาจรตี”ตฺยตฺเถ อิมินา อายปจฺจยํ กตฺวา “สรโลโปมาเทส-ปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต วุตฺตนเยน ปพฺพตายสทฺทโต “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ตสฺสทิสเมว.
[๔๓๖] อียูปมานา จ
กิมตฺถมิทํ. “อุปมานสฺมา นามโต อียปจฺจโย โหติ อาจารตฺเถ”ติ ญาป-นตฺถํ. ติปทมิทํ. นามคฺคหณญฺจ อาจารคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณมาจารคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. สติปิ อุปมานคฺคหเณ อิธ อุปมานคฺคหณกรณํ กตฺตุคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ.
ฉตฺตียติ, ปุตฺตียตีตฺยุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ฉตฺตียตีติ ฉตฺตสทฺทโต “อจฺฉตฺตํ ฉตฺตมิว อาจรตี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา อียปจฺจยํ กตฺวา สร-โลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต วุตฺตนเยน ฉตฺตียสทฺทโต วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ปน ตสฺสทิสเมว. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๓๗] นามมฺหาตฺติจฺฉตฺเถ
กิมตฺถมิทํ. “นามมฺหา อตฺติจฺฉตฺเถ อียปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปท-มิทํ. อียคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อตฺตโน อิจฺฉา อตฺติจฺฉา. อตฺติจฺฉาเยว อตฺโถ อตฺติจฺฉตฺโถ. ตสฺมึ อตฺติจฺฉตฺเถ. สติปิ นามคฺคหเณ อิธ นามคฺคหณกรณํ อุปมานคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ.
ปตฺตียตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปตฺตียตีติ ปตฺตสทฺทโต “อตฺตโน ปตฺตมิจฺฉตี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา อียปจฺจยํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวญฺจ กตฺวา ปตฺตียสทฺทโต วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺ-สทิสาเนว. กิมุทาหรณํปิ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๔๓๘] ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพธาตูหิ เหตฺวตฺเถ คมฺยมาเน เณ-ณย-ณาเป-ณาปยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ, เต การิตสญฺญา จ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กาเรตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาเรตีติ กร=กรเณตีมสฺส “ภูวา-ทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺเส”ติ ลุตฺตา-นุพนฺธสฺส “โย โกจิ กโรติ, ตมญฺโญ ‘กโรหิ กโรหิ’จฺเจวํ อพฺรวี”ตฺยตฺเถ วา ‘กโรนฺตํ ปโยชยตี’ตฺยตฺเถ วา อิมินา เณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ การิตสญฺญํ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”-ตฺยาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺติโย กตฺวา ตาสํปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตีณิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว. อิตเรสุ จตูสุ พหุวจนอนฺติวิภตฺตึ กตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “วา ปโร อสรูปา”ติ วา “กฺวจิ ธาตุ-วิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสาโลปาคมา เจ”ติ วา ปจฺจยาทิมฺหิ สรโลปกรณเมว วิเสโส.
ปาเจตีตฺยาทีสุ ปจ=ปาเกติ ธาตุมตฺตเมว วิเสโส. ภเณตีตฺยาทีสุปิ อฏฺฐสุ ภณ=สทฺเท, ภณ=ภณเนติ วา ธาตุมตฺตเมว วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๓๙] ธาตุรูเป นามสฺมา ณโย จ
กิมตฺถมิทํ. “ธาตุรูเป สติ นามสฺมา ณยปจฺจโย โหติ, ตโต การิตสญฺญา จา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. การิตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตสฺสานุ-กฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ธาตุยา รูโป ธาตุรูโป. “อติกฺกมติ, อุปคายติ, กโรติ, โหตี”ตฺยาทีนิ. ตสฺมึ ธาตุรูเป. สตีติ สมฺพนฺโธ.
อติหตฺถยตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อติหตฺถยตีติ อติปุพฺพสฺมา หตฺถีสทฺทโต “หตฺถินา อติกฺกมตี”ตฺยตฺเถ อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ณยปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส การิตสญฺญญฺจ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตสฺสทิสาเนว.
[๔๔๐] ภาวกมฺเมสุ โย
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพหิ ธาตูหิ ภาวกมฺเมสุ ยปจฺจโย โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ธาตุคฺคหณํ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ตตฺถ จ ภาโว นาม เกวโล ภวนลวนปจนาทิธาตฺวตฺโถ. กมฺมํ นาม “ยํ กโรติ ตํ กมฺมนฺ”ติ วุตฺตํ.
ฅียเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ฅียเตติ ฐา=คตินิวตฺติมฺหีตีมสฺส “ฐานนฺ”ติ อตฺเถ “วตฺตมานา ติ-อนฺติ-สิ-ถ-มิ-ม-เต-อนฺเต-เส-เวฺห-เอ-เมฺห”ติ ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํ-ปฺยนิยมปฺปสงฺเค “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ วตฺตมาเน “ปรานฺ-ยตฺตโนปทานี”ติ ปเรสํ ฉนฺนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวา “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ตฺยตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยเนกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ภาเว ยปจฺจเย กเต “ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีนมิ”ติ ธาตฺวนฺตสฺสีกาเร กเต รูปํ.
พุชฺฌเตติ พุธ=โพธเน, พุธ=ญาเณ, พุธาวคมเนติ ติณฺณมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ กมฺมนิ อตฺตโนปทปฐมปุริเสก-วจนเตวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ยปจฺจยญฺจ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “ตสฺส จวคฺค-ยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ เทฺวภาเว กเต รูปํ.
ปจฺจเตติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ. ลพฺภเตติ ลภ=ลาเภตีมสฺส วุตฺตนเยน กมฺมนิ อตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ยปจฺจยํ กตฺวา อิท-เมวาธิกิจฺจ “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ตฺยธิกิจฺจ “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ยการสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ปุพฺพภการสฺส พการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กรียเตติ กร=กรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ยปจฺจยํ กตฺวา “ปุพฺพรูปญฺเจ”ตีมสฺส วุตฺตนเยน สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจ “อิวณฺณาคโม วา”ติ ยปจฺจยสฺมึ ปเร ธาตุมฺหา อิวณฺณาคเม กเต รูปํ.
อิชฺชเตติ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ยปจฺจยํ กตฺวา “ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีนมี”ตฺยธิกิจฺจ “ยชสฺสาทิสฺสี”ติ ธาตฺวาทิสฺสิการํ กตฺวา ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส วุตฺตนเยน จวคฺคํ กตฺวา เทฺวภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูเป.
อุจฺจเตติ อุจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส รูปํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๔๑] ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส
กิมตฺถมิทํ. “ตสฺส ยปจฺจยสฺส ธาตฺวนฺเตน สห จวคฺคยการวการตฺตํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
วุจฺจเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุจฺจเตติ อุจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน อตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ อาทิมฺหิ วการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตฺเรสํ ทฺวินฺนํ วการาคมาภาโวว วิเสโส.
มชฺชเตติ มช=สํสุทฺธิมฺหิ, มช=ปริมชฺชเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. ปจฺจเตติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ. พุชฺฌเตติ พุธ=โพธเนตีมสฺส รูปํ. ยุชฺชเตติ ยุช=โยเคตีมสฺส รูปํ. กุชฺฌเตติ กุธ=โกเปตีมสฺส รูปํ. อุชฺฌเตติ อุธ=อุสฺสคฺเค-ตีมสฺส รูปํ. หญฺญเตติ หน=หึสาคตีสูตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺตึ กตฺวา ยปจฺจยญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน อิมินา ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺเค กเต รูปํ. กยฺยเตติ กร=กรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺติมฺหิ กเต ยปจฺจยมฺหิ จ กเต วุตฺตนเยน อิมินา ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส ยกาเร กเต “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส ทฺวิภาเว กเต รูปํ.
ทิพฺพเตติ ทิวุ=กีฬาวิชิคิสาชุติถุติคตีสูตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺติมฺหิ กเต ยปจฺจเย จ กเต อิมินา ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส วกาเร กเต วุตฺตนเยน ทฺวิภาเว กเต “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วการทฺวยสฺส พการทฺวเย กเต รูปํ.
[๔๔๒] อิวณฺณาคโม วา
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพธาตูหิ ตมฺหิ ยปจฺจเย ปเร อิวณฺณาคโม โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ธาตุคฺคหณญฺจ ยคฺคหณญฺจ ตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.
กริยฺยเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กริยฺยเตติ กร=กรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน อตฺตโนปทปถมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา ยปจฺจยญฺจ กตฺวา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ตฺยธิกิจฺจ อนนฺตรสุตฺตทฺวยญฺจาธิกิจฺจีมินา อิวณฺณาคมํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ยการสฺส ทฺวิภาเว กเต รูปํ.
กริยฺยตีติ เอตฺถ “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทนฺ”ติ อตฺตโนปทสฺส ปรสฺสปทภาวกรณเมว วิเสโส. อิตรานิ เทฺว คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน เตวิภตฺยาทิมฺหิ กเต รูปํ. “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทโสว วิเสโส. กิมุทา-หรณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
[๔๔๓] ปุพฺพรูปญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพหิ ธาตูหิ ยปจฺจโย ปุพฺพรูปมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. ธาตุคฺคหณญฺจ ยคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ วาคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ.
วุฑฺฒเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุฑฺฒเตติ วฑฺฒ=วฑฺฒเนตีมสฺส วุตฺตนเยน อตฺตโนปทปถมปุริเสกวจนเตวิภตฺติมฺหิ กเต ยปจฺจเย จ กเต อนนฺตร-สุตฺตสฺส วิย สุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา ยปจฺจยสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติ-ปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วกาเร อการสฺส อุการํ กตฺวา เตเนว วา “พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา ปุพฺพฑการสฺส โลปํ กตฺวา “หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ”ติ วตฺตมาเน “โฑ ฒกาเร”ติ จตุตฺถสฺส ฒการสฺส ฑการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ผลฺลเตติ ผล=นิปฺผตฺติมฺหีตีมสฺส รูปํ. ทมฺมเตติ ทมุ=ทมเนตีมสฺส รูปํ. ลพฺภเตติ ลภ=ลาเภตีมสฺส รูปํ. สกฺกเตติ สก=ปูชายํ, สก=สามตฺเถติ ทฺวินฺน-มญฺญตรสฺส รูปํ. ทิสฺสเตติ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส รูปํ.
