ปทรูปสิทฺธิฏีกา
๒. นามกณฺฑ
อิทานิ ---
“ปทํ จตุพฺพิธํ วุตฺตํ นามาขฺยาโตปสคฺคญฺจ,
นิปาตญฺจาติ วิญฺญูหิ อสฺโส ขฺลวาภิธาวตี”ติ
เอวํ วุตฺเตสุ นามิกาทีสุ จตูสุ ปเทสุ กฺริยาย ทพฺพนิสฺสิตตฺตา ตทภิธานสฺส นามปทสฺเสว ปฐมํ รูปสิทฺธึ ทสฺเสตุํ อาจริเยน วุตฺตนามวิภตฺติกมานุสาเรน นามิกวิภตฺตึ ทสฺเสตุํ “อถ นามิกวิภตฺยวตาโร วุจฺจเต”ติอาทิ อารทฺธํ.
ตตฺถ นาเมหิ ยุตฺตา นามิกา. เอกเมว ปุริสาทิอตฺถํ สงฺขฺยากมฺมาทิเภเทน วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, สฺยาทโย. ตาสํ นามิกานํ วิภตฺตีนํ ติลิงฺคาทินามนิสฺสเย อวการณํ วุจฺจติ กถิยตีติ อตฺโถ.
อถ นามเมว วจนตฺถโต สรูปโต ปเภทโต จ ทสฺเสตุํ “อตฺถาภิมุขํ นมนโต”ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยสฺมา ปุริสาทิสทฺโท อตฺตนา วตฺตพฺพสฺส ปุริสาทิอตฺถสฺส อภิมุขํ นมติ ปวตฺตติ, ตญฺจ อตฺถํ อตฺตนิ นาเมตีติ ทสฺเสติ. ตสฺมา ตํ นามนฺติ วุจฺจตีติ วจนตฺถทสฺสนํ. ทพฺพาภิธานนฺติ สรูปนิทสฺสนํ, ปุริสาทิทพฺพสงฺขาตสฺส วจนียตฺถสฺส อภิธานํ วาจกํ ปุริสาทิอกฺขรสนฺนิเวสรูปนามปญฺญตฺตีติ อตฺโถ.
ตํ ปน ทุวิธนฺติอาทิ ปเภททสฺสนํ. ตตฺถ วจนตฺถมนุคตํ คุณนามาทิกํ นามํ อนฺวตฺถํ. วจนตฺถนิรเปกฺขํ กิตฺติมาทินามํ ยทิจฺฉานามํ รุฬฺหีนามํ. ปุลฺลิงฺค อิตฺถิลิงฺค นปุํสกลิงฺค วเสน ติวิธํ. เอโส รุกฺโข, เอสา มาลา, เอตํ ธนนฺติ เอวํ ปุริสาทิวาจเกน สพฺพนาเมน สมานาธิกรณโต รุกฺขมาลาธนสทฺทาปิ ปุมิตฺถินปุํสกโชตกตฺเตน โลเก สมฺมตาติ เวทิตพฺพา.
สามญฺญนามํ คุณนามํ กฺริยานามํ ยทิจฺฉานามนฺติ เอวํ สามญฺญาทิอตฺถโชตกวเสน นามํ จตุพฺพิธํ. ยถาติ อวิเสเสน วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วิสยนิทสฺสเน นิปาโต. รุกฺโขติ หิ วิชาติยา วินิวตฺตํ สชาติยา สาธารณํ ขนฺธสาขปลาสาทิสมุทายสงฺขาตํ รุกฺขตฺตสามญฺญสาการํ นิมิตฺตํ กตฺวา สภาวนติวตฺตนโต สามญฺญนามํ. นีโลติ นีลวณฺณโยคโต คุณนาเมน ปฏาทิทพฺพํ วุจฺจติ “สีลวา, เมธาวี”ติอาทิ วิย. ปาจโกติ โอทนาทิวจนกฺริยํ นิมิตฺตํ กตฺวา ทพฺเพ ปวตฺตนโต กฺริยานามํ นาม. สิริวฑฺโฒติ สามญฺญคุณกฺริยาสุ เอกนิมิตฺตมรเปกฺขิตฺวา ยทิจฺฉาวเสน นามํ กโรนฺเตหิ ฐปิตกิตฺติมนามตฺตา ยทิจฺฉานามํ นาม.
อฏฺฐวิธนฺติ อวณฺณนฺต อิวณฺณนฺต อุวณฺณนฺต โอการนฺต นิคตฺคหีตนฺตานํ ปกตีนํ ปเภเทน นานตฺเตน นามํ อฏฺฐวิธํ โหตีติ โยชนา. ตตฺถ อวณฺณนฺตา “ปุริส, สา”อิจฺจาทิกา. อิวณฺณนฺตา “อคฺคิ, ทณฺฑี”ติอาทิกา. อุวณฺณนฺตา “ภิกฺขุ, อภิภู”ติอาทิกา. โอการนฺโต “โค, สุตโน”ติอาทิกา. นิคฺคหีตนฺตา “กึ, อิทนฺ”ติอาทิกา. เอวํ อการาทิสรนิคฺคหีตนฺตปกติเภเทน อฏฺฐวิธํ. ปกติคฺคหณํ เจตฺถ นิรุตฺติยํ วุตฺตวิภตฺยนฺตเภทนิวตฺตนตฺถํ.
ปุลฺลิงฺควณฺณนา
อการนฺต
ตตฺถ เตสุ อการาทิปกติอนฺเตสุ. อกาโร อนฺโต ปริยนฺโต อสฺสาติ อการนฺโต. ตโต อการนฺตสฺมา ปุลฺลิงฺคา ปุริสวาจกโต ชาติคุณกฺริยายทิจฺฉาสทฺเทสุ ชาตินิมิตฺตา ปุริสนิมิตฺตาทิวิสิฏฺฐวิสทาการโวหารลกฺขณปุริสตฺตสามญฺญาการสงฺขาตา ชาติเยว นิมิตฺตํ ปวตฺติการณํ ยสฺส สทฺทสฺส ตโต ชาตินิมิตฺตโต ปุริสสทฺทา ปุริส อิจฺเจตสฺมา วจนโต ปรา หุตฺวา โยชียนฺติ, ยถาวิธิ ปทสฺสียนฺตีติ อตฺโถ.
[๖๐] อธิกรียตีติ อธิกาโร. อุปริสุตฺเตสุ ตทุปจารตาย อาจริเยหิ นิโยชียตีติ อตฺโถ. สุตฺตาภิธมฺมวินยปิฏกสงฺขาตสฺส เตปิฏกสฺส พุทฺธวจนสฺส ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส ปน พุทฺธวจนสฺส สกฺกตเทสภาสาทิวิสทิสรูปตฺตอปริวตฺตนสภาวตายาติ ทสฺเสตุํ “มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา”ติ วุตฺตํ.
อาทิกปฺเป นิยุตฺตา อาทิกปฺปิกา. นรา จ พฺรหฺมาโน จ อสุตปุพฺพมนุสฺสวจนาลาปตฺตา เทสภาสาทิรหิตาย อตฺตโน ธมฺมตาย ภาสมานา ยาย ภาสาย, สมฺพุทฺธา จาติ สพฺพญฺญุพุทฺธา จ ธมฺมํ เทเสนฺตา, ยาย อวิปริวตฺตนสภาวาย สาวกานํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิโทปการาย ภาสนฺติ, สา มาคธี นาม มูลภาสา, สพฺพภาสานมฺปิ สตฺตานํ เอกภาสาเยว อตฺถาวโพธนโต, สกฺกตเทสภาสาทีหิ พุทฺธา ธมฺมํ น เทเสนฺติ, นิรตฺถกภาวโต อติปสงฺคโต จาติ เวทิตพฺพํ.
อนุปุพฺพํ อนุปฏิปาฏึ อนติกฺกมิตฺวา ปวตฺตมานํ ยถานุปุพฺพํ, ตตฺร นิยุตฺโต ยถานุปุพฺพิโก.
[๖๑] ลิงฺคํ ปาฏิปทิกนฺติ นามสฺเสว ปริยาโย. ยถา ยถา เยน เยน ปกาเรน วุตฺตํ ลิงฺคํ ชินวจเนน ยุตฺตํ ชินวจนาวิรุทฺธํ นามํ ภวติ, ตถา ตถา เตน เตน ปกาเรเนว ปุริส รุกฺข สตฺถุ ภิกฺขุ ราช พฺรหฺม อตฺต สพฺพ ย ต เอต อมฺห ตุมฺห อิติ เอวมาทินา นเยน ชินวจนสฺส อนนุรูปอกฺขรอนฺตวิวชฺชิตากาเรเนว อิธ กจฺจายนลกฺขเณ ลิงฺคนามปทํ ปกติรูปํ นิปจฺจเต สิทฺธํ กตฺวา ฐปียติ. จสทฺเทน กฺริยาปทปกติภูตา ธาตโวปิ ชินวจนานุรูเปน นิปจฺจนฺเตติ อตฺโถ.
[๖๒] “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ ปริภาสโต “ปรา วิภตฺติโย โหนฺตี”ติ วุตฺตํ. ปจฺจยนฺตสฺส ลิงฺคภาวาภาวโต ตทฺธิตาทิสุตฺเต ตเว ตุํ ตุน ตฺวาน ตฺวาปจฺจยนฺตานํ “อตเวตุนาทีสุ จา”ติ ลิงฺคภาวปริยายภูตสฺส นามพฺยปเทสสฺสปิ ปฏิสิทฺธตฺตา “ตโต จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน อลิงฺคโต ตเวตุนาทิปจฺจยนฺตนิปาตโตปิ วิภตฺติ โหตีติ ทสฺเสตุํ “จสทฺทคฺคหเณนา”ติอาทิ วุตฺตํ.
[๖๓] “สิ โย” อิติ เอวํ ปฐิตา เทฺวปิ ปฐมา วิภตฺตินาม ปฐมํ วุตฺตตฺตา. เอวํ เสสาสุปิ. วิภตฺติ อิติ อเนน นาเมน กฺว กตรสุตฺเต อตฺโถ ปโยชนนฺติ โจทนา. “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ เอตฺถ “สวิภตฺติสฺสา”ติ โวหาโร ผลนฺติ ปริหาโร. อิตรถา ยทิ สญฺญาวิธานํ น ภเวยฺย, ตทา ปุริเมน “ตโต จ วิภตฺติโย, สิ โย อํ โย นา หิ ส นํ สฺมา หิ ส นํ สฺมึ สู”ติ เอกโยโค เอกสุตฺตเมว กาตพฺพนฺติ อตฺโถ.
จสทฺเทน สญฺญากรเณติ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ญาเส วิย เอกวจนพหุวจนาทิสญฺญานํ กรณํ ยทิ สิยา, ตทา วิภตฺติวิธาเน สญฺญาวิธาเน สญฺญาวิธานสฺส อปฺปกเต อปฺปกรเณ วิหิตตฺตมาปชฺเชยฺย, เอกวจนาทิโวหารสฺส อนฺวตฺถปรสมญฺญาวเสนาปิ สมฺภวโต, ปุน วิธานสฺส นิรตฺถกภาวปฺปสงฺโคปิ สิยาติ อตฺโถ.
ปริภาสนฺตรํ อญฺญปริภาสํ.
[๖๔] น อุปโรโธ อนุปโรโธ, อวิโรโธ. เตสํ ชินวจนานํ อนุปโรโธ, เตน. ตตฺถ วิภตฺติวิธาเน “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วุตฺตตฺตา อนิยเมน เอกโต สพฺพาสํ สฺยาทิวิภตฺตีนํ ปสงฺเค สติ, วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกาติ โย วจนสฺส วตฺตา ปโยคํ วตฺตุกาโม, ตสฺส วตฺตุสฺส อิจฺฉา อนุปุพฺพิ กโม ยสฺสา สทฺทปฺปวตฺติยา สา วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สพฺพสฺสาปิ วจนสฺส ปุริสานมิจฺฉายตฺตปฺปวตฺติกตฺตา.
[๖๕] ลิงฺคตฺถาภิธานมตฺเต ลิงฺคสฺส รุกฺขาทินามสฺส อตฺโถ อภิเธยฺโย ลิงฺคตฺโถ. โส ปน กมฺมาทิการกสํสฏฺโฐ เกวโล จาติ ทุวิโธ. ตตฺถ กมฺมาทิสํสฏฺโฐ ทุติยาทีนํ วกฺขมานตฺโถ กมฺมาทิสํสคฺครหิโต วิภตฺติวจนเภเทปิ สงฺขฺยากมฺมาทิ วิย อนุวตฺติตฺวา ทิสฺสมาโน อวยวสมูหาทิเภโท สลิงฺคาทมิโก รุกฺขาทิอตฺโถ ปถวีธาตุอาทีนํ กกฺขฬตฺตาทิสามญฺญสากาโร จ อิธ ลิงฺคตฺโถ นาม. ตสฺส ลิงฺคตฺถสฺส วจนตฺถสฺส อภิธาเน อวยวสมูหาทิเภทสฺส กถนมตฺเต, เกวเล อภิธาเน กถเน โชตเน กตฺตพฺเพติ อตฺโถ. เอกวจนสฺส พหุวจนสฺส อนิยมปฺปสงฺเค สติ “เตเมกวจเนสู”ติ, “พหุวจเนสุ โวโน”ติ จ ญาปกโต เอกตฺถาภิธาเน เอกวจนํ, อเนกตฺถาภิธาเน พหุวจนนฺติ นิยมํ ทสฺเสตุํ “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ”ติอาทิ วุตฺตํ. เอกตฺตวจนิจฺฉายนฺติ เอตฺถ เอกสฺส ภาโว เอกตฺตํ. รุกฺขาทิเภเท ทสหาเย อตฺเถ เอกตฺเถ เอกสทฺทปฺปวตฺติยา นิมิตฺตภูตานํ อสหายตฺถคตานํ ตสฺส เอกตฺถสฺส วจเน กถเน อภิธาเน อิจฺฉายํ, เอกตฺตสฺส อภิธาตุกามตายนฺติ อตฺโถ.
[๖๖] ลิงฺคสฺส อการโตติ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺตีนํ ลิงฺคโต ปรํ วิหิตตฺตา อการสฺส ลิงฺคาวยวตฺตา “ลิงฺคสฺส อนฺตภูตอการโต ปรสฺสา”ติ อตฺถโต สิทฺธเมตํ. เตน “อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา”ติ จ อุปริวจนํ น ทิสฺสติ.
ฉฏฺฐีปริณาเมนาติ “สี”ติ ปฐมาย วุตฺติยํ “สิวจนสฺสา”ติ ฉฏฺฐีวจนํ วิปริณาเมน วิวรณํ วิภชนํ “โอกาโร โหตี”ติ อาเทสาเปกฺขนฺติ เวทิตพฺพํ. ยํ ปน ญาเส “สิสฺส โอ”ติ สมาสํ กตฺวา วุตฺตํ. ตํ สมฺพนฺธิโน โอการสฺส อการโต, กริยมานโอการสฺส จ สาเปกฺขตาย สมาสานุปปติตฺติโต อยุตฺตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํ.
วิภตฺติการิยวิธิปฺปกรณโตติ เอตฺถ “อโต เนนา”ติ นาวิภตฺติยา การิยํ วิธียติ. ตํ วิภตฺติ. การิยวิธิสุตฺตํ ปกรณํ กตํ อสฺสาติ วิภตฺติการิยวิธิปฺปกรณํ, “โส”ติ เอตฺถ วุตฺตํ สิวจนํ, ตโต.
ตทปวาเทนาติ ตสฺส อปวาเทน.
[๖๗] สรสฺส โลโป สรโลโป. อํ จ อาเทโส จ ปจฺจโย จ อาทิ ยสฺสาติ อมาเทสปจฺจยาทิ, ตสฺมึ.
อิมินาว กตสรโลปนิมิตฺเตเยวาติ ยทิ “สรโลโป”ติอาทินาว ปุพฺพสรโลเป กเต ตนฺนิมิตฺตสฺส ปรสฺส สรสฺส “สยนํ ททนฺติ ธมฺมิกา”ติอาทีสุ วิย ทีฆาทิวิการปฺปสงฺโค โหติ, ตทา ปกติภาวตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เตน “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสเร ลุตฺเต “เสยฺโย, เสฏฺโฐ”ติอาทีสุ ปรสรสฺส วิกาโร โหติเยวาติ ทสฺสิตํ โหติ.
ตฺยาทิวิภตฺติโย เจตฺถาติ เอตฺถ อิมสฺมึ สุตฺเต น เกวลํ ตทฺธิตาทิปจฺจยาว ปจฺจยภาเวน คยฺหนฺติ, กินฺตุ อาขฺยาตวิภตฺติภูตตฺยาทิวิภตฺติโยปิ ปจฺจยคฺคหเณเนตฺถ คยฺหนฺตีติ อตฺโถ. “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ เอตฺถ ปจฺจยคฺคหเณน วิภตฺตีนมฺปิ คหิตตฺตเมว เจตฺถ ญาปกํ. อาคมตฺถิทนฺติ เอตฺถ อาทิคฺคหณํ อาขฺยาเต กิตเก จ “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหิ ยถาคมมิกาโร”ติ อิจฺจาทินา วิหิตสฺส อาคมสฺส สงฺคหณตฺถนฺติ อตฺโถ.
