สิรีลงฺกาทีเป
ภทนฺตพุทฺธปฺปิยาจริยตฺเถเรน
วิรจิตา
ปทรูปสิทฺธิฏีกา
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
คนฺถารมฺภวณฺณนา
(ก) ปกรณารมฺเภ รตนตฺตยปณามปุพฺพกํ สญฺญาทิปุพฺพปญฺจกํ ทสฺเสตุํ “วิสุทฺธสทฺธมฺม”อิจฺจาทินา คาถาทฺวยํ อารทฺธํ. ตาสุ อาทิคาถา วํสฏฺฐํ นาม วุตฺตํ, อิตรา อินฺทวชิรา นาม วุตฺตํ. ตตฺถ “สธมฺมสํฆํ ชินํ สิรสา อภิวนฺทิย ปทรุปสิทฺธึ อุชุํ กริสนฺสนฺ”ติ สมฺพนฺโธ.
สตํ ธมฺโม สนฺโต วา ปสตฺโถ สํวิชฺชมาโน วา ธมฺโม สทฺธมฺโม, ปริยตฺติธมฺโม. สทฺธมฺโม เอว นานานยวิจิตฺตตาย อวิชฺชนฺธการวิธมนโต จ สหสฺสทีธิติ อเนกสหสฺสรสฺมีติ สทฺธมฺมสหสฺส-ทีธิตา. วิสุทฺธา นิรุปกฺเลสตาย อจฺจนฺตปริสุทฺธา สทฺธมฺมสงฺขาตา สหสฺสทีธิติโย อสฺสาติ วิสุทฺธสทฺธมฺมสหสฺสทีธิติ, พุทฺธาทิจฺโจ, ตํ.
สุฏฺฐุ สมฺมา จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌิ ยถาสกํ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน ปฏิวิชฺฌีติ สุพุทฺธา, สาเยว ปารมิปริภาวิตตาย สยํ สจฺจาภิสมฺพนฺโธธโต สมฺโพธิ จาติ สุพุทฺธสมฺโพธิ, สพฺพสฺสปิ คุณสฺส ทายกํ พุทฺธสนฺตานสมฺภูตํ อรหตฺตมคฺคญาณํ. อถ วา ภควตา สุพุทฺธา สุปฺปฏิวิทฺธา อนุตฺตรวิโมกฺขาธิคเมน ปฏิลทฺธา. สาเยว สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมาภิสมฺโพธโต สมฺโพธิ จาติ สุพุทฺธสมฺโพธิ. อากงฺขปฏิพทฺธวุตฺติ อนาวรณญาณสงฺขาตํ สพฺพญฺญุตญาณํ. สาเยว สาวกาธิ-โพธิโต ตทญฺญพุทฺธญาณโต วา วิสิฏฺฐตาย อจฺจุคฺคตฏฺเฐน อุทยาธารภาเวน จ ยุคนฺธรคิริ-สทิสตฺตา ยุคนฺธโร วิยาติ ยุคนฺธโร. อถ วา สมฺมาสมฺโพธิเยว สาวกานํ สจฺจาภิสมยเหตุตฺตา อตฺตปรสนฺตานสงฺขาตํ ยุคํ ยุคฬํ ธาเรตีติ ยุคนฺธโร. ตสฺมึ ยุคนฺธเร วิสยาธารภูเต อุทิโต กิเลสนฺธการวิธมนาทิกิจฺจจตุกฺกํ สาเธนฺโต มคฺคปฏิปาทิยา คนฺตฺวา อรหตฺตมคฺคสงฺขาตอุทยคิริปฺ-ปตฺติโต สพฺพญฺญุตญสาณมณฺฑโลปโสภิโต หุตฺวา อุคฺคโต, สพฺพญฺญุตญฺญสาโณทยคิริปิปตฺติโต วา สพฺพญฺญุพุทฺธภาเวน สเทวเก โลเก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ สยํ ญาตภาเวน วา อุทิโต ปากฎภาวํ คโตติ สุพุทฺธสมฺโพธิยุคนฺธโรทิโต, ตํ.
ติพุทฺธเขตฺเตกทิวากรํ ตโตเยว จ ทิวากรสฺส วิย สกิเมว ตีสุ ทีเปสุ เอกสฺเสว สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส ชาติอาณาญาณานุภาวานํ ปวตฺติฏฺฐานตาย ชาติเขตฺตอาณาเขตฺตวิสยเขตฺต-สงฺขาเตสุ ตีสุ พุทฺธเขตฺเตสุ เทสนาญาณาโลกกรเณน เอกทิวากรํ อสาธารณาทิจฺจภูตํ ตตฺร ตทญฺญสฺส ตาทิสสฺส สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส สหุปฺปตฺติยา นิรตฺถกาทิตาย อนวกาสตฺตา. ชินนฺติ เทวปุตฺตกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุขนฺธมารสงฺขาเต ปญฺจวิธมาเร พลวิธมนสมุจฺเฉทปหานนิทานุปจฺเฉท-วิสยาติกฺกมาทิวเสน ชิตวาติ ชิโน, ขีณาสวาทิตาย พุทฺธสฺเสเวตํ นามํ. ตํ ชินํ วิชิตปญฺจมารํ.
นวโลกุตฺตรสงฺขาเตน ปฏิเวธธมฺเมน จ อฏฺฐอริยปุคฺคลสมูหสงฺขาเตน สาวกสํเฆน จ สห สหิตํ กตฺวา วา เตน ปฏิวิทฺธภูตธมฺมรูปกายวิเสสตฺตา สธมฺมสํฆํ ชินํ พุทฺธาทิจฺจํ สิรสา อุตฺตมงฺเคน อภิวนฺทิย อภิวนฺทิตฺวา, ตีหิ ทฺวาเรหิ สกฺกจฺจํ นมสิตฺวาติ อตฺโถ.
ตตฺถ “ชินนฺ”ติ อิมินา สตฺถุ ปุพฺพจริยปรกฺกมวิชยปฺปหานปูชารหตาทิสมฺปทา ทสฺสิตา, ยา ”อตฺถุทฺธาโร”ติปิ วุจฺจติ. “วิสุทฺธสทฺธมฺมสหสฺสทีธิตินฺ”ติ อิมินา เทสนาทิลกฺขณปรหิตปฏิปตฺติสมฺปทา ทสฺสิตา, ยา “โลกุทาโร”ติปิ วุจฺจติ. “สุพุทฺธสมฺโพธิยุคยฺธโรทิตนฺ”ติ วจเนน อนาวรณญาณาธิคมสมฺปทา ทสฺสิตา, ทสพลาทิคุณานุภาวปฏิลาภสมฺปทา จ ทสฺสิตา, ยา “ธมฺมญสาณุทฺธาโร”ติปิ วุจฺจติ. “ติพุทฺธเขตฺเตกทิวากรนฺ”ติ อิมินา ชาติอาณาญาณอิทฺธิเทสนาทิอานุภาวสมฺปทา อสทิสตา จทสฺสิตา. “สธมฺมสํฆนฺ”ติ อิมินา ธมฺมรูปกายปริวารสมฺปทา ทสฺสิตา. “สิรสาภิวนฺทิยา”ติ อิมินา ยถาวุตฺตคุณวิสิฏฺเฐ ปูชารเห สตฺถริ กายวาจาจิตฺเตหิ สตฺถุคุณนินฺนตาลกฺขโณ อธิปฺเปตตฺถสาธโก ปณาโม ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํ.
(ข) เอวํ ปกรณารมฺเภ มงฺคลาทิอตฺถํ ถุติปฺปณาเมหิ รตนตฺตยภูตสฺส สตฺถุสฺส สาทรํ ปูชํ วิธาย อิทานิ อารทฺธุมิจฺฉิตสฺส ปกรณสฺส นิสฺสยคนฺถกตฺตุโน ปณามํ ปกรณนิสฺสยปโยชนาภิเธยฺยกรณปฺปกาเร จ ทสฺเสตุํ “กจฺจายนญฺจา”ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กจฺจายนญฺจาติ ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ สาวกานํ เอตทคฺเค ฐปิตํ มหาสาวกํ นิรุตฺติลกฺขณาจริยภูตตํ มหากจฺจายนตฺเถรญฺจ นมิตฺวา นมสฺสิตฺวา กจิจายนพฺยากรณญฺจ ตพฺพณฺณนาภูตํ ญาณญฺจ อาทิสทฺเทน สนฺธินิรุตฺติปฺปกรณาทิกญฺจ นิสฺสาย นิสฺสยํ กตฺวา พาลปฺปโพธตฺถํ พาลานํ สทฺทลกฺขณานุภิญฺญานํ ตทวโฑธนตฺถํ พฺยตฺตํ ลกฺขณวิสยววตฺถานสฺส ลกฺขิยาภินิปฺผตฺติยา จ ปริพฺยตฺติโต อภิพฺยตฺตํ สุปากฏํ สนฺธิลิงฺคาทีสุ กลาปตาย สุกณฺฑํ สุปริจฺเฉทํ อุชุํ ลกฺขณานุกฺกมํ วิหาย ลกฺขิยปทรูปสิทฺธิอนุกฺกมกถิตตาย อุชุกํ ปทรูปสิทฺธึ นามาขฺยาโตปสคฺคนิปาตสงฺขาตานํ จตุพฺพิธานํ ปทานํ วิภตฺยนฺตรูปนิปฺผตฺติสาธนตาย ปทรูปสิทฺธิสญฺญิตํ ปกรณํ กริสฺสํ กริสฺสามีติ อตฺโถ.