[๔๔๔] ยถา กตฺตริ จ
กิมตฺถมิทํ. “ยถา เหฏฺฐา ภาวกมฺเมสุ ยปจฺจยสฺสาเทโส โหติ, ยถา กตฺตริปิ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. จคฺคหณํ วุตฺตปฺปการานุกฑฺฒนตฺถํ. ยคฺคหณญฺจ จวคฺคยการวการคฺคหณญฺจ ปุพฺพรูปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
พุชฺฌตีติ พุธ=โพธเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺต-นเยนาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญํ กตฺวา “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ ปรสฺสปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “ทิวาทิโต โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการ-วการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส, ปุพฺพรูปญฺจา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺเตน สห จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติย-ปถมา”ติ ตสฺส เทฺวภาเว กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
วิชฺฌตีติ วิธ=วิภาเคตีมสฺส รูปํ. มญฺญตีติ มน=ญาเณตีมสฺส รูปํ. สิพฺพตีติ สิวุ=ตนฺตสนฺตาเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา ยปจฺจยญฺจ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺเตน สห ตสฺส วการญฺจ กตฺวา วุตฺตนเยน ทฺวิภาวญฺจ กตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วการทฺวยสฺส พการทฺวยมฺหิ กเต รูปํ.
[๔๔๕] ภูวาทิโต อ
กิมตฺถมิทํ. “ภูอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต อปจฺจโย โหติ กตฺตรี”ติ ญาป-นตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ภวตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ภวตีติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตุโต อปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ปฐตีติ ปฐ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส รูปํ. ปจตีติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ. ชยตีติ ชิ=ชเยตีมสฺส รูปํ. เอตฺถ จ “โอ อว สเร”ตฺยธิกิจฺจ “เอ อยา”ติ อยาเทโสว วิเสโส.
[๔๔๖] รุธาทิโต นิคฺคหิต ปุพฺพญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “รุธอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต อปจฺจโย โหติ กตฺตริ, นิคฺคหิตํ ปุพฺพญฺจ หุตฺวา อาคโม โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณญฺจ อคฺคหณญฺจ วตฺตเต. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ จ “นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตพฺเพ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ อธิกิจฺจ “สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ”ติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา วา “กฺวจิ โลปนฺ”ติ วตฺตมาเน “พฺยญฺชเน เจ”ติ นิคฺคหิตโลปํ กตฺวา วา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ สติปิ นิคฺคหิตาคเม นิจฺจวิธานตฺถํ อิธ นิคฺคหิตคฺคหณํ กตํ.
รุนฺธตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ รุนฺธตีติ รุธ=อาวรเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ จ, ภูวาทิโต อ”อิตฺย-ธิกิจฺจีมินา อปจฺจยํ กตฺวา นิคฺคหิตปุพฺพญฺจ กตฺวา ตสฺส “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตมาเน “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ฉินฺทตีติ ฉิทิ=ทฺวิธากรเณตีมสฺส รูปํ. ภินฺทตีติ ภิทิ=ทฺวิธากรเณตีมสฺส รูปํ.
[๔๔๗] ทิวาทิโต โย
กิมตฺถมิทํ. “ทิวาทิโต ธาตุคณโต ยปจฺจโย โหติ กตฺตรี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทิพฺพตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทิพฺพตีติ ทิวุ=กีฬาวิชิคีสาพฺยว-หารชุติถุติคตีสูตีมสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ จา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ยปจฺจยํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส, ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ วตฺตมาเน “ยถา กตฺตริ เจ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส วการํ กตฺวา ตสฺส วุตฺตนเยน ทฺวิภาวญฺจ กตฺวา วการทฺวยสฺส พการทฺวยญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
สิพฺพตีติ สิวุ=ตนฺตสนฺตาเนตีมสฺส รูปํ. ยุชฺฌตีติ ยุธ=สํปหาเรตีมสฺส รูปํ. วิชฺฌตีติ วิธ=วิภาเคตีมสฺส รูปํ. พุชฺฌตีติ พุธ=โพธเนตีมสฺส รูปํ.
[๔๔๘] สฺวาทิโต ณุ ณา อุณา จ
กิมตฺถมิทํ. “สุอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต ณุ-ณา-อุณาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตรี”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ปจฺจยนฺตรํ สมฺปิณฺเฑติ.
อภิสุโณตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อภิสุโณตีติ อภิปุพฺพสฺส สุ= อภิสฺสเว, สุ=สวเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา ณุปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ตฺยธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ณุปจฺจยนฺตสฺส วุทฺธิมฺหิ กเต รูปํ.
อภิสุณาตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส ณาปจฺจเย กเต รูปํ. สํวุโณตีติ สํปุพฺพสฺส วุ=สํวรเณตีมสฺส ณุปจฺจเย กเต รูปํ. สํวุณาตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส ณาปจฺจเย กเต รูปํ. อาวุโณตีติ เอตฺถ อุปสคฺโคว วิเสโส. ปาปุณาตีติ ปปุพฺพสฺส อป=ปาปุณเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อุณาปจฺจเย กเต รูปํ.
[๔๔๙] กียาทิโต นา
กิมตฺถมิทํ. “กีอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต นาปจฺจโย โหติ กตฺตรี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กิณาตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กิณาตีติ กี=ทพฺพวินิโยเคตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ตฺยธิกิจฺจีมินา นาปจฺจเย กเต “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อาทิสรสฺส รสฺเส กเต กฺวจิธาตฺวาทินา นสฺส ณกาเร กเต รูปํ. ชินาตีติ ชิ=ชเยตีมสฺส รูปํ. ธุนาตีติ ธู=กมฺปเนตีมสฺส รูปํ. มุนาตีติ มุ= พนฺธเนตีมสฺส รูปํ. ลุนาตีติ ลู=เฉทเนตีมสฺส รูปํ. ปุนาตีติ ปุ=ปวเนตีมสฺส รูปํ.
[๔๕๐] คหาทิโต ปฺปณฺหา
กิมตฺถมิทํ. “คหอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต ปฺป-ณฺหาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตรี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
เฆปฺปตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เฆปฺปตีติ คห=อุปาทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ปฺปปจฺจเย กเต “คหสฺส เฆ ปฺเป”ติ คหสฺส เฆอาเทเส กเต รูปํ.
คณฺหาตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต อิมินา ณฺหา-ปจฺจเย กเต “คหสฺส เฆ ปฺเป”ติ วตฺตมาเน “หโลโป ณฺหามฺหี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส หการสฺส โลเป กเต รูปํ.
[๔๕๑] ตนาทิโต โอยิรา
กิมตฺถมิทํ. “ตนุอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต โอ-ยิรอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตรี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กตฺตริคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ตโนตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ตโนตีติ ตนุ=วิตฺถาเรตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา โอปจฺจเย กเต รูปํ. ตโนหีติ เอตฺถ “อาณตฺยาสิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี”ติ ปญฺจมิ-มชฺฌิมปุริเสกวจนเมว วิเสโส.
กโรติ, กโรหีติ เอตฺถ กร=กรเณติ ธาตุมตฺตเมว วิเสโส. กยิรตีติ เอตฺถ ยิรปจฺจโยว วิเสโส. กยิราหีติ เอตฺถ “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ ทีฆกรณเมว วิเสโส.
[๔๕๒] จุราทิโต เณณยา
กิมตฺถมิทํ. “จุรอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต เณ-ณยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ การิตสญฺญา จา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน การิตคฺ-คหณมิหานุวตฺตเต กตฺตริคฺคหณญฺจ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
โจเรตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ โจเรตีติ จุร=เถยฺเยตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ, ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา เณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ การิตสญฺญํ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อาทิสรสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ ปน ณยปจฺจยวเสน วุตฺตํ. อิตรานิ เทฺว จินฺต=จินฺตายมิตีมสฺส รูปานิ. มนฺเตติ, มนฺตยตีตีมานิ มนฺต=คุตฺตภาสเนตีมสฺส รูปานิ.
[๔๕๓] อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนิ
กิมตฺถมิทํ. “อตฺตโนปทานิ โหนฺติ ภาเว จ กมฺมนิ จา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ ภาโว นาม เกวโล ภวนปจนาทิธาตฺวตฺโถ. กมฺมํ นาม “ยํ กโรติ ตํ กมฺมนฺ”ติ วุตฺตํ.
อุจฺจเตติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อุจฺจเตติ อุจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺเส”ติ ลุตฺตา-นุพนฺธสฺส “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ตฺยเนกปจฺจยปฺปสงฺเค “วตฺตมานา ติ-อนฺติ-สิ-ถ-มิ-ม-เต-อนฺเต-เส-เวฺห-เอ-เมฺห”ติ ตฺยาทีนํ วตฺตมานสญฺญํ กตฺวา “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปจฺจเย กตฺวา เตสํปฺยนิยมปฺปสงฺเค “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ วตฺตมาเน “ปรานฺยตฺตโนปทานี”ติ วิภตฺตีนํ ปรานํ ฉนฺนํ อตฺตโนปทสญฺญํ กตฺวา อิมินา อตฺตโนปทํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “เทฺวเทฺว ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา”ติ ปฐมปุริสสญฺญํ กตฺวา “นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม”ติ ปฐมปุริสํ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนนฺ”ติ เอกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ วตฺตมาเน “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ เทฺวภาเว กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อุจฺจนฺเตติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส.
ลพฺภเตติ ลภ=ลาเภตีมสฺส วุตฺตนเยนีมินา เตวิภตฺตึ กตฺวา ยปจฺจยญฺจ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ภการสฺส พการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนกรณเมว วิเสโส. มชฺชเต, มชฺชนฺเตติ มช=ปริมชฺชเน, มช=สํสุทฺธิมฺหีติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปานิ. อิตรานิ เทฺว ยุธ=สํปหาเรตีมสฺส รูปํ.
[๔๕๔] กตฺตริ จ
กิมตฺถมิทํ. “กตฺตริ จ อตฺตโนปทานิ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺตโนปทคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตสฺสานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
มญฺญเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ มญฺญเตติ มน=ญาเณตีมสฺส อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา อตฺตโนปทํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ทิวาทิโต โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา “ยถา กตฺตริ จา”ติ ตสฺส จวคฺคาทิมฺหิ กเต รูปํ. โรจเตติ รุจ=ทิตฺติมฺหิ, รุจ=โรจเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. เอตฺถ จ “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยกรณญฺจ “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิกรณญฺจ วิเสโส. โสจเตติ สุจ=โสเกตีมสฺส รูปํ. พุชฺฌเตติ พุธ=โพธเนตีมสฺส รูปํ. ชายเตติ ชน= ชนเน, ชนิ=ปาตุภาเวติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยนีมินา อตฺตโนปทปฐมปุริเสก-วจนเตวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน ยปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆ-วิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา ปุพฺพสรสฺส ทีเฆ กเต รูปํ.