ปจฺจยสาหจริยาติ สหจรสฺส ภาโว สาหจริยํ. ปจฺจเยน สาหจริยํ ปจฺจยสาหจริยํ, ปจฺจเยน สห ปฐิตตา, ตโต. “อาเทสปจฺจาทิมฺหี”ติ เอตฺถ อาเทสสฺสาปิ ปจฺจเยน สาหจริยทสฺสนโต อาเทโส จ ปจฺจโย วิย ปกติปโร เอว วิภตฺติปจฺจยานํ อาเทสภูโตว คยฺหติ น ปรปทาทิภูโตติ. เตน อพฺภ, อาห”อิจฺจาทิเก อาเทสสเร ปเร “กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต, สตฺถา อาหา”ติ เอวมาทีสุ ปุพฺพปทนฺตสรสฺส อิมินา สุตฺเตน โลโป น โหตีติ เวทิตพฺพํ.
[๖๘] สมานํ รูปํ เยสนฺติ สรูปา. เอโก จ โส เสโส จาติ เอกเสโส. อสกินฺติ อเนกวาโร. เอตฺถ เอกา เอว วิภตฺติ วิสโย ปวตฺติฐนเมเตสนฺติ เอกวิภตฺติวิสยา อตฺโถ คเหตพฺโพ. อสกึ คหนสามตฺถิยโต “เอกวิภตฺติวิสยานนฺ”ติ สิทฺธํ, “ปุริสา อปจฺจยนฺตี”ติอาทีสุ นานาวิภตฺติวิสยตฺตา น เอกเสโสติ สิทฺธํ. อเสสพฺยานิจฺฉา วิจฺฉา. สหวจนิจฺฉายนฺติ สห เอกโต อเนกตฺถานํ วจเน อิจฺฉา สหวจนิจฺฉา, น จ “เย เย วุฑฺฒา”ติอาทีสุ วิจฺฉาปโยเคสุ สหวจนิจฺฉา สมฺภวติ.
โยควิภาคโตติ “เอกเสสฺวสกึ”อิติ โยคสฺส สุตฺตสฺส วิภาคโต ทฺวิธา กรณโต “ปิตูนนฺ”ติอาทีสุ อุทาหรเณสุ วิรูปานมฺปิ เอกเสโส “วา”ติ วิกปฺเปน โหตีติ เวทิตพฺพํ. เตน “มาตาปิตูนนฺ”ติ วตฺตพฺเพ อสรูปสฺส มาตุสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ปิตุสทฺโทว สิสฺสติ. เตน “ปิตูนํ, มาตาปิตูนนฺ”ติ รูปทฺวยํ สิชฺฌติ.
“อโต เนนา”ติ อิโต “อโต”ติ จ “โส วา”ติ อิโต “วา”ติ จ วตฺตเต.
[๖๙] โย จ นิ จ โยนิ. สพฺเพ จ เต โยนิ จาติ สพฺพโยนิ, เตสํ. อา จ เอ จาติ อาเอ.
ยถากฺกมนฺติ “ปรา ปจฺจยา”ติ เอตฺถ ปฐมาย อาตฺตทสฺสนโต ปฐมาวิภตฺติยา ปฐมํ วุตฺตตฺตา ทุติยาย กมาวุตฺติยา ทุติยานติวตฺติตฺตา ปาฐานุกฺกเมน อาการเอการา โหนฺตีติ อตฺโถ. สพฺพาเทสตฺถนฺติ “อาเอ”ติสทฺทมตฺตตฺตา โยนิอิจฺเจเตสํ อนฺตาเทสปฺปสงฺเค สพฺพสฺเสว อาเทสตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
“วา อิจฺเจวนฺ”ติ วาธิการผลํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
เฌ กตตฺเตติ ฌสญฺญเก อิวณฺเณ กตตฺเต กตอการตฺเต สติ อสนฺตญฺจ วิธึ เอตฺถานุวตฺติตํ วาสุติ วาสทฺโท ทีเปตีติ โยชนา.
[๗๐] อาลปนสฺส สมฺโพธนสฺส วจเน อภิธาเน อิจฺฉายํ สติ.
[๗๑] “ค”อิติ สญฺญา อสฺสาติ คสญฺโญ.
[๗๒] ปิตา อาทิ เยสํ ตุปจฺจยนฺตานํ เต ปิตาทโย, เตสํ ปิตุอาทีนมนฺโต ปิตาทฺยนฺโต. อกาโร จ ปิตาทฺยนฺโต ลิงฺคนฺตภูตสฺส อการสฺส ปิตุอาทิสทฺทานมนฺตภูตสฺส จ อุการสฺส อา โหติ, อาตฺตํ โหตีติ อตฺโถ. เค ปเรติ อาลปเน สิวจเน ปเรติ อตฺโถ.
“ฌลปา รสฺสนฺ”ติ อิโต “เค, รสฺส”มิติ จ วตฺตเต.
[๗๓] อทูรฏฺฐสฺสาลปเนวายนฺติ อทูเร ฐิตสฺส อาลปเนเยวายํ รสฺสภาโว.
[๗๔] “โค สิ อปี”ติ ปทจฺเฉโท. เอวมาทีหิ สุตฺเตหิ นิทฺทิฏฺเฐหิ ลิงฺเคหิ อญฺโญ สทฺโท ดสโส นาม. ทุติยตฺถสฺส สิโลปสส สมฺปิณฺฑนํ อตฺโถ ยสฺส ตํ ตถา วุตฺตํ. อาลปนสฺส อภิพฺยตฺติยา ปากฏีกรณตฺถํ เกจิ วตฺตาโร “โภ ปุริส, โภ รุกฺขา”ติ เอวํ วทนฺตีติ อตฺโถ.
“เยน วา กยิรเต ตํ กรณนฺ”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต.
[๗๕] ยํ กโรตีติ ยํ กฏาทิกํ อสนฺตํ นิพฺพตฺเตติ สนฺตํ วา วิกโรติ เฉทนาทินา วิการมาปาทิยติ ยํ สนฺตํ วา ปริกปฺปํ วา คมนทสฺสนาทินา ปาปุณาติ, ตํ กรณวิกรณปาปุณนกฺริยานํ นิมิตฺตภูตํ ฆฏาทิกํ กตฺตุกฺริยาย ปาปุณิตพฺพํ วตฺถุ กมฺมสญฺญํ โหติ.
[๗๖] กรียตีติ กมฺมํ, กมฺมเมว อตฺโถ กมฺมตฺโถ. ตสฺมึ กมฺมตฺเถ อภิเธยฺเย กมฺมสํสฏฺฐสฺส อตฺถสฺส โชตเน.
[๗๗] กโรติ กฺริยํ นิพฺพตฺเตตีติ กตฺตา, อตฺตปฺปธาโนติ อญฺญมนเปกฺขิตฺวา สยเมว ปจนาทิกํ กมฺมฏฺฐํ วา คมนาทิกํ กตฺตุสมเวตํ วา กฺริยํ นิพฺพตฺเตติ, โส กตฺตุสญฺโญ โหตีติ อตฺโถ.
“กรเณ ตติยา”ติ อิโต “ตติยา”ติ วตฺตเต.
[๗๙] “อโต นา เน”อิติ ติปทมิทํ สุตฺตํ.
[๘๒] สฺมา จ หิ จ สฺมึ จ สฺมาหิสฺมึโน, เตสํ. มฺหา จ ภิ จ มฺหิ จ มฺหามฺหิโย.
[๘๓] อาวิฏฺเฐ ปุริเสติ โย มนุสฺโส ยํ ปุริสํ อาวิสติ, เตน อาวิฏฺเฐน ปุริเสน กรณภูเตน โส อมนุสฺโส อภิวาทนาทีนิ กโรนฺโต ปุญฺญํ กโรติ วิโพธนกาเล ทุสฺสิมาโร วิย. เตน ปาปํ กโรติ นาม.
[๘๔] ยสฺส สเจตนสฺส วา อเจตนสฺส วา กิญฺจิ ทาตุกาโม ททาติ วา, ตํ จ ปฏิคฺคาหกภาเวน อิจฺฉิตํ, ตํ การกํ สมฺปทานสญฺญํ โหติ, ยสฺส สจฺจํ วา ขาทนียํ วา โรจติ ยสฺส วา กิญฺจิ อิณํ ฉตฺตํ ธารยเต, โส โรจโก อิณสฺส สามิโก ธารยมาโน จ สมฺปทานสญฺโญ โหติ, ยถา --- ยาจกสฺส ทาตุมิจฺฉติ, สมณสฺส สจฺจํ โรจติ, เทวทตฺตสฺส สุวณฺณฉตฺตํ ธารยเต. ธนิกสฺส สุวณฺณํ ธารยเต ทลิทฺโท. สมฺมา ปทียติ เอตสฺสาติ สมฺปทานํ, ตสฺมึ.
“โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆนฺ”ติ อิโต “ทีฆนฺ”ติ วตฺตเต.
[๘๗] สุ จ นํ จ หิ จ สุนํหหิ, นิยมาภาเว สพฺเพ รสฺสสราติ สิทฺธํ.
[๘๘] อเปโต อิโต อาททาตีติ อปาทานํ. ตํ การกนฺติ อปคมนกฺริยานํ อวธิภูตํ ภยเหตุภูตํ จ การกํ อปาทานสญฺญํ ภวติ.
สพฺพคฺคหณาธิการโต “สฺมาหิสฺมึนนฺ”ติ อาหจฺจ วิเสเสตฺวา วจสามตฺถิยโต จ สพฺพสฺเสว อาตฺตเมตฺตญฺจ โหตีติ สิทฺธํ. เอวํ อุปริปีติ เวทิตพฺพํ, ปุริสา ปุริสโต อเปติ อปคจฺฉติ.
[๙๑] ปริคฺคยฺหตีติ ปริคฺคโห. ยสฺส โย ปริคฺคโห อายตฺโต สามิอาทิภูโต วา.
[๙๒] สามิสฺมึ ฉฏฺฐีติ โย ปริคฺคหสฺส สามิ อายตฺตาการลกฺขโณ สมฺพนฺโธ, ตสฺส โชตเน วิเสสนาทิภูเต สามิอตฺเถ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหตีติ อตฺโถ.
[๙๓] อาธารียติ เอตฺถ อาธาโร. กตฺตุกมฺมานํ กฺริยายาติ กตฺตุสมเวตาย ฐานคมนาทิกฺริยาย ปจนเฉทนาทิกฺริยาย จ ตํนิสฺสยานํ สาธารเณน โย อาธาโร, ตํ วตฺถุ โอกาสสญฺญํ ปฏิลภตีติ อตฺโถ.
[๙๔] เอวํ สุราสุราทโย อการนฺตา ปุลฺลิงฺคสทฺทา สตฺตสุ วิภตฺตีสุ ปุริสสทฺทนเยน เญยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ “สุราสุรา”ติอาทิกา วสนฺตติลกา นาม วุตฺตํ. สุรา เทวา. อสุรา ทานวา. นรา มนุสฺสา. อุรคา สปฺปา. นาคา อหิราชกุลิโน สปฺปวิเสสา. ยกฺขา เวสฺสวณปริวารา. คนฺธพฺพา ธตรฏฺฐปริวารา. กินฺนรา ติรจฺฉานวิเสสา. มนุสฺสา มาณวา. เอวํ ปิสาจา เปตา จ เปตฺติวิสยูปปนฺนา สตฺตา. มาตงฺคา คชา. ชงฺคมา สตฺตา. ตุรงฺคา อสฺสา. วราหา สูกรา. สีหา มิคาธิปา. พฺยคฺฆา สทฺทูลา. อจฺฉา กาฬสีหา. กจฺฉปา กุมฺมา. ตรจฺฉา กพรงฺเคน มิคาทนา จมรชาติ. มิคา มคาปิ. อสฺสา ตุรงฺคา เอว. โสณา สุนขา.
อาโลโก สูริยาทมิอาโลโก. โลโก กามโลกาทิโก. นิลโย อาลโย. อนิโล มาลุโต. จาโค ปริจฺจาโค. โยโค อนุโยโค. วายาโม อุสฺสาโห. คาโม ขุทฺทโก มนุสฺสาวาสเทโส. นิคโม สาปโณ มหาคาโม. อาคโม ปริยตฺติธมฺโม. ธมฺโม สุจริตธมฺโม อธิคโม จ. กาโม วตฺถุกามกิเลสกามาทิโก. สํโฆ ภิกฺขุสมูโห. โอโฆ กิเลโสโฆ อุทกปวาโห จ. โฆโส สทฺโท. ปฏิโฆ พฺยาปาโท. อาสโว อวิชฺชาทิโก กิเลโส. โกโธ มโนปโทโส. โลโภ ราโค. สารมฺโภ กรณุตฺตรลกฺขโณ. ถมฺโภ จิตฺตสฺส ถทฺธตา ฆรถมฺโภ วา. มโท โยพฺพนมทาทิโก. มาโน อหํกาโร. ปมาโท สติปฺปโมโส. มกฺโข ปรคุณาทิวิทฺธํโส.
ปุนฺนาโค ปุนฺนาครุกฺโข. ปูโค กมุโก. มนโส กณฺฏกีผโล. อสโน ปิยโก. จใปโก จมฺเปยฺโย. อมฺโพ สหกาโร. หินฺตาโล รุกฺขวิเสโส (โปฏกิตูลํ). ตาโล ตาลรุกฺโข. พกุโล พกุลคจฺโฉ. อชฺชุโน กกุโธ. กึสุโก ปลาโส ปาลิภทฺโท จ. มนฺทาโร เทวตรุ. กุนฺโท พฺยาโกนฺโท. ปุจิมนฺโท นิมฺโพ. กรญฺโช กรญฺชคจฺโฉ. รุกฺโข ปาทโป. มยูโร สิขี. สกุโณ วิหงฺโค. อณฺฑโช ปกฺขี. โกญฺโจ กุนฺตนี. หํโส หํสเมว.
“ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต.
[๙๕] มนสฺส คโณ มโนคโณ อาทิ ยสฺส โส มโนคณาทิ, ตโต. อิ จ อา จ อิอา.
[๙๖] วาติ จาติ มโนคณาทิโต จ ตถานุวตฺติตวาคฺคหณญฺจานุวตฺตเต.
[๙๗] “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อิโต “สวิภตฺติสฺส” “นฺตุสฺส นฺโต”ติ อิโต “นตุสฺสา”ติ จ ปรมธิกาโร.
[๙๘] ปจฺจเยกเทสตฺตา “นฺตุปจฺจยสฺสา”ติ วุตฺตํ.
“มยํ โยมฺหิ ปฐเม”ติ อิโต “โยมฺหิ ปฐเม”ติ จ “นฺตสฺส เส วา”ติ อิโต สีหคติยา “วา”ติ จ วตฺตเต.
[๙๙] “ปญฺจาทนมตฺตนฺ”ติ อิโต “อตฺตนฺ”ติ จ วตฺตเต.
[๑๐๐] “อํ นปุํสเก”ติ อิโต “อ”มิติ วตฺตเต.
[๑๐๑] “นฺตสฺส เส วา”ติ อิโต มณฺฑูกคติยา “วา”ติ วตฺตเต.
[๑๐๒] โต จ จ ติ จ ตา จ โตติตา. ยถาสงฺขฺยํ สงฺขฺยานุกฺกเมน.
[๑๐๔] “ปญฺจาทีมตฺตคนฺ”ติ อิโต “อตฺตํ” “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ อิโต มณฺฑูกคติยา “นฺตุสฺสนฺโต”ติ วตฺตเต.
[๑๐๕] ปุน วาคฺคหณกรณนฺติ ปุริมสุตฺเต สติปิ วาสทฺเท ปุน “สิมฺหิ วา”ติ เอตฺถายํ วาสทฺโท หิมวนฺตุสทฺทโต อญฺญตฺร อตฺถนิเสธนตฺถเมว กโต, เตน วุตฺตํ “คุณวนฺตาทีสุ นาติปฺปสงฺโค”ติ. เอตฺถ จ วนฺตุปจฺจยนฺตานํ อุการสฺส อปฺปโยคิตาย อการนฺเตสุ คหณํ เวทิตพฺพํ.
[๑๐๖] นาติปฺปสงฺโคติ สติมนฺตุสทฺทโต อญฺญตฺร “ตธนุปโรเธนา”ติ ปริภาสโต จ สพฺพาเทสสฺส อนิฏฺฐตฺตา วุตฺตํ.
“ส สเร วาคโม”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต. โส จ ววตฺถิตวิภาสตฺโถ, เตน ฎกโรนฺโต การาเปนฺโต”ติอาทีสุ นฺตสฺส อมาเทโส น โหติ.
