ปทรูปสิทฺธิฏีกา
๓. การกกณฺฑ
ปฐมาวิภตฺยตฺถวณฺณนา
เอตฺตาวตา สลิงฺคาลิงฺคนาเมสุ นามิกวิภตฺยวตารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตาสํเยว วิภตฺตีนํ อตฺถวิภาเค ทสฺเสตุํ “อถ วิภตฺตีนมตฺถเภทา”ติอาทิ อารทฺธํ. อตฺถเภทาติ อตฺถวิภาคา.
อิธ อธิปฺเปตวิภตฺติโย สรูปโต วจนตฺถโต ปเภทโต จ ทสฺเสตุํ เอกมฺปิ อตฺถนฺ”ติอาทิ วุตฺตํ. เอกมฺปิ ปุริสาทิอตฺถํ “ปุริโส ปุริสา”ติ เอกตฺตพหุตฺตสงฺขฺยาวเสน จ “ปุริสํ ปุริเสนา”ติ กมฺมาทิการกโยคเภทวเสน จ วิภชนฺติ วิภตฺตึ กตฺวา โชเตนฺตีติ วิภตฺติโยติ วจนตฺถทสฺสนํ. สฺยาทโยติ สรูปนิทสฺสนํ. สตฺตวิธาติ ปเภททสฺสนํ. เอตฺถ จ วิภตฺติเภเท วจนเภเท จ สมุปลพฺภมานํ ปุริสกญฺญสาจิตฺตสงฺขาตํ ทพฺพลิงฺคาทิตฺติกํ สทฺทตฺโถ. ยํ ปน วิภตฺติวจนเภเท สงฺขฺยากมฺมาทิทฺวิกํ น อเนฺวติ น วิภชติ, โส วิภตฺยตฺโถติ เกจิ. โหติ จ--
ปวตฺยเนฺวติ รุกฺขาทิ วิภตฺติวจนนฺตเร,
สทฺทตฺโถ โส วิภตฺยตฺโถ สงฺขฺยากมฺมาทิเภทิยํ.
เอกทฺวิตฺตาทิสงฺขฺยา เอกาทิสงฺขฺยาสทฺทานเมวตฺโถติ กิตกาทีหิ อภิหิตกมฺมาทิกญฺจ กิตนฺตาทิสทฺทานเมวตฺโถติ ทพฺพลิงฺคปริมาณตฺติกญฺจ สงฺขฺยากมฺมาทิทฺวิกญฺจาติ อยํ ปญฺจวิโธปิ อตฺโถ ปกติสทฺทตฺโถ เอว. วิภตฺติ ปน โชตกา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ วจนโต. ภวติ จ ชาติคุณาทปฺปวตฺตินิมิตฺตมาทาย อตฺเถสุ สงฺขฺยาทิกญฺจ สทฺโทท, วทติ ยทิจฺฉาวเสนาปิ.
[๒๘๓] ลิงฺคตฺถสฺส รุกฺขาทิวจนตฺถสฺส อภิธานมตฺเต กถนมตฺเตเยว โชเตตพฺเพ ปฐมาวิภตฺติ โหตีติ อตฺโถ.
ลิงฺคนฺติ นิลีนํ. ปุรอโสติอาทีนนฺติ “ปิโสล อคฺคโย, สตฺถาโร, เวนเตยฺโย, นาวิโก”ติ เอวมาทีนํ ยา ปุริส อคฺคิ สตฺถุ วินตา นาวาติอาทิกา อยํ ลิงฺคาปกติ โอ โย อาโร เอยฺย อิก อิจฺเจวมาทิกา ปจฺจยาติ เอวํ ปกติปจฺจยาทีนํ วิภาคสฺส เภทสฺส ปริกปฺปนาย สทฺทลกฺขเณน นิปฺผาทิตานํ สทฺทสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานวจีโฆสสฺส อุจฺจารณานนฺตรํ วิทฺธํสิตตฺตาย ปุน นิปฺผาเทตุมสกฺกุเณยฺยสฺส สุตานุปุพฺพิยา มนสา สมฺปิณฺฑิตฺวา อลาตจกฺกํ วิย สมุทิตากาเรน คหิตตฺตา สุตสทฺทสฺส ปติรูปกานํ ตํสทิสปฏิภาคานํ อวโพธนตฺถํ ปฐมํ ฐเปตพฺพํ ปุริส อคฺคิ สตฺถุ วินตา นาวาติอาทิ ปกติรูปํ ลีนํ องฺคนฺติ ลิงฺคํ วุจฺจติ.
อิทานิสฺส ลีนสฺส อปากฏสฺส สทฺทตฺถสฺส คมนโต โพธนโต อตฺถสฺส ลิงฺคนโตติปิ ลิงฺคํ ปาฏิปทิกนฺติ ทสฺเสตุํ “อถ วา”ติอาทิ วุตฺตํ. วิสโท จ อวิสโท จ อุภยรหิโต จ โย ปุริสาทีนํ คมนาทิเภโท อากาโร, โส เอว อวจนตฺถตาย โวหาโร ปุมาทิเภทชานเน เหตุตฺตา ปุมิตฺถินปุํสกลิงฺคนฺติ ทสฺเสตุํ “วิสทาวิสโท”ติอาทิ วุตฺตํ. ลีนสฺส คมนโตติ ปุริสาทิสทฺทสฺส อปฺปโยเค ลีนสฺส อปากฏสฺส ปุริสาทิอตฺถสฺส คมนโต โพธนโต ลิงฺคํ. ตสฺเสว วจนตฺถสฺส ลิงฺคนโต ญาปนโต ลิงฺคนฺติ เอวํ หิ ลิงฺคธาตุเภทสิทฺเธน อตฺถานุคมตนามวเสน วา. “ปาฏิปทิกนฺ”ติ ปาณินีเย อาคตํ อปรํ นามเธยฺย อสฺสาติ ปาฏิปทิกาปรนามเธยฺยํ. สฺยาทิวิภตฺยนฺตปทสฺส ปกติรูปํ ยํ ลิงฺครูปํ “ลิงฺคญฺจ นิปจฺจเต”ติ อิมินา นิปฺผาทิตํ ยญฺจ ตทฺธิตสมาสาทิสุตฺเตน ลทฺธนามพฺยปเทสํ, ตทุภยํ เจตฺถ ลิงฺคนฺติ วุตฺตํ.
ลิงฺคสฺส อตฺโถ นาม อุปาทายปญฺญตฺติสงฺขาโต ฆฏปฏาทิโวหารตฺโถ จ ปถวีธาตุผสฺสาทิสภาวธมฺมานํ กกฺขฬตฺตผุสนาทิสามญฺญกาโร จาติ สมฺพนฺโธ. ปพนฺธวิเสสากาเรนาติ ปาณิสนฺตาเนสุ กมฺมสมุฏฺฐานาทิรูปกลาปสนฺตติปพนฺธวิเสสากาเรน อนินฺทฺริยพนฺธสนฺตาเนสุ ภูมิปพฺพตาทีสุ อุตุชกลาปสนฺตติปพนฺธวิเสสากาเรน จ ปวตฺตมาเน รูปาทโย พหิทฺธา สุทฺธฏฺฐกภูเต วณฺณาทโย อชฺฌตฺติเก รูปกฺขนฺธาธโย จ วตฺถุธมฺเม อุปาทาย นิสฺสาย ปญฺญาปิยมาโน เตน เทวมนุสฺสติรจฺฉานาทินา ภูมิปพฺพตเกสโลมเคหรถฆฏปฏาทนา จ ปกาเรน ญาปิยมาโน ตทญฺญานญฺญภาเวน เตหิ รูปาทีหิ ธมฺเมหิ อญฺญตฺเตน อนญฺญตฺเตน อนิพฺพจนีโย ยทิ หิ รูปาทีหิ สตฺตสฺส ฆฏาทิโน วา อญฺญตฺตํ สิยา, ตทา วิสุํ อุปลพฺภนียตาติปฺปสงฺโค. อนญฺญตฺตํ รูปาทีนํ วิย อเนกตาติปฺปสงฺโค สิยา, ตทา น จ ตถา ทิสฺสติ. ตสฺมา ตทุภยากาเรน อวจนีโย รูปาทึ นิสฺสาย สพฺภาวโต สสวิสาณาทีสุ วิย น จ อจฺจนฺตาภาวโต. รูปาทีนํ สมูหสนฺตานานํ อวตฺถาทิเภโท สาสเน อุปาทายปญฺญตฺติสงฺขาโต ฆฏาทิโวหารตฺโถ จ ลิงฺคสฺส อตฺโถ นาม, ยา “อตฺถปญฺญตฺตี”ติปิ วุจฺจติ. อิมสฺส ปน โวหารตฺถสฺส ทีปกํ ลิงฺคํ นาม, ปรมตฺถโต อวิชฺชมานสฺส สมูหสนฺตานาทิอตฺถสฺส ปญฺญาปนโต ปกาสนโต อวิชฺชมานปญฺญตฺตีติปิ วุจฺจติ.
อิทานิ วิชฺชมานปญฺญตฺติยา อตฺถภูโต ปรมตฺโถปิ ลิงฺคสฺเสว อตฺโถติ ทสฺเสตุํ “ปถวีธาตุผสฺสาทีนนฺ”ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปถวีธาตุอาทีนํ รูปธมฺมานํ ผสฺสาทีนํ อรูปธมฺมานํ จ สภาวธมฺมานํ อตฺตโน อตฺตโน สภาเวน กกฺขฬตฺตผุสนาทิสลกฺขเณน อุปลพฺภมานานํ ปรมตฺถธมฺมานํ อตีตาทิกาลเภภทน อปายภูมิอาทิเทสเภเทน อชฺฌตฺติกพาหิรสนฺตานาทิเภเทน จ ภิกฺขานํ วิชาติวินิวตฺโต อปถวีธาตุอผสฺสาทิวิสทิสชาติเยหิ ธมฺเมหิ วินิวตฺโต สชาติยสาธารโณ สมานชาติยานํ ปถวีธาตุผสฺสาทีนมฺปิ กกฺขฬตฺตผุสนาทิสภาวานติวตฺตเนน สาธารณภูโต ยถาสงฺเกตมาโรปสิทฺโธ “ปตฺถฏตฺตา ปถวีธาตุ อารมฺมณํ ผุสตีติ ผสฺโส”ติ เอวมาทินา ปวตฺตปุพฺพสงฺเกกตานุรูปํ ปุพฺพคหิตนามเธยฺยานุรูปํ พุทฺธิยา คหิตาวยวเภทสฺส ตทญฺญสมฺภเว กกฺฬตฺตผุสนาทิลกฺขณมตฺเต กตสฺส อชฺฌาโรปเนน อเปกฺขเนน สิทฺโธ วิชฺชมานปญฺญตฺติภูตตชฺชาปญฺญตฺติยา อตฺโถติ สงฺขาโต กกฺขฬผุสนาทิสามญฺญากาโร จ โหติ. ตา วิชฺชมานาวิชฺชมานปญฺญตฺติวสโต ทฺวิธา ลิงฺคา, ตทตฺโถ สมฺมุติปรมตฺถวสา ทฺวิธา.
โส ปน ยถาวุตฺโต สมฺมุติปรมตฺถเภโท ลิงฺคตฺโถ ทุวิโธติ สมฺพนฺโธ. วิธียมานตฺตาติ วกฺขมานตฺตา. เตหิ ลิงฺคสงฺขฺยาทีหิ วินิมุตฺโต ตพฺพินิมิตฺโต. อุปสคฺคานํ อาทิสทฺเทน เกสญฺจิ นิปาตานญฺจ ปทานมตฺโถ จาติ อยํ ทุวืโธปิ กมฺมาทิสํ สคฺครหิโต สุทฺโธ เกวโล สทฺทตฺโถ นาม.
โย ปน “ปจฺจติ โอทโน คนฺตพฺโพ มคฺโค”ติอาทินา อาขฺยาเตน กิตเกน ตทฺธิเตน สมาเสน จ วุตฺโต กมฺมาทิการเกหิ สามิอาทีหิ จ สํสฏฺโฐ สหิโต อตฺโถ. ยถา-- ธมฺโม เอโส เทสียตีติ, ภควา ธมฺมํ เทเสติ. กิตกาภิหิเต สฺวาขาโต ภควตา ธมฺโม, สคฺคํ คโต ปุริโส. ตทฺธิตา-หิเต อาภิธมฺมิโก, วาสิฏฺโฐ. สมาสาภิหิเต อาคตสมโณ วิหาโร, ชิตินฺทฺริโย สมโณ.
อุปสคฺคานมตฺเถ เกสญฺจิ กมฺมาทิสํสคฺครหิตานํ นิปาตสทฺทานมตฺเถ จ สุทฺเธ ลิงฺคสงฺขฺยาทิอตฺเถ จ อาขฺยาตาทีหิ อภิหิเต กถิเต กมฺมาทิอตฺเถ จ ปฐมาวิภตฺติเยว โหตีติ อตฺโถ.
สลิงฺเคติ ปุมาทิลิงฺคสหิเต กฺริยาย สมฺพนฺธรหิเต สุทฺธทพฺเพ ตาว อุทาหรณํ ทสฺสียติ. เอวํ สสงฺขฺยาปริมาณาสุปิ. “เอโส ปุริโส ติฏฺฐตี”ติ เอตฺถ หิ กฺริยาย สมฺพนฺเธ อภิหิตกตฺตุสํสฏฺโฐ อตฺโถ สิยา, ตสฺมา กฺริยาย รหิโตว ทสฺสิโต นามมาลา วิย. วิย. เอวํ เอกาทิสงฺขฺยาปริมาเณสุปิ เอตฺถ หิ ปุริสาทิสทฺทา ยถากฺกมํ ปุมิตฺถนปุํสกสหิตตฺถวาจกา. ตตฺถ เอกตฺถาภิธาเน สติ เอกวจนํ, พหุตฺตาภิธาเน พหุวจนํ. เอวํ อุปริปิ.