[๔๕๕] ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย
กิมตฺถมิทํ. “ธาตฺวาธิกาเร วิหิตานํ ตฺยาทีนํ วิภตฺตีนํ อธาตุมฺหา สมฺปตฺเต ธาตุปจฺจยาติ ลทฺธโวหาเรหิ ‘ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา, อาย นามโต กตฺตูปมานาทาจาเร, อียูปมานา จ, ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ, ธาตุรูเป นามสฺมา ณโย จา’ติ วุตฺเตหิ ขาทิปจฺจเยหิ ตฺยาทโย วิภตฺติโย โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. ธาตูหิ วา ธาตฺวตฺเถหิ วา นิทฺทิฏฺฐา ปจฺจยา ธาตุปจฺจยา. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๔๖] กตฺตริ ปรสฺสปทํ
กิมตฺถมิทํ. “กตฺตริ การเก ปรสฺสปทํ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๕๗] ภูวาทโย ธาตโว
กิมตฺถมิทํ. “ภูอิจฺเจวมาทโย เย สทฺทคณา, เต ธาตุสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. “อิธ ปน ยทิ สนฺธิจฺฉา สิยา, ‘ภฺวาทโย’ติ วา ‘ภุวาทโย’ติ วา ภวิตพฺพํ, ยทฺยนิจฺฉา สิยา, ‘ภูอาทโย’ติ ภวิตพฺพํ, ‘กุโตยํ วกาโร”ติ. “ยวมทนตรลา จาคมา”ติ สนฺธิวเสนาคโต. สกมฺมกากมฺมกวเสน ธาตูนํ ทฺวิปฺปการตฺตา ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส อกมฺมกตฺตา, วา=คติคนฺธเนสูตีมสฺส สกมฺมกตฺตา, อาทิสทฺทสฺส ปการตฺถสฺสาปิ ทีปนโต จ “ภูวาปการา ธาตุสญฺญา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. “วา=คติคนฺธเนสูตีมสฺส รูปปฺปวตฺติ อวคนฺตพฺพา. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อุทาหรณานิปิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ อาขฺยาตกปฺเป
ทุติโย ปริจฺเฉโท
----------------------
ตติยปริจฺเฉท
[๔๕๘] กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว
กิมตฺถมิทํ. “อาทิภูตานํ วณฺณานํ เอกสรานํ กฺวจิ เทฺวภาโว โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ติติกฺขตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติติกฺขติ, ชิคุจฺฉติ, ติกิจฺฉติ, วีมํสติ, พุภุกฺขติ, ปิวาสตีตีมานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. ททฺทฬฺหตีติ ทฬฺห= ทิตฺติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจน-ติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา อาทิวณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา ตโต “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ปรสฺส ทการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
“นนุ ‘ปรเทฺวภาโว ฐาเน’ติ อิมินาว สิชฺฌตี”ติ. น สิชฺฌติ เตน พฺยญฺชนสฺเสว เทฺวภาวาปชฺชนโต อิธ สสรสฺสาธิปฺเปตโต จ. เตเนวีห อาทิ-วณฺณานนฺติ พหุวจนนิทฺเทโส กโต.
ททาตีติ ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต อิมินา เทฺวภาเว กเต “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “รสฺโส”ติ ปุพฺพสรสฺส รสฺเส กเต รูปํ. ชหาตีติ หา=จาเคตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต อิมินา เทฺวภาเว กเต วุตฺตนเยน อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “หสฺส โช”ติ อพฺภาสคตสฺส หการสฺส ชาเทเส กเต รูปํ. จงฺกมตีติ กมุ=ปทวิกฺเขเปตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจยํ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา เทฺวภาเว กเต วุตฺตนเยน อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “กวคฺคสฺส จวคฺโค”ติ อพฺภาสคตสฺส กวคฺคสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส, อนฺตสฺสิวณฺณา-กาโร วา”ติ วตฺตมาเน “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ อพฺภาสนฺเต นิคฺคหิตาคเม กเต รูปํ.
กมฺปติ, จลตีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กมฺป=กมฺปเน, จล=จลเนติ ธาตุมตฺตเมว วิเสโส. เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
[๔๕๙] ปุพฺโพพฺภาโส
กิมตฺถมิทํ. “เทฺวภูตสฺส ธาตุสฺส โย ปุพฺโพ, โส อพฺภาสสญฺโญ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทธาตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทธาตีติ ธา=ธารเณตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติปจฺจเย กเต “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ อาทิวณฺณสฺส เทฺวภาเว กเต อิมินา ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “รสฺโส”ติ อพฺภาสคตสฺส สรสฺส รสฺสํ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “ทุติยจตุตฺถานํ ปถมตติยา”ติ อพฺภาสคตสฺส จตุตฺถสฺส ธการสฺส ทการตฺเต กเต รูปํ.
ททาตีติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. พภูวาติ ภู,หู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญา-ทิสฺส “ปโรกฺขา อ-อุ-เอ-ตฺถ-อ-มฺห-ตฺถ-เร-โตฺถ-โวฺห-อึ-เมฺห”ติ ออาทีนํ ปโรกฺขาสญฺญํ กตฺวา วุตฺตนเยน “กาเล”ตฺยธิกิจฺจ “อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต”ติ ปโรกฺขาปรสฺสปท-ปฐมปุริเสกวจนอวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ อาทิวณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อการํ กตฺวา วุตฺตนเยน “ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา”ติ อพฺภาสคตสฺส จตุตฺถสฺส ตติยํ กตฺวา “พฺรูภูนมาห-ภูวา ปโรกฺขายนฺ”ติ ธาตุสฺส ภูวาเทสํ กตฺวา “สรโลโปมาเทสปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ ปุพฺพสรสฺส โลปํ กตฺวา ปรสรสฺส ปกติภาวญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๖๐] รสฺโส
กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาเส วตฺตมานสฺส สรสฺส รสฺโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๖๑] ทุติยจตุตฺถานํ ปถมตติยา
กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาสคตานํ ทุติยจตุตฺถานํ ปถมตติยา โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
จิจฺเฉทาติอาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ จิจฺเฉทาติ ฉิทิ=ทฺวิธากรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ปโรกฺขาปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนอวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน อิมินา อพฺภาสคตสฺส ทุติยสฺส ปถมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ตฺยธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วตฺตมาเน “วคฺเค โฆสา-โฆสานํ ตติยปถมา”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๖๒] กวคฺคสฺส จวคฺโค
กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาเส วตฺตมานสฺส กวคฺคสฺส จวคฺโค โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนว.
ชงฺคมตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนา-ทิวณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจีมินา อพฺภาสคตสฺส กวคฺคสฺส จวคฺคํ กตฺวา วุตฺตนเยน “นิคฺคหิตญฺเจ”ติ นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๖๓] มานกิตานํ วตตฺตํ วา
กิมตฺถมิทํ. “มาน-กิตอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อพฺภาสคตานํ วการตการาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
จิกิจฺฉตีติ กิต=โรคาปนยเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา”ติ ฉปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺ-ตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส จการํ กตฺวา อิธ วาคฺคหเณน อพฺภาสคตสฺส ธาตุสฺส ตตฺตมกตฺวา วุตฺตนเยน กวคฺคสฺส จวคฺคํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา จิกิจฺฉสทฺทโต “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
[๔๖๔] หสฺส โช
กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาเส วตฺตมานสฺส หการสฺส ชาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ชหาตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชหาตีตีทํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. ชุหฺวตีติ หุ=ทานาทานหพฺยปฺปทาเนสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา วุตฺตนเยน ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน อิมินา หการสฺส ชการํ กตฺวา “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ตฺยธิกิจฺจ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส อุวณฺณสฺส ลสญฺญํ กตฺวา “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ วตฺตมาเน “ยวการา เจ”ติ ลสฺส วการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ชุโหตีติ เอตฺถ “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อปจฺจยสฺส โลโป จ “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อธิกิจฺจ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธิกรณญฺจ วิเสโส. ชหาราติ หร= หรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ปโรกฺขาปรสฺสปทปถมปุริเสกวจน-อวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิวณฺณสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน อิมินา หการสฺส ชการํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๖๕] อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา
กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาสนฺตสฺส อิวณฺโณ จ อกาโร จ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๖๖] นิคฺคหิตญฺจ
กิมตฺถมิทํ. “อพฺภาสนฺเต นิคฺคหิตาคโม โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจานุวตฺตเต. จคฺคหณํ อนฺตคฺคหณา-นุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
จงฺกมตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ จงฺกมตีติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. จญฺจลตีติ จล=กมฺปเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปท-ปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยนาทิ-วณฺณสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส, อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา อพฺภาสนฺเต นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. กิมุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๖๗] ตโต ปามานานํ วามํ เสสุ
กิมตฺถมิทํ. “ตโต อพฺภาสโต ปรานํ ปา-มานานํ ธาตูนํ วา-มํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อพฺภาสคฺคหณมิหา-นุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. เสติ วตฺตพฺเพ เอวมกตฺวา พหุวจนนิทฺเทโส “ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา, ภุชฆสหรสุปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสู”ติ สุตฺตทฺวเย วิหิตสปจฺจยสฺส คหิตภาววิญฺญาปนตฺถํ. เอตสฺมึปิ วา วตฺตพฺเพ พหุ-วจนนิทฺเทโส วจนวิปลฺลาสวเสน ยุชฺชเต วาติ ญาปนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อุทา-หรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๖๘] ฐา ติฏฺโฐ
กิมตฺถมิทํ. “ฐาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ติฏฺฐาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ติฏฺฐตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ติฏฺฐตีติ ฐา=คตินิวตฺติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตุสฺส ติฏฺฐาเทเส กเต รูปํ.
ติฏฺฐตูติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ปญฺจมิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนตุวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ติฏฺฐาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน สตฺตมิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนพหุวจนเอยฺย-เอยฺยุํวิภตฺติโย กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ติฏฺฐาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๔๖๙] ปา ปิโว
กิมตฺถมิทํ. “ปาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปิวาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปิวตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปิวตีติ ปา=ปาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “อนฺตสฺสิ-วณฺณากาโร วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตุสฺส ปิวาเทเส กเต รูปํ. อิตรานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว. กิมุทาหรณํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๔๗๐] ญาสฺส ชาชนฺนา
กิมตฺถมิทํ. “ญาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ชา-ชนฺ-นาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ชานาตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชานาตีติ ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “กียาทิโต นา”ติ นาปจฺจยํ กตฺวา “อนฺตสฺสิ-วณฺณากาโร วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตุสฺส ชาเทเส กเต รูปํ.
ชาเนยฺยาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน สตฺตมิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจน-เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน นาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ชาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ชานิยาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา นาปจฺจยญฺจ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน “เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ เอยฺยสฺส อิยาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทึ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ชาเทเส กเต รูปํ.
ชญฺญาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา นาปจฺจยญฺจ กตฺวา “เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ เอยฺยสฺส ญาเทสํ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ชํอาเทสํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา, เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ วตฺตมาเน “นาสฺส โลโป ยการตฺตนฺ”ติ นาปจฺจยสฺส จ โลปํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตมาเน “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ.
นายตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจน-ติวิภตฺตึ กตฺวา นาปจฺจยญฺจ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส นาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน “นาสฺส โลโป ยการตฺตนฺ”ติ นาปจฺจยสฺส ยการาเทเส กเต รูปํ.