[๑๐๗] อนฺตปจฺจยนฺตานนฺติ “วตฺตมาเน มานนฺตา”ติ วิหิตอนฺตปจฺจยนฺตานํ เอตํ คหณํ.
[๑๐๘] เสเสสูติ สิวิภตฺติโต อญฺเญสุ วิภตฺติวจเนสุ ปจฺจเยสุ จ, เตนาห “วิภตฺติปจฺจเยสู”ติ. อสิมฺหิ การิยาติเทสายนฺติ “นฺตุ วา”ติ อยํ อติเทโส “ยํ นฺตุสฺส การิยํ วิหิตํ, ตเมว นฺตสทฺทสฺสา”ติ อติทิสติ นิทฺทิสติ. นฺตุพฺยปเทเส ตํรูปตาทิ.
“ภควโต โภโต”ติ อิโต “ภวโต”ติ วตฺตเต.
[๑๑๐] “โอภาโว กฺวจี”ติ โยควิภาคโต อิฏฺฐปสิทฺธีติ ญาเยน ภวโต วการสฺเสว นาเสสุปิ โอกาโร โหตีติ เวทิตพฺพํ. เสสํ นฺตุพฺยปเทสโตว สิชฺฌตีติ เวทิตพฺพํ.
[๑๑๑] อนฺเตติ สนฺตสทฺทนฺเต. อภกาเรปีติ ญสาเยน “สปฺปุริสา”ติอาทีสุ.
ราชพฺรหฺมตฺตสขสทฺทาทีนมการนฺตตฺเต สติปิ อตฺถิ รูปเภโทติ อธิปฺปาโย. สฺยาทีนํ วิภตฺตีนมุปฺปตฺติ ยถาชินวจนยุตฺตโต ปุริสาทิสทฺทโต วิภตฺติอนิยมปฺปสงฺเค วตฺติจฺฉาวสา สฺยาทฺยุปฺปตฺติ วุตฺตา, ตเถว ราชสทฺทโตปีติ อธิปฺปาโย.
[๑๑๔] “สสเร วาคโม”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต.
[๑๑๕] พฺรหฺมา จ อตฺตา จ สขา จ ราชา จ อาทิ ยสฺส, ตโต พฺรหฺมสขราชาทิโต อการนฺตสทฺทโต ปรสฺส อํวจนสฺส อานํ อิติ โหตีติ อตฺโถ.
“อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อิโต “สวิภตฺติสฺสา”ติ “ราชสฺส รญฺโญ ราชิโน เส”ติ อิโต ”ราชสฺสา”ติ จ วตฺตเต.
[๑๑๘] รญฺโญ จ ราชิโน จ รญฺโญราชิโน, สิโลโป.
[๑๒๐] อมฺเห จ ตุมฺเห จ ราชา จ พฺรหฺมา จ อตฺตา จ สขา จ สตฺถุ จ ปิตาทิ จาติ ทฺวนฺโท. เอตฺถาทิสทฺเทน ตุปจฺจยนฺโต คยฺหติ. ฉพฺพิโธติ อติทิสตีติ อติเทโส. โส ปน พฺยปเทสาติเทโส นิมิตฺตาติเทโส รูปาติเทโส สภาวาติเทโส สุตฺตาติเทโส การิยาติเทโสติ โลเก ฉพฺพิโธ โหติ.
ตตฺร เตสุ อติเทเสสุ พฺรหฺมตฺตสขาทีสุ “พฺรหฺมุนา, อตฺตนา, สขินา”ติ เอวํ ปญฺจมฺยนฺตวเสน นิปิผาทิตพฺเพสุ พฺยปเทสาติเทสสฺส นิรตฺถกตฺตา พฺรหฺมตฺตาทิโต ปรสฺสาปิ สฺมาวจนสฺส “สมา นาวา”ติ ปฐิตตฺตา ตตฺร จ สฺมาวจนสฺสายํ นารูปสฺส อติเทโส, เตน วุตฺตํ “รูปาติเทโส”ติ.
[๑๒๑] “สฺมิเม”ติ อิโต “เอ”ติ วตฺตเต.
[๑๒๒] พฺรหฺมโต เอการนฺตนิทฺเทโส สุขุจฺจารณตฺโถ.
“สขนฺตสฺสา”ติ อิโต อนฺตคคฺคหณญฺจ “พฺรหฺมโต ตุ สฺมึ นี”ติ อิโต พฺรหฺมคฺคหณญฺจานุวตฺตเต.
[๑๒๓] พฺรหฺมสทฺทนฺตสฺส อุตฺตํ โหติ สนาสูติ อตฺโถ.
[๑๒๔] โฌ จ โล จ ฌลา, ตโต ฌลโต.
[๑๒๕] สฺมึ นิ อิติ ปทจฺเฉโท. อธิกวจนมญฺญมตฺถํ โพเธตีติ อาห “ตุสทฺเทนา”ติอาทิ.
อการนฺตสฺเสน อตฺตกรณํ จ ปกติภาวตฺถํ.
[๑๒๖] “อตฺตนฺโต หสฺมิมนตฺตนฺ”ติ อิโต อตฺตคฺคหณํ, “ตโต สฺมึนี”ติ อิโต ตโตคฺคหณํ จานุวตฺตเต.
[๑๒๘] เอกโยคมกตฺวาติ ฌลโต สฺมา นาติ อภินฺนโยคมกตฺวาติ อตฺโถ.
[๑๒๙] “โยนมาโน”ติ อิโต “โยน”มิติ อนุวตฺตเต.
[๑๓๐] อาโย จ โน จ อาโยโน.
[๑๓๒] “อาโร หิมฺหิ วา”ติ อิโต “อาโร”ติ จ วตฺตเต.
[๑๓๓] สุนมํสุ วาติ เอตฺถ ปุน วาคฺคหณกรณํ สมุจฺจยตฺถํ.
[๑๓๔] “สขโต จาโยโน”ติ อิโต “สขโต”ติ วตฺตเต.
[๑๓๕] “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ เอกาเร สิทฺเทปิ “สฺมิเม”ติ อยมารมฺโภ อยํ วิธิ นิจฺจตฺโถ. เตน ”สขสฺมึ, สขมฺหี”ติ น สิชฺฌตีติ อธิปฺปาโย.
“อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อิโต “สฺวิภตฺติสฺสา”ติ อธิกาโร.
[๑๓๖] ปุมสฺส อนฺโต ปุมนฺโต, ตสฺส.
[๑๓๘ อาลปนสฺส เอกวจนํ อาลปเนกวจนํ.
“สุสฺมิมา วา”ติ อิโต “อา วา”ติ จ.
[๑๓๙] “อุ นามฺหิ จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน ปุมกมฺมถามนฺตสฺส จ อุกาโร โหติ สฺมา อิจฺเจเตสุ เอกวจเนสูติ เวทิตพฺพํ.
“อาเน สฺมึมฺหิ วา”ติ อิโต “อาเน”อิติ อนุวตฺติตพฺพํ. เอวํ หิ สติ ยถวมฆวานํ จคฺคหเณน วุตฺตอานาเทสสฺส อุปฺปตฺติ ทสฺสิตา โหติ.
[๑๔๐] วิภตฺติเยว วิภชนฺตีติ วิภตฺติ, สวิภตฺติสฺส. ราชาทิคโณ.
อการนฺตํ.
---------------
อาการนฺต
[๑๔๑] น โฆ อโฆ. เอกวจนํ จ โย จาติ ทฺวนฺโท.
“สา โย”อิติ ฐิเต อฆสฺส อาการสฺส รสฺสตฺเต โยวจนสฺส อาตฺตํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เสสํ อวเสสรูปํ เนยฺยํ วุตฺตนเยน เนตุํ สกฺกุเณยฺยนฺติ อตฺโถ.
ปจฺจกฺโข ธมฺโม อสฺสาติ จ คาณฺฑีโว ธนุ อสฺสาติ จ พหุพฺพีหิมฺหิ กเต “ธนุมฺหา จา”ติ อาปจฺจเย ปจฺฉิเม “ยวการา จา”ติ อุการสฺส วการาเทเส จ กเต “ปจฺจกฺขธมฺมา คาณฺฑีวธนฺวา”ติ อาการนฺตปกติ โหติ.
อาการนฺตํ.
---------------
อิการนฺต
อคฺคิสทฺโท ทสฺสียตีติ สมฺพนฺโธ.
“นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ อิโต “อนฺโต, สิมฺหิ วา”ติ จ วตฺตเต.
[๑๔๕] “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ อิโต “ฌลโต วา”ติ อนุวตฺตเต.
[๑๔๖] โฆ จ โป จ ฆปา, ตโต ฆปโต.
[๑๔๗] นิกาโร จ โลโป จ นิการโลโป. “โยวจเนสุ กตนิกาเรสุ กตโลเปสุ จ สนฺเตสุ ทีฆมาปชฺชนฺเต”ติ วุตฺตตฺตา “รสฺสสรา”ติ อตฺถโต สิทฺธํ.
[๑๔๘] กโต รสฺโส อสฺสาติ กตรสฺโส, น กตรสฺโส อกตรสฺโส.
[๑๔๙] อํ จ โม จ อํโม. สาเปกฺขลกฺขณตฺตา ทฺวนฺโท. โฌ จ โล จ โป จ ฌลปา, เตหิ ฌลปสญฺเญหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ ปรํ อํวจนํ มกาโร จ นิคฺคหีตํ โหตีติ อตฺโถ. ตตฺถ “ปุลฺลิงฺคนฺ”ติ เอวมาทีสุ อุการโต ปรตฺตา มการสฺส นิคฺคหีตํ โหตีติ. เอวมญฺเญปิ โชติปาณิอาทิกา, อุทธิ อาทิกา จ อิการนฺตปุลฺลิงฺคสทฺทา เวทิตพฺพา. ตตฺถ ปฐมคาถา สมานิกา นาม, อิตรา สพฺพลฆุปฺปตมา.
โชตีติ ปาวโก. ปาณีติ หตฺโถ. คณฺฐี อนุตฺตานตฺโถ สทฺโท. มุฏฺฐีติ หตฺถมุฏฺฐิ. กุจฺฉีติ อุทรํ. วตฺถีติ มุตฺตาสโย. สาลีติ รตฺตสาลิ. วีหีติ อวเสสวีหิ. พยาธีติ โรโค. โอสธีติ อวธิ. โพธีติ โพธิรุกฺโข. สนฺธีติ สรสนฺธิอาทิ. ปฏิสนฺธิ ปน อิตฺถิลิงฺคเมว. ราสีติ สมูโห. เกสีติ เอโก อสฺสสารถิ. สาตีติ เอกสฺส ปุริสสฺส นามํ. ทีปีติ ขุทฺทกสทฺทูโล.
อิสีติ ตาปโส. มุนีติ มเหสิ. มณีติ นีลาทิมณิ. ธนีติ สทฺโท. ยตีติ ภิกฺขุ. คิรีติ ปพฺพโต. รวีติ อาทิจฺโจ. กวีติ กาพฺยกาโร. กปีติ มกฺกโฏ. อสีติ ขคฺโค. มสีติ กชฺชโล องฺคาริกา มสิ จ. นิธิ รตนนิธิ. วิธิ วิธานํ. อหิ สปฺโป. กิมิ มุฬวโก. ปติ สามิ. หริ สีโห. อริ อมิตฺโต. ติมิ มหามจฺโฉ. กลิ อปรชฺฌนํ. พลิ ยกฺขาทิพลิ. ชลธิ ชลนิธิ. คหปติ คหฏฺโฐ. อุรุธิติ มหาวีโร. วรมติ มหาปญฺโญ. นิรุปธิ ขนฺโธปธิวิรหิโต. อธิปติ สามิ. อญฺชลิ ปณามอญฺชลิ. สารถิ รถสารถิ. อติถิ ตทหุ อาคโต อาคนฺตุโก. สมาธิ จิตฺเตกคฺคตา. อุทธิ อมฺพุธิ.
อิการนฺตํ.
--------------
อีการนฺต
อปิคฺคหเณน อปิสทฺเทน ตทภาเว ตสฺส รสฺสตฺตสฺส อภาเว สิสฺมึ สิทฺเธ ปุน ปฏิเสธนํ นิยมาย โหตีติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ “นิยมตฺถนฺ”ติอาทิ.
“อโฆ รสฺสนฺ”ติอาทิโต “รสฺสนฺ”ติ วตฺตเต.
[๑๕๐] “สุขการิ ทานนฺ”ติ เอตฺถ ทานสทฺทสฺส อนุปฺปโยคโต สุขการิสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ.
เอตฺถาติ “น สิสฺมิมนปุํสกานี”ติ สุตฺเต. ปุริสาทีนํ คมนาทีสุ วิสทาการภูโต อวิสทาการภูโต จ โวหาโร อุภยาการมุตฺตโก จ โวหาโร ปุมาทิชานเน ปุมิตฺถินปุํสกานํ ชานเน อวคมเน เหตุภาวโต เหตุตฺตา “ลิงฺคมิ”ติ อีริตา กถิตาติ อตฺโถ.
“นํ ฌโต กตรสฺสา”ติ อิโต “ฌโต กตรสฺสา”ติ จ วตฺตเต.
[๑๕๑] โภ เค ตู”ติ อิโต “เค”ติ วตฺตเต.
[๑๕๒] โฌ จ โล จ โป จ ฌลปา. ปุน รสฺสตฺตสฺส อารมฺโภ.
“อํ ยมีโต ปสญฺญโต”ติ อิโต “อ”มิติ วตฺตเต.
[๑๕๓] กโต รสฺโส อสฺสาติ กตรสฺโส. ตสฺมา กตรสฺสา.
[๑๕๔] อญฺญานิปิ อีการนฺตนามานิ เอวํ เวทิตพฺพานีติ โยชนา. ธมฺโม อสฺส อตฺถีติ ธมฺมี, ธมฺมวา. เอวํ สงฺฆี, ญาณี ญาณวา. หตฺโถ อสฺส อตฺถีติ หตฺถี. จกฺกํ อสฺส อตฺถีติ จกฺกี. ปกฺโข อสฺส อตฺถีติ ปกฺขี, สกุโณ. ทาฐา อสฺส อตฺถีติ ทาฐี, วาฬมิโค. รฏฺฐํ อสฺส อตฺถีติ รฏฺฐี, ราชา. ฉตฺตํ อสฺส อตฺถีติ ฉตฺตี, ฉตฺตธโร. มาลา อสฺส อตฺถีติ มาลี. วมฺมํ อสฺส อตฺถีติ วมฺมี, กวจธโร. โยโค อสฺส อตฺถีติ โยคี. ภาโค อสฺส อตฺถีติ ภาคี. ภุญฺชนสีโล โภคี. กาโม อสฺส อตฺถีติ กามี. สํ ธนํ เอตสฺส อตฺถีติ สามี.
ธโช อสฺส อตฺถีติ ธชี. คโณ อสฺส อตฺถีติ คณี, คณวา. สโส อสฺส อตฺถีติ สสี, สสธโร. กุฏฺฐํ อสฺส อตฺถีติ กุฏฺฐี. ชฏา อสฺส อตฺถีติ ชฏี, ชฏาธโร. ยานํ อสฺส อตฺถีติ ยานี. สุขํ อสฺส อตฺถีติ สุขี. สิขา อสฺส อตฺถีติ สีขิ, มยูโร. ทนฺโต อสฺส อตฺถีติ ทนฺตี, คโช. มนฺตนสีโล มนฺตี. กโร อสฺส อตฺถีติ กรี. จาโค อสฺส อตฺถีติ จาคี. (วจนสีโล วาจี, วิวาโท.) กุสลํ อสฺส อตฺถีติ กุสลี, ปุญฺญวา. มุสโล อสฺส อตฺถีติ มุสลี, มุสลธโร. พลํ อสฺส อตฺถีติ พลี, พลวา.
ปาปํ กรณสีโล ปาปการี, พาโล. สตฺตุํ ฆาเตตีติ สตฺตุฆาตี, ริปุมทฺทโน. มาลฺยํ กโรติ กรณสีโล วาติ มาลฺยการี, มารากาโร. ทีฆํ ชีวตีติ ทีฆชีวี, จิรัชีวี. ธมฺมํ จริตุํ สีลํ ยสฺสาติ ธมฺมจารี, ญายจารี. สีฆํ ยาตีติ สีฆยายี. สีโห วิย อตีโต หุตฺวา นทตีติ สีหยายี. ภูมิยํ สยนสีโล ภูมิสายี.
เอวนฺติ ยถา คามํ เนตีติ คามณีสทฺโท, ตถา เสนํ เนตีติ เสนานี. โสภนา ธี อสฺสาติ สุธี. ปภุติสทฺเทน ธมฺโม เอว สิรี อสฺสาติ ธมฺมสิรี อิจฺจาทโยปิ เนตพฺพา. อํวจนสฺส นมาเทสาภาโวเวตฺถ วิเสโส.
อีการนฺตํ.
---------------
อุการนฺต
“ฌลโต สสฺส โน วา”ติ อิโต “วา”ติ จ “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ อิโต “โยนนฺ”ติ จ วตฺตเต.