เอกาทสทฺทานํ ปกติยา เอกาทิคณตฺถตาย สงฺขฺยาปิ สทฺทตฺถโต เอว.
โทโณติ โสฬสนาฬิ. ขารีติ โทณฏฺฐกทฺวยํ. อาฬฺหกมิติ จตุนาฬิ. สตฺตามตฺเต อทพฺพภูเต สมุจฺจยนาทิสมฺภวมตฺเต.
“อาลปเน จา”ติ อาลปนตฺถาธิเก จ ลิงฺคตฺเถ สทฺทตฺเถ จ ปฐมาวิภตฺติ โหตีติ อตฺโถ. ตตฺถ อาลปนนฺติ กถนํ. อามนฺตนนฺติ อภิมุขํ กตฺวา มนฺตนํ, โพธนนฺติ อตฺโถ.
ลทฺธสรูปสฺสาติ นิปฺผนฺนสรูปสฺส วตฺถุโน. กฺริยาย โยโค สมฺพนฺโธ, ตสฺส อภาวโต อามนฺตนตฺถสฺส กฺริยาย นิมิตฺตตา น สมฺภวติ. อิทนฺติ อาลปนํ.
วุตฺตญฺจาติ มญฺชูสายํ. วิชฺชมานสฺส ปเคว สิทฺธสฺส “โภ ปุริสา”ติ สทฺเทน วจเนน อภิมุขีกรณํ อามนฺตนํ นาม. วิธาตพฺเพติ “โภ ปุริส ตฺวํ ราชา ภว”อิติ เอวํ วิธาตพฺเพ ตํ อามนฺตนํ นาม นตฺถิ. สิทฺธสฺส อนุปวาโท อามนฺตนํ. อสิทฺธสฺส อิธ ราชภาวสฺส วิธานํ วิธิ, ตสฺมา “โภ ราช ราชา ภวา”ติ วตฺตุํ น ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโย.
อิติ ปฐมาวิภตฺติวณฺณนา.
---------------
ทุติยาวิภตฺติวณฺณนา
[๒๘๔] กรียตีติ กมฺมํ. กมฺมเมว อตฺโถ กมฺมตฺโถ, ตสฺมึ กมฺมตฺเถ อภิธาตพฺเพ อภิเธยฺเยว. “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา กมฺมสํสฏฺฐวาจกลิงฺคโต ทุติยาเยว โหตีติ.
อยํ ปน ทุติยา อฺขฺยาตาทินา อนภิหิเตเยว กมฺมตฺเถ ภวติ, อิมสฺส ปนตฺถสฺส “กมฺมนิ ทุติยาย กฺโต”ติ สุตฺเต “กมฺมนิ กฺโต”ติ อวตฺวา ทุติยายคฺคหณเมว ญาปกํ. อภิหิเต กมฺมนิ ทุติยาย อสมฺภวโต “กมฺมนิ ทุติยายนฺ”ติ อิธ วิเสสนํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อวิสิฏฺฐสฺส พฺยภิจารสมฺภเว สติ หิ วิเสสนํ สาตฺถกํ ภวติ, ยถา “นีลุปฺปลนฺ”ติอาทีสุ วิย.
วจนตฺถโต สรูปโต ปเภทโต จ กมฺมํ ทสฺเสตุํ “กึ กมฺมนฺ”ติ ปุจฺฉา.
[๒๘๕] ยํ วา อตฺถํ กโรติ นิพฺพตฺเตติ วิกโรติ วิการมาปาทียติ, ยํ วา กฺริยาย ปาปุณาติ, ตํ การกํ นิพฺพตฺตนาทิกฺริยานิมิตฺตํ.
อิธ การกวิสเย ปฐมปุริโส “กโรตี”ติ ลิงฺควจนญฺจ กาลวิเสสวจนญฺจ เอกวจนญฺจ อตนฺตํ อปฺปธานํ. ตสฺมา “ยํ อกาสิ กริสฺสตี”ติ “โย กโรติ เย กโรนฺตี”ติอาทินาปิ น วิรุชฺฌติ. กโรตีติ การกํ. กตฺตุกมฺมสมเวตาย คมนปจนาทิกิริยาย นิปฺผตฺติการณํ ตสฺสา กมฺมาทิภาเวเยว ภาวโต. โอกาโสติ อธิกรณํ, กตฺตุกมฺมานํ อาธาโรติ อตฺโถ. ตตฺถาติ “การกํ ฉพฺพิธนฺ”ติ วุตฺตการกาธิกาเร. สภาวโต ปริกปฺปโต วาติ “รูปํ ปสฺสติ สทฺทํ สุณาตี”ติอาทีสุ วิย อตฺตโน สภาเวน วา วิชฺชมาเนน วา “อสนฺตํ ฆฏํ กโรติ อภาวํ วิสยํ กโรตี”ติอาทีสุ ปริกปฺปโต วา กมฺมาทมฺหิ สติ นิพฺพตฺตนอปนยนวิธานาทิกฺริยานํ สมฺภวโต จ ตพฺภาวภาวิตาย กมฺมาทีนํ ฉนฺนมฺปิ กฺริยาสิทฺธินิมิตฺตภาวโต “การกนฺ”ติ อยํ โวหาโร สิทฺโธ เอว โหติ, น วิรุทฺโธติ อตฺโถ.
นิพฺพตฺตนียนฺติ สรูเปน นิปฺผาทนียํ . วิกรณียนฺติ วิการมาปาทนียํ. ปาปณียนฺติ กายาทีหิ ปาปุณิตพฺพนฺติ อตฺโถ.
“มาตา ปุตฺตนฺ”ติอาทิ อุทาหรณํ. มาตาติ วิชายนกฺริยาย วิชฺชมานกตฺตุการกํ. ปุตฺตนฺติ วิชฺชมานกมฺมการกํ. วิชายตีติ กตฺตุสมเวตาย กมฺมนิมิตฺตาย กฺริยาย นิทสฺสนํ. ปุตฺเต อสติ กึ สา วิชาเยยฺย, ตสฺมา ปุตฺโต วิชายนกฺริยาย นิมิตฺตตาย การกเมว. ภุตฺโต โอชาสงฺขาโต อาหาโร ปุพฺเพ อสโต สุขสฺส กมฺมุโน กมฺมสนฺนิสฺสิตชานนกฺริยาย จ เหตุกตฺตุการกํ. เทวทตฺโต มนสา ปริกปฺปิโต สกตกมฺมุโน กตฺตุการกํ นาม. องฺคารนฺติ วิกรณียํ สโต อญฺญถตฺตา ปาทนลกฺขณํ กมฺมํ. กฏฺฐนฺติ องฺคาโรปาทานภูตํ วิเสสนํ. สุวณฺณสฺส เกยูราทิกรณํ วิหีนํ ลวนญฺจ วิกรณเมว. เกยูรํ นาม พาหุวลยํ. “วีหโย ลุนาตี”ติ พหุวจนอุทาหรณํ. นิเวสนนฺติ กายิกาย ปเวสนกฺริยาย ปาปุณิตพฺพํ วิชฺชมานกมฺมํ. อาทิจฺจนฺติอาทิ ทสฺสนาทิมานสกฺริยาย ปาปุณิตพฺพํ กมฺมํ. ปยิรุปาสตีติ ปณฺฑิเตหิ วุตฺตวจนํ สกฺกจฺจํ โสตุํ อุปคนฺตฺวา นิสีทตีติ อตฺโถ.
กตฺตุกฺริยาภิคมฺมํ ตนฺติ ยํ กตฺตุนิพฺพตฺตนาทิกฺริยาภิคมฺมํ ปาปุณิตพฺพํ วตฺถุ, นิพฺพตฺตนียํ นิพฺพตฺติ. กมฺมนิ ติปจฺจโย “คตี”ติอาทีสุ วิย. เอวํ วิกรณียา วิกติ. ปาปณียา ปตฺติ, เตสํ นิพฺพตฺตาทีนํ เภเทน ตํ กมฺมํ ติวิธํ มตํ. ตตฺโตทาหรณํ “สุขงฺคารนิเวสนนฺ”ติ. สุขํ ชนยติ, องฺคารํ กโรติ, นิเวสนํ ปวิสตีติ.
สกฺกตคนฺเถ ปน “กตฺตกมิมนิจฺฉิตตมํ กมฺม”นฺติ กมฺมสญฺญสย วุตฺตตฺตา อนิจฺฉิตญฺจ อิจฺฉิตานิจฺฉิตญฺจ กถิตญฺจาติ อนิจฺฉิตาทีนํ วิสุํ กมฺมสญฺญา วุตฺตา, อิธ กจฺจายเน อิจฺฉิตาทิเภทมนเปกฺขิตฺวา อิจฺฉิตาทีนํ สพฺเพสํ สงฺคหกวเสน “ยํ กโรติ ตํ กมิมนฺ”ติ วุตฺตตฺตา อิมินาว สพฺพตฺถ กมฺมสญฺญา โหตีติ ทสฺเสตุํ “เอตฺถ จา”ติอาทิ อารทฺธํ.
ตถาติ ยาจนกฺริยาย ปตตุํ อนิจฺฉิตตรตฺตา ยญฺญทตฺตนฺติ อปธานํ กตฺตุนิจฺฉิตตมํ กมฺมนฺติ อิมินา อกถิตกมฺมํ, อิธ ปน ตทุภยมฺปิ ยาจนกฺริยาย ปตฺตพฺพโต กมฺมสญฺญํ ลภติ, เอวํ ทฺวิกมฺมิกาย ภิกฺขนกฺริยาย อนิจฺฉิตตรตฺตา สมิทฺธนฺติ อกถิตกมฺมํ, นยติกฺริยาย จ คามนฺติ อปธานํ, ปุจฺฉกฺริยาย จ ปราภวนฺตนฺติ อปธานํ, วจนกฺริยาย กิกฺขูติ อปธานนฺติ โยเชตพฺพํ.
“กโฏ กรียเต”ติ เอตฺถ กรียเตติ อิมินา อาขฺยาเตน กริยมานกฏกมฺมสฺส วุตฺตตฺตา ปุน ทุติยา น โหติ, เอวํ อุปริปิ. เทสิโตติ อิมินา กิตเกน ธมฺโมติ อภิหิตกมฺมํ. ทฺวิกมฺมเก ยาจียเตติ อิมินา อปธาโน ยญฺญทตฺโต อภิหิตกมฺมํ.
อิธ ปน “กมฺมตฺเถ ทุติยา”ติ สุตฺตโต “ทุติยา”ติ อิจฺเจว อิโต ปรมธิกาโรติ ทฏฺฐพฺโพ.
[๒๘๖] คติ จ พุทฺธิ จ ภุโช จ ปโฐ จ หโร จ กโร จ สโย จ, เต อาทโย เยสนฺติ วิคฺคโห. เอตฺถ จ คตีติ ติปจฺจยนฺตวเสน คมุธาตุ วุตฺตา. พุทฺธีติ อิปจฺจยวเสน พุธธาตุ วุตฺตา.
ปโยชฺชกกตฺตุภูเต กมฺมนีติ “คมยตี”ติอาทีสุ การิตปจฺจยโยเคสุ เหตุกตฺตารา คมนาทีสุ ปโยเชตพฺโพติ ปโยชฺโช. โยเยว ปโยชฺโช จ คมนาทิกฺริยาย สยํ กตฺตุภาวโต กตฺตา จาติ ปโยชฺชกตฺตา, ตสฺมึ ปโยชฺชกตฺตุสงฺขาเต กมฺเม ตทฺธีปกโต ลิงฺคมฺหา อิมินา วิกปฺเปน ทุติยา. ตสฺส ปกฺเขติ อิมินา ทุติยาย อภาวปกฺเข.
ตมญฺโญ ปโยเชติ ตํ คามํ คจฺฉนฺตํ ปุริสํ คนฺตุํ สมตฺถํ อญฺโญ ปุริโส “คจฺฉา”ติ ปโยเชติ, เปเสตีติ อตฺโถ. ปุริสํ คมยตีติ สิทฺธํ. คามนฺติ ปุริมสุตฺเตน สิทฺธํ.
สพฺพตฺถาติ “ปุริสํ เลขํ เลขยติ, ปุริเสน วา เลขํ เลขยตี”ติ เอวํ สพฺพตฺถ อนภิหิเต กตฺตริ ปกฺเข ตติยาปิ โยเชตพฺพา.
การิเตติ วิเสสนํ กิมตฺถนฺติ อิมสฺส ผลํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ “การิเตติ กินฺ”ติอาทิ.
คมียเตติ อิมินา อาขฺยาเตน กตฺตุกมฺมสฺส อภิหิตตฺตา อิมินา ทุติยา น ภวตีติ ทสฺเสตุํ “อภิหิเต”ติอาทิ วุตฺตํ. ปุริเสนาติ ปโยชเกน.
[๒๘๗] กาโล จ อทฺธา จ กาลทฺธา, เตสํ กาลทฺธานํ อญฺญสฺส อสฺสุตตฺตา กาลทฺธานวาจีหีหิ อตฺถโต สิทฺธํ.
ควปานนฺติ สปฺปินวนีตาทิโครสปานํ. อเนน ควปานทพฺเพน สตฺตาหสฺส อจฺจนฺตสํโยเค สติ “สตฺตาหนฺ”ติ ทุติยา, กฺริยาโยคาภาวโต กมฺมตฺเถ ทุติยา น ภวติ. สรทนฺติ อสฺสยุชาทิมาสทฺวยสงฺขาโต อุตุวิเสโส. นนฺทวนนฺติ อินฺทสฺส อุยฺยานํ, ตสฺส รมณียตํ คุโณ.