[๔๗๑] ทิสสฺส ปสฺสทิสฺสทกฺขา วา
กิมตฺถมิทํ. “ทิสธาตุสฺส ปสฺส-ทิสฺส-ทกฺขอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ปสฺสตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปสฺสติ, ทิสฺสติ, ทกฺขตีตีมานิ ทิส=อเปกฺขเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ปสฺส-ทิสฺส-ทกฺขาเทเส กเต รูปานิ.
อทฺทกฺขาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน หิยฺยตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจน-อาวิภตฺตึ กตฺวา อชฺชตฺตนิอตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนอาวิภตฺตึ กตฺวา วา อิมินา ธาตุสฺส ทกฺขาเทสํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ธาตฺวาทิมฺหาการา-คมํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทการสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา “สรโลโปมาเทส-ปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปํ กตฺวา เตเนว ปกติภาเว สมฺปตฺเต ตตฺเถว ปกติคฺคหเณน นีวาริตตฺตา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อนฺตสรสฺส รสฺสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
อทฺทสาติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส อนนฺตเร วุตฺตนเยน อาวิภตฺตึ กตฺวา วาคฺคหเณน ธาตุสฺสีมินา อาเทสมกตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิมฺหา-การาคมํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตุ-คตสฺส อิการสฺส อการํ กตฺวา วุตฺตนเยน ทการสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา อนฺตสรสฺส จ รสฺสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๔๗๒] พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส จการาเทโส โหติ ฉปจฺจเยสุ ปเรสู”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ วาคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ. อเนกตฺถา หิ นิปาตาติ. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๗๓] โก เข จ
กิมตฺถมิทํ. “ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส กการาเทโส โหติ ขปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. พฺยญฺชนคฺคหณมิหานุวตฺตเต. จคฺคหณํ ตทนุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๗๘] หรสฺส คี เส
กิมตฺถมิทํ. “หรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺเสว คีอาเทโส โหติ สปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. อุทาหรณานิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
[๔๗๕] พฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขายํ
กิมตฺถมิทํ. “พฺรู-ภูอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อาห-ภูวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ปโรกฺขายํ วิภตฺติยนฺ”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อาหาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อาหาติ พฺรู=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ปโรกฺขาปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนอวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส อาหาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อาหูติ เอตฺถ พหุวจนกรณเมว วิเสโส.
พภูวาติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ปโรกฺขา-ปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนอวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ เทฺวภาวํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺส อการํ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ วตฺตมาเน “ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา”ติ อพฺภาสคตสฺส จตุตฺถสฺส ตติยํ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส ภูวาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนกรณเมว วิเสโส.
อพฺรวุนฺติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน พฺรูอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริสพหุวจนอุํวิภตฺตึ กตฺวา ปโรกฺขายาภาวา อิมินาเทส-มกตฺวา “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ อการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๔๗๖] คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสุ
กิมตฺถมิทํ. “คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺโต จฺโฉ โหติ วิกปฺเปน สพฺพาสุ ปจฺจยวิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว วิคฺคโห จ.
คจฺฉมาโนตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉมาโน, คจฺฉนฺโตติ คมุ, สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุนตฺวานตฺวา วา”ติ วตฺตมาเน “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ มาน-อนฺตปจฺจเย กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺย-ปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นามมิว กตฺวา สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
คจฺฉตีติ วุตฺตนเยน “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปรสฺสปทปถม-ปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน อปจฺจยญฺจ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา อปจฺจยญฺจ กตฺวา วาคฺคเณนีมินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสมกตฺวา “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อการสฺเสตฺเต กเต รูปํ.
คจฺฉตูติ เอตฺถ “อาณตฺยาสิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี”ติ ปญฺจมิปรสฺสปทปฐม-ปุริเสกวจนตุวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
คจฺเฉยฺยาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน “อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี”ติ สตฺตมิปรสฺส-ปทปฐมปุริเสกวจนเอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิกรณเมว วิเสโส. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
อคจฺฉาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน “หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี”ติ หิยฺยตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนอาวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนีอชฺชตฺตนิกาลา-ติปตฺตีสู”ติ อการาคมกรณเมว วิเสโส. อิตรํ ปน วาคฺคหณผลํ.
อคจฺฉีติ เอตฺถ วุตฺตนเยน “สมีเปชฺชตฺตนี”ติ อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนอีวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อุตฺตรรสฺสกรณ-เมว วิเสโส. อิตรํ ปน วาคฺคหณผลํ.
คจฺฉิสฺสตีติ เอตฺถ วุตฺตนเยน “อนาคเต ภวิสฺสนฺตี”ติ ภวิสฺสนฺติปรสฺสปท-ปฐมปุริเสกวจนสฺสติวิภตฺตึ กตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมกรณเมว วิเสโส. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
อคจฺฉิสฺสาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน “กิริยาติปนฺเนตีเต กาลาติปตฺตี”ติ กาลาติ-ปตฺติปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนสฺสาวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อิตรํ วาคฺคหณผลํ.
อิจฺฉตีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา คมิโน อภาวา อิมินา อาเทสมกตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
[๔๗๗] วจสฺสชฺชตฺตนิมฺหิ มกาโร โอ
กิมตฺถมิทํ. “วจอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อกาโร โอตฺตมาปชฺชเต อชฺชตฺตนิมฺหิ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อโวจ, อโวจุนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อโวจาติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายํ, วจ=ปริภาสเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิอตฺตโนปทปถมปุริเสก-วจนอาวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตุคตสฺส อการสฺโสการํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุ-วิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปฺรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิ-อชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ อการาคมํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อุตฺตรสฺส รสฺสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ อชฺชตฺตนิ-ปรสฺสปทปถมปุริสพหุวจนอุํวิภตฺติกรณญฺจ อุตฺตรรสฺสาภาโว จ วิเสโส.
อวจ, อวจูติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อวจาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺต-นเยน หิยฺยตฺตนิปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนอาวิภตฺตึ กตฺวา อชฺชตฺตนิวิภตฺติยาภาวา อิมินา ธาตุคตสฺสาการสฺโสการมกตฺวา วุตฺตนเยน อุตฺตรรสฺสํ กตฺวา ธาตฺวา-ทิมฺหาการาคมญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอูวิภตฺติกรณญฺ-โจตฺตรสฺสาภาโว จ วิเสโส.
[๔๗๘] อกาโร ทีฆํ หิมิเมสุ
กิมตฺถมิทํ. “อกาโร ทีฆมาปชฺชเต หิ-มิ-มอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คจฺฉาหีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉาหีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน ปญฺจมิมชฺฌิมปุริเสกวจนหิวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา อิมินา อการสฺส ทีฆาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ เทฺว ตสฺเสว ธาตุสฺส วตฺตมานปรสฺสปทุตฺตม-ปุริเสกวจนพหุวจนานิ วา ปญฺจมิปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนพหุวจนานิ วา กตฺวา วุตฺตนเยน อปจฺจยาทิมฺหิ กเต รูปานิ.
คจฺฉาเมฺหติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วตฺตมานตฺตโนปทุตฺตมปุริสพหุวจนเมฺหวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน อปจฺจยํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสญฺจ กตฺวา อิธาปิ มการสฺส อุปลพฺภนโต อิมินา อการสฺส ทีฆาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิธ ปน คจฺฉามีติ เอตฺถ มิวิภตฺติมฺหิ มการสฺสูปลพฺภนโต อกาตพฺพมปิ มิการคฺคหณํ ปโยชนนฺตรนิทสฺสนตฺถํ กตนฺ”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เตนาห “มิการคฺคหเณน หิวิภตฺติมฺหิ อกาโร กฺวจิ น ทีฆมาปชฺชเต”ติ. ปกติ เหสาจริยานํ ตตฺถ ตตฺถ สทฺทาธิกโต อตฺถาธิกนิทสฺสนํ. คจฺฉหีติ เอตฺถ ปน ทีฆาภาโวว วิเสโส.
[๔๗๙] หิ โลปํ วา
กิมตฺถมิทํ. “หิวิภตฺติ โลปมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คจฺฉาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จาทิมฺหิ เทฺว สุวิญฺเญยฺยาเนว. คมาติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน หิวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา หิวิภตฺติสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ หิวิภตฺติโน โลปาภาโว จ “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อการสฺเสตฺตกรณญฺจ วิเสโส.
คมยาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “โย โกจิ คจฺฉติ, ตมญฺโญ ‘คจฺฉ คจฺฉาหิ’จฺเจวํ พฺรวี”ติ, “คจฺฉนฺตํ วา ปโยชยตี”ตฺยตฺเถ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ ณยปจฺจยํ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต ฆฏาทิปกฺเขเปน “ฆฏาทีนํ วา”ติ เอตฺถ วาคฺคหเณน วุทฺธิมกตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา คมยสทฺทโต “ธาตุ-ปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน ปญฺจมิมชฺฌิมปุริสเอกวจนหิวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา โลเป กเต รูปํ. อิตรํ วาคฺ-คหณผลํ. ตตฺถ โลปาภาโว จ “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ ทีฆกรณญฺจ วิเสโส. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๔๘๐] โหติสฺสเรโหเห ภวิสฺสนฺติมฺหิ สฺสสฺส จ
กิมตฺถมิทํ. “หูอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สโร เอโหเหตฺตมาปชฺชเต ภวิสฺสนฺติมฺหิ สฺสสฺส จ โลโป โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. โหติสฺสเรติ เอกํ ปทํ, เอโหเหติ เอกํ ปทํ, ภวิสฺสนฺติมฺหีติ เอกํ ปทํ, สฺสสฺสาติ เอกํ ปทํ, จอิติ เอกํ ปทนฺติ ปญฺจปทมิทํ. โลปคฺคหณญฺจ วาคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. โหติสฺส สโร โหติสฺสโร. เอห จ โอห จ เอ จ เอโหเห. จคฺคหณํ โลปคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ ทุติยสมฺปิณฺฑนตฺถญฺจ.
เหหิตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ เหหิตีตฺยาทีนิ จตฺตาริ หู,ภู= สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ภวิสฺสนฺติปรสฺสปทปถมปุริเสกวจน-พหุวจนสฺสติ-สฺสนฺติวิภตฺติโย กตฺวา “หิ โลปํ วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส สรสฺส เอห-โอหาเทสํ กตฺวา สการทฺวยสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปานิ. อิตรานิ เทฺว วุตฺตสทิสานิ. ธาตฺวนฺตสฺส เออาเทสญฺจ อิการาคมาภาโว จ วิเสโส. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ สการทฺวยสฺส โลปาภาโวว วิเสโส.
ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺตีติ กิมุทาหรณานิ. ตานิ ปน ภู=สตฺตายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน สฺสติ-สฺสนฺติวิภตฺติโย กตฺวา โหติสฺสาภาวา อิมินา วุตฺตวิธานํ อกตฺวา วุตฺตนเยนิการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปานิ.