[๑๕๕] ภิกฺขุปฺปภุติโต ปเรสํ โยนํ โว นิจฺจํ โหติ, เหตุอาทิโต โยนํ วิภาสา โหติ, อมุปฺปภุติโย ปเรสํ โยนํ โว โน จ น ภวตีติ โยชนา.
“ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อิโต “อตฺตํ” “โยสฺวกตรสฺโส โฌ”ติ อิโต “อกตรสฺโส”ติ วตฺตเต.
[๑๕๖] เว จ โว จ เวโว. เตสุ. จสทฺทคฺคหณํ อตฺตคฺคหณานุกฑฺตฺถํ.
[๑๕๗] อาลปเน วิหิตตฺตา อาลปโน, โย เอว อาลปโน ยฺวาลปโน, ตสฺส.
เสตูติ ชลทุคฺคมนฏฺฐาเนสุ พทธเสตุ. เกตุ ธโช. ( ) ราหุ อสุรินฺโท. ภานุ ทิวากโร, ตสฺส รสฺมิ จ. ปงฺคุ ปงฺคุโล. อุจฺฉุ อุจฺฉุ เอว. เวฬุ เวณุ. มจฺจุ มาโร. สินฺทุ สมุทฺโท. พนฺธุ พนฺธุชโน. เนรุ เอโก สุวณฺณปพฺพโต. เมรุ สิเนรุปพฺพตราชา. สตฺตุ ริปุ. การุ สิปฺปิโก. เหตุ การณํ. ชนฺตุ สตฺโต. รุรุ มิโค. ปฏุ นิปุโณ.
“สขนฺตสฺสิ โนนานํ เสสู”ติ อิโต อนฺตคฺคหณานุวตฺตเต.
[๑๕๘] สตฺถา จ ปิตา จ อาทิ เยสํ ตุปจฺจยนฺตานํ เต สตฺถุปิตาทโย, เตสํ. สตฺถุสทฺทสฺส รตฺถุปจฺจยนฺตตฺตา วิสุํ คหณํ. ลุปฺปนํ โลโป, สิสฺส โลโป สิโลโป. อถ วา ลุปฺปตีติ โลโป, โส สิ โลโป โลปนีโย โหตีติ อตฺโถ.
[๑๕๙] ภาวนิทฺเทเสน ภาวปฺปจฺจยนฺตสฺส นิทฺเทสโต.
[๑๖๐] อาโร เอว อาเทโส อาราเทโส.
“ตโต โยนโม ตู”ติ อิโต “ตโต”ติ วตฺตเต.
[๑๖๑] “นา”, “อา”ติ จ อุภยํ ปฐเมกวจนนฺตเมว.
[๑๖๒] สสฺส โลโป สโลโป. “ส”อิติ อยํ โลปนีโย วา. อปวทนํ อปวาโท, ปฏิเสโธ. อาราเทสสฺส อปวาโท อาราเทสาปวาโท.
“อญฺเญสฺวารตฺตนฺ”ติ อิโต “อารตฺตนฺ”ติ วตฺตเต.
[๑๖๕] ภูสทฺทโต สฺมึวจนสฺส อิการาเทเส “โอ สเร จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน อุวาเทเส สรโลเป จ กเต “ภุวิ”อิติ รูปํ โหติ.
[๑๖๖] ภรตีติ ภตฺโต. วจตีติ วตฺตา. เนตีติ เนตา. สุณาตีติ โสตา. ชานาตีติ ญาตา. วิชานาตีติ เชตา. ฉินฺทตีติ เฉตา. ภินฺทตีติ เภตฺตา. ททาตีติ ทาตา. ธาตีติ ธาตา. ปุตฺตสฺส ปุตฺโต นตฺตา. พุชฺฌตีติ โพทฺธา. วิญฺญาเปตีติ วิญฺญาเปตา.
[๑๖๗] สกฺโก จ มนฺธาตา จ สกฺกมนฺธาตา.
[๑๖๘] ปิตุ อาทิ เยสํ มาตุภาตุอาทีนํ เต ปิตาทโย. ยถาติ อวิเสเสน วุตฺตสฺส อุทาหรณสฺส นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต. ปิตุโน ปกฺโข ปิติปกฺโข.
อุการนฺตํ.
---------------
อูการนฺต
อภิภวตีติ อภิภู.
สยเมว ภวตีติ สยมฺภู. เวสฺสภู นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ปรํ อภิภวตีติ ปราภิภู. สห ภวตีติ สหภู.
สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญู. รตฺตึ ชานาตีติ รตฺตญฺญู, ทีฆายุโก. กตํ อุปการํ ชานาตีติ กตญฺญู. ตถํ อวิตถํ ชานาตีติ ตถญฺญู. วิชานาตีติ วิญฺญู. เวเทตีติ วิทู. เวทนํ ญาณํ อวคจฺฉตีติ อตฺเถ วิทิเต กตฺวา คจฺฉตีติ วา เวทคู. ปารํ คจฺฉตีติ ปารคู.
อูการนฺตํ.
---------------
โอการนฺต
[๑๗๐] “อวํมฺหิ จา”ติอาทินา อวาเทโส อํมฺหิเยว. อญฺญตฺร ปุริมสุตฺเตเนว โหติ.
[๑๗๒] โคณสทฺทสฺส โคปริยายภาวทสฺสนตฺถํ โคสทฺทสฺส โคณาเทสวิธานํ.
[๑๗๔] โคติ ปฐมเมกวจนนฺโต, เตน โคสทฺทสฺส โอกาโร อาว อิติ โหตีติ อตฺโถ.
“คาว เส”ติ อิโต “โค”, “อวํมฺหิ จา”ติ อิโต “อวา”ติ วตฺตเต.
โอการนฺตํ.
อิติ ปุลฺลิงฺควณฺณนา.
---------------
อิตฺถิลิงฺควณฺณนา
อิตฺถิสงฺขาตํ ลิงฺคํ เอเตสนฺติ อิตฺถิลิงฺคานิ, อิตฺถิวาจกานิ นามานิ.
อาการนฺต
[๑๗๖] อา เอว ปจฺจโย อาปฺปจฺจโย.
ปกตฺยตฺถโชตกาติ ปกติยา ลิงฺคสฺส อตฺโถ, สพฺพลิงฺคาทิ. อิธ ปน อิตฺถิลิงฺคสฺส ปกตฺยตฺถสฺส โชตกา. สฺยาทโย วิยาติ ยถา สฺยาทิวิภตฺติโย ทพฺพาทิเภทสฺส วจนตฺถสฺส “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติอาทิวจนโต โชตกา, เอวํ อาอีติอาทิกา อิตฺถิปจฺจยาปิ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ วจนโต ปกตฺยตฺถภูตสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โชตกา เอว น ตุ วาจกา. “ขตฺติยกญฺญา พฺราหฺมณทาริกา”ติอาทีสุ ปุพฺพปเทสุ อิตฺถิปจฺจยนิวตฺติยมฺปิ ขตฺติยาทิสทฺทโต เอว ตทตฺโถปลทฺธิโตว. ตทฺธิตปจฺจยภูตา ณาทโย ปน อปจฺจยสํสฏฺฐสาทิเภทสฺส ปจฺจยตฺถสฺส วาจกา ปจฺจยาภาเว ตทตฺถานุปลพฺภนโต “วา ณปจฺเจ”ติ อาทิวจนโต จ. กตฺถจิ “สสงฺขาริกํ ทานมยนฺติอาทีสุ ปน สกตฺถสฺสาปิ วาจกาติ อตฺโถ.
[๑๗๙] นา อาทิ เยสนฺเต นาทโย, เตสํ นาทีนํ.
[๑๘๐] โฆ จ โป จ ฆปา, ตโต ฆปโต.
เอวมญฺเญปิ สทฺธาทโย อาการนฺตา อิตฺถิลิงฺคา กญฺญานเยน เวทิตพฺพา. ตตฺถ สทฺธาติอาทิคาถาทฺวยมนุฏฺฐุภวิชฺชุมฺมาลาวุตฺตเมว. สทฺธา จิตฺตปสาโท. เมธา ปกติปญฺญสา. สุตมยาทิกา ปญฺญา. วิชฺชา อภิญฺญาวิญฺญาณํ. จินฺตา จินฺตนปญฺญาว. มนฺตา ปญฺญาว. วีณา วีณา เอว. ตณฺหา กามตณฺหาทิกา. อิจฺฉา อาสา. มุจฺฉา มุยฺหา. เอชา ตณฺหา. มายา ปฏิจฺฉาทนมายา. เมตฺตา เมตฺติ. มตฺตา ปมาณํ. สิกฺขา สิกฺขิตพฺพา. ภิกฺขา ภิกฺขิตพฺพาหาโร.
ชงฺฆา ชาณุโต เหฏฺฐา ปาโท. คีวา กณฺโฐ. ชิวฺหา รสนา. วาจา วจนํ. ฉายา สรีราทิปฏิพิมฺพจฺฉายา. อาสา ตณฺหา. คงฺคา นทีวิเสสา. นาวา สมุทฺทยานปตฺตา. คาถา จตุปฺปทิกวจนํ. เสนา จตุรงฺคเสนา. เลขา ราชิ. สาลา วาณิชสาลาทิสาลา. มาลา คนฺถิตปุปฺผาทิ. เวลา ปริจฺฉินฺนกาลวิเสโส สมุทฺทตีรญฺจ ปูชา อจฺจนา. ขิฑฺฑา กีฬา.
ปิปาสา ปาตุกมฺยตา. เวทนา อิฏฺฐาทิอารมฺมณรสานุภโว. สญฺญา นิมิตคฺคหณํ. เจตนา มนโส สมีหา. ตสิณา ตณฺหาว. ปชา สตฺตนิกาโย. เทวตา อุปปตฺติเทวา. วฏฺฏกา ปกฺขิวิเสโส. โคธา โคธา เอว. พลากา พรากชาติ. ปริสา ปริวาโร. สภา พหูนํ สนฺนิปาตฏฺฐานวิเสโสว.
อูกา ยูกา. เสผาลิกา เสผาลิกาว. ลงฺกา ลงฺกาภูมิ. สลากา อญฺชนสลากาทิ. วาลิกา วาลุกา. สิขา โมรสิขา. วิสาขา นกฺขตฺตวิเสโส. วิสิขา วีถิ. สาขา รุกฺขสาขา. วจา อุคฺคตนฺธา. วญฺฌา อปุตฺติกา. ชฏา เกสชฏา. ฆฏา สมูหา.
เชฏฺฐา นกฺขตฺติวิเสโส วุทฺธา จ. โสณฺฑา คชหตฺโถ. วิตณฺฑา วิตณฺฑวาทิกถา. กรุณา ทยาว. วนิตา อิตฺถี. ลตา วลฺลี. กถา อนุปุพฺพกถาทิ. นิทฺทา สุปินา. สุธา เทวานํ โภชนํ จุณฺณวิเสโส จ. ราธา นกฺขตฺตวิเสโส. วสนา เกฺลสวาสนาทิ. สึสปา กปิลา. ปปา กูปาทิ สมณฺฑโป.
ปภา อาภา´ สีมา อวธิ. ขมา ขนฺติ. ชายา ภริยา. ขตฺติยา ขตฺติยชาติกา. สกฺขรา มรุปฺปาทิ. สุรา มทิรา. โทลา โทลนวิเสโส. ตุลา ตุลทณฺโฑ. สิลา ปาสาณสกฺขรา. ลีลา กีฬา. ลาลา เขฬา. เอลา เอลา เอว. เมขลา เมถุนปเทสนํ. กลา อํโส จ.
วฬวา หโย. อลมฺพุสา เอกา อจฺฉรา. มูสา สุวณฺณวิลีนภณฺฑโก. มญฺชูสา ภาชนกณฺเฑกํ. สุลสา กุลา. ทิสา ทิสา เอว. นาสา นาสิกา. ชุณฺหา จนฺทิกานิภา. คุหา ปพฺพตคุหา. อีหา วิตกฺโก. ลสิกา สานุสิณฺหา. วสุธา วสุนฺทรา.
[๑๘๑] อมฺพา อาทิ อสฺสาติ อมฺพาทิ, ตโต.
อาการนฺตํ.
---------------
อิการนฺต
“อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อิโต “สญฺญา”ติ “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ อิโต “อิวณฺณุวณฺณา”ติ จ วตฺตเต.
[๑๘๒] “ฆโต นาทีนนฺ”ติ อิโต “นาทีนนฺ”ติ จ วตฺตเต.
[๑๘๔] อํ จ อา จ อมา.
“ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ อิโต “สเร”ติ “ยวการา จา”ติ อิโต “ยกาโร”ติ จ วตฺตเต.
“โยสุ จา”ติ อิโต สีหคติยา โยวจนํ, “สํสาเสฺวกวจเนสุ จา”ติ อิโต มณฺฑูกคติยา เอกวจนคฺคหณญฺจ “ปสญฺญสฺส จา”ติ อิธานุวตฺเตตพฺพํ. เตน “โยวจนสฺส จ เอกวจนสฺส จาเทสภูเต สเร ปเร”ติ อตฺโถ สิทฺโธ โหติ.
[๑๘๕] “อมาปโต สฺมึสฺมานํ วา”ติ อิโต “อํ สฺมึ วา”ติ วตฺตเต.
[๑๘๖] ปตฺตีติอาทิคาถาทฺวยมนุฏฺฐุภาสมานิกํ นาม วุตฺตํ. ปตฺติ จตุตฺถเสนงฺคา. ยุตฺติ ญาโย. วุตฺติ สุตฺตวิวรณํ, ชีวิกาปวตฺติ, วินยญฺจ. กิตฺติ คุณโฆโส. มุตฺติ วิมุตฺติ. ติตฺติ ตปติ. ขนฺติ ขมา. กนฺติ ทิตฺติ. สนฺติ อุปสมา. ตนฺติ สุตฺตนฺโต. สิทฺธิ นิปฺผตฺติ. สุทฺธิ วิสุทฺธิ. อิทฺธิ สมิทฺธิ. วุทฺธิ วฑฺฒิ. พุทฺธิ ปญฺญา. โพธิ อภิสมฺโพธิ.
ภูมิ ธรณี. ชาติ อภินิพฺพตฺติ. ปีติ ปีติว. สูติ ปสูติ. นนฺทิ ราโค. สนฺธิ ปฏิสนฺธิ. สาณิ ชวนิกา. โกฏิ คณวิเสโส ปริยนฺโต จ. ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ. วุฑฺฒิ วยวุทฺธิ. ตุฏฺฐิ สนฺตุฏฺฐิ. ยฏฺฐิ ทณฺโฑ. ปาฬิ ปาโฐ. อาฬิ กูลํ. นาฬิ ปพฺพํ. เกสิ ลีลา. สติ พุทฺธิ. คติ คมนํ ทุคฺคติอาทิกา จ. จุติ มรณํ. ธิติ วีริยํ. ยุวติ ตรุณี. วิกติ วิกาโร.ซ
รติ นิกนฺติ. รุจิ อภิรุจิ. รสฺมิ รํสิ. อสนิ อสนิว. วสนิ วตฺถํ. โอสธิ ตารกาวิเสโส, โอสธิโย จ. ปงฺคุลิ หตฺถาทิองฺคุลิ. ธูลิ รโช. ทุนฺทุภิ เภริวิเสโส. โทณิ ทารุโทณิ. อฏวิ วนํ. ฉวิ ตจจฺฉวิ.
อิการนฺตํ.
---------------
อุการนฺต
“อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย”ติ อิโต “อิตฺถิยํ, ปจฺจโย”ติ จ วตฺตเต.
[๑๘๗] นท อาทิ ยสฺส อิตฺถิวาจกสทฺทคณสฺส สายํ นทาทิ. อาทิสทฺโทยํ ปกาโร, ตโต. วาวทฺโท ปกติวิกปฺปนตฺโถ. เตนาห วุตฺติยํ “นทาทิโต วา อนทาทิโต วา”ติ.
[๑๘๘] เอวํ สิชฺฌนฺตานํ นชฺโชติอาทีนํ นทิสทฺทโต ปเรสํ โยนํ, นาสานญฺจ “ตโต โยนโม ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน โอการํ “อาปโต”ติ โยควิภาเคน อาตฺตญฺจ กตฺวา. “ปสญฺญสฺส จา”ติ ยการํ ยวตํ ตลนาทินา ทฺยสฺส ชการทฺวิตฺตญฺจ กตฺวา “นชฺโช, นชฺชา”ติ เอวํ สุตฺตานุสาเรเนว สิชฺฌนฺตานมฺปิ อิเมสํ “มาตุลาทีนมานตฺตมีกาเร”ติ สุตฺเต อานตฺตมิติ ภาวนิทฺเทสน ยํ วุตฺติยํ นิปฺผาทนํ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ, ตํ “โตฺร ตสฺส, โต ทสฺสา”ติ สิทฺธเมว. “อตฺรโช, สุคโต”ติอาทีนํ ปุน “สฺมา นา”ติ อาทิวเสน นิปฺปาทนํ วิย นิปฺผาทนุปายนฺตรทสฺสนตฺถนฺติ
[๑๙๐] ณโว จ ณิโก จ เณยฺโย จ ณ จ นฺตุ จาติ ทฺวนฺโท.