๑. สนฺธิกณฺฑ
สทฺทลกฺขณารมฺภวณฺณนา
อิทานิ สทฺทลกฺขณารมฺเภ ตํสวนิสํสทสฺสนตฺถํ อาจริเยน “อตฺโถ อกฺขรสญฺญสาโต”ติ วากฺยมิทมารทฺธนฺติ ทสฺเสตุํ “ตตฺถ ชินสาสนาธิคมสฺสา”ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ติสฺสํ ปทรูปสิทฺธิยํ อภิเธยฺยปฺปโยชนวากฺยมิทมุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ, ชินสฺส สาสนํ ชินสาสนํ, ตํปน ติวิธํ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสาสนวเสน. ตสฺส ติวิธสฺส ชินสาสนสฺส อธิคโม อวโพโธ ชินสาสนาธิคโม, ตสฺส. อกฺขรโกสลฺลมูลกตฺตา อกฺขเรสุ สรพฺยญฺชนาทิเภเทสุ อกฺขรสมุทายรูเปสุ นามิกาทิปเทสุ จ ยํ โกสลฺลํ กุสลตา ปณฺฑิจฺจํ, ตํ มูลกตฺตา. ตถา หิ อกฺขรโกสลฺเล สติ ติปิฏกสงฺขาตสฺส สาฏฺฐกถสฺส ปริยตฺติธมฺมสฺสาธิคโม โหติ, ตสฺมึ สติ สิกฺขตฺตยสงฺขาตสฺส ปฏิปตฺติธมฺมสฺสาธิคโม โหติ, ตสฺมึ จ สติ นวโลกุตฺตรธมฺมสงฺขาตสฺส ปฏิเวธธมฺมสฺสาธิคโม โหติ, น วินา เตนานุกฺกเมน. ตสฺมา ตํ อกฺขรโลกลฺลํ สมฺปาเทตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ทสฺสนตฺถํ อภิเธยฺยปฺปโยชนวากฺยํ อภิเธยฺยสฺส อกฺขรสงฺขาตสฺส สทฺธานุสาสนาภิเธยฺยสฺส พฺยากรณสตฺถสฺส ยํ ปโยชนํ วจนตฺถาวโพโธธนลกฺขณํ ผลํ, ตสฺส ปริทีปกํ วากฺยํ อญฺญมญฺญสมฺพนฺธึ เอกตฺถปฏิปาทกปทสมุทายรูปํ “อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต”ติ อิทมาทิวากฺยมุจฺจเตติ อตฺโถ. อภิเธยฺยปฺปโยชนกถนญฺเจตฺถ ปกรณสฺสารมฺภนียตาทสฺสนตฺถํ, สติปิ สกตฺถปฏิปาทกลกฺขเณ ปกรณโยชเน อภิเธยฺยปฺปโยชนาภาเว วิตณฺฑสตฺถํ วิย อนารมฺภนียตาติ.
[๑] ตตฺถ อรียติ ญายตีติ อตฺโถ. อกฺขเรหิ สมฺมา ญายตีติ อกฺขรสญฺญาโต. “อตฺโถ”ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา วุตฺติยญฺจ “สพฺพวจนานมตฺโถ”ติ วจนตฺถวเสน วุตฺตตฺตา “โยโกจิ วจนตฺโถ”ติ สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตํ. เอวํ อนวเสสวจนตฺถานุวาเทน อปฺปสิทฺธสฺส อกฺขรสญฺญาปนตฺถสฺส วิธานํ วุตฺตํ น ตุ อินฺทฺริยตฺถาทิกสฺส. โลเก วิทิโต โลกิโย, โส ปน เตภูมกวฏฺฏปริยาปนฺโน กุสลาทิขนฺธายยตนาทิเภทภินฺโน สาสวธมฺโม. โลกุตฺตโร นาม มคฺคผลนิพฺพานสงฺขาโต นววิโธ อนาสวธมฺโม. อาทิสทฺเทนสมูหสนฺตตานาทิเภทภินฺโน โวหารตฺโถ คยฺหติ.
สิถิลธนิตาทีสุ สิถิลํ นาม วคฺเคสุ ปฐมตติยา, ธนิตํ นาม ทุติยจตุตฺถา. ธนิตํ นาม ทุตินยจตุตฺถา. อาทิสทฺเทน ทีฆรสฺสครุกลหุกาทิ คยฺหติ. อกฺขรวิปตฺติ นาม สิถภิลาทีนํ ธนิตาทิภาเวน อญฺญถตฺตคมนํ, ยถา “อกฺขรวิปตฺติยนฺ”ติ วตฺตพฺเพ “อกฺขรวิภตฺติยนฺ”ติ วจนํ. เอวํ หิ สติ วจนตฺถสฺส ทุนฺนยตา ทุฏฺฐุ นียภาโว วิปรีเตน คยฺหมานตา โหติ, ตสฺมา อกฺขรานํ สรูปาทิชานนํ อิจฺฉิตพฺพํ. เตน วุตฺตํ “อกฺขเรเหว สญฺญายเต”ติ สาวธารณํ. อกฺขรานิ หิ ญาปกเหตุตฺตา วิญฺญสาตสรูปสมฺพนฺธานิ เอว วจนตฺถํ สมฺมา ญเปนฺติ, ยถา ธูมาทิกํ ลิงฺคํ อคฺยาทิกมนุเมยฺยตฺถมิติ. เอตฺถาติ อาทิวากฺเย. ตสฺมา การณา หิตตฺถิโก สาสนาธิคมลกฺขเณน หิเตน อตฺถิโก ตํ หิตํ ปตฺถยมาโน ปุคฺคโล อุฏฺฐานาทีหิ อุฏฺฐานอุปฏฺฐานสุสฺสูสาปาริจริยาสกฺกจฺจํสิปฺปุคฺคหณสงฺขาเตหิ ปญฺจหิ การเณหิ ครุํ อาจริยํ สมฺมา อุปฏฺฐหํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหนฺโต อกฺขรโกสลฺลํ อกฺขเรสุ ปฏุตรญาณสงฺขาตํ โกสลฺลํ สมฺปาเทยฺย นิปฺผาเทยฺยาติ อตฺโถ.
---------------
สญฺญสาวิธานวณฺณนา
ตตฺถ ตสฺมึ ปกรเณ อาโท อาทิมฺหิ สนฺธิปเทเส ตาว ปฐมํ สญฺญาวิธานมารภียเตติ สมฺพนฺโธ. กิมตฺถนฺติ เจ ? เย สทฺทลกฺขเณ กจฺจายนพฺยากรณสุตฺเต สรพฺยญฺชนโฆสาทิกา อกฺขรโวหารา ทิสฺสนฺติ, เตสํ วิญฺญาปนตฺถํ อวิญฺญาตสญฺญสฺส โวหาราสิชฺฌนโตติ.
[๒]“สมฺพนฺโธ จ ปทญฺเจว ปทตฺโถ ปทวิคฺคโห,
โจทนา ปริหาโร จ ฉพฺพิธา สุตฺตวณฺณนา”ติ.
ญาปกโต สุตฺตํ วณฺเณตุกาเมน สุตฺตสฺส สมฺพนฺธาทิกํ วตฺตพฺพํ. ตตฺถ สุตฺเต ปุพฺพาปรปทานํ เอกวากฺยตาย โยชนํ สมฺพนฺโธ, อิธ สทฺทลกฺขเณ สุตฺตสฺส สาตฺถกตาทสฺสเนน วา สมฺพนฺธทสฺสนํ เวทิตพฺพํ. สุตฺเต ปทจฺเฉทวเสน ปทํ เวทิตพฺพํ. สุตฺตตฺถวเสน ปทตฺโถ เวทิตพฺโพ. สุตฺเต วิชฺชมานสมาสตทฺธิตกิตกปทานํ สมาสาทิวิคฺคหวากฺยทสฺสนํ วิคฺคโห. สุตฺเต ปทานํ ปทโยชนาทิปุจฺฉนํ โจทนา. สุตฺเต ปทานํ สาตฺถกตาทิทสฺสนวเสน ปริหรณํ ปริหาโร. ตตฺถ “อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสนฺติ อกฺขรสญฺญาวิธายกมิทํ สุตฺตํ” อิติ วุตฺเต สุตฺตสมฺพนฺโธ ปทสมฺพนฺโธ จ ทสฺสิโตว โหติ อกฺขรสญฺญาย สทฺทลกฺขโณปโยคโต อกฺขราทิปทานํ อญฺญมญฺญสมฺพนฺธวเสน ตเทกตฺตาภิธาน วากฺเยน ทสทาฬิมานํ วิย อสมฺพนฺธวากฺยภาวนิวตฺติโต จ.
ตตฺถ “อกฺขรา”ติ สญฺญานิทฺเทโส. “อปี”ติ สมุจฺจยนิทฺเทโส. “อาทโย”ติ สญฺญานิทฺเทโส. “เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ สญฺีวิเสสนํ. “ปจฺเจกํ อกฺขรา นาม โหนฺตี”ติ อิมินา อวยเว วากฺยปริสมตฺถีติ ทสฺสิตํ โหติ, น สมุทาเย, ยถา คคฺคกุลสฺส สตํ ทณฺโฑติ. ตํ ยถาติ เต กตเมติ สามญฺเญน วุตฺตานํ สรูปปุจฺฉา. อิติ อกฺขราติ เอวํ อิมินานุกฺกเมน วุตฺตา อการาทโย เอกจตฺตาลลีสมตฺตา อิธ อกฺขรา นามาติ อตฺโถ.