โหตีติปิ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน หู,ภู=สตฺตายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺต-นเยน ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อการสฺส โลเป กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๘๑] กรสฺส สปจฺจยสฺส กาโห
กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สปจฺจยสฺส กาหาเทโส โหติ, สการ-ทฺวยสฺส จ โลโป โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ โลปคฺ-คหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ภวิสฺสนฺติคฺคหณสฺสา-นุวตฺตนโต สปจฺจยคฺคหเณน วินา วิญฺญายมาเนปิ สปจฺจยตฺเต อิธ สปจฺจยคฺ-คหณกรเณ ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต “สปจฺจยคฺคหเณนา”ติอาทิมาห.
กาหตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาหตีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ภวิสฺสนฺติปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนสฺสติวิภตฺตึ กตฺวา “หิ โลปํ วา, โหติสฺสเรโหเห ภวิสฺสนฺติมฺหิ สฺสสฺส เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา กรสฺส กาหาเทสํ กตฺวา สการทฺวยสฺส จ โลเป กเต รูปํ.
กาหิตีติ เอตฺถ “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคโม จ สรโลปปฺ-ปกติภาโว จ วิเสโส. อิตเรสุ ทฺวีสุ ภวิสฺสนฺติปรสฺสปทมชฺฌิมปุริเสกวจนพหุวจน-สฺสสิ-สฺสถวิภตฺติกรณเมว วิเสโส.
กาหามิ, กาหามาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน ภวิสฺสนฺติปรสฺสปทุตฺตม-ปุริเสกวจนพหุวจนสฺสามิ-สฺสามวิภตฺติโย กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส กาหาเทสํ กตฺวา สการทฺวยสฺส จ โลปํ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ อการสฺส ทีเฆ กเต รูปานิ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
วกฺขามีตฺยาทีนิ สปจฺจยคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ วกฺขามิ, วกฺขามาติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายํ, วจ=ปริภาสเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน สฺสามิ-สฺสาม-วิภตฺติโย กตฺวา อิธ สปจฺจยคฺคหเณน วิภตฺตีนํ ขามิ-ขามาเทเส กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “โก เข จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส กการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปานิ.
วจฺฉามีติ วส=นิวาเสตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน สฺสามิวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺส ฉามฺยาเทสํ กตฺวา “พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จการาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ อาขฺยาตกปฺเป
ตติโย ปริจฺเฉโท
---------------------
จตุตฺถปริจฺเฉท
[๔๘๒] ทาทนฺตสฺสํ มิเมสุ
กิมตฺถมิทํ. “ทาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตสฺส อํ โหติ มิ-มอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทมฺมิ, ทมฺมาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนพหุวจนมิ-มวิภตฺติโย กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส อํอาเทสํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตมาเน “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปานิ.
[๔๘๓] อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต
กิมตฺถมิทํ. “อสํโยคนฺตสฺส ธาตุสฺส การิเต วุทฺธิ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กาเรตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กาเรตีติ กร=กรเณตีมสฺส “โย โกจิ กโรติ, ตมญฺโญ ‘กโรหิ กโรหิ’อิจฺเจวํ พฺรวี”ติ, “กโรนฺตํ วา ปโยชยตี”-ตฺยตฺเถ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ เณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ การิตสญฺญํ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา อิมินา ธาตุคตสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ วุตฺตตฺตา อการสฺสาการํ กตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺตึ กตฺวา ตสฺสาปฺย-นิยมปฺปสงฺเค วุตฺตนเยน “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนติวิภตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ณย-ณาเป-ณาปยปจฺจยนฺตานิ. ตานิ นยา-นุโยเคน สุวิญฺเญยฺยาเนว.
จินฺตยติ, มนฺตยตีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ จินฺตยตีติ จินฺต=จินฺตาย-มิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “จุราทิโต เณณยา”ติ ณยปจฺจยํ กตฺวา “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ การิตมิว กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา สํโยคนฺตตฺตาว อิมินา วุทฺธิมกตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ มนฺต= คุตฺตภาสเนตีมสฺส รูปํ.
[๔๘๔] ฆฏาทีนํ วา
กิมตฺถมิทํ. “ฆฏาทีนํ ธาตูนํ อสํโยคนฺตานํ วิกปฺเปน วุทฺธิ โหติ การิเต”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อนนฺตรสุตฺตมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อาคติคโณยํ.
ฆาเฏตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ฆาเฏตีติ ฆฏ=เจตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กาเรตี”ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน เณปจฺจยาทึ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจีมินา วุทฺธึ กตฺวา วุตฺตนเยน วิภตฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตีณิ ณย-ณาเป-ณาปยปจฺจยนฺตานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว. อิตรานิ จตฺตาริ วาคฺคหณผลานิ. อิตรานิ จตฺตาริ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส รูปานิ. ตานิปิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๕๘๕] อญฺเญสุ จ
กิมตฺถมิทํ. “อญฺเญสุ จ ปจฺจเยสุ อสํโยคนฺตานํ ธาตูนํ วุทฺธิ โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อสํโยคนฺตคฺคหณญฺจ วุทฺธิคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณผลํ สยเมว วกฺขติ.
ชยตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชยตีติ ชิ=ชเยตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺ-วนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ตฺยธิกิจฺจ “เอ อยา”ติ เอการสฺส อยาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
โหตีติ หู=สตฺตายมิตีมสฺส รูปํ. “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อปจฺจยสฺส โลโป เจตฺถ วิเสโส. ภวตีติ เอตฺถ อปจฺจยสฺส โลปาภาโว จ “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทโส จ วิเสโส.
อภิสุโณตีติ จคฺคหณผลํ. ตํ ปน อภิปุพฺพสฺส สุ=สวเนตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “สฺวาทิโต ณุ ณา อุณา เจ”ติ ณุปจฺจยํ กตฺวา อิธ จคฺคหเณน ณุปจฺจยคตสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๔๘๖] คุหทุสานํ ทีฆํ
กิมตฺถมิทํ. “คุห-ทุสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ สโร ทีฆมาปชฺชเต การิเต”ติ ญาป-นตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. การิตคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คูหยติ, ทูสยตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คูหยตีติ คุห=สํวรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โย โกจิ คูหยติ, ตมญฺโญ ปโยชเนตี”ตฺยตฺเถ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ ณยปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส การิตสญฺญญฺจ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต ตทปวาทาตเมวาธิกิจฺจีมินา ธาตุคตสฺส สรสฺส ทีฆํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรํ ทุส=อปฺปีติมฺหีตีมสฺส รูปํ. ตํ วุตฺตสทิสเมว.
[๔๘๗] วจวสวหาทีนมุกาโร วสฺส เย
กิมตฺถมิทํ. “วจ-วส-วหอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ วการสฺส อุกาโร โหติ ยปจฺจเย ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อุจฺจเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อุจฺจเตติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายํ, วจ=ปริภาสเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน อตฺตโนปท-ปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวาทิสฺส วการสฺส อุการํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ยการสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา วา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ วตฺตมาเน “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา วา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
วุจฺจตีติ เอตฺถ “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ วตฺตมาเน “เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา เจ”ติ วา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆ-วิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วา ธาตฺวาทิมฺหิ วการาคโม จ “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติ-ปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อตฺตโนปทานิ ปรสฺส-ปทตฺตนฺ”ติ อตฺตโนปทสฺส ปรสฺสปทตฺตกรณญฺจ วิเสโส.
วุสฺสตีติ วส=นิวาเสตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-อตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา ยปจฺจยสฺส วุตฺตนเยน ปุพฺพรูปญฺจ กตฺวา อิมินา วการสฺส อุการํ กตฺวา ธาตฺวาทิมฺหิ วการาคมํ กตฺวา อตฺตโน-ปทสฺส ปรสฺสปทตฺเต กเต รูปํ.
วุยฺหตีติ วห=ปาปุณเนตีมสฺส ปุพฺพรูปตฺตกรณาภาโว จ “หวิปริยาโย โล วา”ติ หการสฺส จ ปริวตฺตนเมเวตฺถ นานาตฺตํ.
[๔๘๘] หวิปริยาโย โล วา
กิมตฺถมิทํ. “หวิปริยาโย โหติ ยปจฺจยสฺมึ ปเร, ยการสฺส จ โล โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อิธ “กิญฺจาปิ ลาเทสสฺส ฐานนิยโม นตฺถิ, ตถาปิ ยปจฺจยสฺเสว โหตี”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวญฺจ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ.
วุลฺหติ, วุยฺหตีติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุลฺหตีติ วห=ปาปุณเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยญฺจ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา หการํ ปริวตฺเตตฺวา ยการสฺส จ ลการาเทสํ กตฺวา “วจวสวหาทีนมุกาโร วสฺส เย”ติ วการสฺส จ อุการํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิมฺหิ วการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ ยการสฺส ลการาเทสาภาโวว วิเสโส.
[๔๘๙] คหสฺส เฆ ปฺเป
กิมตฺถมิทํ. “คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส เฆกาโร โหติ ปฺปปจฺจยสฺมึ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เฆปฺปตีติ คห=อุปาทาเนตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “คหาทิโต ปฺปณฺหา”ติ ปฺปปจฺจยํ กตฺวา อิมินา คหสฺส เฆกาเร กเต รูปํ.
[๔๙๐] หโลโป ณฺหามฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส หการสฺส โลโป โหติ ณฺหาปจฺจยสฺมึ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. คหคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. คณฺหาตีติ คห=อุปาทาเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตนเยน ณฺหาปจฺจยญฺจ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวนฺตสฺส หการสฺส โลเป กเต รูปํ.
[๔๙๑] กรสฺส กาสตฺตมชฺชตฺตนิมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส กาสตฺตํ โหติ อชฺชตฺตนิมฺหิ วิกปฺเปนา”-ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อกาสิ, อกาสุนฺติ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ อกาสีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กาเล, อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต, หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี”ติ วตฺตมาเน “สมีเปชฺชตฺตนี”ติ อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนอี-วิภตฺตึ กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา กรสฺส กาสาเทสํ กตฺวา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จา”ติ อุตฺตรสฺส รสฺสํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอุํวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ. ตานิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนว. วาคฺคหเณนาเทสาภาโวเวตฺถ วิเสโส.
[๔๙๒] อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป จ
กิมตฺถมิทํ. “อสอิจฺเจตสฺมา มิ-มอิจฺเจตาสํ วิภตฺตีนํ มฺหิ-มฺหาเทสา โหนฺติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ปญฺจปทมิทํ. วาคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ.
อมฺหิ, อมฺหาติ อุทาหรณานิ. ตานิ ปน อส=ภุวีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนพหุวจนมิ-มวิภตฺติโย กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา วิภตฺตีนํ มฺหิ-มฺหาเทเส กเต ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปานิ. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณผลานิ. อาเทสาภาโวเวตฺถ วิเสโส.
[๔๙๓] ถสฺส ตฺถตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “อสอิจฺเจตสฺมา ถสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อสคฺคหณญฺจ อนฺตโลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. อตฺถาติ อส=ภุวีตีมสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทมชฺฌิมปุริสพหุวจนถวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ถ-วิภตฺติสฺส ตฺถตฺตํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส โลเป กเต รูปํ.