ธนุปญฺจสตํ โกสํ จตุโกสญฺจ คาวุตํ,
คาวุตานิ จ จตฺตาริ โยชนนฺติ จ วุจฺจติ.
[๒๘๘] กมฺมปฺปวจนีเยหีติ กมฺมตฺถโชตเกหิ ธิ วินาทินิปาเตหิ ปติ ปริ อนุ อภิอาทิอุปสคฺเคหิ จ ยุชฺชนํ ยุตฺตํ, ตสฺมึ ยุตฺเต, โยเคติ อตฺโถ.
อนฺวาทโย อุปสคฺคา.
ตตฺถาติ สกฺกตคนฺเถ ปาณินีเย กมมปฺปวจนียสญฺญา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ลกฺขียติ สลฺลกฺขียติ อุปลกฺขียติ เอเตนาติ ลกฺขณํ, อุปลกฺขณํ สญฺญสาณํ.
ปพฺพชิตมนูติ ปพฺพชิตํ ปติ ปพฺพชิตํ ปริ ปพฺพชิตํ อนุ ปพฺพชิตํ ลกฺขณํ กตฺวา ตสฺมึ ปพฺพชิเต อปเร ปพฺพชึสูติ อตฺโถ. นทิมนูติ เอตฺถ สหตฺเถ. อนุวสิตาติ อวพทฺธา. สิ พนฺธเนติ ธาตุ. อนุ สาริปุตฺตนฺติ เอตฺถ อนุสทฺโทยํ หีเน. สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปจฺฉา อยํ ปญฺญวาติ อตฺโถ.
ลกฺขณาทีสุ อตฺเถสุ. ลกฺขณญฺจ อิตฺถมฺภูตสฺส อกฺขานญฺจ ภาโค จ วิจฺฉา จาติ สุตฺตสฺส วิคฺคโห.
รุกฺขํ อนูติ เอตฺถาปิ รุกฺขํ ลกฺขณํ กตฺวา วิชฺโชตเต จนฺโทติ อตฺโถ.
อเนน ปกาเรนาติ อิตฺถํ, อิมํ ปการํ ภูโต อาปนฺโนติ อิตฺถมฺภูโต, ตสฺส อกฺขาเน. สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปตีติ มาตรํ สาธุ สมฺมา ปฏิปนฺโน.
มํ ปตีติ มํ อุทฺทิสฺส โย ฐปิโต ภาโค, ตํ ทียตูติ อตฺโถ.
นิรวเสสพฺยาปนิจฺฉา วิจฺฉา. อตฺถมตฺถํ ปตีติ โย โย วจนตฺโถ, ตํ ตมตฺถํ ปติ วาจกภูโต สทฺโท ตตฺถ ตตฺถ นิวิสตีติ อตฺโถ.
อิตฺถมฺภูตตฺเถ อภินา โยเค “ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมนฺ”ติ เอตฺถ ฉฏฺฐีอตฺเถ อิมินา ทุติยา. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ– ตสฺส โภโต โคตมสฺส เอวํ กลฺยาโณ “ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ”ติอาทิวเสน “โส อิมํ โลกนฺ”ติอาทินา วุตฺตํ ติโลกํ สจฺฉิกตฺวา ปเวทนวเสน “โส ธมฺมํ เทเสตี”ติอาทินา อาทิกลฺยาณาทิวิสิฏฺฐสกลสาสนพฺรหฺมจริยปกาสนวเสน จ อตฺถหิตปรหิตสมฺปตฺติทีปโก สุนฺทรตโร กิตฺติสทฺโท คุณโฆโส อุคฺคโต สกลโลกํ พฺยาเปตฺวา อพฺภุคฺคจฺฉติ.
พฺราหฺมณสฺส พาหิตปาปสฺส ขีณาสวสฺส หนฺตารํ ธิ ครหามิ. เอตฺถ ธีติ นิปาตโยเค ทุติยา. วินาโยเค “วินาหารํ สผสฺเสหิ, เวทนาทิตฺตยํ ภเว”ติอาทิ.
[๒๘๙] อิธ กฺวจิคฺคหโต อนฺตรา อภิโต ปริโตติ อิเมหิ นิปาเตหิ ปตีติ อุปสคฺเคน “ปฏิภาตี”ติ ปฏิปุพฺพภาธาตุนา ปโยเค สติ อยํ “ฉฏฺฐีนมตฺเถ”ติ วุตฺตทิติยา โหตีติ อตฺโถ. ตตฺถายํ อนฺตราสทฺโท วิวรเทสภูตํ มชฺฌํ วทตีติ ทสฺเสตุํ “อนฺตรา จ ราชคหนฺ”ติอาทิ อุทาหฏํ. อภิโต คามนฺติ เอตฺถ อภิโต อนฺโต คามสฺสาติ อตฺโถ. ปริโต คามนฺติ คามสฺส สมนฺตโต เสนา วสติ. ปฏิภนฺตุ ตนฺติ ตํ ตว อุปฏฺฐหนฺตูติ อตฺโถ.
“กฺวจิ ทุติยา, อตฺเถ”ติ จ วตฺตเต.
[๒๙๐] ตติยา จ สตฺตมี จ ตติยาสตฺตมี, เตสํ.
สเจ มํ นาลปิสฺสตีติ มยา สทฺธึ ยทิ น ภาสตีติ อตฺโถ. ตฺวญฺจ มนฺติ ตฺวํ จ มยา. วินา สทฺธมฺมนฺติ สทฺธมฺเมน วินา. อุปายมนฺตเรนาติ อุปาเยน วินา. กฺวจิคฺคหณานุวตฺตนโต กาเล จ อุป อนุ อธิ อาปุพฺพสฺส วส นิวาเส อิจฺเจตสฺส จ โยเค อธิปุพฺพานํ สี สเย ฐา คตินิวตฺติมฺหิ อาส อุปเวสเน อิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ปโยเค จ ปาเน จ ตสฺมึ อาจาเร จ ปานาจารํ, ตสฺมึ ปิวนสงฺขาเต ปาเน จ ตสฺมึ อาจาเร จาติ เอวํ วุตฺตสตฺตมิยตฺเถ ทุติยา.
ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ปุพฺพณฺหสมเย. เอกํ สมยนฺติ เอกสฺมึ สมเย ภควา สาวตฺถิยํ วิหรตีติ สมฺพนฺโธ. อจฺจนฺตสํโยเค วา เอกํ. อิมํ รตฺตินฺติ อิมิสฺสํ รตฺติยํ.
คามํ อุปวสตีติ คาเม วสติ. เอวํ อุปริปิ. อคารํ อชฺฌาวสตีติ อคาเร วสติ. คามํ อธิติฏฺฐตีติ คาเม ติฏฺฐติ. คามํ อชฺฌาวสตีติ คาเม อาวสติ, นิสีทตีติ อตฺโถ.
นทินฺติ นทิยํ. คามํ จรตีติ คาเม จรติ.
อิติ ทุติยาวิภตฺยตฺถวณฺณนา.
---------------
ตติยาวิภตฺยตฺถวณฺณนา
[๒๙๑] กโรติ เตนาติ กรณํ. กึ กรณนฺติ สรูปปุจฺฉา.
[๒๙๒] กฺริยนฺติ นิพฺพตฺตนาทิลกฺขณํ.
อเนนาติ สาธเนน. เยน กตฺตารา กมฺมํ กรียเต, ตํ สาธนํ กรณํ. สาธกตมนฺติ พหูนํ กมฺมาธิกรณาทีนํ สาธนานมนฺตเร อติสเยน สาธกํ สาธกตมํ.
วุตฺตญฺจาติ มญฺชูสายํ.
สพฺพวิเสเสนาติ กมฺมาทิสพฺพการณโต วิเสเสน. นิพฺพตฺตนาทิกฺริยาย สํสิทฺธิเหตุตา นิพฺพตฺตการณตา ยสฺส หตฺถทตฺตเนตฺตาทิโน สมฺภาวียติ, ตํ การณํ นาม การกนฺติ วุตฺตนฺติ โยชนา.
อชฺฌตฺเต สตฺตสนฺตาเน ภวํ อชฺฌตฺติกํ. ตโต พหิทฺธา ภวํ พาหิรํ.
หตฺเถนาติ สกหตฺเถน อาทิกมฺมํ ปุริโส กโรติ. จกฺขุนาติ อสติ จกฺขุมฺหิ รูปทสฺสนกฺริยาย ปุริสสฺส อสิชฺฌนโต ปธานสาธนํ จกฺขุ. ธมฺมนฺติ ธมฺมารมฺมณํ.
[๒๙๓] กโรตีติ กตฺตา, ตสฺมึ กตฺตริ.
อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขเณ จ กฺริยาย อปวคฺเค ปริสมตฺติยํ จ ปุพฺโพ จ สทิโส จ สโม จ อูนตฺโถ จ กลโห จ นิปุโณ จ มิสฺสโก จ สขิโล จ อตฺโถ จ ตทาทิ จาติ เอวํ ปุพฺพาทิสทฺทโยเค จ กาลทฺธาเนสุ จ ปจฺจตฺตญฺจ กมฺมตฺโถ จ ปญฺจมิยตฺโถ จ ตทาทิ จาติ เอวํ ปฐมาทิอตฺเถ จ จคฺคหเณน ตติยาวิภตฺติ โหตีติ
[๒๙๔] สุทฺโธ เกวโล วิเสสนวิรหิโต กตฺตา สุทฺธกตฺตา. เหตุ จ โส ปโยชกพฺยาปารสฺส กตฺตา จาติ เหตุกตฺตา. กมฺมภูโต กตฺตา กมฺมกตฺตา. ปโยชยตีติ “คจฺฉ คจฺฉา”ติ นิโยเชติ. ตตฺถ ตตฺถ การิตวิธาเน อวโพธนตฺถํ เหตฺวตฺถนิทสฺสนํ วุตฺตํ. คจฺฉตีติ สามตฺถิยสฺส คนฺตุํ สมตฺถภาวสฺส วิสุํ สุทฺธกตฺตุโน ตํทสฺสนวเสน วุตฺตํ.
[๒๙๕] กตฺตารํ สุทฺธกตฺตารํ.
กมฺมภูโตปีติ นิพฺพตฺตนียาทิกมฺมภูโตปิ. สุกรตฺตาติ สุเขน กรตฺตา. โส สาธนียตฺโถ.
โย การโก กฺริยาสาธโก อตฺตปฺปธาโน กรณํ วิย น ปรตนฺตโต ปเรน อปฺปยุตฺโต วา ปยุตฺโต วา ปเรน กมฺมนิ เปสิโต วา นิพฺพตนาทิเภทํ กฺริยํ นิพฺพตฺเตติ, โส เกวลํ “กตฺตา”ติ วุจฺจตีติ โยชนา.
โย เกวลสฺส กมฺมุโน ปโยชโก “อิติ กโรหี”ติ กมฺมนิ นิโยชโก, โส เปสนชฺเฌสนาทิกฺริยาย นิพฺพตตนกตฺตา “เหตุกตฺตา”ติ กถิโต. ปเรน กริยมานตฺตา กมฺมภูโตปิ สาธนสมฺปตฺติยา สุกโร โหติ, โส โอทนาทิโก อตฺโถ ฎกมฺมกตฺตา”ติ กถียตีติ โยชนา.
นนุจาติ นิปาตสมุทาโย ปรสฺส โจเทตุกามตาย อภิมุขีกรเณ วตฺตติ. ปุเรติ อตฺตโน อุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ อสโต อวิชฺชมานสฺส อตตโน ชนนกฺริยาย กถํ กตฺตุภาโว สิยาติ อตฺตนิ กฺริยานุปฺปตฺติ โจทิตา. โลกสงฺเกตสิทฺโธติ โลกสงฺเกเตน โวหาเรน สิทฺโธ หิ สทฺทปโยโค, น ตุ วตฺถุสภาเวเนว. อวิชฺชมานมฺปิ หีติ น เกวลํ วิชฺชมานเมว ธมฺมานํ กกฺขฬตฺตผุสนาทิลกฺขณํ, กินฺตุ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานมฺปิ สมูหสนฺตานอวตฺถาภาวทิสากาลาทิกมฺปิ สทฺทาภิเธยฺยตาย สทฺทวจนียตาย. นามจินฺตาการาย วิกปฺปพุทฺธิยา คหิโต สมฺมุติปรมตฺถานมากาโร เอว.
สุตมยญาเณนปีติ “อตีเต มหาสมฺมโต นาม มหาราชา อโหสิ, อนาคเต ภวิสฺสติ สงฺโข นาม จกฺกวตฺตี. ทสโยชนสหสฺสปริมาโณ ชมฺพุทีโป, ตถา ตาวตึสภวนํ. อตีตํ กมฺมํ กมฺมชรูปสฺส สมุฏฺฐสาปกนฺ”ติอาทิกํ สทฺทํ สุตฺวา เตน นิพฺพตฺตญาเณนปิ อินฺทฺริยวิญฺญาณอภิญฺญาญาณาทิเกน จ วตฺถุสภาวปสิทฺธปจฺจกฺขญาเณน วิย กาลเทสาทิเภทภินฺนสฺส อตฺถสฺส ตทาการวิสิฏฺฐภาเวน สจฺฉิกรณปสงฺโค จ มุสาวาทสฺส จ นตฺถิวาทกุทิฏฺฐิวาทาทีนํ วญฺฌาปุตฺตสทิสวิสาณาทิโวหารสฺส จ อภาวปสงฺโค สิยา. ตสฺมา พุทฺธปริกปฺปิตาย ปญฺญตฺติยา สมูหาทิสมฺมุติวเสนาปิ อตฺเถสุ สทฺทปวตฺติ โหติ น ปรมตฺถวเสเนวาติ ทฏฺฐพฺพํ. สํโยคาทิสฺสาติ ปุพฺเพ อสโตปิ อภาวิโน สํโยคสฺส สุขาทิกสฺส กตฺตุภาเวน พุทฺธิยา คหิตสฺส ตํนิพฺพตฺตนิยยภาเวน คหิตชาติยา โหเตว กตฺตุการกตาติ เวทิตพฺพํ.