“นทาทิโต วา อี”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต.
[๑๙๓] “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อิโต “อตฺต”มิติ จ วตฺตเต.
อีการนฺตํ.
---------------
อุการนฺต
[๑๙๔] สลกฺขณํ ธาเรตีติ ธาตุ. เธนุ นวปสุตา คาวี. กาสุ กาวาโฏ. ททฺทุ กุฏฺฐวิเสโส. กจฺฉุ ปุคฺคลกจฺฉุ. กณฺฑุ กณฺฑุติ. รชฺชุ โยตฺตํ. กเรณุ ยกฺขินี. ปิยงฺคุ ปิยงฺคุ เอว. สสฺสุ ชยมฺปติชนิกา.
อุการนฺตํ.
---------------
อูการนฺต
วธู ปชาปติกุลคตา กญฺญา. สรภูมหานทีวิเสโส. สรพู ฆรโคลิกา. สุตนู สุนฺทรสรีรา. จมู เสนา. วามูรู สุนฺทรอูรุกา. นาคนาสูรู นาคสฺส หตฺถิโน นาสา วิย อูรู อสฺสาติ นาคนาสูรู.
อูการนฺตํ.
อิติ อิตฺถิลิงฺควณฺณนา.
---------------
นปุํสกลิงฺควณฺณนา
นปุํสกํ ลิงฺคํ เอเตคสนฺติ นปุํสกลิงฺคานิ, นามานิ.
อการนฺต
อกาโร อนฺโต อสฺส สทฺทสมุทายสฺสาติ อการนฺโต. อภินฺนวิเสสนตาย ตคฺคุณสํวิญฺญาโณยํ พหุพฺพีหิ.
“โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ อิโต “นปุํเกหี”ติ วตฺตเต.
[๑๙๖] อวิเสสโตติ “โยนํ นิ นปุํสเกหี”ติ อิมินาว อวิเสสวิธินา โยนํ นิภาเว สิทฺเธ สติ. ”อโต นิจฺจนฺ”ติ ปุนารมฺภา อการนฺตโต กตสฺส นิสฺส “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ วิธิยมานํ อาตฺตํ เอตฺตญฺจ กฺวจิ. เตน สพฺพตฺถ วิกปฺเปน โหตีติ สิทฺธํ โหติ. เตน “สพฺพํ สพฺพานิ, อิมํ อิมานิ, เอตํ เอตานิ, ตํ ตานิ, ยํ ยานี”ติอาทีสุ สพฺพนาเมสุ นิสฺส อาเอตฺตํ น โหตีติ เวทิตพฺพํ.
ปุญฺญปาปาติอาทิกา รโถทฺธตา นาม วุตฺตํ. ปุญฺญํ กุสลํ. ปาปํ อกุสลํ. ผลํ วิปากจิตฺตํ ปกฺกญฺจ. รูปํ รูปายตนาทิ. สาธนํ กรณํ. โสตํ โสตายตนํ. ฆานํ ฆานินฺทฺริยํ. *สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ การณํ จ ทานญฺจ สีลญฺจ ธนญฺจ ฌานญฺจ. โลจนํ นยนํ. มูลญฺจ กูลญฺจ พลญฺจ ชาลญฺจ มงฺคลญฺจ*.
นฬินาติอาทิคาถา ชคติยํ ทุตวิลมฺพิตํ นาม วุตฺตํ. นฬินํ ปทุมํ. ลิงฺคํ นิมิตฺตํ. มุขํ วทนํ. องฺคํ อวยโว. ชลํ สลิลํ. อมฺพุชํ ชลชํ. ปุลินํ วาลิกา. ธญฺญํ สาลิอาทิปุพฺพณฺณํ. หิรญฺญํ กหาปโณ. ปทํ นามปทาทิ. อมตํ นิพฺพานํ. ปทุมํ ปงฺกชํ. ปณฺณํ รุกฺขาทิปณฺณํ. สุสานํ อามกํ. วนํ กานนํ. อายุธํ อาวุธํ. หทยํ หทยวตฺถุ จิตฺตญฺจ. จีวรํ ภิกฺขุนิวาสนาทิ. วตฺถํ ทุสฺสํ. กุลํ ขตฺติยกุลาทิ. อินฺทฺริยํ จกฺขุปสาทาทิ.
นยนวทนาทิกา มาลินี นาม วุตฺตํ. นยนํ เนตฺตํ. วทนํ มุขํ. ยานํ วาหนํ. อุทานํ สนฺโตสวจนํ. โสปานํ นิสฺเสณี. ปานํ ปานกํ. ภวนํ ราชภวนาทิ. ภุวนํ ภวนํ. โลหํ ตมฺพโลหาทิ. อลาตํ อุกฺกา. ตุณฺฑํ ปกฺขีนํ มุขํ. อณฺฑํ พีชํ. ปีฐํ ทารุปีฐาทิ. กรณํ สาธกตมํ. มรณํ กาลํกิริยา. ญาณํ สุตมยาทิญาณํ. อารมฺมณํ อาลมฺพณํ. อรญฺญํ วนํ. ตาณํ รกฺขนํ. จรณํ จรํ. นครํ ปุรํ. ตีรํ โอริมตีรํ. ฉตฺตํ อาตปตฺตํ. ฉิทฺทํ วิวรํ. อุทกํ ชลํ. เอวมาทีนิ จิตฺตสทิสาเนว.
[๑๙๗] กมฺมสฺส อนฺโต, ตสฺส.
ถามทฺธาทีนนฺติ ถามอทฺธ อิจฺเจวมาทีนมนฺตสฺส, “อุ นามฺหิ จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน สฺมาวจเน กเต ถามสฺสนฺตสฺส อุตฺเต กเต “สฺมา นา”ติ อธิกิจฺจ “ฌลโต จา”ติ สฺมาวจนสฺส นาภาเว กเต “ถามุนา”ติ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อทฺธสทฺทโต สิ, “ปุมนฺตสฺสาสิมฺหี”ติ เอตฺถ อนฺตคฺคหเณน สวิภตฺติสฺส อาตฺตํ. อตีโต อทฺธา อทฺธาโน. “หิวิภตฺติมฺหิ จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน อานาเทโส จ, อทฺธานํ อทฺธาโน. “อกมฺมนฺตสฺส จา”ติ สุตฺเต อนฺตคฺคหเณน นาทิมฺหิ อุตฺตํ. อทฺธุนา. “อุ นามฺหิ จา”ติ สุตฺเต จสทฺทคฺคหเณน สฺมาสุ จ อุตฺตํ, อทฺธุโน. “พฺรหฺมโต ตุ สฺมึ นี”ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน สฺมึวจนสฺส นิ, อทฺธนิ. “สุสฺมิมา วา”ติ อาตฺเต อทฺธาสุ. อิติ ปุลฺลิงฺคนเยน เญยฺยํ.
วิภตฺติสฺสาติ “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อิโต “สวิภตฺติสฺส”, “นฺตุสฺส นฺโต”ติ อิโต “นฺตุสฺส”, “อา สิมฺหี”ติ อิโต “สิมฺหี”ติ จ วตฺตเต.
[๑๙๘] อิกาโร จาติ “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ เอตฺถ อนฺตคฺคหเณน โยวจนสฺส อิกาโร จ กฺวจิ.
อการนฺตํ.
---------------
อาการนฺต
อสทฺธาสทฺโทติ เอตฺถ “น วิชฺชติ สทฺธา เอตสฺส กุลสฺสา”ติ อตฺเถ พหุพฺพีหิมฺหิ กเต อญฺญปทตฺถสฺส กุลสฺส นปุํสกลิงฺคตาย อสทฺธาสทฺโทปิ นปุํสกลิงฺโค ชาโต.
“กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต”ติ อิโต “สมาสสฺส อนฺโต”ติ จ วตฺตมาเน.
“มุขนาสิกา”ติ เอตฺถ มุขญฺจ นาสิกา จาติ อตฺเถ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาเส วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต มุขนาสิกาสทฺทสฺส ปาณิองฺคทฺวนฺทตาย ตถา ทฺวนฺเท ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคาทินา เอกตฺเต นปุํสกลิงฺคตฺเถ จ กเต “สรา รสฺโส นปุํสเก”ติ รสฺสตฺตํ. ทฺวนฺเท เอกตฺตํ ทฺวนฺเทกตฺตํ, ตสฺมา ทฺวนฺเท กตฺตา สพฺพตฺถ วิภตฺตีสุ เอกวจนเมว ภวติ จาติ.
อาการนฺตํ.
---------------
อิการนฺต
“ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ อิโต “วา”ติ จ วตฺตเต.
[๑๙๙] สตฺถิ อูรุ. หนุกตฺถิปิ เกจิ. ทธิ ขีรวิเสสํ. วาริ ชลํ. อกฺขิ นยนํ. ตถา อจฺฉิ. อจฺจิ ทีปชาลาทิ.
อิการนฺตํ.
---------------
อีการนฺต
สุขการีติ สุขํ กาตุํ สีลมสฺสาติ อตฺเถ “ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จา”ติ ณีปจฺจเย วุทฺธาทิมฺหิ จ กเต “สุขนฺ”ติ การโกปปทสฺส กิตนฺเตน การีสทฺเทน จ สห วิภตฺตุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาโส, ปุริมปเท วิภตฺติโลเป จ กเต ทานสทฺทสฺส อนุยุชฺชมานตาย สุขการสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺเต สติ สมาสตฺตา นามพฺยปเทเส จ กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. อนปุํสกตฺตาภาวาติ อิมสฺส นปุํสกตฺตา “น สิสฺมิมนปุํสกานี”ติ ปฏิเสโธ. ตโต สิมฺหิปิ รสฺสตฺตํ สิชฺฌติ. โยโลเป กเต น รสฺสตฺตํ. เอวํ สีฆํ ยาตุํ สีลมสฺสาติ สีฆยายี, จิตฺตํ.
อีการนฺตํ.
---------------
อุการนฺต
จกฺขุ เนตฺตํ. วสุ ธนํ. ธนุ จาโป. ทารุ กฏฺฐํ. ติปุ สีสํ. มธุ มกฺขิกามธุ. หิงฺคุ หิงฺคุเยว. สิคฺคุ สิงฺคิเวรํ. วสนฺติ เอตฺถ การิยานีติ วตฺถุ, ปุญฺญกฺริยวตฺถุอาทิ. มตฺถุ นาม ทธิมตฺถุ. ชตุ ลาขา. อมฺพุ ชลํ. อสฺสุ เนตฺตชลํ.
อุการนฺตํ.
---------------
อูการนฺต
โคตฺรภูติ ปุริมํ โคตฺตํ อภิภวตีติ อตฺเถ กิตปจฺจยาทิมฺหิ กเต โคตฺรภูสทฺโทยํ จิตฺตสฺส อนุปยุชฺชมานตาย นปุํสกลิงฺโค ชาโต, นปุํสกตฺตภาวา “อโฆรสฺส”มิจฺจาทินา รสฺสตฺตํ.
สยํ ภวตีติ สยมฺภู, ญาณํ. ธมฺมํ ชานาตีติ ธมฺมญฺญู.
อูการนฺตํ.
---------------
โอการนฺต
จิตฺตาติ วิจิตฺรา.
โอการนฺตํ.
อิติ นปุํสกลิงฺควณฺณนา.
---------------
สพฺพนาม ติลิงฺค วณฺณนา
สพฺเพสํ อิตฺถิปุมนปุํสกานํ นามานิ สพฺพนามานิ.
โส สพฺพสทฺโท ยทา ปุลฺลิงฺเคน วิสิฏฺฐํ ปุริสรุกฺขาทิเภทํ อตฺถํ อภิธายี, ตทา “สพฺโพ ปุริโส, สพฺโพ รุกฺโข”ติอาทินา ปุลลิงโค โหติ. ยทา อิตฺถินปุํสเกหิ วิสิฏฺฐาภิฐายี, ตทา “สพฺพา อิตฺถี, สพฺพํ ธนนฺ”ติอาทินา อิตฺถิลิงฺโค นปุํสกลิงฺโค จ โหตีติ อธิปฺปาโย. รูปนโยติ สตฺตวิภตฺยนฺตรูปานํ นโย วิธิ ทสฺสียตีติ อตฺโถ.
“วา ยฺวปฺปฐโม”ติ อิโต “โย”ติ วตฺตเต.
[๒๐๐] สพฺพนามานํ อกาโร สพฺพนามกาโร, ตโต. “สพฺพนามการโต เอ”ติ ปทจฺเฉโท.
“อโต เนนา”ติ อิโต “อโต”, “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ อิโต “อาเอ”, “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ อิโต “สฺมาสฺมึนนฺ”ติ จ วตฺตเต.
[๒๐๑] “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ อิโต “อกาโร, เอ”ติ จ วตฺตเต.
[๒๐๒] “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อิโต “สพฺพนามโต”ติ วตฺตเต.
[๒๐๓] “สพฺพนามการเต ปฐโม”ติ อิโต มณฺฑูกคติยา สพฺพนามคฺคหณํ “ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อิโต วาคฺคหณํ จานุวตฺตเต.
[๒๐๔] โฆ จ โป จ ฆปา. สฺมึ จ โส จ สฺมึสา, เตสํ. สญฺจ สา จ สํสา.
[๒๐๖] เอกวจเนสูติ เอกวจนฏฺฐาเน สมฺภูตตาย วุตฺตํ. สาเทสาภาวา “ฆโต นาทีนนฺ”ติ อายาเทโส.
[๒๐๗] “เอตาหี”ติ อาการนฺตนิทฺเทสโต อิตฺถิลิงฺคภูตฺฆปสญฺญานเมว คหณตฺถํ “สฮมินฺ”ติ เอกํ, “อายยา”ติ เอกํ.
สํยมาเทสาติ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ อิมินา สมาเทโส, “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ อิมินา ยมาเทโส จ.
“วา ยฺวปฺปฐโม”ติ อิโต “โย”ติ วตฺตเต.
[๒๐๘] ทฺวนฺเท ติฏฺฐตีติ ทฺวนฺทฏฺโฐ, ตโต ทฺวนฺทฏฺฐา.
ทิสาทีหีติ ทิสาย จ กาลสฺส จ เทสสฺส จ ววตฺถานวจนา, อสงฺกรโต วจนาติ อตฺโถ.
[๒๐๙] สพฺพนาเมสุ นิยุตฺตํ วิหิตํ การิยํ สพฺพนามิกํ.
โยวจนสฺส วิธิยมานํ เอตฺตํ. ฐเปตฺวาติ โยชนา. ปุพฺพา จ อปรา จาติ ปุพฺพาปรา. ตาสํ ปุพฺพาปรานํ. เอตฺถ จ “สพฺพโต นํ สํสานนฺ”ติ นํวจนสฺส สํสานญฺจ น โหติ. ตถา “ปุพฺพุตฺตรานนฺ”ติ อาทีสุ. วินาธิกาเรนาติ “ทฺวนฺทฏฺฐา”ติ อธิการํ วินาภาเวน “นาญฺญํ สพฺพนามิกนฺ”ติ กเตน โยควิภาเคน สุตฺตเภเทน. มาเสน ปุพฺพา มาสปุพฺพาติ ตติยาสมาเสปิ “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ สาอาเทโส นํวจนสฺส สํสานญฺจ น โหติ, ตโต “ฆโต นาทีนนฺ”ติ สสฺส อายาเทโส.
[๒๑๐] ปิยา ปุพฺพา เอติสฺสาติ อตฺเถ พหุพฺพีหิสมาเส กเต “อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตี ปุมาว เจ”ติ ปุริมปทสฺส ปุมฺภาวาติเทสํ กตฺวา ปิยปุพฺพาสทฺทโต ปรสฺส สสฺส “เนตาหิ สฺมิมายยา”ติ, “ฆปโต สฺมึสานํ สํสา”ติ อาเทเส สมฺปตฺเต ตสฺสิมินา ปฏิเสธํ กตฺวา “ฆโต นาทีนนฺ”ติ อายาเทเส กเต “ปิยปุพฺพายา”ติ รูปํ. “ปิยปุพฺพานนฺ”ติ เอตฺถ สํสานมภาโวว วิเสโส.
“ปิยปุพฺเพ”ติ เอตฺถ “ปิยา ปุพฺพา เอตสฺสาติ อตฺเถว พหุพฺพีหิสมาเส ปุริมปทสฺส ปุมฺภาวาติเทเส อิธ อญฺญปทตฺถสฺส ปุลฺลิงฺคตาย กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราทิสุตฺเตน อุตฺตรปทนฺตสฺส จ รสฺสตฺเต กเต ตโต สฺมึวจนสฺส “ตโยเนว จ สพฺพนาเมหี”ติ ปฏิเสธมกตฺวา “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ เอการาเทเส กเต “ปิยปุพฺเพ”ติ รูปํ เวทิตพฺพํ.