[๔๙๔] ติสฺส ตฺถิตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “อสอิจฺเจตสฺมา ติสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถิตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อสคฺคหณญฺจ อนฺตโลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อตฺถีติ อส=ภุวีตีมสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ติวิภตฺติสฺส ตฺถิตฺตํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส โลเป กเต รูปํ.
[๔๙๕] ตุสฺส ตฺถุตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “อสอิจฺเจตสฺมา ตุสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถุตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อสคฺคหณญฺจ อนฺตโลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อตฺถูติ อส=ภุวีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “กาเล”ติ วตฺตมาเน “อาณตฺยา-สิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี”ติ ปญฺจมิปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนตุวิภตฺตึ กตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ตุวิภตฺติสฺส ตฺถุตฺตํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลเป กเต รูปํ.
[๔๙๖] สิมฺหิ จ
กิมตฺถมิทํ. “อสสฺเสว ธาตุสฺส สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ อนฺโต โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อสคฺคหณญฺจ อนฺตโลปคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ อาเทสนิวตฺตนตฺถํ.
อสีติ อส=ภุวีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทมชฺฌิม-ปุริเสกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวนฺตมฺหิ ลุตฺเต กเต รูปํ.
[๔๙๗] ลภสฺมา อีอินฺนํ ตฺถตฺถํ
กิมตฺถมิทํ. “ลภอิจฺเจตสฺมา อี-อินฺนํ วิภตฺตีนํ ตฺถ-ตฺถํอาเทสา โหนฺติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อนฺตโลปคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อลตฺถาติ ลภ=ลาเภตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิ-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนอีวิภตฺตึ กตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา อีวิภตฺติสฺส ตฺถาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคเม กเต รูปํ. อิตรสฺมึ อชฺชตฺตนิปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนอึวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ตสฺส ตฺถมาเทสกรณเมว วิเสโส.
[๔๙๘] กุธสฺมา ที จฺฉิ
กิมตฺถมิทํ. “กุธอิจฺเจตสฺมา อีวิภตฺติสฺส จฺฉิอาเทโส โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อนฺตโลปคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. “กุธสฺมา อี จฺฉี”ติ วตฺตพฺเพ ทกาโร สนฺธิวเสนาคโต. สติปิ อนนฺตรสุตฺเต อีคหเณ อิธ อีคหณกรณํ อึคหณนิวตฺตนตฺถํ.
อกฺโกจฺฉีติ กุธ=โกเปตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺส-ปทปถมปุริเสกวจนอีวิภตฺตึ กตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา อีวิภตฺติสฺส จฺฉิอาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส จ โลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตุคตสฺส สรสฺส วุทฺธึ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ กการสฺส ทฺวิภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคเม จ กเต รูปํ.
[๔๙๙] ทาธาตุสฺส ทชฺชํ
กิมตฺถมิทํ. “ทาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ทชฺชาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. มณฺฑูกคติกวเสน “หวิปริยาโย โล วา”ติ อิโต วาคฺคหณ-มิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทชฺชามีติ ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺส-ปทุตฺตมปุริเสกวจนมิวิภตฺตึ กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา ทาธาตุสฺส ทชฺชาเทสํ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ มิวิภตฺติสฺมึ ปุพฺพสรสฺส ทีเฆ กเต รูปํ.
ทชฺเชยฺยาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน “อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี”ติ สตฺตมีปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนเอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ทาธาตุสฺส ทชฺชาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณน ทชฺชาเทสาภาโว จ “กฺวจาทิวณฺณานเมกสรานํ เทฺวภาโว”ติ ธาตุสฺส เทฺวภาวญฺจ กตฺวา “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ ปุพฺพสฺส อพฺภาสสญฺญํ กตฺวา ตเมวาธิกิจฺจ “รสฺโส”ติ อพฺภาสคตสฺส สรสฺส รสฺสกรณญฺจ วิเสโส.
[๕๐๐] วทสฺส วชฺชํ
กิมตฺถมิทํ. “วทอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วชฺชาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
วชฺชามีติ วท=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส เหฏฺฐา วุตฺต-นเยน มิวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส จ “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ โลปํ กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา สพฺพสฺเสว ธาตุสฺส วชฺชาเทสํ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ มิวิภตฺติสฺมึ ปุพฺพสรสฺส ทีเฆ กเต รูปํ.
วชฺเชยฺยาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน อปจฺจยญฺจ กตฺวา อิมินา ธาตุสฺส วชฺชาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺ-ปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณน วชฺชาเทสาภาโว จ อปจฺจยสฺส โลปาภาโว จ วิเสโส.
[๕๐๑] คมิสฺส ฆมฺมํ
กิมตฺถมิทํ. “คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ฆมฺมาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาป-นตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ฆมฺมตูติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “อาณตฺยา-สิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี”ติ ปญฺจมิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนตุวิภตฺตึ กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา คมิสฺส ฆมฺมาเทเส กเต รูปํ.
ฆมฺมาหีติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ปญฺจมิปรสฺสปทมชฺฌิมปุริเสกวจนหิวิภตฺตึ กตฺวา “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ หิวิภตฺติสฺมึ ปุพฺพสรสฺส ทีฆกรณเมว วิเสโส.
ฆมฺมามีติ เอตฺถ ปน วุตฺตนเยน ปญฺจมิปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนมิวิภตฺติ-กรณํ วา วตฺตมานปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนมิวิภตฺติกรณํ วา วิเสโส. อิตรานิ วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณนาเทสาภาโว จ “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสกรณญฺจ วิเสโส.
[๕๐๒] ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีนมี
กิมตฺถมิทํ. “ยมฺหิ ปจฺจเย ปเร วุตฺตปฺปการานํ ธาตูนํ อนฺโต อีการ-มาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ทียตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ทียตีติ ทา=ทาเนตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ วตฺตมานอตฺตโนปท-ปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส อีการํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน “อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺตนฺ”ติ อตฺตโนปทสฺส ปรสฺสปทตฺเต กเต รูปํ.
ธียตีติ ธา=ธารเณตีมสฺส รูปํ. มียตีติ มา=มาเนตีมสฺส รูปํ. ฐียตีติ ฐา= สงฺฆาตสทฺเท, ฐา=คตินิวตฺติมฺหีติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. หียตีติ หา=จาเคตีมสฺส รูปํ. ปียตีติ ปา=ปาเน, ปา=รกฺขเนตีมสฺส ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส รูปํ. มหียตีติ มห=ปูชายมิตีมสฺส รูปํ. มถียตีติ มถ=วิโลฏเนตีมสฺส รูปํ.
[๕๐๓] ยชสฺสาทิสฺสิ
กิมตฺถมิทํ. “ยชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อาทิสฺส อิการาเทโส โหติ ยปจฺจยสฺมึ ปเร”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. ยคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อิชฺชเตติ ยช=เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ วตฺตมานอตฺตโนปทปฐมปุริเสก-วจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา ยชสฺสาทิสฺส อิการํ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ วตฺตมาเน “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺเส”ติ ธาตฺวนฺเตน สห ยการสฺส จวคฺคํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ตสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา วา “ภาวกมฺเมสุ โย, ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺ-วนฺตสฺส, อิวณฺณาคโม วา”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ยปจฺจยสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา วา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๕๐๔] สพฺพโต อุํ อึสุ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺเพหิ ธาตูหิ อุํวิภตฺติสฺส อึสุอาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
อุปสงฺกมึสูติ อุป-สํปุพฺพสฺส กมุ=ปทวิกฺเขเปตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริสพหุวจนอุํวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา อุํวิภตฺติสฺส อึสุอาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
นิสีทึสูติ นิปุพฺพสฺส สท=วิสรณคตฺยวสาเนสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิอุํวิภตฺตึ กตฺวา “สทสฺส สีทตฺตนฺ”ติ สทสฺส สีทาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน อึสุอาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๕๐๕] ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา
กิมตฺถมิทํ. “ชร-มรานํ ชีร-ชิยฺย-มิยฺยอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนา”-ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ชีรตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชีรตีติ ชร=วโยหานิมฺหีตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ชีราเทเส กเต รูปํ. อิตรสฺมึ พหุวจนอนฺติวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อิตเรสุ ทฺวีสุ ชิยฺยาเทสกรณเมว วิเสโส.
มิยฺยติ, มิยฺยนฺตีติ มร=ปาณจาเคตีมสฺส รูปานิ. อิตรานิ เทฺว วาคฺคหณ-ผลานิ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณนาเทสาภาโว จ “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยกรณญฺจ วิเสโส.
[๕๐๖] สพฺพตฺถาสสฺสาทิโลโป จ
กิมตฺถมิทํ. “สพฺพตฺถ วิภตฺติปจฺจเยสุ อสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺสาทิสฺส โลโป โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณมาเทสนิวตฺตนตฺถํ วจนสิลิฏฺฐตฺถํ วา.
สิยาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สิยาติ อส=ภุวีตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน สตฺตมีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนเอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา อนนฺตร-สุตฺตมธิกิจฺจีมินา ธาตฺวาทิสฺส โลปํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตา-เทสโลปาคมา เจ”ติ เอยฺยวิภตฺติสฺส อิยาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูเป.
สนฺตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริสพหุวจน-อนฺติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวาทิมฺหิ ลุตฺเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ. สนฺเตติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วตฺตมานตฺตโนปทปฐมปุริสพหุวจนอนฺเตวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวาทิมฺหิ ลุตฺเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
สมาโนติ ตสฺเสว ธาตุสฺส “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ มานปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวาทิมฺหิ ลุตฺเต “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต สฺยุปฺปตฺตาทิมฺหิ กเต รูปํ. อสีติ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วตฺตมานปรสฺสปทมชฺฌิมปุริเสกวจนสิวิภตฺตึ กตฺวา อิธ วาคฺคหเณน ธาตฺวาทิสฺส โลปมกตฺวา “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป เจ”ติ วตฺตมาเน “สิมฺหิ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลเป กเต รูปํ.