“นกฺขรนฺตี”ติ อิมินา สมาสกิตกวิคฺคหวเสน ปทวิคฺคโห ทสฺสิโต. ตตฺถ ขรนฺติ วินสฺสนฺตีติ ขรา, สงฺขตา. “นกฺขรนฺตี”ติ ปฏิกฺเขเปน “อกฺขรา”ติ อการาทินามปญฺญตฺติ ทสฺสิตา. สา หิ ปรมตฺถโต อนิปฺผนฺนตฺตา น ทสฺเสติ. วุตฺตํ หิ “นามโคตฺตํ น ชีรตี”ติ. “อกฺขรา”ติ ครุสญฺญากรณมฺปิ อนฺวตฺถสญฺญาวเสน อการาทินามปญฺญตฺติยา อกฺขรสถาวทสฺสนตฺถเมว. “อ อาทิ เยสํ เต อาทโย”ติ อิมินา ตคฺคุณสํวิญฺญาณพหุพฺพีหิ ทสฺสิโต. อาทิสทฺโท ปเนตฺถ ปการตฺโถ. อการาทีนํ ปน เอส ยถาวุตฺโต อนุกฺกโม น อุปฺปตฺติกฺกมสิทฺโธ, นาปิ อการสฺเสว ปธานตฺตา, อปิ ตุ กณฺฐาทิฏฺฐานปฏิปาฏึ นิสฺสยาทิกฺกมญฺจ นิสฺสายาติ ทสฺเสตุํ “อการาทีนมนุกฺกโม”ติอาทิ วุตฺตํ. “ฐานาทิกฺกมสนฺนิสฺสิโต”ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน นิสฺสยาทิกรณํ คยฺหติ. สามญฺเญน วุตฺตมตฺถํ วิเสเสน ทสฺเสตุํ “ตถา หี”ติอาทิ วุตฺตํ. ติฏฺฐนฺติ เอตฺถ วณฺณา ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ฐานํ, กณฺฐาทิ. กรียนฺเต อุจฺจารียนฺเต เอเตนาติ กรณํ, ชิวฺหามชฺฌาทิ. ปยตนํ ปน ยถารหํ ฐานกรณานํ สํวุตาทิคุโณ.
ตตฺถ ฐานาทีสุ อวณฺโณ จ กวคฺโค จ หกาโร จาติ อฏฺฐิเม วณฺณา กณฺเฐ ชายนฺตีติ กณฺฐชา. ยทิ นาม จิตฺตโช วจีโฆโส, ตถาปิ กณฺฐาทีสุ ตสฺส อภิพฺยตฺติ โหตีติ. ตาลุ นาม ชิวฺหามชฺเฌน ยสฺมึ ฐาเน ฆฏิเต อิวณฺณาทโย ชายนฺติ, ตํ ฐานํ. ง ญ ณ น มา ปน อนุนาสิกตฺตา สกฏฺฐาเน จ นาสิกฏฺฐาเน จ ชายนฺติ.
หการํ ปเนตฺถ “พฺรหฺมจริยนฺ”ติอาทีสุ วิย วคฺคปญฺจเมหิ จ ปญฺจวคฺคานมนฺเต ฐิตตฺตา อนฺตฏฺฐนามเกหิ สํยุตํ สหยุตฺตํ สหการํ วา “อรสํ อุรสิ ภวตีติ วทนฺติ. ตทสํยุตฺตนฺติ เตหิ อสํยุตฺตํ “กณฺฐชนฺ”ติ วทนฺตีติ อตฺโถ.
อคฺคสฺส อุป สมีปํ อุปคฺคํ, ชิวฺหาย อุปคฺคํ ชิวฺโหปคฺคํ. เตน ชิวฺหาปเทเสน อิติ วุจฺจติ. ทนฺเตสุ ชายนฺตีติ ทนฺตชา. เสสา กวคฺคปวคฺคาทโย. ตถา หิ ชิวฺหาฆฏฺฏนํ วินา สกฏฺฐานผุสเนเนว “ปกติ อิติ”ติเอวมาทินา วุจฺจติ.
สํยุตตฺตนฺติ อวิวฏตฺตํ. กณฺฐชสเรสุปิ เอกาโรการโตปิ อาการสฺส วิวฏตฺตํ ปยตนํ.
สุติเภโท โฆสาทิ. กาลเภโท เอกมตฺตาทิ. พฺยญฺชเนหิ นิสฺสิยนฺตีติ นิสฺสยา. สรา อาโท อาทิมฺหิเยว ปธานภาเวน วุตฺตา. ตถา หิ “นิสฺสยนิสฺสิเตสุ นิสฺสยาว ปฐมํ วตฺตพฺพา”ติ สราว ปฐมํ วุตฺตา. ตโต ปจฺฉา ปน นิสฺสิตา พฺยญฺชนา วุตฺตา. วคฺคา จ เอกชา จ พหุกตฺตา อาโท วุตฺตา. ตตฺถ สเรสุ เย เอกฏฺฐสานชา, เต พหุกา, ทฺวิชา อปฺปกาติ “อปฺปกพหุเกสุ พหุกาว ปฐมํ วตฺตพฺพา”ติ พหุกตฺตา เอกชา อวณฺณาทโย ปฐมํ วุตฺตา. ปุน กณฺฐตาลุโอฏฺฐฏฺฐานานุกฺกเมน วุตฺตา. ตโต อปฺปกกตฺตา ทฺวิชา เอกาโรการา ปจฺฉา ฐานานุกฺกเมน วุตฺตา. เอกเชสุปิ “ครุกลหุเกสุ ลหุกาว ปฐมํ วตฺตพฺพา”ติ ปริภาสโต ลหุกาว ปฐมํ วุตฺตา. พฺยญฺชเนสนุปิ วคฺคาวคฺเคสุ วคฺคานํ พหุกตฺตา วคฺคาว ปฐมํ กณฺฐาทิฏฺฐานปฏิปาฏิยา วุตฺตา. ตตฺถาปิ อปฺปกตฺตา ทฺวิชา ปญฺจมา ปจฺฉา วุตฺตา. ลหุกตรตฺตา วคฺเคสุ อโฆสาว ปฐมํ วุตฺตา. ตโต ตรุกานีติ. อวคฺเคสุ พหุกตฺตา โฆสภูตา ยรลวา ฐานานุกฺกเมน ปฐมํ วุตฺตา. สกาโร อโฆสตฺตา อปฺปกตฺตา จ ตโต ปจฺฉา วุตฺโต. หกาโร ปน กณฺฐชตฺตา โฆสตฺตา จ ปฐมํ วตฺตพฺโพปิ อุปฺปฏิปาฏิยาปิ อกฺขรุปฺปตฺติสมฺภวทสฺสนตฺถํ ปจฺฉา วุตฺโต. ฬการํ ปน เกจิ ฑการฏฺฐาเนติ ทสฺสนตฺถํ โส ปจฺฉา วุตฺโต. นิคฺคหีตํ ปน อสารตฺตา อวคฺคตฺตา โฆสาโฆสวินิมุตฺตตฺตาร จ สพฺพปจฺฉา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อยํ ปนานุกฺกเมน ญเส วุตฺโตติ ทสฺสนตฺถํ “ปญฺจนฺนํ ปน ฐานานนฺ”ติอาทินา สงฺคหคาถา ทสฺสิตา.
“เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ ปฐเมกวจนนฺตปทํ. อาจริยาสโภ เชฏฺฐอุสภสทิโส อาจริโย อาคมาธิคมสมฺปนฺโน มหากจฺจายนตฺเถโร. “เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ อิมินาสุตฺตนฺโตปการานมกฺขรานํ คณรปริจฺเฉทวจเนน อิโต ยถาวุตฺตเอกจตฺตาลีสมตฺตโต อธิกกฺขรวนฺตานิ สกฺกตคนฺเถสุ อุปลพฺภมาเนหิ อธิกกฺขเรหิ วิหิตานิ ยานิ ยานิ วจนานิ, ตานิ น พุทฺธวจนานีติ ญาเปตีติ อตฺโถ.
เหฏฺฐา วุตฺตานนฺติ “อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต”ติ เอตฺถ วุตฺตานมกฺขรานนฺติ อตฺโถ.
[๓] ตตฺถาติ นิทธารณตฺเถ สตฺตมี “ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาโย”ติ วิภตฺติสญฺญาย วุตฺตตฺตา, “ทกาโร สนฺธิโช”ติ สิลิฏฺฐนิทฺเทสตฺถํ สนฺธิวเสน วุตฺโต, “อฏฺฐา”ติ คณนปริจฺเฉโท พหิทฺธา อธิกาปิ สนฺตีติ ญาปนตฺถํ.
[๔] อจฺฉราสํฆาโต นาม องฺคุลิโผโฏ. ฉนฺทสีติ คาถาวิสเย ครุลหุวิจาเร. พฺยญฺชนสหิตตาย ทิยฑฺฒมตฺโตปิ รสฺโส “ลหุโก”ติ คยฺหติ. ตสฺสาปิ คหณตฺถํ “เอกมตฺโต”ติ อวตฺวา “ลหุมตฺโต”ติ ญาเส วุตฺตํ. สิถิลธนิตาทีหิ ทสวิธพิยญฺชนวิจาเร สํโยคปุพฺโพ รสฺโสปิ “ครุโก”ติ คยฺหติ. อิธ ปน กาลนิยมสฺส อวุตฺตตาย ทีฆกาลปฏิกฺเขเปน ลหุกาลโยคํ อุปาทาย อนฺวตฺถวเสน “ลหุมตฺตา”ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. รสฺสกาลวนฺโต วาติ รสฺสสงฺขาโต กาโล เอตฺถาติ รสฺโส. “สทฺธาทิโต ณา”ติ ณปจฺจโย.
[๕] “อญฺเญ”ติ วุตฺตตฺตา จ ทฺวิมตฺตา ปญฺจาติ อตฺถโต สิทฺธํ. สํโยคปุพฺพาติ สํโยคโต ปุพฺพา. “เอตฺถา”ติ เกวลสฺส เอการสฺส อุทาหรณํ อิตรํ พฺยญฺชนสฺส. ตถา เสสทฺวยํ.
[๖] ทุมฺหีติ ทฺวิสทฺทโต “สมูหตฺเถ กณฺณา”ติ ณปจฺจยาทึ กตฺวา อิมินา นิปาตเนน ทฺวิสทฺทสฺส ทุอาเทเส กเต รูปํ. อยํ ครุสญฺญาปิ สราทิการตฺตา อิเธว วุตฺตา ทสฺสิตา.