สพฺพตฺถาติ ตีสุ ลิงฺเคสุ. เยน, เยหิ เยภิ กตํ. ยสฺส, เยสํ ทฺวินฺนํ. ยสฺมา ยมฺหา, เยหิ เยภิ อปคโต. ยสฺส, เยสํ สนฺตกํ. ยสฮฺมึ ยมฺหิ, เยสุ ปติฏฺฐิตํ.
อิตฺถิยํ --- ยาย, ยาหิ ยาภิ กตํ. ยสฺสา, ยาย ทฺวินฺนํ. ยาย, ยาหิ ยาภิ อปคโต. ยสฺสา ยาย, ยาสํ สนฺตกํ. ยสฺสํ ยายํ, ยาสุ นิหิตํ. อิติ สพฺพตฺถ สพฺพสทฺเทน สมํ โยเชตพฺพนฺติ อตฺโถ.
“อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหี”ติ อิโต “อนปุํสกสฺส สิมฺหี”ติ จ “อมุสฺส โมสนฺ”ติ อิโต “ส”มิติ จ วตฺตเต.
[๒๑๑] อิโตติ “เอตเตสนฺโต”ติ อิโต.
[๒๑๒] สพฺพตฺถาติ สพฺพตฺถ วิภตฺตีสุ.
สพฺพสฺสาติ “สพฺพสฺสิมสฺเส วา”ติ อิโต มณฺฑูกคติยา สพฺพคฺคหณํ, “ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อิโต “ตสฺส วา สพฺพตฺถา”ติ วตฺตมาเน.
[๒๑๓] โส จ สฺมา จ สฺมึ จ สํ จ สา จาติ ทฺวนฺโท.
[๒๑๔] โต จ อิโม จ ติมา, เตหิ. กโต อากาโร เอเตสนฺติ กตาการ, เตหิ.
[๒๑๕] “เอติมาสี”ติ อิโต อิการคฺคหณมนุวตฺตเต.
[๒๑๗] เอตา จ อิมา จ เอติมา, ตาสํ.
“สํสาเสฺวกวจเนสุ จา”ติ จสทฺทสฺส “เอติมาสมี”ติ เอตฺถ อธิการโต.
“สพฺพสฺสิมสฺเส วา”ติ อิโต “สพฺพสฺสิมสฺสา”ติ จ วตฺตเต.
[๒๑๘] อนปุํสกสฺสาติ นปุํสกวชฺชิตสฺส.
[๒๑๙] อน จ อิมิ จ อนิมิ.
“ราชสฺส ราชุ สุนํหิสุ จา”ติ อิโต “สุนํหิสู”ติ วตฺตเต.
[๒๒๐] “เอติมาสมี”ติอาทีสุ วิย อาปจฺจยนฺเตน อนิทฺเทสโต “ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติอาทีสุ วิย “สพฺพตฺถา”ติ อวุตฺตตฺตา จ “อิมสฺสี”ติ อนิตฺถิลิงฺคสฺเสว อิตฺถิลิงฺควิรหิตสฺเสเวตฺถ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
“สพฺพสฺสิมสฺเสวา”ติ อิโต “สพฺพสฺส วา”ติ, “ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อิโต “สพฺพตฺถา”ติ จ วตฺตเต.
[๒๒๑] “อิม”อิติ สทฺโท อิมสทฺโท, สทฺทคฺคหณมสนฺเทหตฺถํ.
สวิภตฺติสฺสาติ “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อิโต สวิภตฺติคฺคหณํ, “นํมฺหิ ตํ วา”ติ อิโต “วา”ติ จ วตฺตเต.
[๒๒๒] “สพฺพสฺสิมสฺเส วา”ติ อิโต วาคฺคหณํ “อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหี”ติ อิโต “อนปุํสกสฺส, สิมฺหี”ติ จ วตฺตเต.
[๒๒๓] “ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถา”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต.
[๒๒๔] กอิจฺจยนฺติ “ก”อิติ เอวํ วุจฺจมาโน กสทโท อาคโม โหติ, น ตุ กการมตฺตํ. พฺยญฺชนมตฺตสฺสาคมเน “โก สเร”ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ, น จ วุตฺตํ. เตน วิญฺญายติ “กกาโร อาคโม โหตี”ติ. “สพฺพโตนํ สํสานนฺ”ติ เอตฺถ สพฺพโตคฺคหเณ วิชฺชมาเนปิ ปุน “สพฺพโต”ติ วจนมธิกํ ชาตํ, ตโต อธิกวจนมญฺญตฺถํ โพเธตีติ ทสฺเสนฺโต “ปุน สพฺพคฺคหเณนา”ติอาทิ วุตฺตํ.
[๒๒๕] กึสทฺทสฺส เภโทติ กึสทฺทสฺส วิเสโส อตฺถีติ อตฺโถ.
[๒๒๖] “ตํ กิสฺสเหตุ, กิสฺมึ วตฺถุสฺมึ, กิมฺหิ นุ โข”ติ เอตฺถ “พฺยญฺชเน จา”ติ นิคฺคหีตโลเป, อาคเม จ กเต รูปสิทฺธิ ทฏฺฐพฺพา. กิสฺส เทมิ. กสฺสตฺถาย เทสิโต.
สงฺขฺยา จ อตุลฺโย จ อสหาโย จ อญฺโญ จาติ เตสํ วจโนติ สงฺขฺยาตุลฺยาสหายญฺญวจโน. ตตฺถ “อริยวินเยติ วา สปฺปุริสวินเยติ วา เอเกเก เอกฏฺเฐ สเม สมภาเค ตชฺชาเต”ติอาทีสุ เอกสทฺโท สงฺขฺยามตฺโถ. “เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ”ติอาทีสุ อตุลฺยตฺโถ เอกสทฺโท. “เอโกว อรญฺญํ ปวิสิตฺวา”ติอาทีสุ อสหายตฺโถ. “เอเก อาจริยา”ติอาทีสุ อญฺญตฺโถ. สงฺขฺยาย วจโน สงฺขฺยาวจโน. ตทา เอกวจนนฺโต. เอโก เอกํ เอเกน เอกสฺส เอกมฺหา เอกสฺส เอกมฺหิ อิจฺจาทิ.
ทฺวิสทฺทสฺส ปริยาโย, “รุกฺโข, ตรู”ติ อาทิ วิย.
[๒๒๗] อสงฺขฺยาสงฺเขฺยยฺยวจนาติ สงฺขฺยาวจนา จ สงฺเขฺยยฺยวจนา จ. ยถา --- ตีณิ ภิกฺขุสตานิ, ตีณิ กุสลมูลานิ, จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานี, จตฺตาริ สจฺจานี”ติอาทิ.
อิตฺถี จ ปุมา จ นปุํสกญฺจาติ, อิตฺถิปุมนปุํสกญฺจ ตํ สงฺขฺยาทีปนโต สงฺขฺยา จาติ กมฺมธารเย กเต อิมินา นิปาตเนน อิธ สงฺขฺยาสทฺทสฺส นปุํสกตฺตํ สยการสํโยคสิทฺธีติ ทฏฺฐพฺพํ. ตโต ”สโร รสฺโส นปุํสเก”ติ รสฺสตฺตํ. “อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยนฺ”ติ อธิการตฺถเมว วิธิมารทฺธํ.
[๒๒๙] “โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว จาติ อิโต “โยสู”ติ วตฺตเต.
[๒๓๐] ติ จ จตุ จาติ ติจตุ, เตสํ.
“อุภาทิโต นมินฺนนฺ”ติ อิโต “น”มิติ วตฺตเต.
[๒๓๑] อิณฺณญฺจ อิณฺณนฺนญฺจาติ อิณฺณมิณฺณนฺนํ. “สงฺขฺยา”ติ อิมินา นิปาตเนน สงฺขฺยาสทฺทสฺส จ ยการสํโยคตฺตํ สิทฺธนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
นีลาทิ นีลลปีตโลหิตโอทาตมญฺชิฏฺฐาทีนิ จ ครุลหุถทฺธมุทุวฏฺฏจตุรสฺสาทิ คุณนามํ จ วาจฺจสฺส อภิเธยฺยสฺส วิย ลิงฺคมสฺสาติ วาจฺจลิงฺคํ, ตเทว วาจฺจลิงฺคิกํ. ยถา --- นีโล ปโฏ, นีลา สาฏิกา, นีลํ วตฺถมิจฺจาทิ. ตถา พหุพฺพิหิสมาโส จ โคตฺตาทิสามญฺญวุตฺตตทฺธิตญฺจ อตีตามิเภทํ นิยตลิงฺครหิตํ กิตนฺตญฺจ วาจฺจลิงฺคิกํ. ยถา --- สุคนฺโธ จมฺปโก, สุคนฺธา มาลา, สุคนฺธํ จนฺทนํ. วาสิฏฺโฐ ปุริโส, วาสิฏฺฐา กญฺญา, วาสิฏฺฐํ อปจฺจํ. อตีโต กาโล, อตีตา รตฺติ, อตีตํ จิตฺตํ อิจฺจาทิ.
เอตฺเถทนฺติ อิมสฺมึ ฐาเน อิตฺถิปุมนปุํสกลกฺขณทีปกํ เอเส’โสติอาทิกํ อิทํ สงฺคหวจนํ วุจฺจติ. ตตฺถ เอสา กญฺญา เอสา มาลา เอสา พุทฺธิ, เอโส ปุริโส เอโส รุกฺดข เอโส โพโธ, เอตํ นปุํสกลิงฺคํ เอตํ ธนํ เอตํ ญาณนฺติ เอวํ “เอสา เอโส เอต”มิติ เยสุ อตฺเถสุ อภิเธยฺเยสุ สมานาธิกรณวเสน โลกสฺส ปุถุชฺชนสฺส ปสิทฺธิ โหติ โวหาเรสุ ปากโฏ โหติ, เตสุ อตฺเถสุ ตํสมานาธิกรณวเสน ปวตฺตานิ กญฺญา ปุริส นปุํสกลิงฺคํ มาลา รุกฺข ธน พุทฺธิ โพธ ญาณาทีนิ ถีปุนฺนปุํสกานีติ อิตฺถิปุมนปุํสกลิงฺคานีติ โลเกน วุจฺจนฺเต กถียนฺตีติ อตฺโถ.
อิติ สพฺพนาม ติลิงฺค วณฺณนา.
---------------
สพฺพนาม อลิงฺค วณฺณนา
อลิงฺเคสุ อิตฺถิปุมนปุํสกลิงฺครหิเตสุ.
เตสํ ตุมฺหมฺหสทฺทานมลิงฺคตฺตา “ตฺวํ ปุริโส ตฺวํ กญฺญา ตฺวํ นปุํสกํ, อหํ ปุริโส อหํ กญฺญา อหํ นปุํสก”มิติ ตีสุ ลิงฺเคสุ สมานํ รูปํ โหติ.
“อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อิโต สวิภตฺติคฺคหณํ “ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ติ อิโต “ตุมฺหมฺหากนฺ”ติ จ อธิกาโร ตตฺร สุตฺเต อธิกาโร กรียตีติ.
[๒๓๒] ตฺวํ จ อหํ จ ตฺวํอหํ.
“อมฺเห มเหมเส”ติ อิทํ ปน “มยํ โยมฺหิ ปฐเม”ติ เอตฺถ “นฺตสฺส เส วา”ติ อิโต สีหาวโลกเนน วาธิการสมฺภวโต วิกปฺเปน สิทฺธนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
[๒๓๓] เอกสฺมมฺปีติ อตฺตนิ ครูสุ.
“อํมฺหี”ติ “ตํ มมํมฺหี”ติ อิโต วตฺตเต.
[๒๓๔] ตวญฺจ มมญฺจ ตวํมมํ.
[๒๓๖] “ตุมฺหมฺเหหิ นมากนฺ”ติ อิโต “ตุมฺหมฺเหหิ อากนฺ”ติ จ วตฺตเต.
[๒๓๘] ตยา จ มยา จ ตยามยา.
[๒๓๙] ตยา จ ตยิ จ ตยาตยิ, เตสํ.
“วา”ติ “วา ยฺวปฺปฐโม”ติ อิโต วตฺตเต.
[๒๔๔] “สิมฺหี”ติ “สฺมึมฺหิ รญฺเญราชินี”ติ อิโต วตฺตเต.
[๒๔๕] ตุมฺโห จ อมฺโห จ ตุมฺหมฺหา, เตสํ.
“นวา”ติ “ตวํ มมญฺจ นวา”ติ อิโต วตฺตเต.
[๒๔๖] ทุติยา จ จตุตฺถี จ ฉฏฺฐี จ ทุติยาจตุตฺถีฉฏฺฐี, ตาสุ. โว จ โน จ โวโน.
มหายาติ ตุมฺหสทฺทสฺส ปทโต ปรตฺตทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. โว ตุมฺเห ปหาย คมิสฺสามีติ อตฺโถ. ธมฺมํ โว ตุมฺหากํ เทเสสฺสามิ. สํวิภเชถ โน อมฺหากํ รชฺเชน. ตตฺถ เทเสสฺสามิ, สํวิภเชถาติ จ โวโนสทฺทานํ จตุตฺถฺยนฺตภาววิญฺญาปนตฺถํ.
[๒๔๗] เต จ เม จ เตเม. อิธ ทุติยาต อธิกาโร อาจริเยน น อิจฺฉิโต. กสฺมา ? อุปริ “น อํมฺหี”ติ ปฏิเสธโต.
เอตฺถ จ “นวา”ติ อธิการโต เอว โว โน เต เมติ เย อิเม อาเทสา, เต สพฺเพ ปาทสฺส อาทิมฺหิ จ จ วา เอวาติ นิปาตโยเค จ น โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
[๒๕๐] พหุวจเนน นิทฺเทโส พหุวจนนิทฺเทโส. ตถาติ ยถา ตุมฺหมฺหสทฺทานํ อลิงฺคิตตฺตา ตีสุปิ ลิงฺเคสุ สมานํ รูปํ, ตถา เอวํ.
[๒๕๒] เอตฺตทีฆาปวาโทยมิติ “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ สมฺปตฺตสฺส เอตสฺส จ “สุนํหิสุ จา”ติ นํมฺหิ สมฺปตฺคตสฺส ทีฆสฺส จ อตฺตวิธิ อปวาโท ปฏิกฺเขโป.
“เอกาทิโต อส ร สงฺขฺยาเน”จติ อิโต “สงฺขฺยาเน”ติ วตฺตมาเน.
[๒๕๓] ทฺวิ จ เอก จ อฏฺฐ จาติ เทฺวกฏฺฐา, เตสํ. ววตฺถิตวิภาสายนฺติ ยสฺมา เทฺวกฏฺฐานํ ทสสงฺขฺยาเน ปเร นิจฺจํ อากาโร. ทฺวิสทฺทสฺส อานวุติยา วิกปฺเปน โหติ, เอกฏฺฐานญฺจ น โหติ, ตสฺมา อยํ วิภาสา ววตฺถิตรูปปริคฺคหวเสน อสํกิณฺณาติ อตฺโถ. เอกาทสาทีสุ โยมฺหิ “ปญฺจาทีนมกาโร”ติ สวิภตฺติสฺส อตฺตํ. สุนํหิสุ “ปญฺจาทีนมตฺตนฺ”ติ อกาโร.
เอโก ทนฺโต อสฺสาติ เอกทนฺโต. เทฺว ทนฺตา อสฺสาติ เทฺวทนฺโต. อฏฺฐ ถมฺโภ อสฺสาติ อฏฺฐถมฺโภ, ปาสาโท. เอเตสุ ปน สงฺขฺยาปทปรตฺตาภาวา อาตฺตํ น โหติ.
“ส ฉสฺส วา”ติ อิโต มณฺฑูกคติยา “วา”ติ วตฺตเต.
[๒๕๔] “เอกาทิโต ทสสฺส ร สงฺขฺยาเน”ติ วตฺตพฺเพ ฉฏฺเฐกวจนโลเปน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อาเทสสฺส รการสฺส วณฺณมตฺตตฺตา ทสสทฺทาวยวสฺส “เอกาทิโต”ติ วุตฺตนิมิตฺตาสนฺนสฺส วเสน ทสฺเสว รกาโร โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ.
สงฺขฺยาเนติ กิมตฺถํ ? เอกาทส กามภูมิโย. เอตฺถ ปน สงฺเขฺยยฺยภูมิอาทิอุตฺตรปทสฺส สนฺนิฏฺฐสาเน สงฺเขฺยยฺเย น วตฺตเต.
“ส ฉสฺส วา”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต.
[๒๕๕] วีสติ จ ทส จ วีสติทส.
[๒๕๖] จตุเยว อุปปทํ, ตสฺส จตูปปทสฺส อวยวภูโต ตุสทฺโท โลโป โลปนีโย โหติ. จตุปปโทยํ “ทส”อิติ อุตฺตรปทสฺส อาทิ อุตฺตรปทาทิ. อุตฺตรปทสฺส มริยาทภูโต จตุสทฺทสฺส เอกาโรติ อุตฺตรปทาทิโจ, ตสฺส. จุ จ โจ จ จุโจ.