[๕๐๗] อสพฺพธาตุเก ภู
กิมตฺถมิทํ. “อสอิจฺเจตสฺส ธาตุอสพฺพธาตุเก ภูอาเทโส โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ภวิสฺสตีติ อส=ภุวีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ภวิสฺสนฺติปรสฺส-ปทปฐมปุริเสกวจนสฺสติวิภตฺตึ กตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ อิการาคมํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ อธิกิจฺจีมินา ธาตุสฺส ภูอาเทสํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
อาสุนฺติ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิ-ปรสฺสปทปฐมปุริสพหุวจนอุํวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยนาสพฺพธาตุกตฺเต สติปิ อิธ วาคฺคหเณนาเทสมกตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตฺวาทิสฺส ทีฆํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๕๐๘] เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา
กิมตฺถมิทํ. ญาอิจฺเจตสฺมา เอยฺยวิภตฺติสฺส อิยา-ญาอาเทสา โหนฺติ วิกปฺเปนาติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ชานิยาติ ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน สตฺตมีปรสฺส-ปทปฐมปุริเสกวจนเอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา เอยฺยสฺส อิยาเทสํ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “กียาทิโต นา”ติ นาปจฺจยํ กตฺวา “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ ธาตุสฺส ชาอาเทสํ กตฺวา “สรโลโป ฯเปฯ ปกตี”ติ สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
ชญฺญาติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา เอยฺยสฺส ญาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน นาปจฺจยญฺจ กตฺวา “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ ธาตุสฺส ชํอาเทสํ กตฺวา อิทเมวาธิกิจฺจ “นาสฺส โลโป ยการตฺตนฺ”ติ นาปจฺจยสฺส โลปํ กตฺวา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหิตนฺ”ติ วตฺตมาเน “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ชาเนยฺยาติ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณนาเทสาภาโวว วิเสโส.
[๕๐๙] นาสฺส โลโป ยการตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “ญาอิจฺเจตสฺมา นาปจฺจยสฺส โลโป โหติ, ยการตฺตญฺจ อาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต ญาคฺ-คหณญฺจ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. ชญฺญาติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
นายตีติ ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “กียาทิโต นา”ติ นาปจฺจยํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา, เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ วตฺตมาเน อิมินา นาปจฺจยสฺส ยการาเทสํ กตฺวา “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ ธาตุสฺส นาเทเส กเต รูปํ. ชานาตีติ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณน นาปจฺจยสฺส โลปยการตฺตาภาโว จ “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ ธาตุสฺส ชาเทสกรณญฺจ วิเสโส.
[๕๑๐] โลปญฺเจตฺตมกาโร
กิมตฺถมิทํ. “อการปจฺจโย เอตฺตมาปชฺชเต โลปญฺจ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. เอตฺถ ปน “กิญฺจาปิ อกาโรติ อวิเสเสตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ อการปจฺจโยวีธ คหิโต”ติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ หิ สติ ปโยคสิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ. เตนาห “อการปจฺจโย”ติ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ.
วชฺเชมีติ วท=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทุตฺตมปุริเสกวจนมิวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “หวิปริยาโย โล วา”ติ วตฺตมาเน “วทสฺส วชฺชนฺ”ติ ธาตุสฺส วชฺชาเทสํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา อปจฺจยสฺส เอตฺตํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ.
วเทมีติ เอตฺถ วชฺชาเทสาภาโวว วิเสโส. วชฺชามีติ เอตฺถ อปจฺจยสฺส โลโป จ “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ วชฺชาเทสนฺตสฺส ทีโฆ จ วิเสโส. วทามีติ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จีธ วาคฺคหเณเนตฺตโลปาภาโวว วิเสโส.
[๕๑๑] อุตฺตโมกาโร
กิมตฺถมิทํ. “โอการปจฺจโย อุตฺตมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. วาคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กุรุเตติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-อตฺตโนปทปถมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ตนา-ทิโต โอยิรา”ติ โอปจฺจยํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน อิมินา โอการสฺส อุตฺตํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน อิทญฺจ อธิกิจฺจ “กรสฺสากาโร เจ”ติ ธาตุคตสฺส อการสฺสุการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กโรตีติ วาคฺคหณผลํ. ตตฺถ จ วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติ-วิภตฺติกรณญฺจ วาคฺคหเณนุตฺตาภาโว จ วิเสโส.
โหตีติ กิมุทาหรณํ. ตํ ปน หู,ภู=สตฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อการปจฺจยสฺส โลปํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา โอปจฺจยาภาวา อิมินา อุตฺตมกตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๕๑๒] กรสฺสากาโร จ
กิมตฺถมิทํ. “กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อกาโร จ อุตฺตมาปชฺชเต วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. วาคฺคหณญฺจ อุตฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณมุตฺตคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. ตตฺถ ปโยชนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. กุรุเตตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ กุรุเตติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. กโรตีติ วาคฺคหณผลํ. ตํปิ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
กุพฺพนฺตีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺส-ปทปถมปุริสพหุวจนอนฺติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ตนาทิโต โอยิรา”ติ โอปจฺจยํ กตฺวา วุตฺตนเยน “อุตฺตโมกาโร”ติ โอปจฺจยสฺส อุตฺตํ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา, อุตฺตโมกาโร”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตุคตสฺส อการสฺสุตฺตํ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ ธาตุคตสฺส รการสฺส โลปํ กตฺวา “สรา สเร โลปํ, กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ วตฺตมาเน “วโมทุทนฺตานนฺ”ติ อุการสฺส วการํ กตฺวา “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ วการสฺส เทฺวภาวํ กตฺวา “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วการทฺวยสฺส พการทฺวยํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กยิรตีติ วาคฺคหณผลํ. ตํ ปน ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ตนาทิโต โอยิรา”ติ ยิรปจฺจยํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ธาตุคตสฺส รการสฺส โลเป กเต รูปํ.
สรติ, มรตีติ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ สรตีติ สร=คติจินฺตายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา กรสฺสาภาวา อิมินา อุตฺตมกตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. มรตีติ มร=ปาณจาเคตีมสฺส รูปํ.
[๕๑๓] โอ อว สเร
กิมตฺถมิทํ. “โอการสฺส ธาตฺวนฺตสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว. เอตฺถ จ โอติ กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตถาปิ ธาตฺวธิการตฺตา ธาตฺวนฺโตว คเหตพฺโพ. เอวํ หิ สติ ปโยค-สิชฺฌนโต ปโยคสิทฺธิยา สุตฺโตปเทสโต จ. เตนาห “ธาตฺวนฺตสฺสา”ติ.
จวตีติ จุ=จวเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปท-ปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา อิมินา โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ภวตีติ ภู=สตฺตายมิตีมสฺส รูปํ. กิมุทาหรณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๕๑๔] เอ อย
กิมตฺถมิทํ. “ธาตฺวนฺตสฺส เอการสฺส สเร ปเร อยาเทโส โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. สเรคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
นยตีติ นี=นเย, นี=ปาปุณเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน อปจฺจยญฺจ กตฺวา วุทฺธิญฺจ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตมธิกิจฺจีมินา เอการสฺส อยาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ชยตีติ ชิ=ชเยตีมสฺส รูปํ.
[๕๑๕] เต อาวายา การิเต
กิมตฺถมิทํ. “เต โอ-เออิจฺเจเต อาว-อายาเทเส ปาปุณนฺติ การิเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. โอ-เอคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
ลาเวตีติ ลู=เฉทเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โย โกจิ ลุนาติ, ตมญฺโญ ปโยเชตี”ติ อตฺเถ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺวตฺเถ”ติ เณปจฺจยํ กตฺวา การิตสญฺญญฺจ กตฺวา “การิตานํ โณ โลปนฺ”ติ ณโลปํ กตฺวา “อสํโย-คนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุทฺธึ กตฺวา อนนฺตรสุตฺตทฺวยมธิกิจฺจีมินา โอการสฺสาวาเทสํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ.
นาเยตีติ นี=นเยตีมสฺส รูปํ. คายติ, คายนฺตีติ เค=สทฺเทตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนพหุวจนติ-อนฺติวิภตฺติโย กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “เต อาวายา”ติ โยควิภาเคน ธาตฺวนฺตสฺส อายาเทเส กเต เนตพฺเพ นีเต รูปานิ. โยควิภาคา อิฏฺฐปฺปสิทฺธิเยว โหติ. เตน “ภวตี”ตฺยาทีสุ อยุตฺตฏฺฐาเนสุ น โหติ. โยควิภาโค นาม สุตฺตสฺส ทฺวิธากรณํ.
[๕๑๖] อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “อิการาคโม โหติ อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คมิสฺสตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ภวิสฺสนฺติ-ปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนสฺสติวิภตฺตึ กตฺวา “หิยฺยตฺตนิสตฺตมิปญฺจมิวตฺตมานา สพฺพ-ธาตุกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา “น สพฺพธาตุกา อสพฺพธาตุกา”ติ อสพฺพธาตุกตฺตมาคมฺม อิมินา อิการาคเม กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ. กริสฺสตีติ กร=กรเณตีมสฺส รูปํ. ลภิสฺสตีติ ลภ=ลาเภตีมสฺส รูปํ. ปจิสฺสตีติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ.
คจฺฉตีตฺยาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ คจฺฉตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปถมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
กโรตีติ เอตฺถ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ตนาทิโต โอยิรา”ติ โอปจฺจยกรณเมว วิเสโส. ลภตีติ ลภ=ลาเภตีมสฺส รูปํ. ปจตีติ ปจ=ปาเกตีมสฺส รูปํ. “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยกรณเมว วิเสโส.
[๕๑๗] กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา จ
กิมตฺถมิทํ. “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา จ โหนฺตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว. จคฺคหณํ เตเยว สมฺปิณฺเฑติ.
ชายตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ชายตีติ ชิ=ชเยตีมสฺส ลทฺธธาตุ-สญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺต-นเยน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ วตฺตมาเน “เอ อยา”ติ เอการสฺส อยาเทสํ กตฺวา อาเทสสฺสฐาโนปจารวเสน ธาตุสทฺเทน โวหริตพฺพโต อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส ทีเฆ กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กเรยาติ กร=กรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน สตฺตมีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนเอยฺย-วิภตฺตึ กตฺวา อิมินา วิภตฺติคตสฺส ปุพฺพยการสฺส โลเป กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ชานิยาติ ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “กียาทิโต นา”ติ นาปจฺจยํ กตฺวา อิมินา เอยฺยสฺสิยาเทสํ กตฺวา ธาตุสฺส จ ชาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
อิทํปนกิญฺจาปิ “ญาสฺส ชาชนฺนา, เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ วุตฺตตฺตา วินาวีมินา สิชฺฌติ, ตถาปิ ลกฺขณสฺส ปชฺชุนฺนคติกภาวทสฺสนตฺถํ อิเหทํ วุตฺตํ.
สิยาติ อส=ภุวีตีมสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา “ชรมรานํ ชีรชิยฺยมิยฺยา วา”ติ วตฺตมาเน “สพฺพตฺถาสสฺสาทิโลโป เจ”ติ ธาตฺวาทิสฺส โลปํ กตฺวา อิมินา เอยฺยสฺสิยาเทเส กเต เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
กเรติ กร=กรเณตีมสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา เอ-อาเทสญฺจ กตฺวา วา ยการทฺวยสฺส โลปํ กตฺวา วา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. คจฺเฉติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา เออาเทสํ กตฺวา วา ยการทฺวยสฺส โลปํ กตฺวา วา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสาทิมฺหิ กเต รูปํ.