ยถาหาติ จูฬนิรุตฺติวณฺณนายํ มญฺชูสายํ.
โวหาราวิสโยติ อีทิเส ฐาเน ตํตมุปาทาย โวหริตพฺพโต “โวหาโร”ติ วุจฺจมาโน สมฺมุติ อตฺโถ วิสโย ปวตฺติฏฺฐานมสฺสาติ โวหารวิสโยติ, น ผุสนาทิวิสโย ผสฺสาทิสทฺโท วิย เอกนฺตปรมตฺถิโกว. ตสฺส โวหารวิสยสฺส สํโยคาทิสทฺทสฺส พุทฺธิยา สงฺกปฺปิโต สมฺมุติอตฺโถ อภิเธยฺโยติ วุจฺจติ.
ตสฺมา พุทฺธิยา “สํโยโค ชายตีต”ติ คหิตตฺตา อสนฺโตปิ สํโยโค วิชฺชมาโน วิย อตฺตโน ชนนกฺริยาย กตฺตา ภวติ, กตฺตุภาเวน โวหรตีติ อตฺโถ.
ตตฺราติ สุทฺธกตฺตริ. โพธิโตติ ทิฏฺฐาทิฏฺฐหิตญฺจ จตุสจฺจญฺจ โพธิโต สเทวมนุสฺโส โลโก. สทฺเธหีติ กมฺมผลํ สทฺทหนฺเตหิ.
อภิหิเตติ อาขฺยาตาทีหิ อภิหิเต กถิเต กตฺตริ “กโรตี”ติ กตฺตุสาธเนน อาขฺยาตพทฺเธน กตนิพฺพตฺตกสฺส กตฺตุภูตสฺส เทวทตฺตสฺส กถิตตฺตา “เทวทตฺโต”ติ อิธ ตติยา น ภวติ.
ภินฺเนน ปคฺฆรนฺเตน โลหิเตน ลกฺขเณน จ สา กาฬี ปฏิวิสกานํ สมีปฆรวาสีนํ อุชฺฌาเปสิ อุชฺฌานํ อวชานิตฺวา โอโลกนํ การาเปตีติ อตฺโถ. อูนานิ อปริปุณฺณานิ ปญฺจ พนฺธนานิ เอตสฺสาติ อูนปญฺจพนฺธโน. เตน ปตฺเตน วิชฺชมาเนน ลกฺขิโต เจตาเปยฺย อญฺญํ ปตฺตํ วิญฺญาเปยฺยาติ อตฺโถ. ตโย ทณฺฑา เอว ติทณฺฑํ. เตน สญฺญาเณน ลกฺขเณน. ปริพฺพาชกมทกฺขีติ เอตฺถ ปริพฺพาชกทสฺสนสฺส ปุริโส กตฺตา, จกฺขุ กรณํ, ติทณฺฑํ ปน ปริพฺพาชกภาวสฺส ลกฺขณมตฺตเมว น ตุ ทสฺสนกฺริยาย สาธนํ, อโต การกํ น สมฺภวติ.
ปายาสีติ เอกาหมตฺเตเนว พาราณสึ อคมาสีติ อตฺโถ. อาสุนฺติ สีฆํ.
ปิตรา สทิสาติ เอตฺถ สทิสสทฺทสฺส โยเค ปิตุสทฺทโต “กตฺตริ จา”ติ สุตฺเต อนุตฺตสมุจฺจยตฺเถน จสทฺเทน ตติยา, น เจตฺถ มาสาทีนํ การกตา เตหิ กตฺตพฺพกฺริยาย อิธ อทสฺสิตตฺตา. สขิโลติ มุทุโก. อตฺโถติ ปโยชนํ. ปิตรา สมาโน คุเณน หีโน, คุเณน อธิโก. สขิลตฺถาทีติ เอตฺถาทิสทฺเทน คุเณน ตุลฺยสมานหินาธิกาทิปโยเค จ ตติยา.
อตฺตานํ อตฺตานํ ปติ ปจฺจตฺตํ. ตสฺมึ ปจฺจตฺเต ปฐมตฺตภูเต อตฺตนีติ. อตฺตนาวาติ สยเมว อตฺตานํ สมฺมนฺนติ. สํฆมขฺเฌ กตฺตพฺพํ อาปุจฺฉนาทิกฺริยาย สมฺมตํ กโรตีติ อตฺโถ.
ติเลหีติ เอตฺถ ติเลน วตปีติ กมฺมตฺถสมฺภเว ตติยา.
สุมุตฺตาติ เอตฺถ โมจนตฺถโยเค ตโต มหาสมณาติ ปญฺจมฺยตฺถสมฺภเว ตติยา.
[๒๙๖] สห อาทิ เยสนฺเต สหาทโย, เตหิ สหาทีหี สทฺเทหิ โยเค อปฺปธาเนน ตติยา “กรเณ ตติยา”ติ อนุวตตนโต ลิงฺคมฺหา สหาทีหิ ยุตฺตนามโต. สหสทฺทสฺส อตฺเถน โยโค สหสทฺทตฺถโยโค, ตสฺมิมฺปิ กฺริยาย คุเณน ทพฺเพน จ สมวาเย โยเค สมฺพนฺเธ สติ สหสทฺเทน โยโค, ตํยุตฺตสฺสาติ อตฺโถ.
วิตกฺเกน สห วตฺตตีติ เอตฺถ จินฺตาทิกสฺส กฺริยาทิสมฺพนฺโธ. วิตกฺกาทิกสฺส ปน อตฺถโต ปตียมาโนติ อปธาเน ตติยา. ปุตฺเตน สห ถูโล ปิตาติ สมฺพนฺโธ. ถูโลติ คุณโยโค. อาจริยสฺส สิสฺสา อนฺเตวาสิกา, อุปชฺฌายสฺส สิสฺสา สทฺธิวิหาริกา. เตหิ สหอาจริยุปชฺฌายานํ ลาโภติ ทพฺพโยคทสฺสนํ. มิตาติ ปริจฺฉินฺนา. สพฺเพหิ เมติ มม สพฺเพหิ ปิเยหิ มนาเปหิ จ กาเยน นานาภาโว มรเณน วินาภาโวติ สตตํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ. เอตฺถ จ นานาวินาโยเค ตติยา. คคฺเคน ภิกฺขุนา. อิธาติ อิมสฺมึ อาวาเส. เต วาเสน ตว วาเสน. อลนฺติ ปฏิกฺเขเป. เอเกนาติ เอกากินา หุตฺวา ติณฺเณน สํสารสาครสฺส ปารคเตน กึ เม ผลํ.
โกกาลิเกน นาม ปจฺฉาสมเณน สหาติ อตฺโถ. สํวาโสติ สหวาโ. พาเลหิ กายทุจฺจริตาทีหิ สมนฺนาคเตหิ.
[๒๙๗] เหตุเยว อตฺโถ เหตฺวตฺโถ, ตสฺมึ. ทิฏฺฐสามตฺถิยนฺติ อนฺวยพฺยติเรกโต อธิคตสตฺติกํ สามตฺถิยํ, ผลนิปฺผาทนสมตฺถตา. อนฺเนนาติ อนฺนเหตุนา วสติ น อนฺเนน วินา.
ชจฺจาติ ชาติยา หีนกุเล ชนนมตฺเตน เหตุนา วสโล น โหติ, ยถา พฺราหฺมณกุเล ชนเนน พฺราหฺมโณ น โหติ, อปิ ตุ กมฺมุนา กายทุจฺจริตาทินา หีนกมฺเมน วสโล โหติ. กายสุจริตาทินา กมฺมุนา เอว พฺราหฺมโณ โหติ. พาหิตปาโปติ พฺราหฺมโณ.
กามํ กามิตวตฺถุํ ททาตีติ กามทโท. มธุ มธุรสํ สวตีติ มธุสฺสโว. เกน ปาณิ เกน การเณน มธุสฺสโว ชาโตติ โยชนา. เกน พฺรหฺมจริเยน เสฏฺฐจริเยน ตว ปาณิมฺหิ ปุญฺญํ ปุญฺญผลํ อิชฺฌติ สมิชฺฌตีติ.
เตสุ อตฺโถ เยสํ นิมิตฺตการณเหตุอาทิสทฺทานํ, เตสํ ปโยเคปิ.
[๒๙๘] สตฺตมิยา อตฺโถ สตฺตมฺยตฺโถ, ตสฺมึ.
กาโล จ อทฺธาโน จ ทิสา จ เทโส จาติ เอวมาทีสฺวยํ ตติยา “ตทนุปโรเธนา”ติ ปริภาสโต เวทิตพฺพา. เตน สมเยน เวรญฺชายํ วิหรติ, ตสฺมึ สมเยติ อตฺโถ. โส ธมฺโม จ วินโย จ มมจฺจเยน โว ตุมฺหากํ สตฺถา อนุสาสนโต. โยชเนนาติ โยชเน อทฺธนิ ธาวติ. ปุรตฺถิเมน ปุพฺพทิสาภาเค ธตรฏฺโฐ คนฺธพฺพราชา. ทกฺขิเณน ทกฺขิณทิสาภาเค วิรูฬฺโก กุมฺภณฺฑานํ อธิปติ. ปจฺฉิเมน ปจฺฉิมทิสาภาเค วิรูปกฺโข นาม นาคราชา. เยน ภควาติ ยตฺร ภควา วิหรติ, เตนุปสงฺกมีติ ตสฺมึ ฐาเน อุปสงฺกมีติ อตฺโถ.
[๒๙๙] องฺคสฺส สรีรสฺส วิกาโร องฺควิกาโร. องฺคมสฺส อตฺถีติ อตฺเถ “สทฺธาทิโต ณ”อิติ ณมฺหิ กเต องฺคมิติ รูปํ, องฺคีติ อตฺโถ. กาโณติ อนฺโธ. กุณีติ หตฺถาทิวงฺโก.
สพฺพตฺถ ตติยาวิธาเน “กรเณ ตติยา”ติ ตติยาคฺคหณมนุวตฺตเต.
[๓๐๐] วิเสสียติ อเนนาติ วิเสสนํ, ตสฺมึ.
อปฺปฏิปุคฺคโล อปฺปฏิภาคปุคฺคโล, อสทิโสติ อตฺโถ.
ตทหุ ตสฺมึ ทิวเส ปพฺพชิโต สมาโนติ อตฺโถ. สิปฺเปน หตฺถกมฺเมน. วิชฺชายาติอาทีนิ คุณวิเสสนนิทสฺสนานิ.
ปกติสทฺโท อาทิ เยสนฺเต ปกติอาทโย. อาทิสทฺทเน เยภุยฺยสมวิสมปริมาณาทโย สงฺคยฺหนฺติ.
อิติ ตติยาวิภตฺยตฺถวณฺณนา.
---------------
จตุตฺถีวิภตฺยตฺถวณฺณนา
[๓๐๑] สมฺปทานการเกติ สมฺมา ปทียมานสฺส ปฏิคฺคาหเก การเก ทานกฺริยานิมิตฺเต อภิเธยฺเย.
[๓๐๒] ยสฺส วา ยํ วตฺถุ โรจเต รุจฺจติ, ยสฺส วา ฉตฺตํ ธารยเต. “สมฺมา ปทียเต”ติ เอตฺถ สมฺมาติ วิเสสนํ “รชกสฺส วตฺถํ ททาติ, เทวทตฺตสฺส อิณํ ททาตี”ติอาทีสุ จตุตฺถีนิวตฺตนตฺถํ.
สเจตโน เจตโน วา ปฏิคฺคาหกภาเวน อิจฺฉิโต ทียมานสฺส วตฺถุโน อนิรากรณมนิเสธนํ มณฺฑนตฺถํ. น วิภูสนาย นฏนจฺจกาทโย วิย น ฉวอิราคกรณตฺถํ. ปาริปูริยา ปริปูรณตฺถํ.
ตุํปจฺจยนฺตสฺส อตฺโถ ตุมตฺโถ, ตสฺมึ. ผาสุวิหารายาติ เอตฺถาปิ ตุมตฺถสมฺภเว สมฺปทานสญฺญา จตุตฺถี จ, ผาสุ วิหรตุํ ปิณฺฑปาตํ ปฏิเสวตีติ อตฺโถ.
อลํ เมติ รชฺชํ อรหตีติ อตฺโถ. อกฺเขสุ ธุตฺโต พฺยสนิปุริสปุคฺคโล ทารํ ภริตุํ นาลํ น สมตฺโถ. มลฺโล มลฺลสฺส อลํ สมตฺโถ.
หิรญฺญสุวณฺเณน อลํ เม น อตฺโถ. กึ เมติ มยฺหํ โก อตฺโถ.
มญฺญติปฺปโยเคติ “มน ญาเณ”ติ อิจฺเจตสฺส ธาตุสฮส ปโยเค อนาทเร คมฺมมาเนซ กมฺมนิเยวาติ อปาณินิภูเต มญฺญติสฺส กมฺมตฺเถเยว อิมินา สมฺปทานสญฺญา. มญฺญสามิ อหํ. ตฺวํ กลิงฺครํ ทารุกฺขนฺธํ กตฺวา มญฺญามิ.
สุวณฺณํ ตนฺติ เอตฺถ อนาทราภาวา กมฺมตฺเถ ทุติยาว. คทฺรภนฺติ เอตฺถ คทฺรภสทฺทสฺส มญฺญติกมฺมภาเว อนาทเร จ สติปิ อปาณิกตฺตาภาวา น จตุตฺถี.