[๘] “เสสา พฺยญฺชนา”ติ วุตฺตตฺตา อิธ กการาทโย พฺยญฺชนา นาม. อญฺญตฺร สราปิ ปทานิปิ พฺยญฺชนาเนว. เตนาห “ทสธา พฺยญฺชนพุทฺธิยา ปเภโท”ติ.
[๙] ปญฺจ จ ปญฺจ จ ปญฺจปญฺจ. ตโต วิภาคตฺเถ “วิภาเค ธา เจ”ติ, อสฺสตฺถตฺเถ “ตทสฺสตฺถีติ วี จา”ติ โสปจฺจโย.
[๑๐] นิสฺสาย นิคฺคยฺห คยฺหตีติ นิคฺคหีตํ. อิธาปิ ครุสญฺญากรณํ อนฺวตฺถสญฺญาปนตฺถเมว.
[๑๑] เอวํ ปน สกสาธารณํ สรสาธารณวิเสสํ, พฺยญฺชนสาธารณวิเสสญฺจ สญฺชาตวเสน สกสญฺญํ วิธาย ปโยชเน สติ ปรสมญฺญํ จานุชานนฺโต “ปรสมญฺญา ปโยเค”ติ ปริภาสมาห. ปริสมนฺตโต ภาสียตีติ ปริภาสา. ปยุชฺชนํ ปโยโค. เอตฺถาติ สิถิลธนิตาทิทสพฺยญฺชเน วินยกมฺมวิสเย อาคเต. ววตฺถิตนฺติ อสงฺกรโต ฐิตํ. นิคฺคหีตนฺติ สานุนาสิกํ. วิมุตฺตนฺติ นานุนาสิกํ. อญฺญมญฺญนฺติ อกาโร อากาเรน, อากาโร อกาเรน จาติ เอวํ อญฺญมญฺญํ สชฺฌาติ อตฺโถ. สมานํ รูปํ สภาโว เอเตสนฺติ สรูปา, สวณฺณา เอว. สเรหิ อนนฺตริกานิ อพฺยวฏฺฐิตานิ พฺยญฺชนานิ “สํโยโค”ติ วุจฺจติ. ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติงชฺชิตนฺติ เอตฺถ วิภตฺติคฺคหณํ อิธ ปจฺจยตฺเถ วิภตฺตีนํ กฺวจิ อคฺคหณโต วุตฺตํ.
อิติ สญฺญาวิธานวณฺณนา.
---------------
สรสนฺธิวิธานวณฺณนา
สรานํ สเรสุ วา สนฺธิ สรสนฺธิ. สราทิสญฺญายนฺติ เอตฺถ “โลกอคฺคปุคฺคโล”ติอาทีสุ ปุริมปเท อการาทีนํ ตนฺนิสฺสยกการาทีนญฺจ “ตตฺโถ ทนฺตา สรา อฏฺฐา”ติ สรสญฺญาย “เสสา พฺยญฺชนา”ติ พฺยญฺชนสญฺญาย จ กตายํ สตีติ อตฺโถ.
[๑๒] นิสฺสกฺเก “ยสฺมา นิสฺสรติ ตํ นิสฺสกฺกนฺ”ติ วจนโต อปคมนสฺส อวธิภูตํ วตฺถุ. กรณวจนนฺติ ตติยาวิภตฺติ, “กตฺตริ จา”ติ สุตฺเต จสทฺเทน ปญฺจมฺยตฺเถปิ ตติยาวิภตฺติยา สิชฺฌนโต “สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณนา”ติอาทีสุ วิย “สเรน วิโยชเย”ติ อิธาปิ นิสฺสกฺเก อิทํ ตติยาวจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. ยํ ปน ญาเส วุตฺตํ “ปญฺจมฺยนฺตสฺสาติ เอวรูปํ ภวิสฺสตี”ติ, ตํ น คเหตพฺกํ นฺตุปจฺจยนฺตสฺส สตฺถุปิตาทิโยคโต สรสทฺทโต สฺมาวจนสฺส นาภาวาติเทสาสมฺภวโต นิรตฺถกโต จ. กิญฺจ ภิยฺโย ปิเยหิ สห วิโยโค วิย สเรน สห พฺยญฺชนวิโยชนสฺส ยุชฺชนโต สหโยเคเยว ตํ กรณวจนํ สิทฺธนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. สนฺธิตพฺเพติ สนฺธิตพฺพฏฺฐาเน. อนติกฺกมนฺโตติ ปฏิปาฏึ อนติกฺกมนฺโต. อสฺสรคฺคหณสามตฺถิเยนาติ อสฺสรวจนสฺส อญฺญถา อนุปปตฺติสามตฺถิยา. เตน สรสฺส อสฺสรตฺตานุปฺปตฺติโต “พฺยญฺชนนฺ”ติ ลพฺภมานตฺตา สุตฺเต พฺยญฺชนคฺคหณมกตนฺติ อธิปฺปาโย.
[๑๓] ลุตฺติ โลโป, ปทจฺเฉเท วิชฺชมานสฺส สรสฺส สนฺธิวเสน กถนกาเล อนุปลทฺธิ. น หิ อุจฺจาริยมานสฺส วณฺณสฺส ตสฺมึ ขเณ สุตฺเตน วินาสนํ ยุชชติ, ปจฺฉาปิ น ยุชฺชติ ชาตสฺส ขณภงฺควเสน ตสฺส วิโรธโต ตสฺส วินาสเหตุสฺส อนุปฺปนฺนตา จ. อนุจฺจารณฏฺฐานญสาปกเมว สุตฺเตน กิจฺจํ. การิยิโน ฐานิโน นิทฺเทโส การิยีนิทฺเทโส. “พหุวจนํ ปนา”ติ เอตฺถ “สโร สเร”ติ อวตฺวา “สรา”ติ พหุวจนคฺคหณํ เอเกกสฺมึ สเร ปเรปิ อนฺตสรานํ อการาทีนํ สพฺเพสมฺปิ โลโป โหติ, เตสํ พหุภาวญาปนตฺถํ. ยํ ปน ญาเส วุตฺตํ “เอกสฺมึ สเร ทฺวิติจตุนฺนมฺปิ โลโป โหตีติ ญสาปนตฺถนฺ”ติ, ตํ น คเหตพฺพํ, ตาทิสสฺส ปโยคสฺส ชินวจเน อทิสฺสนโต. “สขโต คสฺเสวา”ติ สุตฺเตปิ เอกาเร ปเร อการาทีนํ จตุนฺนมฺปิ เอเกกสรโลปสมฺภเวน เอกโต สรโลปสฺส นิรตฺถกตฺตา, ตถาภาวสฺสาปิ เอติ นิปาตเนน สิชฺฌนโต. นิมิตฺตสตฺตมี จายนฺติ “สเร”ติ อยํ สตฺตมี นิมิตฺตตฺเถ วิหิตา, น จาธาเร. นิมิตฺโตปาทานสามตฺถิยโตติ ยทิ วณฺเณน กาเลน พฺยวธาเนปิ สนฺธิ, ตทา ”สเร”ติ นิมิตฺโตปาทานํ นิรตถกํ ภเวยฺย, น จ นิรตฺถกํ. ตสฺมา น ภวตีติ สิทฺธํ. ปุพฺพโลปวิธานนฺติ สญฺญาทิการวิธิปริภาสาสุตฺเตสุ ปุพฺพสรโลปวิธิสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ สพฺพตฺถาติ ยตฺถ ยตฺถ นิมิตฺตสตฺตทีนิทฺเทโส, ตตฺถ ตตฺถ สพฺพตฺถาปิ ปุพฺพสฺเสว วิธิ โหติ อาหจฺจปทสฺสาปิ วิธาเน สตีติ สตฺถโต อยํ ปริภาสา ทีปิตา โหตีติ อธิปฺปาโย.
[๑๔] ปรกฺขรํ นเยติ อุปริ ฐิตํ วณฺณํ ปาเปยฺยาติ อตฺโถ. นิคฺคหีตนิเสธนตฺถนฺติ นิคฺคหีตสฺส ปรนยนนิเสธนตฺถํ. ตสฺสาปิ อสฺสรตฺตา อตฺถพฺยญฺชเนน สญฺญาปฏิลาเภน จ พฺยญฺชนตฺตา จ มการาทิอาเทสนฺตราภาเวปิ “นเย ปรนฺ”ติ วุตฺเต “ปรนยนํ กตฺตพฺพนฺ”ติ สนฺเทโห ภเวยฺย. ตโต ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ยุตฺตคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เตน จูฬสนฺธิยํ นิคฺคหีตสฺส พฺยญฺชนสญฺญาย อวิหิตตฺตา “อสฺสรํ พฺยญฺชนํ ปรกฺขรํ นเย”ติ สุตฺเต ยุตฺตคฺคหมตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิธ ปน นิคฺคหีตสฺสปิ ชินวจโนปการตฺตา พฺยญฺชนสญฺญา วิหิตา.
[๑๕] ยสฺมา อาอุปสคฺโค วิย วาสทฺโท ทฺวิธา วตฺตเต กฺวจิ วิกปฺเป ยถา “วา ณปจฺเจ”ติอาทีสุ, กตฺถจิ ยถาววตฺถิตานํ อุทาหรณรูปานํ ปริคฺคเห ยถา “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติอาทีสุ. อิมสฺมึ สุตฺเต ปรนเยน ยถาววตฺถิตรูปปริคฺคเห วตฺตติ, ตโต นิจฺจญฺจ อนิจฺจญฺจ อสนฺตญฺจ วิธิมตฺร วาสทฺโท ทีเปตีติ โยชนา.
“สญฺญา อิตี”ติอาทีสุ วิกปฺเป รูเป “สเร กฺวจี”ติ ปุพฺพสรสฺส ปกติภาโว ภวติ.