ชญฺญาติ ญา=อวโพธเนตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน เอยฺยวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา ญาเทสํ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺส ชาเทสํ กตฺวา ญการาคมญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิทมฺปิ ปชฺชุนฺนคติกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อญฺญถา “ญาสฺส ชาชนฺนา”ติ ชมาเทสสฺส “เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา”ติ เอยฺยสฺส วิภตฺติสฺส ญาเทสสฺส จ วุตฺตตฺตา วินาวีมินา สิชฺฌตีติ.
วกฺเขถาติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายํ, วจ=ปริภาสเนติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺส วุตฺต-นเยน วตฺตมานปรสฺสปทมชฺฌิมปุริสพหุวจนถวิภตฺตึ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺสีมินา กฺเข-อาเทเส กเต รูปํ. ทกฺเขถาติ ทิส=เปกฺขเนตีมสฺส วุตฺตนเยน ปญฺจมีปรสฺสปท-มชฺฌิมปุริสพหุวจนถวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส กฺเขอาเทสํ กตฺวา ทกาเร อิการสฺส อการาเทสญฺจ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. ทิจฺฉตีติ ตสฺเสว ธาตุสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทเส กเต รูปํ.
อคจฺฉีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนอีวิภตฺตึ กตฺวา ธาตฺวนฺตสฺสีมินา จฺฉาเทสํ กตฺวา “อการาคโม หิยฺยตฺตนิ-อชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา อีวิภตฺติสฺสีมินา ตพฺพิปรีต-มิการํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิทํปิ ปชฺชุนฺนคติกตฺตทีปนตฺถํ วุตฺตํ. อญฺญถา “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จ, คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ วุตฺตตฺตา วินาวีมินา สิชฺฌตีติ. อคจฺฉุนฺติ เอตฺถ พหุวจนอุํวิภตฺติกรณญฺจ วิปรีตาภาโว จ วิเสโส.
อโหสีติ หู,ภู=สตฺตายมิตีมสฺส วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนอีวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา สฺยาเทสํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อเหสุนฺติ เอตฺถ พหุวจนอุํวิภตฺตึ กตฺวา ตสฺสีมินา สุ๊อาเทสกรณญฺจ ธาตฺวนฺตสฺส เอการาเทสกรณญฺจ วิเสโส. อิมินา นเยน ยตฺถ ยสฺมึ กยิรมาเน น วิรุชฺฌติ, ตํ ตตฺถ กาตพฺพํ. ยํ หิ ลกฺขเณนา-นุปปนฺนํ, ตํ สพฺพํ อิมินาว สิชฺฌตีติ.
[๕๑๘] อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺตํ
กิมตฺถมิทํ. “อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺตมาปชฺชนฺเต กฺวจี”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กฺวจิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
วุจฺจตีตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ. ตตฺถ จ วุจฺจตีติ วจ=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ วตฺตมานตฺตโน-ปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา ตเมวา-ธิกิจฺจ “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส, อิวณฺณาคโม วา”ติ วตฺตมาเน “ปุพฺพรูปญฺเจ”ติ ยปจฺจยสฺส ปุพฺพรูปํ กตฺวา เนตพฺเพ เนตฺวา อนนฺตรสุตฺตม-ธิกิจฺจีมินา อตฺตโนปทสฺส ปรสฺสปทตฺเต กเต รูปํ.
ลพฺภตีติ ลภ=ลาเภตีมสฺส รูปํ. “โท ธสฺส เจ”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน วา อนนฺตรสุตฺเตน วา ธาตฺวนฺตสฺส พการาเทสกรณเมว วิเสโส. ปจฺจตีติ ปจ= ปาเกตีมสฺส รูปํ. อิตรานิ กฺวจิคฺคหณผลานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๕๑๙] อการาคโม หิยฺยตฺตนิอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสุ
กิมตฺถมิทํ. “กฺวจิ อการาคโม โหติ หิยฺยตฺตนีอชฺชตฺตนิกาลาติปตฺตีสู”ติ ญาปนตฺถํ. ทฺวิปทมิทํ. กฺวจิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อคมาติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส วุตฺตนเยน หิยฺยตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสก-วจนอาวิภตฺตึ กตฺวา “กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา เจ”ติ วตฺตมาเน อิมินา ธาตฺวาทิมฺหิ อการาคมํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
อคมีติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อชฺชตฺตนิปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนอีวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อคมิสฺสาติ เอตฺถาปิ กาลาติปตฺติปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนสฺสาวิภตฺติกรณเมว วิเสโส. อิตรานิ กฺวจิคฺคหณผลานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
[๕๒๐] พฺรูโต อี ติมฺหิ
กิมตฺถมิทํ. “พฺรูอิจฺเจตาย ธาตุยา อีการาคโม โหติ ติมฺหีติ วิภตฺติมฺหี”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยว.
พฺรวีตีติ พฺรู=วิยตฺติยํ วาจายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺเต อีการาคมํ กตฺวา วุตฺตนเยน ธาตฺวนฺตสฺส วุทฺธึ กตฺวา “โอ อว สเร”ติ โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ.
[๕๒๑] ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสรสฺส
กิมตฺถมิทํ. “กฺวจิ อเนกสรสฺส ธาตุสฺส อนฺโต โลโป โหตี”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. กฺวจิคฺคหณมิหานุวตฺตเต. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
คจฺฉตีติ คมุ,สปฺป=คติมฺหีตีมสฺส “ภูวาทโย ธาตโว”ติ ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจน-ติวิภตฺตึ กตฺวา “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู”ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทเส กเต รูปํ. สรตีติ สร=คติจินฺตายมิตีมสฺส รูปํ. มรตีติ มร=ปาณจาเคตีมสฺส รูปํ.
ปาตีติอาทีนิ กิมุทาหรณานิ. ตตฺถ จ ปาตีติ ปา=ปาเน, ปา=รกฺขเณติ ทฺวินฺนมญฺญตรสฺเสกสรตฺตา อิมินา โลปมกตฺวา วุตฺตนเยน ติวิภตฺติมฺหิ กเต รูปํ. ยาตีติ ยา=ปาปุณเน, วาตีติ วา=คติคนฺธเนสูตีมสฺส รูปํ.
มหียติ, มถียตีติ กฺวจิคฺคหเณนีมินา ธาตฺวนฺตสฺส โลปมกตฺวา “อตฺตโน-ปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ วตฺตมานอตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนเตวิภตฺตึ กตฺวา “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ ยปจฺจยํ กตฺวา “ยมฺหิ ทาธามาฐาหาปามหมถาทีนมี”ติ ธาตฺวนฺตสฺส อีการาเทเส กเต รูปํ. อิตรํ มถ=วิโลฬเนตีมสฺสส รูปํ.
[๕๒๒] อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา
กิมตฺถมิทํ. “อิสุ-ยมุอิจฺเจเตสมนฺโต จฺโฉ โหติ วิกปฺเปนา”ติ ญาปนตฺถํ. จตุปฺปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
อิจฺฉตีติ อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน วตฺตมาน-ปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนติวิภตฺตึ กตฺวา วุตฺตนเยน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา อิมินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทสํ กตฺวา สรโลปปฺปกติภาวาทิมฺหิ กเต รูปํ. นิยจฺฉตีติ นิปุพฺพสฺส ยมุ=อุปรเมตีมสฺส รูปํ.
เอสติ, นิยมตีติ กฺวจิคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ มหียตีติ มห=ปูชายมิตีมสฺส ลทฺธธาตุทิสฺส วาคฺคหณผลานิ. ตตฺถ จ เอสตีติ อิสุ=อิจฺฉากนฺตีสูตีมสฺส ลทฺธ-ธาตุสญฺญาทิสฺส วุตฺตนเยน ติวิภตฺตึ กตฺวา “ยถา กตฺตริ เจ”ติ วตฺตมาเน “ภูวาทิโต อ”อิตฺยปจฺจยํ กตฺวา “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตมาเน “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา เนตพฺเพ นีเต รูปํ. อิตรํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
[๕๒๓] การิตานํ โณ โลปํ
กิมตฺถมิทํ. “การิตานํ ปจฺจยานํ โณ โลปมาปชฺชเต”ติ ญาปนตฺถํ. ติปทมิทํ. อตฺโถ จ วิคฺคโห จ สุวิญฺเญยฺโยว.
กาเรตีติ กร=กรเณตีมสฺส ลทฺธธาตุสญฺญาทิสฺส “โย โกจิ กโรติ, ตมญฺโญ ‘กโรหิ กโรหี’ติ ปโยชยตี”ตฺยตฺเถ “ธาตูหิ เณณยณาเปณาปย การิตานิ เหตฺ-วตฺเถ”ติ เณปจฺจยํ กตฺวา ตสฺส การิตสญฺญญฺจ กตฺวา อิมินา ณการสฺส โลปํ กตฺวา เนตพฺพํ เนตฺวา “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺยุปฺปตฺติมฺหิ กเต รูปํ. อิตรานิ ตีณิ ณย-ณาเป-ณาปยปจฺจยนฺตานิ. ตานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว.
เอวํอตฺตโนญาณานุรูเปนาขฺยาตกปฺปํทสฺเสตฺวาอตฺตโนญาณพลญฺจทสฺเสนฺโต
สาสนตฺถํ สมุทฺทิฏฺฐํ มยาขฺยาตํ สมาสโต
สกพุทฺธิวิเสเสน จินฺตยนฺตุ วิจกฺขณาตฺยาห.
ตตฺถ จ สาสนตฺถนฺติ ปริยตฺติสาสนตฺถํ. ตํปิ หิ กิเลสารีนํ หึสนโต สสุ=หึสายมิตีมสฺส “กิเลสารโย สสตี”ตฺยตฺเถ วา, สตฺถุนา สเทวกสฺส โลกสฺส หิตาย สาสนโต สาส=อนุสิฏฺฅิมฺหีตีมสฺส “สาสติ เอตายา”ติ อตฺเถ วา “นนฺทาทีหิ ยู”ติ วตฺตมาเน “กตฺตุกรณปเทเสสุ เจ”ติ ยุปจฺจยํ กตฺวา “อนกา ยุณฺวูนนฺ”ติ อนาเทสาทิมฺหิ กเต สาสนนฺติ วุจฺจติ. สมุทฺทิฏฺฐนฺติ นิทฺทิฏฺฐํ. มยาติ อตฺตานํ นิทฺทิสติ. อาขฺยาตนฺติ อาขฺยาตลกฺขณํ. สมาสโตติ สงฺเขปโต. สกพุทฺธิวิเสเสนาติ อตฺตโน ญาณวิเสเสน. จินฺตยนฺตูติ อุปปริกฺขนฺตุ. วิจกฺขณาติ ปญฺญาวนฺโต.
อิทํวุตฺตํโหติ “มยา ปญฺญาย อุปปริกฺขิตฺวา สมาสโต อาขฺยาตลกฺขณํ นิทฺทิฏฺฐํ, ตสฺมา ตุเมฺหปิ ปญฺญาย อุปปริกฺขิตฺวา คณฺหถา”ติ อตฺโถ.
สมตฺโต มุขมตฺตทีปนิยํ อาขฺยาตกปฺเป
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
---------------------------