คณเนติ กึ ? จตุกฺกนิปาตํ.
“ฉสฺสา”ติ “ส ฉสฺส วา”ติ อิโต วตฺตเต.
[๒๕๗] “สงฺขฺยาปูรเณ โม”ติ อิโต สงฺขฺยาคฺคหณมนุวตฺตเต. “ส ฉสฺส วา”ติ อิโต “วา”ติ จ วตฺตเต.
[๒๕๘] “โล”ติ วตฺตพฺเพ วิภตฺติโลเปน “ล”อิติ วุตฺตํ. โท จ โร จ ทรา, เตสํ. ทสฺส ฬตฺเต โสฬส. รสฺส ลตฺเต จตฺตาลีสํ. ทสปนฺนรสาทีสูติ ทส, เอกาทสาทีสุ ทสฺส ปนฺนรส สตฺตรสาทีสุ รสฺส จ เนว ฬตฺตํ โหติ.
“วา”ติ “ส ฉสฺส วา”ติ อิโต วตฺตเต.
[๒๕๙] นิจฺจํ โยโลโปติ “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ เอตฺตานุวตฺติตวาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตาย “อมู ติฏฺฐนฺตี”ติอาทีสุ วิย “กติ ติฏฺฐนฺติ, กติ ปสฺสนฺตี”ติ เอตฺถ โยโลโป โหตีติ เวทิตพฺโพ. รสฺสตฺตนฺติ กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราทินา กตีสทฺทนฺตสฺส รสฺสตฺตํ. “สุนํหิสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน สุหิสุ ทีฆาภาโว.
อิติ สพฺพนาม อลิงฺควณฺณนา.
---------------
วิภตฺติปจฺจยวิธานวณฺณนา
วิภตฺตตฺเถ วิหิตตฺตา วิภตฺติสญฺญตฺตา จ วิภตฺติภูตา ปจฺจยา อนฺตา เอเตสนฺติ วิภตฺติปจฺจยนฺตา.
[๒๖๐] ปญฺจมิยา อตฺโถ ปญฺจมฺยตฺโถ, ตสฺมึ.
[๒๖๑] วิภตฺติ สญฺญา เอเตสนฺติ วิภตฺติสญฺญสา. เตน โต ตฺร ธาทโย ปญฺจมฺยตฺถาทีสุ วิหิตตฺตา ปญฺจมีสตฺตมีวิภตฺติสญฺญาโย โหนฺติ. “วิภตตฺติสญฺญาโย”ติ เอตฺถ จ กฺวจาทิสุตฺเต กฺวจิคฺคหเณน อุตฺตรปเท รสฺสตฺตาภาโว อิมินา นิปาตเนน. ตทนฺตานมฺปีติ โตอาทิปจจยนฺตานมฺปิ วิภตฺยนฺตปทมิติ กตฺวา ปทโวหารา สิทฺโธ โหตีติ.
กิสฺสาติ “กิสฺส ก เว”ติ อิโต “กิสฺส”อิติ จ “กุ หึหํสุ จา”ติ อิโต กุคฺคหณญฺจานุวตฺตเต.
[๒๖๒] โตฺร จ โต จ โถ จ ตฺรโตถา, เตสุ.
[๒๖๓] สพฺพคฺคหณํ สพฺพาเทสตฺถํ.
[๒๖๕] ถญฺจ ทานิ โห จ โต จ โธ เจติ ถํทานิหโตธา, เตสุ ปจฺจเยสุ. จคฺคหณํ สพฺพคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ.
ปรโตติ อุปรีติ อตฺโถ.
อนิจฺจโต อนิจฺจากาเรนาติ อตฺโถ.
“กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ อิโต “อตฺเถ, กฺวจี”ติ จ วตฺตเต.
[๒๖๖] โตฺร จ โถ จาติ ตฺรถาติ วตฺตพฺเพ ตฺรถ อิติ วิภตฺติโลเปน นิทฺเทโส, อวิภตฺติกนิทฺเทโส วา. สพฺพตฺถาติ เอตฺถ “วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา”ติ ถปจฺจเย ทฺวิตฺตํ. เอวํ อุปริ.
[๒๖๙] กิสฺมาติ นิคฺคหีตโลปํ กตฺวา วุตฺตํ, เตเนว วุตฺตํ วุตฺติยํ “กิมิจฺเจตสฺมา”ติอาทิ.
[๒๗๑] หิญฺจ หํ จ หิญฺจนํ จาติ วิคฺคโห.
“กิสฺส ก เว จา”ติ อิโต “กิสฺสา”ติ วตฺตเต.
[๒๗๔] โห จ โธ จ หธา.
[๒๗๕] อธิกาโรยนฺติ “กาเล”ติ อยํ โยโค, อิทํ อธิการสุตฺตเมว น วิธิปริภาสาติ.
[๒๗๖] กึ จ สพฺโพ จ อญฺโญ จ เอโก จ โย จ กุ จาติ วิคฺคโห. “กินฺ”ติ วตฺวา ปุน “กุ”อิติ วจนํ กุติ นิปาตทสฺสนตฺถํ ทาจนญฺจ กุ อิจฺเจตสฺมา เอว ภวตีติ ทสฺสนตฺถํ. ทา จ ทาจนํ จ ทาทาจนํ.
[๒๗๙] รหิ จ ธุนา จ รหิธุนา. จสทฺโท ทานิปจฺจยสมฺปิณฺฑนตฺโถ.
“สพฺพสฺสิมสฺเส วา”ติ อิโต “สพฺพสฺส อิสฺสา”ติ จานุวตฺตเต.
[๒๘๑] “อ ธุนามฺหิ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหณํ ปุพฺเพ วุตฺตอิการาเทสาเปกฺขนฺติ วุตฺตํ.
อิติ วิภตฺติปจฺจยวิธานวณฺณนา.
---------------
โอปสคฺคิปทวณฺณนา
ลิงฺคํ จ สงฺขฺยา จ วิภตฺติ จ ลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติโย, ตาสํ เภโทติ ลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติเภโท, โส น วิชฺชติ เอเตสนฺติ อลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติเภทา, อิตฺถิปุมาทิลิงฺคเภท เอกวจนาทิสงฺขฺยาเภท ปฐมาทิวิภตฺติเภทรหิตา อุปสคฺคา จ นิปาตา จ อิทานิ วุจฺจนฺเตติ อตฺโถ. ตตฺถ นามิกมาขฺยาติกญฺจ ปทํ อุป วิเสสกภาวํ อุปคนฺตฺวา อตฺตโน อตฺถํ สชฺชนฺตีติ อุปสคฺคา, ปาทโย. สมุจฺจยนาทิวเสน สทฺทานมาทิมชฺฌนฺเตสุ นิปตนฺตีติ นิปาตา, จาทฺโย ภวนฺติ. (ปททฺวยสาธนอตฺถานิ นามิกาขฺยาติกานิ ปทานิ เทฺว. นิปาโตปสคฺคา เตสํ วิเสสกา.) ปกาโร จ วิโยโค จ ตปฺปโร จ ภุสตฺโถ จ สมฺภโว จ ติตฺติ จ อนาวิลญฺจ ปตฺถนญฺจ อาทิ เยสนฺเต ปการาทิกมฺม ฯเปฯ ปตฺถนาทโย. ปกาเรหิ ชานาตีติ ปญฺญา. วิกปฺปกตํ อารทฺธํ. ปณีตํ อุตฺตมํ. ปภู สามิ. ปกฺขิตฺตํ อนฺโตปเวสิตํ. ปวาสี วิเทสคโต, วิปฺปวาสีติ อตฺโถ. ตโต ปโร ตปฺปโร, สมีปกโต. อาจริยโต ปโร ปาจริโย. ภุสํ อติสเยน วุทฺโธ กาโย อสฺสาติ ปวุทฺธกาโย, นาโค. หิมวตา หิมวนฺตมฺหา คงฺคา ปภวติ ปฐมํ ชายติ. ติตฺติ ปริปุณฺณตฺตา. ปหูตํ ปริปุณฺณํ. อนาวิลํ อปคตกลุสํ. ปณิหิตํ ปณิธานกตํ. อาทิสทฺเทน ปกาสเนกเทสาทีสุปิ ทิสฺสติ. ยถา—ปกาสติ, ปเทโส.
ปราภวนํ ปริหายนํ ปราภโว. คติยนฺติ ปติฏฺฐายํ. ปรา อยนํ คตีติ ปรายนํ. ปรามสนํ คหณํ.
นิสฺเสเสน ญตฺติ กถนํ นิรุตฺติ. นิคฺคตา วิคตา เกกฺลโส. วีตราโค. นิยฺยาตีติ นิคจฺฉติ. ชาติอาทิสมุทายโต เอกเทสสฺส นีหริตฺวา ธารณํ นิทธารณํ. นิขาโตติ ปถวิยํ นิกฺขิตํ. นิมฺมกฺขิกํ มกฺขิกานํ อภาวโต. วานโต นิกฺขนฺโต นิพฺพาโน, อาทิสทฺเทน นิธาโนปสมาภิภววนฺทนภวนาทีสุปิ. ยถา—นิกฺเขโป, นิพฺพุโต, นิคฺคโห, นิปาโต, นิลโย.
นีหรเณ อปนยเน.
สูริโย นภมุคฺคจฺฉติ. อตฺถลาเภติ สรูปลาเภ. อุสฺสหติ คนฺตุนฺติ คนฺตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ. สรูเปน กถนํ สรูปกถนํ. อาทิสทฺเทน อุคฺคจฺฉูนอุทฺธาราปกฺกนฺตาทีสุปิ. ยถา—อุคฺคโต สรีรอุพฺเพโธหิ, อุทฺธาโม คโช, อนฺตรพฺภาโร, มคฺคํ อุปกฺกมฺม.
อโสภโน คนฺโธ ทุคฺคนฺโธ. ภิกฺขานํ อภาโว ทุพฺภิกฺขํ. สสฺสานํ อสมิทฺธิ ทุสสฺสํ. กิจฺฉํ ทุกฺขํ. ทุกฺเขน กาตพฺพํ ทุกฺกรํ. วิรูโป วณฺโณ อสฺสาติ ทุพฺพณฺโณ.
อกฺขรปาทาทีนํ สโมธานํ สนฺธิ. เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ สมฺมา อวิกฺเขเปน สมํ วา อธิสยนโต อาธานโต วสนโต สมาธิ. สมํ ปกาเรหิ ยุตฺโต สมฺปยุตฺโต. สมนฺตโต กิณฺณวิกิณฺโณ สํกิณฺโณ. สํรตฺโต สารตฺโต. สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโว. อาทิสทฺเทน คณนสมูหอากติองฺคโวหารองฺกคหณวิมติอาทีสุปิ. ยถา—สุทฺธสงฺขฺยา, มิสฺสกสงฺขฺยา, สมูโห, สณฺฐานํ, โพธิสมฺภารา, สมฺมุติ, สญฺญาณํ, สงฺคโห, สํสโย.
วิวิธา มติ วิมติ, สํสโย. วิรุทฺโธ วาโท วิวาโท. วิคตํ ผลํ เอตสฺมาติ ตุํวิมลํ. อาทิสทฺเทน นิวตฺติ นิวาสนิสฺสมฺภรอาทานวิการาทีสุปิ. ยถา—วิรติ, วิหาโร, วิสฺสาโส, วิวาโห, พฺยาปาโท.
โอมุกฺกา อวมุกฺกา อปนีตา อุปาหนา เอเตนาติ โอมุกฺกอุปาหโน, ปุริโส. อวกุฏฺฐํ ปริจฺจตฺตํ โกกิลายาติ อวโกกิลํ. อวชานนํ อวญฺญโต. โวทานํ วิสุทฺธิ. อวหรณํ เถเนตฺวา หรณํ อวหาโร. อาทิสทฺเทน ปราชยฐิติปเวสโอวาทปริยนฺตาทีสุปิ. ยถา—อวชิยติ, อวฐียติ, คพฺโภกฺกนฺติ, สามเณรํ โอวทติ, อวสานํ.
อเนฺวติ อนุคจฺฉติ. อนุปจฺฉินฺนํ อปจฺฉินฺนํ, ตสฺมึ. อนุ อนุ สนฺตาเน เสตีติ อนุสโย. รถสฺส ปจฺฉา อนุรถํ. สทิสสฺส ภาโว สาทิสฺสํ, ตสฺมึ. นทิมนฺวสิตาติ อนุนทิยา สห อวพทฺธาติ อตฺโถ. รุกฺขํ อนุ รุกฺขํ ปติ. อิตฺถมฺภูตสฺส อกฺขาเนน กถเน. ยทตฺเถ มํ อนุ มํ ปติ มํ อุทฺทิสฺส ฐปิตํ, ตํ ทียตุ. พฺยาปนิจฺฉา วิจฺฉา.
สลกฺขณาทีหิ ปริจฺฉิชฺช เญยฺยํ ญาตพฺพํ ปริญฺเญยฺยํ. ปริหรติ ปริวชฺเชติ. ปริวิสตีติ โภเชติ.
อธิภูตํ สีลํ อธิสีลํ. อธิพฺรหฺมทตฺเตติ อธิพฺรหฺมทตฺติสฺสราติ อตฺโถ. ปถวึ อธิเสสฺสตีติ ปถวิยา อุปริ สยิสฺสติ อตฺโถ. อธิภวตีติ อติภวติ. อธิโมกฺโข นิจฺฉยนํ. ปาปุเณ ปฏิลาเภ.
อภิกฺกมตีติ ปุรโต คจฺฉติ. สรูปสฺส ภาโว สารุปฺปํ.
อกฺขํ จกฺขาทินฺทฺริยํ ปฏิคตํ นิสฺสิตนฺติ ปจฺจกฺขํ, ญาณํ. อาจริยโต ปตีติ อาจริยสฺส ปตินิธิ.
สุฏฺฐุ สมุจฺฉินฺนกิเลสานํ อปุนคมเนน คโตติ สมฺมา อนฺตทฺวยมนฺวาปคมฺม มชฺฌิมาย ปฏิปทาย คโตติ สุคโต.
อภิวิธิมฺหีติ อภิพฺยาปเน.
อติโรจตีติ อติกฺกมิตฺวา วิโรจตีติ อตฺโถ. อติกฺกมิตฺวา อิโต คโต อตีโต. อนฺตํ อติกฺกนฺตํ อจฺจนฺตํ. อาทิสทฺเทน อติเรกาทีสุปิ. ยถา—อติริตฺตํ, วิสิฏฺเฐ อติเทโว.
อปสาลายาติ สาลํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. วุทฺเธ เถเร อปจายิตุํ ปูเชตุํ สีลํ อสฺสาติ วุทฺธาปจายี. อาทิสทฺเทน พฺยปเทสาปวาทาทีสุปิ.
อุปนิสีเทยฺย อุปคนฺตฺวา นิสีเทยฺย. อุปขาริยนฺติ โทณฏฺฐกทฺวยปริมาณาย ขาริยาอธิโก อุปขาริยํ โทโณติ วุจฺจติ. สามเณรภูมิโต อุปริภาวํ สมฺปตฺตตฺตา อุปสมฺปนฺโน. ปุพฺพกมฺเม ปุพฺพกฺริยายํ. อุปกฺกโมติ ปาณาติปาตาทีหิ วิรมณจิตฺโต ปโยโค. โสเจยฺยํ สุจิภาโว ปจฺจุปฏฺฐานํ ขายนํ อสฺสาติ โสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานํ, สีลํ. อุปาทานนฺติ ทฬฺหคฺคาโห. ภุโส อายาโส อุปายาโส. พลวการณํ อุปนิสฺสโย. อาทิสทฺเทน อุปนิสูปธารณอุปาทาทีสุปิ.
อุปสคฺคา จ นิปาตา จ ตทฺธิตกิตกาทิปจฺจยา จาติ อิเม ตโย อเนกา จ อเนรกตฺถวิสยา จาติ เนรุตฺติกา นิรุตฺติอาจริยา อพฺรวุนฺติ อตฺโถ.
นามาขฺยาตวิเสสกตฺตา นามอาขฺยาตปทานํ วิเสสกภาวโต, อิทํ อุปสคฺคานํ อตฺถวนฺตตาย ลิงฺคสญฺญาภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
“เสสโต โลปํ คสิปี”ติ อิโต “โลปน”ติ วตฺตมาเน.
[๒๘๒] อาวุโส จ อุปสคฺคา จ นิปาตา จ อาทิ เยสนฺติ วิคฺคโห. อสงฺขฺยตฺตนฺติ “ตฺวํ อาวุโส ตุมฺเห อาวุโส”ติ เอวํ เอกตฺวํ พหุตฺวํ สงฺขฺยาสหิตตฺตทสฺสนตฺถํ.
นามิกมาขฺยาติกาทิกั จ ปทมุเปจฺจ วิเสสกภาเวน อุปคนฺตฺวา อตฺถํ สชฺชนฺตีติ ปาทโย วีสติ “อุปสคฺครา”ติ วุตตา. ปทานํ อาทิมฺหิ จ มชฺเฌ อนฺตรา จ อนฺเต จ นิปตนฺตีติ “นิปาตา”ติ จาทโย วุจฺจนฺติ.