สงฺคหคาถาย ววตฺถิตวิภาสาย เหตุนา อสรูปภูตา อวณฺณโต ปโร อิวณฺณุวณฺณาทิโก สโร ฐเปตฺวา “อิทานิ อิติ อิว เอว”อิจฺเจวมาทิกํ น ลุปฺปตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาทิคฺคหเณน “เอวํ กิรเม”ติอาทิ สงฺคยฺหติ. อญฺญสฺมา อสรูปภูตา อิวณฺณาทิโต ปโร ทีโฆ สโร “อาสิ เอว”อิจฺจาทิวิวชฺชิโต น ลุปฺปติ.
สีหคติยาติ สีหวิโกกเนน.
[๑๖] ตตฺถ อิวณฺณุกาเรสุ กตโร กตรํ อสวณฺณตฺตมาปชฺชตีติ สนฺเทเห ชาเต โย อาสนฺโน, ตสฺส วเสน ตาลุชสฺส อิวณฺณสฺส กณฺฐตาลุชตฺตา เอกาโร โหติ. โอฏฺฐชสฺส อุการสฺส กณฺโฐฏฺฐชตฺตา โอกาโร โหตีติ ทสฺเสตุํ “ฐานาสนฺนวเสนา”ติอาทิ วุตฺตํ. เตเนว “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ ปริภาสา วุตฺตา. จูฬสนฺธิยมฺปิ “ปุพฺพสรโลเป ปโร อิกาโร เอการํ อุกาโร โอการนฺ”ติ จ วุตฺตํ. ญาเส ปน “น สวณฺโณ”ติ ตปฺปุริโสปิ ทสฺสิโต, โส น สารโต ปจฺเจตพฺโพ วุตฺติยํ อวณฺณโลเป อิการูการานํ เอกาโรการกรณตทกรณวเสน มูโลทาหรณปจฺจุทาหรณานํ นิทสฺสิตตฺตา, อิตรถา อนิฏฺฐปสงฺคโต น จานิฏฺฐตฺโถติ สุตฺตารมฺโภ.
“กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อิโต ยาว “อิวณฺโณ ยํ นวา”ติ สุตฺตํ, ตาว “กฺวจี”ติ อยํ อธิกาโร วตฺตตีติ อธิปฺปาโย.
[๑๗] “โยปายนฺ”ติอาทีสุ อสรูปสรสฺส ทีฆตฺตนิทสฺสนํ. “ปญฺจงฺคิโก”ติอาทีสุ สํโยคนฺตสฺส สภาเวเนว ครุกตฺตา เอว น ทีฆตฺตํ, “วุทฺธาทิสรสฺส วา สํโยคนฺตสฺเส”ติ เอตฺถ สํโยคนฺตสฺส วุทฺธินิเสธโตปิ วิญฺญสายติ.
[๑๙] “ตทนุปโรเธนา”ติ อุปริ ปริภาสโต “เอทนฺตสฺสา”ติ อวิเสเสน วุตฺเตปิ อการสฺมึ “เตเมเย”อิจฺจาทินา เอการสฺเสวายํ วิธีติ ปริคฺคหณํ ทสฺเสตุํ “อกาเร”ติอาทิ วุตฺตํ.
[๒๐] “โอทุทนฺตานนฺ”ติ เอตฺถ โอการสฺส อนิยตตฺเถปิ ชินวจนานุปโรธโต ปริคฺคหณํ ทสฺเสตุํ “กขยตา”ติอาทิ วุตฺตํ. “โก อตฺโถ”ติอาทีสุ “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพโลเป สมฺปตฺเต “สเร กฺวจี”ติ ปกติภาโวติ.
[๒๒] อกตยการสฺเสวายนฺติ “สพฺโพ จนฺ”ติ เอตฺถ “ตฺยา”ติ อวตฺวา ติคฺคหณโต จ วิญฺญายติ “อกตยการสฺส ติสทฺทสฺเสวายํ จกาโร”ติ. ญาเส ปน “สพฺพคฺคหณํ ตการพทฺธสฺส ยการสฺสปิ อาปชฺชนตฺถํ. เตนาห ติสทฺโท พฺยญฺชโน”ติ จ ยํ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตเมว. ยทิ ตฺยสฺส จการวิธานํ อิธาธิปฺเปตํ สิยา, ตทา “สพฺโพ จํ ตฺยา”ติ วเทยฺย, “กฺวจี”ติ กึ ? อิติสฺส มุหุตฺตมฺปี”ติ ปจฺจุทาหรณมฺปิ น วเทยฺย, “อตีริตนฺ”ติอาทีนมตฺถาย “อติสฺส จนฺตสฺสา”ติ สุตฺตมฺปิ อาจริโย น วเทยฺย นิรตฺถกภาวาปชฺชนโต. ยสฺมา วุตฺตํ จ, เตน วิญฺญายติ “อกตยการสฺเสวายํ วิธี”ติ. สพฺพคฺคหณมฺปิ สสรสฺเสวาเมทสตฺถนฺติ. “ติสทฺโท พฺยญฺชโน”ติ เอตฺถ พฺยญฺชนคฺคหณมฺปิ ติสทฺทสฺส สรรหิตสฺสาภาเวเนว พฺยญฺชนตฺตสฺส สาธกํ พฺยญฺชเนสุ นิรุตฺติปฺปตฺติสทฺทสฺส “พฺยญฺชนพุทฺธิยา”ติอาทีสุ จ วิย สรสฺสาปิ อกฺขรสมุทายสฺส อตฺถพฺยญฺชนฏฺเฐน พฺยญฺชนภาวาปตฺติโต. ตสฺมา ติสทฺทภูโต พฺยญฺชนกฺขรสมุทาโย จการํ ปปฺโปตีติ อยํ เหตฺถ อตฺโถติ น กิญฺจิ อนุปปนฺนํ.
ปจฺจนฺตํ อจฺโจทาตาติ อกาโรการภูตอาทิอนฺตสฺส ปรวเสน อุทาหรณทสฺสนํ ยถารหํ เสสปเทสุปิ โยชนตฺถํ. เอตฺถ เอวํ สพฺพตฺถ. อิจฺจาทีติ อิทํ ปน ญาเส “อิตฺยาที”ติ ปโยคสฺส อยุตฺตตตาทสฺสนตฺถํ.
[๒๓] วุตฺตรูปนฺติ เหฏฺฐา “สพฺโพ จนฺ”ติ ติสทฺทสฺส ยํ วุตฺตํ จการตฺตํ, ตํ อติสฺส อิวณฺเณ ปเร น โหตีติ อตฺถโต สิทะเมว วุตฺตํ. สทฺทวิธินิเสธปฺปกรณโตติ “เตน วา อิวณฺเณ”ติ อภิอธิสทฺทานํ อิวณฺเณ ปเร อพฺภอชฺฌาเทสวิธึ นิเสเธตฺวา ยโต “อติสฺส จนฺตสฺสา”ติ สุตฺตํ อารทฺธํ น อิตรถา, ตโต สทฺทวิธินิเสธปฺปกรเณ อิมสฺส วุตฺตตฺตา สทฺทวิธเมว อิมินาปิ นิเสธียตีติ วิญฺญยติ น อิวณฺณวิธิ. เตนาห วุตฺติยํ “อติอิจฺเจตสฺส อนฺตภูตสฺส ติสทฺทสฺส สพฺโพ จนฺตีติ วุตฺตรูปํ น โหตี”ติ. เอเตน สทฺทวิธินิเสธเนน ยเทตํ “อติสฺสนฺตสฺส อิวณฺณตฺตา ‘อิวณฺโณ ยํ นวา’ติ วุตฺตวิธิ ปฏิเสธนตฺถนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺ”ติ วุตฺตํ, ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ. ยญฺจ อนิฏฺฐปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ “อติสฺส ติ อตี”ติ สทฺทนฺตโรปปาทานํ ญาเส วุตฺตํ ทมสฺสิตํ, ตมฺปิ นิรตฺถกเมว.
ยาเทโส จาติ “อิวณฺโณ ยํ นวา”ติ สุตฺเต สรูปปวตฺตสฺส อิวณฺณสฺส สรูปภูเต อิวณฺเณ ยการาเทโส เอว น สมฺภวติ, ตโต ตนฺนิวตฺตนตฺถํ อวิชฺชมานติสทฺทนฺตรเปกฺขปนํ วิชฺชมานสฺส อนฺตคฺคหณสฺส ฉฑฺฑนญฺจ นิรตฺถกเมวาติ ทฏฺฐพฺพํ.
อนุตฺตสมุจฺจยนํ อตฺโถ ปโยชนํ อสฺสาติ อนุตฺตสมุจฺจยตฺโถ.
“โค สเร”ติ อิโต สเรติ วตฺตเต.
[๒๔] อาเทสาเปกฺขโตติ “อพฺโภ อภี”ติ เอวํ สุตฺเต ปฐมาวิภตฺยนฺตวเสน วุตฺตสฺสาปิ ยเทตํ “อภิ อิจฺเจตสฺส อพฺภาเทโส โหตี”ติ เอวํ วุตฺติยยา ฉฏฺฐิยา โยชนํว วุตฺตํ, ตํ “อาเทโส โหตี”ติ วุตฺตมาเทสมเปกฺขิตฺวา อาเทสสฺสาปิ ภาวสมฺพนฺธวเสน วุตฺตํ. ยถา “อํโม นิคฺคหีตํ ฌลเปหี”ติ เอตฺถ “อํโม”ติ ปฐมาวิภตฺยนฺตวเสน วุตฺตานมฺปิ อาเทสาเปกฺขโต “อํวจนสฺส มการสฺส จ นิคฺคหีตํ โหตี”ติ เอวํ ฉฏฺฐิยนฺตวเสน โยชนา กตา, ตถา เอตฺถาปิ ทฏฺฐพฺพํ. ยํ ปน “อาเทสสฺส ปฐมาย นิทฺทิฏฺฐตฺตา ‘อภิสฺสา’ติ วตฺตพฺเพ อภิสทฺทา ฉฏฺึ กตฺวา ตสฺส ‘เสสโต โลปํ คสิปี’ตฺยธิกิจฺจ ‘สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ เจ’ติ โลปํ กตฺวา อภีติ นิทฺทิฏฺฐตฺตา”ติ ญาเส วุตฺตํ, ตํ วุตฺติยํ ฉฏฺฐีโยชนํ กตฺวา กรณํ ทิสฺวา สุตฺเตปิ อุปสคฺคปรตฺตา ฉฏฺฐิยา โลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ มญฺญมาเนน วุตฺตํ. น เจตฺถ “อภี”ติทํ อุปสคฺควจนํ, อปิ ตุ อุปสคฺคานุกรณวจนเมตํ. อิตรถา “กฺวจิ ปฏิ ปติสฺส โอ อวสฺสา”ติอาทีสุปิ อุปสคฺคปรตฺตา ฉฏฺฐิยา โลปปสงฺโค สิยา, นาปิ อาเทสสฺส ปฐมาย นิทฺทิฏฺฐตฺเตปิ อวสฺสํ ฐสานิโน ฉฏฺฐิยนฺตโยชนํ ทิสฺสติ, ยถา “อํ พฺยญฺชเน นิคคฺคหีตนฺ”ติอาทิ.