สคฺคายาติ สคฺคสทฺทสฺส คมนตฺถสฺส “คจฺฉตี”ติ อิมสฺส ปาปณิยกมฺมตฺตา สิลาฆาทิสุตฺเตน สมฺปทานสญฺญา จตุตฺถิยา อายาเทโส. นิพฺพานาย วชนฺติยา คจฺฉนฺติยา กึ วกฺขามีติ สมฺพนฺโธ. มูลาย ปฏิกสฺเสยฺยาติ มูลาปตฺติเมว ปฏิกสฺเสยฺยาติ อตฺโถ.
อิฏฺฐสฺส สมฺปตฺติกสฺส อตฺถสฺส ปตฺถนมาสีสนํ, กสฺมึ อาสีสนตฺเถ. กุสลนฺติ อาโรคฺยํ. อตฺถนฺติ หิตํ ปโยชนํ วา.
สมฺมุติ สมฺมนิตฺวา คหณํ.
ปาตุรโหสิ ปาตุภวิ. ปหิเณยฺย เปเสยฺย.
[๓๐๕] นมสฺส โยโค นโมโยโค, โส อาทิ เยสํ เต นโมโยคาทโย, เตสู. ตตฺถ อปิสทฺโท สมฺปิณฺฑเน. จคฺคหณํ จตุตฺถิคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. พุทฺธ วีร นโม เต อตฺถูติ โยชนา. นาคสฺสาติ ขีณาสวสฺส.
“กาเล วตฺตมานาตีเต ณฺวาทโย”ติ อิโต “กาเล”ติ จ “ภวิสฺสติ คมาทีหิ ณีฆิณฺ”ติ อิโต ”ภวิสฺสตี”ติ จ วตฺตมาเน.
[๓๐๖] ภวนํ ภาโว, ตํ ภาวํ วุจฺจติ. สีเลนาติ ภาววาจี, ตสฺมึ ภาววาจิมฺหิ ภวิสฺสติกาเล คมฺมมาเน. ปจิสฺสเตติ อายติปจนํ. ปากสทฺโทยํ ภาวสาธโน, ตโต จตุตฺถีติ. ภุญฺชนํ โภโค. โภคาย วชตีติ ภุญฺชิตุํ คจฺฉติ.
อิติ จตุตฺถิวิภตฺยตฺถวณฺณนา.
---------------
ปญฺจมีวิภตฺยตฺถวณฺณนา
[๓๐๗] อเปจฺจ อิโต อาททาตีติ อปาทานํ, ตสฺมึ อปาทานการเก.
[๓๐๘] วาสทฺโทยํ อเปติอาทิอตฺถวิกปฺปเน. อเปตีติ อปคจฺฉติ.
“อิโต”ติ วุตฺเต อวธิอปาทานํ. นิทฺทิฏฺโฐ อปคมนาทิกฺริยาภูโต วิสโย ยตฺถ ตํ นิทฺทิฏฺฐวิสยํ. ยตฺถ อาปาตฺโต อชฺฌาหโฏ อาคมนาทิกฺริยาลกฺขโณ วิสโย, ตํ อุปาตฺตวิสยํ. อนุเมยฺโย วิสโย เอตฺถาติ อนุเมยฺยวิสยํ.
คามา อเปนฺตีติ เอตฺถ อปคมนกฺริยาย คาโม อวธิการกํ. มุนโย กตฺตุการกํ.
ปวตฺตตีติ อปาทานสญฺญา ภวติ. กุสุลโต อปเนตฺวา นีหริตฺวา.
มถุรายํ ชายนฺติ นิวสนฺตีติ วา มาถรา. เกนจิ อาหาราทินา. อิธ ปนาติ กจฺจายนพฺยากรเณ. วุตฺตญฺจาติ มญฺชูสายํ.
กิญฺจิ อปาทานํ นิทฺทิฏฺฐวิสยํ กถิตาปคมนกฺริยาวิสยํ, กิญฺจิ อุปาตฺตวิสยํ อชฺฌาหฏกฺริยาวิสยํ ตถา กิญฺจิ อนุเมยฺยกฺริยาวิสยญฺจาติ อปาทานํ ติธา มตนฺติ โยชนา.
ตเทว อวธิภูตํ อปาทานํ จลญฺจ อจลญฺจาติ อิเมสํ วเสน ทุวิธํ โหติ.
[๓๐๙] อวิหิตลกฺขณานนฺติ ยถา “ยสฺมาทเปติ อาทตฺเต”ติ ธาตุปฺปโยเค จ ทูรนฺติกาทินามาทิปฺปโยเค จ อปาทานสญฺญา วิหิตา, ตโต อญฺญตฺร อวิหิตลกฺขณานํ ธาตุนามาทีนํ ปโยเคเยว อิมินา อปาทานสญฺญา. ตํยุตฺตนฺติ เตหิ ยุตฺตํ.
ปราชิโยเคติ ปราปุพฺพสฺส ชิ ชเย อิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปโยเค โย อสยฺโห สหิตุํ อภิภวิตุํ อสกฺกุเณยฺโย, โส อปาทานสญฺโญ โหติ. ปภูโยเคติ ปปุพฺพสฺส ภู อิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปโยเค โย ปภโว, “ปภวติ เอตสฺมา ผล”มิติ กตฺวา โส อปาทานสญฺโญ โหติ. ชน ชนเน อิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปโยเค ชายมานสฺส วตฺถุโน ยา ปกติ การณํ, สา จ อาทานสญฺญา โหตีติ โยชนา.
ปราเชนฺติ ปราชิตา ภวนฺติ. หิมวตาติ หิมวนฺตปพฺพตโต ปภวนฺติ ปฐมมุปลพฺภถนฺติ. ปญฺจ มหานทิโย คงฺคา ยมุนา สรภู อจิรวตี มหีติ อิมา ปญฺจ มหานทิโย นาม. อนวตตฺโต นาม หิมวติ เอโก มหาสโร, ยโต กณฺณมุณฺฑทหาทิเสสมหาสรา จ จตูสุ ทิสาสุ จตสฺโส มหานทิโย จ ปภวนฺติ อายุคนฺธํ อวิจฺฉินฺนา ปวตฺตนฺติ. กุนฺนทิโยติ ขุทฺทกนทิโย. ยสฺมา กฏฺฐโต อคฺคิ ชายเต, โส ตเมว ฑยฺหตีติ โยชนา.
อญฺโญ อตฺโถ เยสนฺเต อญฺญตฺถา, อญฺญตฺถา จ อิตโร อาทิ เยสํ, เตหิ โยเค. นาญฺญตฺราติ สงฺขารทุกฺขาทิทุกฺขโต อญฺญตฺรา อญฺโญ อตฺตา ชีโว ปุคฺคโล วา น สมฺภวติ, นาปิ ขนฺธปญฺจกสงฺขาตทุกฺขโต อญฺญํ สตฺตาทิกํ นิรุชฺฌติ.
“อุภโต”ติอาทีสุ ชายมานปุตฺตาทิกสฺส การณตฺตา อิมินา อปาทานสญฺญา. อุภโตติ มาติโต จ ปิติโต จ.
วชฺชนตฺเถหีติ วชฺชนํ ปริวชฺชนํ อตฺโถ เยสํ, เตหหิ อป ปริ อิจฺเจเตหิ โยเค อปาทานสญฺญา. มริยาทา จ อภิวิธิ จ อตฺโถ ยสฺส, เตน อาอุปสคฺเคน โยเค อปาทานสญฺญ. ปตินิธิ จ ปติทานญฺจ อตฺโถ ยสฺส, เตน ปติอุปสคฺเคน โยเค จ อปาทานสญฺญา. เทโวติ เมโฆ. มริยาทา นาม อวธิ. อภิวิธิ อภิพฺยาปนํ. ปตินิธิ นาม ปฏิภาคตฺเถ สทิสตฺเถ. อาลปตีติ เตมาสํ ธมฺมเทสนตฺถํ พุทฺธสฺส ปตินิธิ หุตฺวา ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺโต มหาชนํ อเวฺหตีติ อตฺโถ.
ริเต จ นานา จ วินา จ อาทิ เยสํ ปุถ อิจฺจาทีนํ นิปาตานํ, เตหิ โยเค อปาทานสญฺญา. ริเค สทฺธมฺมา สทฺธมฺมํ วินาติ อตฺโถ. วินา สทฺธมฺมาติ สทฺธมฺเมน วินา.
กมฺมญฺจ อปาทานญฺจ ตานิเยว การกานิ เตสํ กมฺมการกอปาทานการกานํ มชฺเฌปิ กาลทฺธานวาจิสทฺเทหิ ปญฺจมีติ วิสยินิทฺเทสอปาทานสญฺญา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํ. อิโต ทิวสโตติ อปาทานทสฺสนเมตํ, มิคนฺติ กมฺมการกทสฺสนํ. ปกฺขสฺมาติ เตสํ มชฺเฌ อทฺธมาสสงฺขาตกาลวาจิสทฺทโต ปญฺจมีนิทสฺสนํ. ตสฺมา อชฺช วิชฺฌิตฺวา อิโต อทฺธมาเส มิคํ วิชฺฌตีติ อตฺโถ. เอวํ อชฺช ภุญฺชิตฺวา อิโต มาเส ภุญฺชติ. อิโต โกสมตฺเต วิชฺฌติ.
ปภุติอาทีนํ สทฺทานมตฺเถ จ ตทตฺถปโยเค โส ปภุตฺยาทิสทฺทานํ อตฺโถ เยสํ, เตสํ สทฺทานํ ปโยเค จ ปญฺจมี โหติ. ปภุตฺยตฺเถ ยโตติ ยโต ปภุติ อริยาย ชาติยา ชาโต. ยโต ปภุติ อหํ อตฺตานํ สรามิ. ยโต ปฏฺฐาย วิญฺญุตํ ปตฺโตสฺมิ. ยตฺวาธิกรณนฺติ ยโต อธิกรณํ ยโต นิทานํ, ยํนิมตฺตนฺติ อตฺโถ.
[๓๑๐] รกฺขณํ อตฺโถ เยสํ รกฺข ปาลเนติอาทีนํ เต ธาตโว รกฺขณตฺถา, เตสํ ปโยเค. จการาทิกรณโตติ “ธาตุนามานนฺ”ติอาทิโต จการานุวตฺตนโต อนิจฺฉิตญฺจ อปาทานสญฺญํ โหติ. ตายนํ นาม ปาลนํ. ตณฺฑุลา ตณฺฑุลโต กาเก รกฺขนฺติ นิวาเรนฺตีติ อตฺโถ. ยวา ยวสสฺสโต, เอวํ กาเก วารยมจฺฉมฺหาติ.
[๓๑๑] เชตวเนติ เชตวนฏฺเฐ ชเน.
[๓๑๒] ทูรญฺจ อนฺติกญฺจ ทูรนฺติกํ. อทฺธา จ กาโล จ อทฺธกาลา, เตสํ นิมฺมานํ ปริจฺเฉโท อทฺธกาลนิมฺมานํ. ตฺวาปจฺจยสฺส โลโป ตฺวาโลโป. ทิสาหิ โยโค ทิสาโยโค. วิภชนํ วิภตฺตํ. อารติปฺปโยโค อารปฺปโยโค. เอตฺถ ติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ ทฏฺฐพฺโพ. ทูรนฺติกญฺจ อทฺธกาลนิมฺมานญฺจ ตฺวาโลโป จ ทิสาโยโค จ วิภตฺตญฺจ อารติปฺปโยโค จ สุทฺธญฺจ ปโมจนญฺจ เหตุ จ วิวิตฺตญฺจ ปมาณญฺจ ปุพฺพโยโค จ พนฺธนญฺจ คุณวจนญฺจ ปญฺหญฺจ กถนญฺจ โถกญฺจ อกตฺตา จ จาติ ทฺวนฺโท.
ทูรนฺติกานํ อตฺฌถ เยสํ ทูราทีนํ สทฺทานํ, เตสํ ปโยเค จ. กีวาติ กิตฺตกํ, ทูรโยเค อิมสทฺทสฺส อปาทานสญฺญายํ “กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถ”ติ ตปจฺจเย กเต อิกาเร จ อิโตติ รูปํ. เต โมฆปุริสา นิรตฺถกปุริสา อิมสฺมา ธมฺมวินยา “ธมฺโม จ วินโย จา”ติ วุตฺตสาสนา อารกา ทูเรติ อตฺโถ. ทูรโตวาติ ทูเร เอวาติ อตฺโถ.
“ทูรํ คามนฺ”ติอาทีสุ ปน อิธ สุตฺเต จสทฺเทน ทุติยา จ ตติยา จ.
อิโต กปฺปโต เอกนวุติยา กปฺปมตฺถเก. อิโต สํวจฺฉรโต วสฺสสหสฺสสฺส อจฺจเยน อติกฺกเมนาติ อตฺโถ.
ตทตฺถสมฺภเวปีติ ตฺวาปจฺจยสฺส อตฺถสมภเวปิ, ตสฺส อตฺถสมฺภเวปิ ตสฺส อวิชฺชมมานตา ตฺวาโลโป, ตสฺมึ ตฺวาโลเป กมฺเม อธิกรเณ จ ปญฺจมี. ตถา หตฺถิกฺขนฺธาติหตฺถิกฺขนฺธมภิรุหิตฺวา. อภิธมฺมํ สุตฺวา ปุจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. อาสเน นิสีทิตฺวา วุฏฺฐเหยฺยาติ สมฺพนฺโธ.
ทิสาสงฺขาตมตฺถํ วทนฺติ เย, เตหิ สทฺเทหิ โยเค ปญฺจมี. อิโตติ อวธิกตเทสโต ปุริมทิสาโยเค ปญฺจมี. สา ปุริมา ทิสาติ ยโต ทิสโต สูริโย อุคฺคจฺฉติ, สา ปุริมทิสา. ปุรตฺถิมโต ทกฺขิณโต ยโต อสฺโสสุํ อิติ สมฺพนฺโธ. “ทิสาโยเค”ติ เอตฺถ สรูเปกเสสนเยน ทิสาสทฺททฺวโยปาทานโต ทิสตฺถโต จ ปญฺจมีติ ทสฺเสตุํ “ทิสตฺเถ จา”ติ วุตฺตํ.