ปาทิปุพฺเพสุ “ปหาโร”ติอาทีสุ “ปหรณนฺ”ติอาทินา วิคฺคเห กมฺมธารยสมาโส กาตพฺโพ. ปราภวนํ ปราภโว. นิวสนํ, นิวสนฺติ เอตฺถาติ วา นิวาโส. วิหรณํ, วิหรนฺติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา วิหาโร. สุฏฺฐุ หรณํ, โสภโน วา หาโร มุตฺตาทาโมติ สุหาโร. อาหรณํ, อาหรติ วา อตฺตโน ผลนฺติ อาหาโร. อติกฺกมิตฺวา หรณํ อติหาโร. อุปหาโร สกฺการกรณํ.
เอวํ ยถานุรูปํ นามวิเสสเก ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาขฺยาตวิเสสเกปิ ทสฺเสตุํ “หรตี”ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ “ยสฺมาทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานนฺ”ติอาทีสุ “อเปติ, อาทตฺเต อปาทานนฺ”ติอาทิญสาปกทสฺสนโต อุปสคฺคา ธาตุนาเมหิ ปุพฺเพเยว โยเชตพฺพาติ สิทฺธํ. “ปภวตี”ติอาทีสุ อุปสคฺคโต สิโลโปว, น สมาโส.
โกจิ อุปสคฺโค ปสิทฺธํ ธาตฺวตฺถํ พาธยติ. ยถา “ปธานํ, อปตนํ อปรชฺฌตี”ติอาทิ. โกจิ ธาตฺวตฺถํ อนุวตฺตติ. ยถา “ปติฏฺฐิโต, อาราเธตี”ติ. ตเมว ธาตฺวตฺถํ อญฺโญ อปโร อุปสคฺโค วิเสเสติ. ยถา “ปหโฏ, อนุราเธตี”ติตฺยาทิ. อิติ อุปสคฺคานํ คติ อตฺเถสุ ปวตฺติ ติธา ติปฺปการาติ อตฺโถ.
อิติ โอปสคฺคิกปทวณฺณนา.
---------------
เนปาติกปทวณฺณนา
เอวํ อุปสคฺคานํ สรูปเภทํ, อตฺถวิภาคญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิปาตานํ สมุจฺจยาทิอตฺถวิภาคํ, สรูปวิภาคญฺจ ทสฺเสตุํ “สมุจฺจยวิกปฺปนา”ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สมุจฺจยนํ สมฺปิณฺฑนํ สมุจฺจโย, วิวิธกปฺปนํ วิกปฺปนํ, ปฏิเสธนํ ปฏิเสโธ, ปูรณํ นาม อตฺถปูรณํ, ปทปูรณญฺจาติ เอวมาทิ อตฺโถ อสฺสาติ สมุจฺจยวิกปฺปนปฏิเสธปูรณาทิอตฺถํ. อสตฺวสฺส อทพฺพสฺส สมุจฺจยาทิสฺส วจนํ กถนํ อสฺส อตฺถีติ อสตฺววาจกํ. นิปาโต เอว เนปาติกํ. ปทนฺติ นามาขฺยาโตปสคฺคโต วินสิฏฺฐํ เนปาติกปทํ, นิปาตปทลกฺขณนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ “อสตฺววาจกนฺ”ติ อิมินา นามิกปทโต นิวตฺตนํ, เสสนฺตปททฺวยโต นิวตฺตนํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
ตตฺร เตสุ จ อิติ อยํ นิปาโต สมุจฺจเย อนฺวาจเย อิตรีตรโยเค สมาหาเร อวธารเณ จาติ เอวมาทีสุ วตฺตเตติ โยชนา. สมุจฺจเย อนฺนญฺจ ปานญฺจ วตฺถเสนาสนานิ จาติ อุทาหรณํ. ยตฺร กิญฺจิ วิธาย อญฺเญน วากฺเยน ปุน อญฺญํ อุปทิสติ, โส อนฺวาจโย. ยถา-- ทานญฺจ เทหิ สีลญฺจ รกฺขาหิ. อิตเรน จ อิตเรน จ โยโค อิตรีตรโยโค. ยถา-- จนฺโท จ สูริโย จ. ทฺวินฺนํ วา พหูนํ วา ปทานํ สงฺคติปธาโน สมาหาโร. ยถา-- มขญฺจ นาสิกา, สีหา จ พฺยคฺฆา จ อจฺฉา จ. อวธารเณ พฺยญฺชนสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จ, ฉปจฺจเยวาติ อตฺโถ.
วา อิติ นิปาโต วิกปฺปนาทีสุ. วิกปฺปเน เทโว วา มาโร วาติอาทิ. อุปมาเน มธุ วา มญฺญติ. สมุจฺจเย ราชโต วา โจรโต วาติอาทิ. ววตฺถิตวิภาสายํ วา ปโร อสรูปา.
น อิจฺจาทโย ปฏิเสธตฺเถ. ยถา-- เย น หนนฺติ. โน เหตํ ภนฺเต. มา ภายิ. อลํ เต อิธ วาเสน. หลํ ทานิ ปกาสิตุํ.
ปริยตฺติ นาม อิธ สามตฺถิยํ. อลํ มลฺโล มลฺลสฺส. ภูสเน อลํกโต.
อถ อิติ ปญฺเห อนนฺตริเย อธิกาเร จาติ เอวมาทีสุ วตฺตติ.
อนฺวาเทเส อโถ โอฏฺฐวจิตฺตกา, อโถ เต อทุราคตํ.
หิ อิติ อยํ เหตุอวธารณตฺเถสุ จ วตฺตติ. ยถา-- มรณนฺตํ หิ ชีวิตํ. ชินวจนยุตฺตํ หิ.
ปน อิติ วิเสเสปิ. ยถา-- กึ ปน การณํ, อทํ ปน.
วิสาเท กหํ เอกปุตฺตก.
อตฺถิ สกฺกา ลพฺภา อิติ เอเต ตโย นิปาตา ปฐมาย วิภตฺติยา อตฺเถน ยุชฺชนฺตีติ อตฺโถ. ยถา-- อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา, สนฺตีติ อตฺโถ. สกฺกา เชตุํ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา.
อาวุโสอาทโย อามนฺตเนอาลปเน วตฺตนฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถ อาวุโสติ สมณสฺส สมณานํ วา อาลปเน. อมฺโภติ มหาปุริสานํ อาลปเน. เร อเร หเรติ หีนสฺสาลปเน. เชติ ทาสิยาลปเน.
ทิวาทโย ปฐมาย จ ทุติยา จ อตฺเถ วตฺตนฺติ. ตตฺถ ภิยฺโย อติเรเก.
สมฺมาทโย ตติยตฺเถ. ยถา-- สยํ สามํ ทิฏฺฐํ, อตฺตนาติ อตฺโถ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตตฺถ สมฺมาติ อวิปรีเตน. สนฺติ อตฺตนา. กินฺติ เกน น โข การเณน. สุตฺตโสติ สุตฺเตน. อนิจฺจโตติ อนิจฺจากาเรน. เอกธาติ เอเกน ปกาเรน.
ตเว ตุํปจฺจยนฺตา นิปาตา จตุตฺถิยา อตฺเถ วตฺตนฺติ. ยถา-- กาตเว, กาตุํ วชติ.
สมนฺตาติ อาทโย สตฺตมิยตฺเถ. สมนฺตาติ สพฺพธิ. สามนฺตาติ สมนฺตโต. ปริโต สมนฺตโต. อภิโต ปุรโต. สมนฺตโต สมีเป. เอกชฺฌนฺติ เอกตฺร. เอกมนฺตนฺติ เอกสฺมึ อนุรูเป ฐาเน. เหฏฺฐา อโธ. อุปรีติ อุทฺธํ. ติริยนฺติ สมนฺตโต. สมฺมุขาติ อภิมุเข. อาวิ ปกาเส. รโห รหสิ. ติโร ปฏิจฺฉนฺเน. อนฺโตติ อพฺภนฺตเร. อนฺตราติ เวมชฺเฌ. อชฺฌตฺตนฺติ อนฺโต. โอรนฺติ อิมสฺมึ ปสฺเส. ปารนฺติ ปารสฺมึ ปสฺเส. อารา อารกา อิจฺเจเต ทูเร. ปจฺฉาติ อปุเร. ปุเร ปุพฺเพ. หุรนฺติ ปรตฺถ. เปจฺจ ปรโลเก.
สมฺปติ อิทานิ. อายติ อนาคเต กาเล. อชฺช อสฺมึ ทิเน. ปรชฺช ปรทิเน. หิยฺโย อตีตทิเน. ปเร อตีตทิเน. สชฺชุ ตงฺขเณ. สายํ อตฺถงฺคตสมเย. ปาโต ปภาเต. กาลํ กาลํเยว. กลฺลํ ปติรูปํ. ทิวา ทินํ. นตฺตํ รตฺติ. นิจฺจํ นาม สตตํ. ภูตปุพฺพํ ปุพฺเพ. อิติ วิภตฺติยุตฺตานิ นิปาตปทานิ.
อปฺเปว อปฺเปวนาม “สมฺภเวยฺยา”ติ ปริสงฺกตฺเถ. นุ สํสยตฺเถ. ยถ-- “อโหสึ นุ โข อหนฺ”ติอาทิ.
อทฺธา เอกํเสน. อญฺญทตฺถุ เอกํเสน. เอวํ เสเสสุ.
อวธารณํ สนฺนิฏฺฐานํ อโยคอญฺญโยคปฏิโยคนิวตฺตนวเสน. ยถา-- เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา. เอเสว มคฺโค นตฺถญฺโญ. เอส มคฺโคว สุทฺธิยา.
กจฺจาทโย ปุจฺฉนตฺเถ วตฺตนฺติ. ยถา-- กจฺจิ ขมนิยํ. เทวี นุสิ ตฺวํ. กึ นุ สนฺตรมาโนว. นนุอิติ โจเทตุกามตาย ปรสฺส อภิมุขีกรเณ. อิทํ กถํ. กึ สูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐํ. กึการณา.
เอวํ อิติ อิตฺถนฺติ อิมานิ วุตฺตนิทสฺสเน.
อิติ ตสฺมา เหตุมฺหา. อภินนฺทีติอาทีสุ วากฺยปริมตฺติยํ.
ยาวาติอาทโย กาลาทิปริจฺเฉทนตฺเถ. ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาว กึ ตฺวมากงฺขสิ.
เอวนฺติอาทโย สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ. ยถา-- เอวํ ภนฺเต, สาหุ สาธุ, ลหุ โอปายิกํ ปติรูปํ อิมานิ ตีณิ นามิกานิปิ โหนฺติ. อาม ภนฺเต.
ยถาทโย ปฏิภาคตฺเถ สทิสตฺเถ.
ยถาสทฺโท โยคฺคตาทีสุปิ. ยถาสรูปํ. ยถา ยถา ชินวจนยุตฺตํ หิ ลิงฺคํ. ยถาสตฺติ กโรติ. มญฺเญน วุตฺตตฺถสฺส สรูปนิทสฺสเน. ตํ ยถา ? อ อา อิ อี ฯเปฯ อํ อิติ.
อุปเทเส เอวํ นิสีทิตพฺพํ, เอวํ อภิกฺกมิตพฺพนฺติอาทิ.
กิญฺจาปิ โส กมฺมํ กโรติ ปาปกํ, ยทิ นามาติ อตฺโถ.
ครเห อโห อมฺหากํ ปณฺฑิตา. ปหํสเน อโห อจฺฉริโย ชิโน. ปตฺถเน อโห วตายํ ปพฺพเชยฺย.
นาม อิติ นิปาโต ครหาทีสฺวตฺเถสุ. ยถา-- อตฺถิ นาม ตุมฺเห. สาวกาปิ นาม มหิทฺธิกา. อิทํ นาม. กึ นาเมตํ.
สาธูติ ปสํสเน. ยถา-- สาธุ สาธุ สาริปุตฺต. ยาจเน สาธุ เม ภนฺเต ภควา ธมฺมํ เทเสตุ.
อิงฺฆ เม ตฺวํ ปานียํ อาหร, หนฺท ปิณฺฑํ ปฏิคฺคห. อิธ โจทนํ นาม กตฺวตฺเถ อุสฺสาหนํ.
สาธุ สุฏฺฐุ เอวเมตนฺติ อนุโมทเน. ยถา-- ปเรหิ ปตฺติยา ทินฺนาย “สาธุ สุฏฺฐู”ติ อนุโมทติ. เอวเมตํ มหาราชาติ.
กิราติ อนุสฺสวเณ อสทฺเธยฺเย จ. ยถา-- สจฺจํ กิเรวมาหํสุ. อสทฺเธยฺเย ปฐมาภินิปาตตฺตา, จิตฺตสฺสารมฺมเณ กิร.
นูน อนุมานาทีสุ. อนุมาเน น หิ นูน โส ธมฺมวินโย โอรโก. อนุสฺสรเณ สา นูน สา กปณิกา. ปริวิตกฺกเน โสหํ นูน อิโต คนฺตฺวา.
สหาทโย สมกฺริยาย. ยถา—ปุตฺเตน สห อาคโต, ปุตฺเตน สทฺธึ อวิปฺปวาสํ.
วินา ริเต วิปฺปโยเค. วินาปิ คคฺเคน, ริเต สทฺธมฺเมน, นานา เต กุลา, ปุถุกิเลเส ชเนตีติ ปุถุชฺชโน.
วิสุํ กมฺมํ กรึสุ.
ทุฏฺฐุ กตํ กุกตํ.
ปุน จปรํ.
สงฺขฺยาวิภาเค เอกธา, ทฺวิกฺขตฺตุํ, สกึ นิมุคโค.
อปฺปตฺเถ อีสกํ คจฺฉติ.
สณิกํ กโรติ.
สีฆตฺเถ ขิปฺปํ กโรตีติอาทิ.
ทีฆกาเล จิรํ คนฺตฺวา, จิรสฺสํ วต.
สงฺกายํ อวฏฺฐาเน เอวํ เจ สตฺถา ชาเนยฺย,(ดู ชา. ๒๘ ด้วย ?) ยทิหํ ตสฺส กุปฺเปยฺยํ.
ถิเร ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ฐิติ. อวธารเณ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ.
วิสาเท สนฺตาเป. ยถา—หา เม ปุตฺโต มโต.
อภาสเน ตุณฺหีภูโต.
ปจฺจกฺเข สจฺฉิกตฺวา.
อสจฺเจ มุสา เม ภณมานาย, อิทํ โว มิจฺฉา. วิปรีเตปิ มิจฺฉาทสฺสนํ, อลิกํ ภาสติ.
ยํ วุตฺตํ อาสิฏฺฐมาสีสนํ, ตสฺมึ สุวตฺถิ โหตุ.
ตุนาทิปจฺจยนฺตา อุสฺสุกฺกนํ อุตฺตรกฺริยาเปกฺขนํ. ยถา—โก ทิสฺวา น ปสีเทยฺย.
ปทตฺตยาติ นามาขฺยาโตปสคฺคสงฺขาตา ปทตฺตยโต มุตฺตํ วิมุตฺตํ หุตฺวา ปทานมนฺตเร นิปตติ, ตํ เนปาติกํ ปทนฺติ วุตฺตํ. ยํ อพฺยยสลกฺขณนฺติ ยํ วิภตฺติวจนาทิเภเทปิ น พฺยยติ น ภิชฺชตีติ อพฺยยํ. ตเทว อญฺญาสาธารณํลกฺขณมสฺสาติ อพฺยยสลกฺขณนฺติ ตํ เนปาติกนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
อิติ เนปาติกปทวณฺณนา.
ปญฺจธา ฐิตนฺติ เอตฺถ จ วิสทาการโวหารสงฺขาโต ปุมา เอว ลิงฺคํ ตทตฺถวิเสสคมนํ เอตสฺสาติ ปุลฺลิงคํ, ปุริสาทินามํ. อวิสทาการโวหารสงฺขาตา อิตฺถิลงฺคมสฺสาติ อิตฺถิลิงฺคํ, กญฺญาทินามํ. อุภยาการวิมุตฺตโวหารสงฺขาตํ นปุํสกลิงฺคมสฺสาติ นปุํสกลิงฺคํ, จิตฺตาทินามํ. ตาเนว ตีณิ ลิงฺคานิ อสฺสาติ ติลิงฺคํ, สพฺพนามิกปทํ. น อิตฺถิปุมาทิสงฺขาตํ ลิงฺคมสฺสาติ อลิงฺคํ, ตุมฺหอมฺห อิจฺจาทิ. อิจฺเจวํ สกลลิงฺควิภาเคน นามิกปทํ ปญฺจธา ฐิตํ ววตฺถิตนฺติ อตฺโถ.
อิติ ปทรูปสิทฺธิฏีกายํ นามกณฺฑวณฺณนา.
---------------