[๒๖] วาติ กินฺติ “เต น อิวณฺเณ”ติ เอตฺตกเมวาวตฺวา วาคฺคหํ กิมตฺถํ กตนฺติ โจทนา. ”อพฺภีริตนฺ”ติอาทีสุ กฺวจิ อิวณฺเณ ปเรปิ อพฺภาเทสาทิอาปชฺชนตฺถนฺติ ปริหาโร.
[๒๖] “สรมฺหา ปรสฺสา”ติ อนุวตฺตมาเน อิธ วิภตฺติปริณาเมน ปญฺจมฺยนฺตวเสน อนุวตฺตตีติ อธิปฺปาโย. “ทีฆสรมฺหา”ติ อิทํ ปน “ปุพฺโพ จ รสฺโส”ติ วจเนน สิทฺธํ. เอวสฺส อาทิ เอวาทิ, เอกาโร.
สญฺญาติ วตฺตเตติ “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อิโต สญฺญาคฺคหณํ อนุวตฺตเต.
[๒๙] น ลิงฺคนฺตํว นิสฺสิตาติ ยถา ป อิติ สญฺญา “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ วุตฺตตฺตา อิตฺถิลิงฺคนฺตสนฺนิสฺสิตาว โหติ น เอวํ ฌลอิติ อิมา สญฺญา ลิงฺคนฺตเมว นิสฺสิตา. กสฺมา ? อาขฺยาเต ฌลสญฺญานิมิตฺตสฺส อาเทสสฺส ทสฺสนโต ยถา “กุพฺพนฺ”ติ, ลิงฺคมชฺเฌปิ ยถา “กุพฺพนฺโต ปุลฺลิงฺคนฺ”ติอาทิ, ปุมนปุํสกวเสน ทฺวิลิงฺคนฺเตปิ ยถา “ฌลโต สสฺส โน วา”ติอาทิ.
[๓๐] อิโย จ อุโว จ อิยุวา. ภิกฺขุวาสเน นิสีทตีติ สมฺพนฺโธ.
โค อโว สมาเสติ จ วตฺตเตติ “คาว เส”ติ อิโต “โค”ติ จ “อวํมฺหิ จา”ติ อิโต “อโว”ติ จ “ตโต นมํ ปติมฺหาลุตฺเต จ สมาเส”ติ อิโต “สมาเส”ติ จ วตฺตเต.
[๓๑] “ภุวี”ติ อุวาเทสสฺส อุทาหรณํ. “ปสโว คารโว มทฺทวนฺ”ติอาทิ อวาเทสสฺส.
[๓๒] สราธิกาเร โลปสนฺธึ อาเทสสนฺธิญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาคมสนฺธึ ทสฺเสตุํ “โค สเร”ติอาทิ อารทฺธํ. อสนฺตสฺส ปุพฺเพ อวิชฺชมานสฺส วณฺณสฺส อุปฺปตฺติ อาคโม นาม. สเรติ นิมิตฺตาสนฺนวเสนาติ “สเร ปเร ปุถสฺส อาทิมฺหิ อนฺเต วา”ติ นิยมาภาเว สติ “สเร”ติ วุตฺตนิมิตฺตสฺสาสนฺนตฺตา ปุถสฺส อนฺเต คการาคโม โหตีติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ อธิปฺปาโย.
[๓๓] อนฺเต จาติ อนิยเมน วุตฺเตปิ “ปาสฺสา”ติ สุตฺเต วุตฺตตฺตา “ตสฺเสว อนฺเต”ติ ลพฺภติ.
วา สเรติ จ วตฺตเตติ “วคฺคนฺตํ วา วคฺเค”ติ อิโต “วา”ติ จ “มทา สเร”ติ อิโต “สเร”ติ จ วตฺตเต.
[๓๔] โย จ โว จ โม จ โท จ โน จ โต จ โร จ โล จ ยวมทนตรลา.
ยถาทิโตติ อากติคโณยํ.
วิปริยาทิโต อุปสคฺคโต จ ยการาคโมติ สมฺพนฺโธ. นิจฺจนติ ปริโต สเร นิจฺจํ ยการาคโม. “ปริกฺขโต อุปริกฺขตี”ติอาทีสุ น จ โหติ วาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา.
“เยน มิเธกจฺเจ”ติอาทิ สุตฺตสุขุจฺจารณฏฺฐาโนทาหรณํ.
อิติ สรสนฺธิวิธานวณฺณนา.
---------------
ปกติสนฺธิวิธานวณฺณนา
[๓๕] ฉนฺทาสุขุจฺจารณฏฺฐาเนติ ยถา สรนาเส สติ ปกติคาถาสุ ฉนฺทสฺส เฉโท ยานิ โหติ, สุตฺเตสุ จ อสุขุจฺจารณํ สุขุจฺจารณสฺส หานิ โหติ, สุตฺเตสุ จ อสุขุจฺจารณํ สุขุจฺจารณสฺส หานิ โหติ, ตสฺมึ ฉนฺทเภทฏฺฐาเน อสุขุจฺจขารณฏฺฐาเน จ. ยตฺถ จ ปทจฺเฉทปทวิคฺคหาทิทสฺสนกามตาย สนฺธิจฺฉา สนฺธิกรเณ อิจฺฉา น โหติ, ตสฺมึ สนฺธิจฺฉารหิตฏฺฐาเน จ สรา ปกติรูปานิ โหนฺติ ปกติยา ฐิตวเสเนว ติฏฺฐนฺติ. โลปาเทสาคมสงฺขาเตสุ ตีสุ สนฺธีสุ โลปสงฺขาตํ อาเทสสงฺขาตญฺจ วิการํ อญฺญถตฺตํ นาปชฺชตีติ อตฺโถ. อิทญฺจ ตีสุ ฐาเนสุ ปกติรูปาปชฺชนํ กฺวจิคฺคหณกรณสามตฺถิยโต สิทฺธนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
ยํ ปน ญาเส “สรา สเร โลปนฺ’ติอาทีนิ วตฺวา ‘สเร กฺวจี’ติ วุตฺตตฺตา กฺวจิคฺคหเณน วินาปิ อิมสฺสานิยตภาเว วิญฺญายมาเนปิ ปุน กฺวจิคฺคหกรเณ ปโยชนํ ปน น ‘กตฺถจิ โหติ, กตฺถจิ น โหตี’ติ อิทเมว ญาปนตฺถํ. อถ โข เอเกกสฺส รูปทฺวยุปฺปาทนตฺถนฺ”ติ วุตฺตํ, ตํ น ยุชฺชติ อนิยตภาเว สิทฺเธ ปุน อนิยตภาวาย กฺวจิคฺคหณสฺส นิรตฺถกตฺตา. ยญฺจ ตตฺเถว ปุริมสุตฺตวณฺณนายํ “สเร กฺวจี”ติ เอตฺถ กฺวจิสทฺโท วาตฺโถ”ติ จ วุตฺตํ, ตญฺจ น คเหตพฺพํ. เอวํ หิ สติ “วา ปโร อสรูปา”ติ เอตฺถ วาคฺคหณมกตฺวา “สรา สเร โลปนฺ”ติ เอตฺเถว วาคฺคหณํ กเรยฺย, น กตํ. อิมญฺจ สุตฺตํ อาจริโย นารเภยฺย, อารทฺธญฺจ. เตน วิญฺญยติ “น จายํ กฺวจิสทฺโท วาตฺโถ”ติ.
ปกติฏฺฐานํ นามาติ ฉนฺทเภทฏฺฐานอสุขุจฺจารณฏฺฐานสนฺธิจฺฉารหิตฏฺฐานสงฺขาตํ ปกติฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ “อาลปนนฺตา”ติอาทิ วุตฺตํ. อาลปนสงฺขาตํ วิภตฺติวจนํ อนฺโต เอเคสนฺติ อาปนนฺตา. อาลปนสฺส วา สทฺทสฺส อนฺตา สรา อาลปนนฺตา. อนิติสฺมินฺติ อิติสทฺทวชฺชิเต. อาลปนสฺสาปิ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ สนฺธิปิ โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ฉนฺทานุรกฺขเณติ วิสยนิทสฺสนํ.
“กตมา จานนฺท อนิจฺจสญฺญา”ติอาทิ อการาทีนํ กเมน อุทาหรณํ.
[๓๖] เยภุยฺเยนาติ “ทีฆ๊ รสฺสํ โลปญฺจ ตตฺรากาโร”ติ สุตฺเต กฺวจิคฺคหณานุวตฺตมาเนปิ ปุน ปกติภาวารพฺภโต พฺยญฺชเน ปเร สรา เยภุยฺเยน ปกติภาวา โหนฺตีติ อธิปฺปาโย.
“ปจฺจโย”ติอาทีสุ ทีฆาภาโว, “เวทนากฺขนฺโธ”ติ อาทีสุ รสฺสตฺตาภาโส, “โส ธมฺมนฺ”ติ เอตฺถ โลปาภาโว.