สยํ วิภตฺตสฺเสวาติ สยเมว วิสุํ วิภตฺตวสฺส วิภชนํ ปุถุกฺกรณํ. อตฺตทนฺโตติ อตฺตโน ทนฺโต ตโต อาชานียาทิโต วรนฺติ สมฺพนฺโธ. เสยฺโยติ วรตรํ. ยทิทนิ โย อยํ.
อสทฺธมฺมาติ เมถุนธมฺมา. อารตีติ อารมณํ. วิรตีติ ปาปโต วิรมณํ.
ปโมจนตฺถปฺปโยเค ยทวธิภูตํ ตทปาทานสญฺญํ ภวติ.
สพฺพนามโต ปญฺจมีติ โยชนา. กสฺมา นุ การณา.
[๓๑๓] ทีโฆ จ โอโร จ, เตหิ ทีโฆเรหิ. “อายาเมเน วิตฺถาเรนา”ติอาทีสุ เอตฺถ จสทฺเทน ตติยา.
ปฐมตฺถวาจเกนาติ ปุริมกาลวาจินา. ปุพฺพสทฺทสฺส คหณมุปาทานํ ปุพฺพคฺคหณํ. อทิสตฺถวุตฺติโนติ ทิสตฺถวชฺชิเต เทสกาลาทิมฺหิ วุตฺติ วตฺตนํ ยสฺส, ตสฺส ปุพฺพปราทิคฺคหณสฺส. ตโต ปรนฺติ เทสตฺถวาจินา ปรสทฺเทน ปโยเค ปญฺจมี.
พนฺธนตฺเถน โยเค สมฺพนฺเธ สติ พนฺธนเหตุภูตคุณวาจิสทฺทโต ปญฺจมี.
อิสฺสริยาติ อิสฺสริยภาวโต.
ปญฺหกถเนสุ ปญฺเห กถเน จ, “กุโตสิ ตฺวนฺ”ติ เอตฺตเก ปุจฺฉิเต อิมินา ปญฺเห ปญฺจมี. อถ “อาคจฺฉสี”ติ กฺริยาโยเค “ยสฺมาทเปตี”ติ อิมินาว สิชฺฌติ. ปาฏลิปุตฺตโตติ ปญฺหวิสฺสชฺชนํ.
โถกํ อปฺปมตฺตกํ อตฺโถ ยสฺส, ตสฺมึ. อสตฺวสฺส อทพฺพสฺส วจเน กรณภูเต อปาทานสญฺญา.
การกเหตุ นาม “โย กโรติ, ส กตฺตา”ติ วุตฺตตฺตา. อิธ ปน “อกตฺตรี”ติ ตสฺส ปฏิสิทฺธตฺตา อการเก การกเหตุโต อญฺญสฺมึ ญาปกเหตุมฺหิ ปญฺจมี. กมฺมสฺสาติ ทานาทิเภทสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปฺปชฺชติ กุสลวิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ, น ตุ ตสฺส กมฺมสฺส ยาว ผลุปิปาทา อนิรุชฺฌิตฺวา ฐิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. เวทนาทิเภทํ นามญฺจ ภูโตปาทายเภทํ รูปญฺจาติ ยถารูปํ ปจฺจกฺขานุมานสิทฺธํ อิทํ นามรูปนฺติ นิเสเธตพฺพสฺส ธมฺมสฺส นิสฺสนิทฺเทโส, น ตาว อเหตุกนฺติ ปฏิเสธนียสฺส น อเหตุกตาธมฺมสฺส นิทฺเทโส. สุภาสุภกมฺมาทิวิเสสเหตุวิรหิตโต อิสฺสราทิเอกเหตุกตฺเต วา สติ สพฺพตฺถ อปายกามสุคติภูมิอาทีสุ สพฺพทา ปฏิสนฺธิโต ปุพฺเพ จุติโต อุทฺธญฺจ สพฺเพสญฺจ อนฺธพธิราทีนํ จาตุมหาราชิกาทีนญฺจ รูปารูเปติ เอกสทิสภาวสฺส เอกสทิสตฺตสฺส อาปชฺชนํ สิยา, น จ ตถา ทิสฺสติ, ตโต เอว เทสกาลสนฺตานาทิเภทาภาวปฺปสงฺคโต นาเหตุกมิทํ นามรูปนฺติ โยชนา.
หุตฺวา อภาวโตติ สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, น นิพฺพานํ. กสฺมา ? อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนโต. นิพฺพานํ นิจฺจํ. กสฺมา ? อุปฺปาทานนิโรธาภาวโต. ตถา ขนฺธปญฺจกภูตา สงฺขารา ทุกฺขา, อตฺตโน อุทยรกฺขเณน, ภงฺคสงฺขาเตน วเยน จ อภิกฺขณํ ปีฬนาพาธนโต. น หิ พาธกํ สุขํ ภวติ. การกเวทกสงฺขาเตน วสวตฺตเกน อตฺตนา ชีเวน วา วิรหิตตฺตา ภยญฺจ อตถาภูตตฺตา อนตฺตา สงฺขารานํ นามรูปธมฺมานํ อุปฺปาทชราภงฺเคสุ “มา เอวํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, มา เอวํ ชีเรยฺยุํ, มา เอวํ ภิชฺเชยฺยุนฺ”ติ เอวํ กสฺสจิ อวสวตฺติภาวโตติ. อิทํ หุตฺวาอภาวาการอุทยพฺพยปีฬนาการอวสวตฺตนาการสงฺขาตํ สงฺขารมนิจฺจาทิสามญฺญลกฺขณตฺตยํ นามาติ โยชนา.
“อปาทาเน ปญฺจมี”ติ อิโต “ปญฺจมี”ติ วตฺตเต.
[๓๑๔] กโรตีติ อตฺเถ “กตฺตุกรณปเทเสสุ จา”ติ กตฺตริ ยุปจฺจโย. ตสฺส “รหาทิโต ณ”อิติ ณตฺเต จ กเต “การณตฺเถ จา”ติ นิปาตนโต ทีเฆ จ กเต “การณนฺ”ติ รูปสิทฺธิ ทฏฺฐพฺพา. ทุกฺขาทีนํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อนนุโพธา อนุสฺสวาทิวเสน อนนุพุชฺฌนโต, อปฺปฏิเวธา อริยมคฺคญาเณน อปฺปฏิวิชฺฌนโต จ การณา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ ภวาทีสุ จุติปฏิสนฺธิวเสน อนมตคฺเค สํสาเร สนฺธาวิตํ สํสริตนฺติ อตฺโถ. อวิชฺชาปจฺจยาติ จตูสุ สจฺเจสุ อชานนการณโต กุสลากุสลปเภทา เตภูมกสงฺขารา สมฺภวนฺติ. สงฺขารปจฺจยาติ อุปจิตกุสลากุสลกมฺมปจฺจยโต ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณาทิกํ วิปากวิญฺญาณํ สมฺภวตีติ โยชนา. อวิชฺชาย ตุ เอว อเสสโต วิราเคน นิโรธา นิรุชฺฌนโต อปฺปฏิวตฺติการเณน เตภูมกสงฺขารานํ นิโรโธ อปฺปวตฺติ โหติ. เตสํ สงฺขารานํ นิโรธโต ตีสุ ภเวสุ อายติปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส นิโรโธ อปฺปวตฺติ โหตีติ อตฺโถ.
อิติ ปญฺจมีวิภตฺยตฺถวณฺณนา.
---------------
ฉฏฺฐีวิภตฺยตฺถวณฺณนา
[๓๑๐] อายตฺโตติ ปฏิพพทฺโธ ตทธีนวุตฺติโก. โส นิสฺสยาทิเภโท อตฺโถ สามิ นาม. สามิ จ ตปฺปจฺจโย จ รุช โรเคติ ธาตุ จ อาทิ เยสํ, เตหิ โยเคปิ. เอตฺถ จ สามิสฺมึ นิพฺพตฺตนาทิกฺริยาภิสมฺพนฺธาภาวา กฺริยาภิโยคสฺส อสมฺภวโต น การกภาโว สมฺภวติ. กฺริยา จ การกญฺจ, เตสํ ภาโว กฺริยาการกภาโว, ตสฺส ผลภาเวน คหิโต สามิภาโวติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิวริตฺวา ทสฺเสตุํ “ตถา หี”ติอาทิ อารทฺธํ. ททาตีติ ภตฺตญฺจ เวตนญฺจ เสวกสฺส ททาติ. ตสฺมาติ รญฺญทีนํ ธนสฺส ปฏิคฺคาหกตฺตา “ราชปุริโส”ติ วิญฺญายติ, เตน ทานปฏิคฺคหาสงฺขาตานํ กฺริยาการกานํ ปุริมสิทฺธานํ ผลภาเวน คหิโต สามิภาโว ตพฺภาวภาวีภาวโต. ภณฺฑภาเวน วาติ เขตฺตวตฺถุหิริญฺญสุวณฺณธญฺญวตฺตจฺฉาทนาทิวเสน วา สมีปญฺจ สมูโห จ อวยโว จ วิกาโร จ พีชาทิภาวภาวีองฺกุราทิกํ เภริอาทิสนฺนิสฺสิโต สทฺโทปิ ปิตุอาทิชนิโต ปุตฺตวจฺฉาทิโก กุลาลาทิกตภาชนาทิโก กมฺมาทิชาตผลาทิกนฺติ เอวมาทิกํ ตํตํการณภาวาภาวีการิยญฺจ อุปปตฺติอาทิเภทาภาวทพฺพสมฺพนฺธินิอวตฺโถ จ ชายนสามญฺญการเภทา ชาติ จ อินฺทฺริยพทฺธอนินทริยพทฺธสนฺตานสนฺนิสฺสิโต รูปสทฺทาทิโก สตฺตานํ สุจริตพฺพธมฺมานํ ลกฺขณาทิอากาโร ทพฺพานํ สงฺขาสทิสโยควิภาคพุทฺธิสุขทุกฺขาทิโกติ เอวมาทิเภโท ตนฺนิสฺสิโต คุโณ จ อุกฺเขปนาทิกา ฐานิสชฺชาทิเภทา กฺริยา จ อาทิสทฺเทน นามโคตฺตาทิตํตํโวหาโร ตสฺส ตสฺส การณาทิโก จ ปูรโตติอาทิโยโค ปูรณตฺถปจฺจยโยโค จาติ เอวมาทิ คยฺหติ. วิเสสนญฺจ อาแทสสฺส ฐานี จ อาคมสฺส สมฺพนฺธี อาคมี จ เตสํ วเสน ติวิโธปิ.
กฺริยาการเกหิ สญฺชาโต นิพฺพตโต อสฺเสทํ ภาวสฺส อสฺส วตฺถุโน อิทํ สมฺพนฺธี เอวํ ปวตฺตอภิธานานํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวสฺส โย เหตุ นิมิตฺตํ, โส อตฺโถ สมฺพนฺโธ นาม. ตตฺถ ตสฺมึ สมฺพนิเธ อภิเธยฺเย สามิสญฺญิโต สทฺทโต ฉฏฺฐี วิธียเตติ โยชนา.
ปรตนฺตสฺส ภาโว ปารตนฺตฺยํ, ปรายตฺตตา. ตตฺถ ตสฺมึ ปารตนฺตฺยภูเต สมฺพนฺเธ อภิเธยฺดย วิเสสนสงฺขาตอุปาธิโต อาเทสฐานิโต อาคมนฐานิภูตอาคมิโต จาติ เอวํ อุปาธิอาทีหิ เอว ฉฏฺฐี ภเว. น วิเสสฺยาทิโตติ วิเสสิตพฺพโต อาเทสโต อาคมโตติ อิเมหิ ตีหิ ฉฏฺฐี น เตวาติ อตฺโถ.
วิเสสียตีติ อญฺญสามิโต นิวตฺตียตีติ อตฺโถ. วิเสสนโตว ฉฏฺฐีติ เอตฺถ สมฺพนฺธวจนีเยติ อธิปฺปาโย. เยน เกนจิ ปริคฺคหิเตน วตฺถุนา สามิโน สมฺพนฺโธ.
ปฏิวีโสติ ภาโค. เอตฺถาปิ สํสามิภาวสมฺพนฺเธ.
สมีปสมฺพนฺเธติ “นครสฺส สมีปนฺ”ติอาทีสุ วิย “อมฺพวนสฺส อวิทูเร”ติอาทีสุ สมีปสมีปิภาวสมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี.
สุวณฺณสฺส ราสีติ เอตฺถ สมูหสมูหิภาวสมฺพนฺเธ.
อวยเวน อวยวินา สมฺพนฺเธ เต สีสนฺติ อุทาหรณํ.
วิการวิการิภาวสมฺพนฺเธน สุวณฺณสฺส วิกตีติ วิการิโต ฉฏฺฐี.
การิเยน ผเลน การณสฺส สมฺพนฺเธ วจนีเย. ยวสฺสาติ การณโต ฉฏฺฐี. อวิญฺญาณกสฺส สทฺทสฺส อุตุชภาเว สติปิ เม ยสฺสาติ นิสฺสยโต วิเสสนํ. ตสฺสาติ ธตรฏฺฐาทิมหาราชสฺส. เหตุผลภาวสมฺพนฺเธ ทสฺเสตพฺเพ กมฺมานนฺติ เหตุโต ฉฏฺฐี.
สมฺพนฺธวเสน อวตฺถิตานํ สภาวานํ อุปฺปาทชราภงฺคกฺขณสงฺขาเตน ผลภาวาทินา จ อวตฺถาวิเสเสน สมฺพนฺเธ ทสฺเสตพฺเพ ขนฺธานนฺติ นิสฺสยโต ฉฏฺฐี.