อิติ ปกติสนฺธิวิธานวณฺณนา.
---------------
พฺยญฺชนสนฺธิ
“สรา ปกตี พฺยญฺชเน”ติ อิโต “สรา พฺยญฺชเน”ติ จ “สเร กฺวจี”ติ อิโต “กฺวจี”ติ จ วตฺตเต.
[๓๗] สุตฺเต สุขุจฺจารณฏฺฐาเน สิลิฏฺฐกถเน, คาถาสุ ปน ฉนฺทสฺส วุตฺตนิยมสฺส อนุรกฺขณฏฺฐาเน จ.
[๓๘] “ปรกฺกโม อสฺสาโท”ติ กสคฺคาทิโต ยาว สการา สํโยคปราอาอุปสคฺคานมุทาหรณํ. ลาภี อมฺหิ ลาภีมฺหิ. วสี อมฺหิ วสิมฺหิ. ถูโล อจฺจโย ถุลฺลจฺจโย.
[๓๙] เอตสทฺทสฺส อนฺโต จ ตสทฺทสฺส อนฺโต จ โย โอกาโร, ตสฺเสว อยํ โลโป. “ส สีลวา”ติอาทินา วุตฺติยํ เตสํ เอว อุทาหรณทสฺสนโต “ตทนุปโรเธนา”ติ สุตฺตวจนโต สิทฺธนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
วิปริณาเมนาติ ปรสทฺทโยคโต สรคฺคหณํ ปญฺจมิยนฺตวเสน พฺยญฺชนคฺคหณํ ฐานิกตฺตา ฉฏฺฐิยนฺตวเสนานุวตฺตติ.
[๔๐] “ปรสฺส เทฺวภาโว”ติ วตฺตพฺเพ อิมินา นิปาตเนน วิภตฺติโลปํ กตฺวา “ปร เทฺวภาโว ฐาเน”ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, “ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส เททฺวภาโว โหตี”ติ วุตฺตตฺตา จ ปรสทฺทสฺส พฺยญฺชนวิเสสนตฺเต เทฺวภาวสทฺเทน อยุตฺตตฺถตาย สมาสานุปปตฺติโต.
เทฺวภาวสฺส ฐานนิยมํ ทสฺเสตุํ “รสฺสาการโต”ติอาทิ อารทฺธํ. รสฺสสรโต จ อาการโต จ ปรภูตานํ ติอุปสคฺคานํ ปฏิอาเทสสฺส จ กมาทิธาตูนํ อาทิพฺยญฺชนานญฺจ ทฺวิภาวํ อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ กมาทโย นาม --- กมุ ปทวิกฺเขเป, กุส อกฺโกเส, กุธ โกเป, กี ทพฺพวินิมเย, คห อุปาทาเน, ชุต ทิตฺติมฺหิ, ญา อวโพธเน, สิ เสวายํ, สุ สวเน, สุ คติมฺหิ, สมฺภู วิสฺสมฺเภ, สร คติจินฺตายํ, สส ปาณเน, อาทิสทฺเทน สช วิสฺสคฺเค, จช หานิมฺหิ, กิลิส วิพาธายนฺติ อิจฺจาทโย, เย สญฺโญคกฺขรวเสน พาหิรธาตุปาเฐ ปฐียนฺติ.
ติกาทีนมาทิพฺยญฺชนานญฺจ ทฺวิภาวมิจฺเจว สมฺพนฺโธ. เอวํ อุปริปิ. วตุ วตฺตเน, วฏุ วฏฺฏเน, ทิส เปกฺขเนติ เอวมาทีนํ ธาตูนํ ทฺวิตฺตํ. อุปสคฺคโต ตจตุฉสทฺทโต สนฺตสทฺทสฺสาเทสภูตสสทฺทโต จาติ เอวมาทิโต ปรญฺจ พิยญฺชนํ ทฺวิตฺตํ อาปชฺชติ. อปทนฺโต จ โส อนาการภูโต ทีโฆ จ ตโต ปรํ. เอตฺถ อปทนฺตคฺคหณํ “ชมฺพู ยสฺสานุภาเวนา”ติอาทีสุ ทฺวิภาวนิวตฺตนตฺถํ. อนาการคฺคหณํ “ฉายา มายา”ติอาทีสุ ทฺวิตฺตนิวตฺตนตฺถํ.
ยวตํ ยการสุตฺตานํ ตลนทการาทีนํ อาเทโส จ “สเย จา”ติอาทินา วุตฺตานํ สหยการาทีนํ อาเทโส จ “ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺสา”ติ เอวํ สธาตฺวนฺตสฺส ยกาการสฺส อาเทโส จ “ตปาทิโต สี”ติ วิหิตสีปจฺจยสฺส สกาโร จ ทฺวิภาวํ อาปชฺชตีติ คาถาย โยชนา.
คาถาสุ ฉนฺทานุรกฺณฏฺฐาเน -- ฆร เสจเน, เฌ จินฺตายํ, ธํสุ คติมฺหิ, ภมุ อนวฏฺฐสาเนติ เอวมาทีนํ อาทิพยฺญชนานญฺจ.
“ปกฺกโม”ติอาทิ รสฺสปรสฺส กมุสฺส ทฺวิตฺตทสฺสนํ. “อกฺกมตี”ติอาทิ อาการปรสฺส อุทาหรณํ. เอวํ เสเสสุปิ อฃทฏฺฐพฺพํ.
“สรมฺหา”ติ อธิการคฺคหณผลทสฺสนํ “สมฺปยุตฺโต”ติอาทิ.
ยถา “ปฏิคฺคเหตฺวา ปคฺคหณฺหนฺโต”ติอาทีสุ ทฺวิตฺตํ ภวติ, เนวํ “ปฏิคฺคณฺหาติ อนุคณฺหาติ วจีโกปํ รกฺเขยฺยนฺ”ติอาทีสุ อฏฺฐนตฺตา ทฺวิตฺตํ ภวตีติ.
อุ ทุ นิอุปสคฺคโต ปรภูตานํ ปุพฺเพ วุตฺตกมาทิธาตูนญฺจ อญฺเญสญฺจ นามาขฺยาตานํ ทฺวิภาวสมฺภวโต อญฺเญสํเยว วเสน กวคฺคโต ปฏฺฐาย อตฺตนิ กตวเสน ทสฺเสตุํ “อุกฺกํโส”ติอาทิ วุตฺตํ. เตน “อุคฺโฆโส, นิคฺโฆโสติอาทิ อุปริสุตฺตวิสยตฺตา อิธ น ทสฺสิตา.
“ตกฺกรา”ติอาทิ ตจตุสทฺทาทิปรสฺส อุทาหรณํ.
“นิกาโย”ติอาทีสุ นิอุปสคฺโคยํ อปฺปฏิเสธวาจี.
[๔๑] “ต ต น ทการานนฺ”ติ เอตฺถ ยวตํ ยการยุตฺตานํ ตฺย ลฺย นฺย ทฺย อิจฺเจเตสํ พฺยญฺชนานํ จตฺต ลตฺต ญตฺต ชตฺตมาปชฺชตีติ อตฺโถ.
ยวตํ สการกจฏปวคฺคานนฺติ ยการยุตฺตสการสฺส จ กวคฺคสฺส จ จวคฺคสฺส จ ฏวคฺคสฺส จ ปวคฺคสฺส จ ยถากฺกมํ สการกการจวคฺคฏวคฺคปวคฺคาเทสตฺถํ, ตถา ยวตํ ถการธการณการานํ ฉการฌการญการาเทสตฺถญฺจ อิธ การคฺคหณํ กตนฺติ อธิปฺปาโย.
[๔๒] โฆโส จ อโฆโส จาติ โฆสาโฆสา. สมฺปตฺเต นิยมตฺตาติ กิญฺจาปิ วคฺเค โฆสา นาม ตติยจตุตฺถปญฺจมา, อโฆสา ปฐมทุติยา, เอวํ สนฺเตปิ “ปร เททฺวภาโว ฐาเน”ติ สทิสวเสน ทฺวิตฺเต สมฺปตฺเต วคฺเค จตุตฺถทุติยานํ ตติยปฐมาติ จ เทฺวภาวํ คจฺฉนฺตีติ นิยมตฺถมิทมารทฺธํ, เตน วคฺเค ปฐมตติยานํ วิย ปญฺจมานมฺปิ สทิสวเสน ทฺวิภาโว ปุริมสุตฺเตเนว สิชฺฌติ. อถ วา ปญฺจมานมฺปิ สติ โฆสตฺเต อิธ ฐานาธิการโตปิ วคฺคตติยวเสน เทฺวภาวปฺปสงฺโค น โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. ยํ ปน มหาสนฺธิปฺปกรเณ “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ วคฺคปญฺจมานํ ตติยเททฺวภาวปฺปสงฺคโต นิวตฺตนตฺถํ ตุสทฺทปกฺเขปนํ กตํ, ตํ นิรตฺถกเมว ฐานาธิการโต จ ตนฺนิวตฺติยา สิทฺธตฺตาติ.
“ชมฺพุจฺฉายา”ติ เอตฺถ สมาเส รสฺสตฺเต จ กเต ทฺวิตฺตํ. ปปฺโผเฏตีติ สิธุนาตีติ อตฺโถ.
อปฺโผเฏติ ภุเช อาหนตีติ อตฺโถ.
อิมินาติ “วคฺเค โฆสาโฆสานนฺ”ติอาทินา ทฺวิตฺตํ.
กุว อิจฺจสฺส ทิวาทิธาตูนํ วชาทีนญฺจ ทฺวิรูปสฺส วสฺส พกาโร ภวตีติ พตฺเต ทฺวิตฺตํ. ทิพฺพติ, ทิพฺเพติ. เอวํ เสเสสุ.
“ปณิธานนฺ”ติอาทีสุ อุปสคฺคสฺส “ปณาโม, ปณีตนฺ”ติอาทีสุ ธาตูนํ นการสฺส จ ณตฺตํ.
[๔๓] อวิเสเสน วุตฺตตฺตา “สเร วา พฺยญฺชเน วา”ติ วุตฺตํ.
[๔๔] “อติสฺส จนฺตสฺสา”ติ อิโต อนุวตฺเตน อนฺตคฺคหณาธิกาเรน อปุถนฺตสฺส ปุถสทฺทโต อญฺญสฺส มโนปภุสทฺทนฺตสฺสปิ อุตฺตํ.
“อวํมฺหิ จา”ติ อิโต “อวสฺสา”ติ วตฺตเต “โอ สเร จา”ติ อิโต โอคฺคหณญฺจ.
[๔๖] “ตพฺพิปรีโต”ติ เอตฺถ ตสทฺเทน อธิกโต โอกาโร ปรามสียตีติ. ตสฺส วิปรีโต นาม อุกาโร.”อวสฺสุกาโร”ติ อวตฺวา เอวํ วจนํ อุการสฺส โอการวิปรีตสญฺญาวิญฺญาปนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เตน จ “จิตฺตู”ติอาทีสุ โอการสฺสุกาโรว วิปรีตภาเวน โหติ. อุการสฺส โอกาโร จ วุทฺธิ. ยํ ปน ญาเส อวสทฺทปรามสนตฺถํ “ตตพฺพิปรีโต”ติ ทุติยํ ตสทฺทคฺคหณํ ลุตฺตนิทฺทิฏฺฐํ กตฺวา วุตฺตํ, ตํ นิรตฺถกเมวาติ เวทิตพฺพํ. อุโปจฺจาริตํ นามาขฺยาตานํ วิเสสภาเวน สีโปจฺจารณยุตฺตํ อววทฺทภูตํ ปทํ อุปปทํ นาม. อุปปทคฺคหณญฺเจตฺถ อธิกตอววทฺทวฺส อุปสคฺคภาวญาปนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
[๔๐] เอเตสนฺติ อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺฐี, นิมิตฺตาสนฺนตฺตา “เอเตสมนฺโต โอ โหตี”ติ วตฺตพฺเพ “โอตฺตมาปชฺชตี”ติ วจนํ อาเทสปากฏีกรณตฺถํ. โลเปติ ตทฺธิตสมาสานมนฺโต จ วิภตฺติโลเป สตีติ อธิปฺปาโย.
มนสา นิพฺพตฺตํ มโนมยํ, รูปํ. อยสา นิพฺพตฺตํ ภาชนํ อโยมยํ.
สีหคติยาติ “ส สเร วาคโม”ติ อิโต วา.
อิติ พฺยญฺชนสนฺธิวิธานวณฺณนา.
---------------
นิคฺคหีตสนฺธิวิธานวณฺณนา
“อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหีตนฺ”ติ อิโต “นิคฺคหีตนฺติ อธิกาโร, “พฺยญฺชเน”ติ จ.
[๔๙] วคฺคสฺส อนฺโต วคฺคปญฺจโม, น สห วคฺเคกเทสสฺสานนฺตโร. อิตรถา อนฺตคฺคหณสฺส นิรตฺถกภาวาปตฺติโต. นิมิตฺตานุสฺวรานํ ฐานาสนฺนวเสนาติ “วคฺเค”ติ วุตฺตกวคฺคาทินิมิตฺตสฺส การิยิโน อนุสฺวรนามเธยฺยสฺส นิคฺคหีตสฺส จ กณฺฐสาทิฏฺฐาเนน นาสิกฏฺฐาเนน จ วคฺคปญฺจเมสุปิ ตพฺพคฺคปญฺจมสฺส อาสนฺนตฺตา กวคฺคาทิมฺหิ ปเร ยถากฺกมํ งญณนมาว นิคฺคหีตสฺส อาเทสตฺตมาปชฺชนฺตีติ สิทฺธํ. เตน ยํ ปน ญาเส “เอกสฺส วคฺคคฺคหณสฺส อติเรกตฺถปริกปฺปเนน ตพฺพคฺคปญฺจมตฺตํ ‘ตุยฺหมฺมยฺหญฺจา’ติอาทีสุ ปโยคทสฺสนโต ญปกพเลน ตพฺพคฺคปญฺจมตฺตญฺจ โหตี”ติ วุตฺตํ, ตํ นิรตฺถกเมวาติ ทฏฺฐพฺพํ.
“สมฺมโต”ติอาทีสุ นิจฺจนฺติ “ตณฺหงฺกโร”ติอาทิปฺปการสญฺญสทฺทาทิเก จ สงฺคาหกสญฺชานนกาทิกิตกุณาทิปเรสุ จ นิคฺคหีตสฺส นิจฺจํ วคฺคนฺตตฺตํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ.
“กิงฺกโต, ทาตุงฺคโต”ติ อิทํ ทฺวยํ อิการุการโตปิ ปรสฺส นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
สติ โจปริ วาคฺคหเณ วิชฺฌนฺตเร วาติ เอตฺถ อุปริ “ปโร วา สโร”ติ สุตฺเต สติ จ วาคฺคหเณ เหฏฺฐา “อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหีตนฺ”ติ วิธฺยนฺตรสฺส วคฺคนฺตโต อญฺญสฺส วิธาเน จ สติ วคฺคนฺตกรณสฺส อนิยตตฺเต สิทฺเธปิ “วคฺคนฺตํ วา”ติ อิธ วาคฺคหณํ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ, เตน นิคฺคหีตสฺส “สํ”อิติ อุปสคฺคนฺตสฺส ปุมสทฺทนฺตสฺส จ ลกาเร ปเร ลการํ โหตีติ ทสฺสิตํ โหติ.
[๕๐] เอ จ โห จ เอหํ, ตสฺมึ เอเห.
[๕๑] “สห เย จา”ติ วตฺตพฺเพ หการโลเปน สเย จาติ วุตฺตํ. “สเย”ติ วุตฺตนิมิตฺตโต อญฺญสฺส อสฺสุตตฺตา “สห ยกาเรนา”ติ วตฺตโต สิทฺธํ.
สพฺพนามยการปรโตติ สพฺพนามภูโต ยกาโร ปโร. ยสฺมา นิคฺคหีตา ตํ สพฺพนามยการปรํ, ตโต สพฺพนามยการปรโต จ สํปทนฺตโต จ นิคฺคหีตมฺหา อญฺญตฺร นิคฺคหีตสฺส ญตฺตํ น โหตีติ อธิปฺปาโย.
[๕๒] โม จ โท จ, มทาติ โยควิภาเคน จ “ตทฺธิตนฺ”ติ เอตฺถ จ นิคฺคหีตสฺส ทกาโร, ตทฺธิตํ.
[๕๓] “อริยสจฺจานทสฺสนนฺ”ติ ฉนฺทสิ อิจฺฉิตตฺตา นิคฺคหีตโลโป.
“นิคฺคหีตญฺจา”ติ อนุวตฺตมานํ “ปโร วา สโร”ติ เอตฺถ ปรสทฺทโยคโต วิปริณาเมน “นิคฺคหีตมฺหา”ติ อนุวตฺตเต.
[๕๕] “อยมฺปี”ติ จ “ปโร วา สโร”ติ วุตฺตโลโปปิ อิติ อิว อิทานิ อสิ อปิ อิจฺจาทีนํ ปรโต อญฺญตฺถ วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา น โหตีติ อตฺโถ
[๕๖] พฺยญฺชโน สญฺโญโค เจติ อิทํ วิสญฺโญควิธานสามตฺถิยโต สิทฺธํ. วิสญฺโญคคฺคหเณน เจตฺถ สํโยคานํ อาทิโลปมาห.
สรูปานํ สมานรูปานํ สํโยโค สรูปสํโยโค.
“มทา สเร”ติ อิโต “สเร”ติ จ ยวมทาทิสถตฺตโต “อาคโม”ติ จ “กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน”ติ อิโต “กฺวจิ พฺยญฺชเน”ติ จานุวตฺตเต.
[๕๗] ตสฺส อปวาทตฺถํ ปฏิเสธตฺถํ.
[๕๘] นิคฺคหีตสฺส อํวิธานํ นาม เยภุยฺเยน ตสฺส ปกติภาวตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. ตสฺส หิ สเร วคฺเค หยวรเลสุ จ อาเทสโลโป จ วุตฺตา. เตน วการสการาทิพฺยญฺชเน จ เยภุยฺเยน ปกติภาวตฺถมิทํ สุตฺตมธีตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิธ สนฺธิกปฺเป. อวุตฺโต อนุปทิฏฺโฐ วิเสโส วิเสสวิธิ เยสํ นิปาโตปสคฺคาทีนํ เตสํ อวุตฺตวิเสสานํ วุตฺตนยาติเทสตฺถํ สรสนฺธิพฺยญฺชนสนฺธิอาทีสุ วุตฺตนยสฺส วุตตวิธิสฺส อติเทสตฺถํ “วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพนฺ”ติ ทสฺสนตฺถนฺติ อตฺโถ.
[๕๙] วิปริยโย นาม เหฏฺฐุปริยตา, เตน โลปอาคมวิการวิปริยวเสน อิธ จตุพฺพิธการิยา ทสฺสิตา โหนฺติ.
อิติ นิคฺคหีตสนฺธิวิธานวณฺณนา.
---------------
มเยตฺถ วุตฺโต สนฺธิกปฺเป สญฺญาวิธาเนน สห โย อาจริเยน ปญฺจวิโธ สนฺธิ วุตฺโต, โส สพฺโพปิ สุนิจฺฉโย โสภนวินิจฺฉยยุตฺโตว เอตฺถ รูปสิทฺธิยํ มยา วุตฺโตติ โยชนา.
อิติ ปทรูปสิทฺธิฏีกายํ สนฺธิกณฺฑวณฺณนา.