“มนุสฺสสฺส ภาโว”ติ เอตฺถ ภาโวติ มนุสฺสสทฺทปวตฺตินิมิตฺตภูโต วิชาติยา วินิวตฺโต สามญฺญกาโร.
ทพฺพสนฺนิสฺสิเตน วณฺณาทินา สกตฺถสนฺนิสฺสิเตน สุจริตาทินา คุเณน จ คุณิโน สมฺพนฺเธ. มหาภูตสงฺขาตวิเสโส สุวณฺณํ, ตนฺนิสฺสิโต ปีตวณฺโณ เตน วิเสสียติ สุวณฺณสฺส วณฺโณติ. ตถาคตสฺส วณฺโณ นาม สีลาทิคุโณ ทานาทิคุโณ จ. “สตํ มุฏฺฐี”ติอาทิ สงฺขฺยา จ ปริมาณญฺจ โลเก คุณภาเวน โวหรียติ. เตสํ สมาโยโคติ สํโยคสมฺพนฺเธ. สนฺธิโน วิโมกฺโข วิภาโค, สนฺธิวิสิเลโสติ อตฺโถ. ตถาคตสฺส ปญฺญาปารมินฺติ พุทฺธสมฺพนฺเธ. “สุขนฺเต อโหสี”ติอาทินา คุณสมฺพนฺเธ. ลหุตาทโย อาการวิเสสา.
อุกฺขิปน อวกฺเขปน อาภุชน ปสารณ คมนาทิเภทาย กฺริยาย สมฺพนฺเธ. “ตสฺส มาตาปิตโร”ติ โวหารสฺส ปุตฺตภาเว ภาวโต มาตาทีนํ ชนกชนิตพฺพสมฺพนฺธโต จ มาตาปิตูนํ วิเสสิตพฺพภาเว อิจฺฉิเต ตสฺสาติ วิเสสนโต ฉฏฺฐี. “ตสฺส ปุรโต”ติอาทิ ทิสตฺถนิปาตาทิโยเค ฉฏฺฐี. ติณฺณํ ปูรโณ ตติโย. เตน ปูรณตฺถปฺปจฺจยโยเค วสฺสานนฺติ วสฺสสทฺธโต ฉฏฺฐี. น ตสฺส อุปมาติ อุปมาย อุปเมตพฺพายตฺตตฺโถ อุปมาโยเค ฉฏฺฐี. กุเวรสฺส พลีติ เอตฺถปุปฺผาทิอุปหาโร ปูชา อญฺญตฺถ ภูมิโต รญฺโญ ทาตพฺพภาโค
ยํ รูปมาเทโสติ อาเทสสมฺพนฺเธ เอทนฺตสฺสาติ ฐานิโต ฉฏฺฐี. อาคโม เอตสฺส อตฺถีติ อาคมี. น เหตฺถ ปุถสทฺโท อาคมสฺส วิเสสนํ, กินฺตุ ปุถสฺส สมีเป อาคโม ภวตีติ อาคมาคมีภาวสมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี.
เทวาทนมินฺโทติ เอตฺถ อินฺทสฺส เทวานํ อปริคฺคหตฺตา วาคฺคหเณน อินฺทปริวารภูตเทวสทฺทโต ฉฏฺฐี.
อุชฺฌาเปตพฺพนฺติ “อยํ ยกฺโข คณฺหาคี”ติอาทินา กถาปราธํ วตฺวา อวชานาเปตพฺพนฺติ. รชกสฺส วตฺถํ ททาตีติ เอตฺถ โธวนตฺถาย ททาตีติ สมฺปทานาภาวโต น จตุตฺถี. โอตฺตปฺปนฺติ โอตฺตปฺปนฺโต, อุตฺตสนฺโตติ อตฺโถ.
“กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐีนมตฺเถ”ติ อิโต “กฺวจี”ติ จ “ตติยาสตฺตมีนญฺจา”ติ อิโต “ตติยาสตฺตมีนนฺ”ติ จานุวตฺตเต.
[๓๑๗] ยชสฺส ธาตุสฺส ปโยเค กรเณ ฉฏฺฐี. ปุปฺผสฺสาติ ปุปฺเผน. ฆตสฺสาติ เอตฺถาปิ กรเณ.
สุหิตตฺโถ ติตฺติอตฺโถ, เตสํ โยเค, ปูรณตฺถโยเคติ อตฺโถ. โอทนสฺสาติ อิธาปิ กรเณ เอว ฉฏฺฐี. นานปฺปการสฺส อสุจิโนติ นานปฺปกาเรน อสุจินาติ อตฺโถ. ปาปสฺสาติ ปาเปน ปูรตีติ อตฺโถ.
ตุลฺยตฺถกิลมมาทิโยเคติ ตุลฺยตฺเถ กึ อลํ อิจฺเจวมาทิโยเค ฉฏฺฐี. ปิตรา ตุลฺโยติ เอตฺถ ”กตฺตริ จา”ติ สุตฺเต จสทฺเทน ตติยา. มาตุ สทิโสติ เอตฺถ “อุ สฺมึ สโลโป”ติ อุตฺตํ สโลโป.
กตฺตริ กิตปฺปจฺจยโยเค ฉฏฺฐี. กตีติ กรณํ, กติสทฺเทน กิตนฺตโยเค กตฺตริ ฉฏฺฐี. สมฺมตปูชิตสกฺกตมานิตาทิกิตนฺตโยเค กตฺตริ ตติยา. เตสนฺติ เตหิ อปริสุตฺตนฺติ อตฺโถ.
นจฺจคีตสฺสาติ นจฺจคีเต กุสลา เฉกา. องฺคปจฺจงฺคานนฺติ องฺคปจฺจงฺเคสุ. ภควโตติ ภควติ ปสนฺนา อุฬารา มหนฺตา ยกฺขา สนฺตีติ อตฺโถ. มาสสฺสาติ เอกสฺมึ มาเส ทฺวิกฺขตฺตุํ เทฺว วาเร ภุญฺชติ.
“กฺวจิ ทุติยา”ติอาทิโต กฺวจิ ฉฏฺฐี จ วตฺตเต.
[๓๑๘] ทุติยา จ ปญฺจมี จ, ตาสมตฺเถ.
สหสาติ อนุปธาเรตฺวา. กตฺตาโรติ อิมสฺส ตุปจฺจยนฺตกิตกสฺส โยเค อิมสฺส นิพฺพตฺตนียกมฺมาเปกฺขตฺตา กมฺมสทฺทโต ฉฏฺฐี. โยนิโสมนสิการาทิกุสลุปฺปตฺติการณสมวาเย กุสลกมฺมํ อุปฺปชฺชติ, อโยนิโสมนสิการาทิอกุสลุปฺปตฺติปจฺจยสมวาเย อกุสลํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตํตํปจฺจยพฺยติริตฺโต กมฺมสฺส การโก กตฺตา ปรมตฺถโต นตฺถิ. สุขทุกฺขลกฺขณสฺส กุสลากุสลวิปากสฺส คติกาลาทิปจฺจยสฺส สมวาเย วตฺถารมฺมทณาทิปจฺจเย ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมานสฺส เวทโก อนุภวิตา ปรมตฺถโต นตฺถิ. เอตฺถ ณฺวุปจฺจยนฺตการกาทิกิตโยเค ฉฏฺฐี. อกรณนฺติ ยุปจฺจยนฺตกิตกโยเค. จตุนฺนํ มหาภูตานนฺติ จตฺตาริ มหาภูตานีติ อตฺโถ. ราโคติ กสายรชนํ.
สร คติจินฺตายํ. อิสุ อิจฺฉายนฺติ เอวมมาทีนํ ธาตูนมฺปิ สรตีติ กฺวจิคฺคหณาธิการตฺตา กมฺมตฺเถ ทุติยา.
กโรติสฺส ธาตุสฺส ปโยเค ปติยตเน อภิสงฺขรเณ ฉฏฺฐี. อุทกสฺส ปติกุรุเตติ อุทกมภิสงฺขโรติ. กณฺโฑ นาม อุสุ. ปติกุริเตติ กณฺฑํ อุชุํ กโรตีติ อตฺโถ.
ปริหายสทฺทโยเค ฉฏฺฐี. ธมฺมสฺส ปริหายนฺติ อสฺสวนตาย ธมฺมโต ปริหายนฺติ. สุขสฺสาติ สุขโต. ทณฺฑสฺส ตสนฺตีติ สีหอุสภาทิอาชานิเย วชฺเชตฺวา สพฺเพ ปุถุชฺชนา ทณฺฑโต อุตฺตวนฺติ. มจฺจุโนติ มรณโต ภายนฺตีติ อตฺโถ.
“กมฺมนิ กิตโยเค”ติ วุตฺตตฺตา อติปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ น นิฏฺฐาทีสูติ ปฏิเสโธ. กโตติ นิฏฺฐปฺปจฺจยนฺโต ตตวนฺตุตาวีนํ นิฏฺฐสญฺญิตฺตา. นิฏฺฐาทีสูติ เอตฺถาทิสทฺเทน ตุนาทิปจฺจยนฺตา มานนฺตาทโย จ คยฺหนฺติ.
อิติ ฉฏฺ ฐีวิภตฺยตฺถวณฺณนา.
---------------
สตฺตมีวิภตฺยตฺถวณฺณนา
[๓๒๐] “โย ธาโร”ติ นิปาตเนน เอตฺถ ปรสรโลโปติ ทฏฺฐพฺโพ.
อาธารียตีติ สงฺขตรูปํ อโธคตินิวารณสตฺเถน ธารียติ. คุณกฺริยาทิตนฺนิสฺสยสฺส ตพฺพิสยวุตฺติวเสน ธารียติ เอตฺถาติ อาธาโร, ปติฏฺฐานิสฺสยวิสยาทิโก อตฺโถ. กตฺตริ จ กมฺเม จ สมเวตานํ ตนฺนิสฺสิตานํ ฐสานนิสชฺชาทีนํ ปจนทหนาทีนญฺจ กฺริยานํ ปติฏฺฐานฏฺเฐน กฺริยานิสฺสยกตฺตุกมฺมานํ ธารณนิสฺสยานํ ปวตฺติวิสยาทิตาย อตฺโถ อาธารภาเวน อิจฺฉิโต. ตํ กฺริยานิมิตฺตํ วตฺถุโอกาสสญฺญํ ภวตีติ อตฺโถ.
นิสีทตีติ วุตฺตกตฺตุธารเณน ตํสนฺนิสฺสิตาย นิสีทนกฺริยาย ปติฏฺฐานฏฺเฐน กฺริยานิมตฺตตาย กโฏ โอปสิเลสิโก อาธาโร. ธาเรตีติ กตถาลิโย ธาเรติ นาม.
อาเธยฺยพฺยาปนีย อุปสิเลสนีย วิสยิกรณาทินา อาธาโรยํ จตุปฺปกาโรติ ทสฺเสตุํ “โส ปนา”ติอาทิ. วุตฺตํ. อาธาเร พฺยาปกํ อาเธยฺยวตฺถุ เอตสฺส อตฺถีติ พฺยาปิโก. วิสุํ สิทฺเธน อาเธยฺเยน อุปสิเลสนํ อลฺลียนํ อุปสิเลโส. ตมหรตีติ โอปสิเลสิโก. สมีเป นิยุตโต สามีปิโก. อาเธยฺยสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย วิสยภูโต เวสยิโก.
อาเธยฺเยน ธาเรตพฺเพน กิญฺจิ พฺยาเปตฺวา เอกเทสํ ปตฺถริตฺวา ติฏฺฐติ. ติเลสุ เตลนฺติ เอตฺถ เตลสงฺขาตํ อาเธยฺยํ สกลํ ติลทพฺพํ พฺยาเปตฺวา ตนฺนิสฺสเย วตฺตติ, เอวํ ทธิมฺหิ สมเวตํ สปฺปิ. ขีเรสุ ปน ปกฺขิตฺตชลํ สํโยควเสน เอกเสเมว ปตฺถริตฺวา ติฏฺฐติ.
วิสุํ สิทฺธภาเวน อตฺถินิสฺวยตฺตา ปจฺเจกสิทฺธานํ วิสุํเยว นิปฺผนฺนํ วตฺถูนํ อุปสิเลเสน อญฺญมญฺญํ สํโยควเสนซ ยสฺมึ จ อาธาเร อลฺลียิตฺวาว ยุตฺตํ หุตฺวา วตฺตติ, โส โอปสิเลสิโก นามาติ สมฺพนฺโธ. ตํ ยถาติ อุทาหรณนิทสฺสเน นิปาโต. อาสเนติ ปีฐาทิเก สํโฆ อุปสิเลวเสน นิสีทติ. ทูเร เทเสติ อตฺโถ.
ยตฺถ สมีปิโน คงฺคาทิวตฺถุโน โวหารํ ตํตีราทิเทสสมีเป กตฺวา อาโรเปตฺวา ตทายตฺตวุตฺติตาทีปนตฺถํ ตสฺมึ คงฺคาทิเก ปฏิพทฺธปวตฺติภาวทีปนตฺถํ อาธารภาโว วิกปฺปียติ ปริกปฺปียติ, โส คงฺคาทิโก สามีปิโก นามาติ สมฺพนฺโธ. วโชติ โคยูถนิรโย. โส คงฺคาตีเร วสนฺโต คุนฺนํ คงฺคายตฺตวุตฺติตาย คงฺคายํ โฆโสติ วุตฺโต. สาวตฺถินิสฺสิตวิหารตฺตา สาวตฺถิยนฺติ วุตฺตํ.
ยตฺถ ยสฺมึ วิสเย อญฺญถาภาววเสน อธิปฺเปตเทสกาลาทิโต อญฺญตฺถ อภวนวเสน สตฺตานํ ทพฺพคุณกฺริยาทีนญฺจ ปวตฺติยา อสมฺภวเสน เทสนฺตรสฺส อวจฺเฉทวเสน วา อาธาโร ปริกปฺปียติ, โส วิสยาธาโร นาม. อนญฺญภาโว หิ วิสยตฺโถ. อากาเสติ สกุณานํ จรณสฺส ปกฺขสาธารณวเสน คมนสฺส อนญฺญตฺถภาวสงฺขาโต วิสโย ทสฺสิโต. ภูมีสูติ ชมฺพุทีปตลาทีสุ ภูมีเสฺวว มนุสฺสา ชายนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปาเทสูติ ปตนสงฺขาตสฺส ปณามสฺส เทสนฺตราวจฺเฉทนวเสน วิสยาธาโร ทสฺสิโต. ตถา ปาปสฺมึ มโน รมติ, กุสเลหิ มนสฺส อภิรมาสมฺภวโต. พุทฺธสาสเนติ พุทฺธสาสเนเยว ปสนฺโน. “ปญฺญาย สาธู”ติอาทีสุปิ สาธุ ภวติ. วินยปิฏเก นิปุโณ ภวตีติ กฺริยาย สมฺพนฺโธ. ปิคริ นิปุโณติ ปิตุ ปฏิชคฺคเน เฉโก ภวตีติ อตฺโถ. ยตฺถ หิ กฺริยาปทํ น สูยติ, ตตฺถ ”อตฺถิ ภวตี”ติ สมฺพนฺโธ.
สพฺโพปติ จตุพฺพิโธปิ. ปริกปฺปิตวเสนาติ สมีปาธารอากาสกมลอุทุมฺพรกุสุมาทีสุ ปริกปฺปวเสน.
กตฺตุกมฺมสนฺนิสฺสิตตฺตา กตฺตุกมฺมสมฺพนฺธินิสชฺชปจนาทิกา กฺริยา ยตฺถ อาสนถาลิอาทิมฺหิ ปติฏฺฐิตา โหติ, โส พฺยาปิกาทิเภเทน จตุปฺปการภูโต อาธารตฺโถ. “โยธาโร ตโมกาสนฺ”ติ เอวํ โอกาโสติ อาจริเยน ปวุตฺโต กถิโตติ อตฺโถ.
ตตฺถ พฺยาปิโก อาเธยฺเยน ปตฺถโฏ อาธาโร นาม ติลขัราทิวตฺถุ. โอปสิเลสิโก วิสุํ สิทฺธสงฺขาตอาเธยฺยสฺส อุปสิเลสนกฺริยาย อาะโร นาม กฎถาลิอาทิโก. คงฺคาทินิวาสนกฺริยาธารณสมตฺถสฺส วตฺถุโน สามีปิโก สมีปภาเวน ปริกปฺปิตาธาโร นาม คงฺคานทีรุกฺขวิหาราทิ. สกุณมจฺฉาทิจรณาทิกฺริยาย ปวตฺติฏฺฐานตาย อากาสชลาทิ จ วิสโย วิสยาธาโรติ มโต สมฺมโตติ โยชนา.
สามิสฺมึ ฉฏฺฐี, โอกาเส สตฺตมี จานุวตฺตเต.
[๓๒๑] สามิ จ อิสฺสโร จ อธิปติ จ ทายาโท จ สกฺขิ จ ปติภู จ ปสูโต จ กุสโล จ, เตหิ โยเค สมฺพยฺเธ สติ. อุภยตฺถนิ อิทํ สามิสฺสราทิสุตฺตวจนํ อุภยสฺส ฉฏฺฐีสตฺตมิสงฺขาตสฺส วิภตฺติทฺวยสฺส วิธานตฺถํ. อิตรถา “ควํ สามี”ติ เอวํ สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐีเยว สิยา. ทายํ อาททาตีติ ทายาโท. ปติภู นาม ปาฏิโภโค ปุริโส.
[๓๒๒] ธารณนฺติ อุปธารณํ. ชาติยา จ คุเณน จ กฺริยาย จ นาเมน จ ทพฺพสมุทายโต เอกเทสสฺส ทพฺพสฺส ปุถกฺกรณํ วิสุํกรณํ.
มนุสฺสานนฺติ สมุทายวจนํ. เอกเทสภูโต ภูมิปติ ขตฺติยชาติยา นิทฺธารียติ “มนุสฺสานํ อนฺตเร ขตฺติโย สูรตโม”ติ. คาวีนมนฺตเร กณฺหคุณยุตฺตคาวี สมฺปนฺนขีรตมา มธุรขีรตมาติ กณฺหคุเณน นิทธารณํ. อทฺธิกานํ ปถิกานํ อนฺตเร ธาวนฺโต ธาวนกฺริยาย ยุตฺโต ปุริโส สีฆตโมติ กฺริยาย นิทฺธารณํ.
[๓๒๓] อาทรณํ อาทโร, น อาทโร อนาทโร. “กิเมเตนา”ติ อวมญฺญนา อนาทโร, ตสฺมึ อนาทเร กฺริยาวิเสเส คมฺมมาเน. “ภาวตา”ติ เอตฺถ ภาโวติ อนาทรกฺริยนฺตโรปลกฺขณภูตา กฺริยา, ตาทิโส ภาโว เอตสฺส อตฺถีติ ภาววา, ตโต ภาววตา.
อาโกฏยนฺโต ปหรนฺโต สิวิราชสฺส เปกฺขโต ปสฺสนฺตสฺเสว โส ตสฺมึ อาทรมกตฺวา ปุตฺตเก เนติ.
[๓๒๔] กมฺมญฺจ กรณญฺจ นิมิตฺตญฺจ ตานิเยว อตฺถา. ทฺวนฺทปรตฺตา อตฺถสทฺโท ปจฺเจกํ โยชนีโย. “ตทนุปโรเธนา”ติ ปริภาสโต น สพฺพตฺถ กมฺมกรเณสุ.
ธมฺเมสูติ ธมฺมนิมิตฺตํ หญฺญติ. สมฺปชานสฺส มุสาวาทภณเน.
“กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสู”ติ อิโต ปรํ “สตฺตมี”เตว อธิกาโร เวทิตพฺโพ.
[๓๒๕] สมฺมา ปทียติ เอตสฺสาติ สมฺปทานํ, ตสฺมึ สมฺปทานตฺเถ กฺวจิ สตฺตมี, ททาติโยเค เอวายํ “ตทนุปโรเธนา”ติ วจนโต.
อลตฺถ กญฺจนมยนฺติ ยา นารี ปลาลมยํ ปลาเลน นิพฺพตฺตมาลํ เจติเย ทตฺวาน สาธุกมสฺส ปูชนวเสน ทตฺวา ปุน ภวนฺตเร กญฺจนมยํ สุวณฺณมยํ อุรจฺฉทมาลํ สห ชาติยา อลตฺถ ปฏิลภิ. สา ปน โพชฺฌงฺคิกญฺจ สตฺตโพชฺฌงฺคมาลญฺจ เตเนว ปุญฺเญน อลตฺถาติ อตฺโถ.
[๓๒๖] ปญฺจมิยา อตฺโถ ปญฺจมฺยตฺโถ, ตสฺมึ. รกฺขนตฺถปโยเค จายํ.
[๓๒๗] กาโล จ ภาโว จ กาลภาวา, เตสุ. กาโล นาม นิเมสนาทิโก. ตตฺถ นิเมโส นาม อกฺขินิมีลนํ. ขณลยมุหุตฺตาทโย ตโต อธิกกาลวิเสสา ปุพฺพณฺหอปรนฺหรตฺติทิวอทฺธมาสสํวจฺฉราทโย จ. ภวนํ ภาโวติ กตฺวา อิธ ภาโว นาม กฺริยา. สา จ กฺริยา กฺริยนฺตรสฺส อุปลกฺขณาว. อุปลกฺขียติ เอตายาติ อุปลกฺขณา. สญฺญาณมิธ อธิปฺเปตํ. ภาวลกฺขเณ กฺริยนฺตโรปลกฺขเณ ภาวตฺเถ จ ปวตฺตมานลิงฺคมฺหา ภวตีติ อตฺโถ.
ตสฺสาติ อธมฺมิกสฺส รญฺโญ เทเส. ผุสฺสมาสมฺหา ปเรสุ ตีสุ มาเสสุ คเตสุ. อิโต กปฺปโต.
โภชียมาเนสูติ เอตฺถ โภชนกฺริยา เทวทตฺตสฺส คมนปจนกฺริยาโยปลกฺขณํ.
[๓๒๘] อุโป จ อธิ จ อุปาธิ, เตหิ โยเค. เอตฺถ จ หิสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ เวทิตพฺโพ. อธิโก จ อิสฺสโร จ เตสํ วจเน อธิกตฺถอิสฺสรตฺถาภิธาเน สตฺตมีวิภตฺติ โหตีติ อตฺโถ.
อุปขาริยนฺติ เอตฺถ อธิกตฺเต อุปสทฺโท. เตน โทณฏฺฐทฺวยปริมาณาย ขาริยา อธิโก. โก โสติ อเปกฺขายํ “โทโณ”ติ อนุโยโค. อุปนิกฺเขติ ปญฺจทสกฬญฺชปริมาณสุวณฺณโต อธิกํ. กึ ตนฺติ อเปกฺขายํ “กหาปณนฺ”ติ อนุโยโค. อธิเทเวสูติ เทเวหิ อธิโก. โก โส ? สพฺพญฺญู พุทฺโธ.
[๓๒๙] มณฺฑิตญฺจ อุสฺสุกฺกญฺจ, เตสุ. อุสฺสุกฺกสฺส ภาโว อุสฺสุกฺกํ, สพฺยาปารตา. สอีหตฺโถติ สอุสฺสาหตฺโถ.
อิติ สตฺตมีวิภตฺยตฺถวณฺณนา.
---------------
ฉพฺพินฺติ กมฺมกตฺตุกรณสมฺปทานาปาทานโอกาสสญฺญานํ วสา. การกนฺติ กฺริยานิปฺผตฺติสาธกํ สพฺพํ ฉปฺปารํ โหติ. ปริกปฺปโต เกตฺถ ฉปฺปการภาวมาปชฺชเตว. ปเภทา อตฺตโน ปการเภทโต ปน ฉพฺพีสติวิธํ.
กถํ ? นิพฺพตฺตนียํ วิกรณียํ ปาปณียนฺติ ติวิธมฺปิ กถิตํ อกถิตํ อภิหิตํ อนภิหิตนฺติ อปเรน จตุพฺพิเธน โวหารเภเทน สทฺธึ เอวํ กมฺมการกํ สตฺตวิธํ ภเว.
ปญฺจวิโธติ สุทฺธกตฺตา เหตุกตฺตา กมฺมกตฺตา อภิหิตกตฺตา อนภิหิตกตฺตา จาติ กตฺตา ปญฺจวิโธ ภเว.
อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน กรณํ กรณการกํ ทุวิธํ.
อนิวารณอชฺเฌสนอนุมติวเสน สมฺปทานการกํ ติธา มตํ.
นิทฺทิฏฺฐวิสยอุปาตฺตวิสยอนุเมยฺยวิสยวเสน จลาทิเภทโต อปาทานการกํ ปญฺจวิธํ.
อาธาโร ปน พฺยาปิกโอปสิเลสิกสามีปิเวสยิกเภเทน จตุพฺพิโธ โหตีติ เอวํ ปเภทโต ฉพฺพีสติวิธํ การกํ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
สลิงฺคาลิงฺคาทิเภทานมตฺถานํ ปจฺจตฺตสภาวมตฺตปริทีปกวจนํ ปจฺจตฺตวจนํ นาม.
ยถาหาติ มหานิรุตฺติยํ “ปจฺจตฺตนฺ”ติอาทินา วิภตฺตีนํ สงฺคหคาถา วุตฺตา. ตตฺถ ปจฺจตฺตนฺติ ปจฺจตฺตวจนํ. นิพฺพตฺตนียาทิกมฺเมน อุปยุชฺชมานตฺตา อุปโยควจนํ ทุติยา. ตถา กรณนฺติ กรณวจนํ, ตติยาวิภตฺติยา เอตํ อธิวจนํ. สมฺปทาเน นิยุตฺตวจนํ สมฺปทานิยํ, จตุตฺถีวจนํ. ยสฺมา นิสฺสรติ อเปติ, ตํนิสฺสรณสฺส อวธิภูตํ วตฺถุ นิสฺสกฺกํ นาม. สํ เอตสฺส อตฺถีติ สามี. ปริคฺคหิตาทิวเสน ปริจฺฉินฺนสฺส วตฺถุโน ปริคฺคาหกาทิวเสน นิสฺสยภูตํ วตฺถุ สามี นาม. ตตฺถ นิสฺสกฺกปริทีปกํ วจนํ นิสฺสกฺกวจนํ, ปญฺจมี. ปริคฺคาหกาทินิสฺสยวตฺถุโน ปริทีปกํ วจนํ สามิวจนํ, ฉฏฺฐี. ภูมิยํ ภวํ ภุมฺมนฺติ กตฺตุกมฺมานํ โอกาสปริทีปกํ ภุมฺมวจนํ, สตฺตมี. อาปลนฺติ อามนฺตนวจนํ. ตํ อฏฺฐมํ อฏฺฐมีวิภตฺตีติ อตฺโถ.
นโร นรํ ยาจติ กิญฺจิ วตฺถุํ
นเรน ทูโต ปหิโต นราย,
นรา ตมาทาย นรสฺส เอตํ
นเรน นิเธตี นร ตํ นิโพธ.
อิติ ตาสํ วิภตฺตีนํ อุทาหรณสงฺคาหกคาถา.
อิติ ปทรูปสิทฺธิฏีกายํ การกกณฺฑวณฺณนา.
---------------