ปทรูปสิทฺธิฏีกา
๔. สมาสกณฺฑ
อพฺยยีภาวสมาสวณฺณนา
อิทานิ นามิกวิภตฺตีนํ อตฺถเภทํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วุตฺตสุตฺตานุสาเรน สมาสารมฺภํ ทสฺเสตุํ “อถ นามานเมวา”ติอาทิ อารทฺธํ. นามํ นามทพฺพชาติคุณปริมาณสงฺขฺยาทิวาจกํ ลิงฺคาลิงฺคจนามวเสน สุทฺธนามนิปาโตปสคฺคนามวเสน จ ตทฺธิตกิตกกิจฺจธาตุปจจยนฺตอิตฺถิปจฺจยนฺตนามวเสน จ พหุวิธํ สฺยาทิวิภตฺยนฺตปทํ. อญฺญมญฺญสมฺพนฺธีนนฺติ “รญฺโญ ปุตฺโต”ติอาทินา วิเสสนาทิอตฺถทีปนโต อตฺถทฺวาเรน อญฺโญญฺญสมฺพนฺธีนํ.
โส จ สมาโส ปุพฺพุตฺตราทิอตฺถวเสน จตุพฺพิโธปิ ปุพฺพปทวิภตฺติอาทิเภเทน อเนกวิโธปิ อพฺยยีภาวาทิสญฺญาวเสน ฉปฺปกาโรว โหตีติ ทสฺเสตุํ “สญฺญาวเสนา”ติอาทิ วุตฺตํ. ปการเภทกถนนญฺเจตฺถ สมาสเภทปริจฺเฉทนิยมวิธิทสฺสนตฺถํ. ตตฺร เตสุ ปุพฺพปทตฺถปธานตฺตา สุตฺเต ปฐมํ อาคตตฺตา จ ปฐมํ อพฺยยีภาวสมาโส วุจฺจติ. สมสฺสมาอุปสคฺคาทิสกปทโต อญฺญํ สมีปาทิปทํ อสฺสปทํ, เตน วิคฺคโห วิเสเสน คหณํ อสฺสาติ อสฺสปทวิคฺคโห. อนิจฺจสมาสสฺส หิ “รญฺโญ ปุตฺโต”ติอาทีสุ วิย สกปเทน วิคฺคหวากฺยสมฺภวโต อิธ จ ตทสมฺภวา “อสฺสปทวิคฺคโห”ติ วุตฺตํ. โส จ โข เอภุยฺยวเสเนว นิปาตปุพฺพเกสุ อนฺโตปาสาทาทีสุ ปน สกปเทนาปิ กฺวจิ วิคฺคหวากฺยสมฺภวโต.
วิคฺคเหติ วิเสเสน อตฺถคฺคหเณ สติ.
[๓๓๐] อุปสคฺโค จ นิปาโต จ ปุพฺโพ, ปุพฺพโก วา อสฺสาติ อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก. เตน “สุคนฺโธ, สุสีโล, อสโม”ติอาทีสุ นาติปฺปสงฺโคล อพฺยยีภาโวติ ครุสญฺญากรณโต วา. อิธ อญฺญสฺส ปทสฺส อสฺสุตตฺตา, อุปสคฺคนิปาตานํ สุตตฺตา จ เตเหว ยุตฺตตฺโถ นามิกสทฺโท สมสฺยเตติ ทสฺเสตุํ “เตเหวา”ติอาทิ วุตฺตํ. เยหิ ปน เอกวากฺยตาย โยเชตุํ ยุตฺตตฺถคฺคหณาธิกาโร อนิจฺฉิโต, เตสํ มเตน ตสฺส ตสฺส สมาสสฺส อพฺยยีภาวตปฺปุริสาทิสญฺญานํ มุขฺยโต วิหิตตฺตา อญฺญถานุปปตฺติวเสน ตํตํสญฺญาวิธายกสุตฺตาเนว อตฺถโต สมาสวิธายกานีติ ญาเส วุตฺตปริยายํ ทสฺเสตุํ “อิธ อพฺยยีภาวาทิสญฺญาวิธายกสุตฺตาเนวา”ติอาทิ วุตฺตํ. ตถา หิ วุตฺติยํ “อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาวสญฺโญ โหตี”ติอาทิ. อิธ ปน อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก ยุตฺตตฺโถ สมสฺสเต, โส อพฺยยีภาวสญฺโญ จ โหตีติ วุตฺตํ.
อพฺยยตฺถปุพฺพงฺคมตฺตาติ อพฺยยตฺถภูตปทตฺถปธานตฺตา อสฺส สมาสสฺส “อพฺยยตฺถํ วิภาวยตี”ติ วุตฺตํ. “อุปนครนฺ”ติอาทีสุ อนพฺยยํ อุตฺตรปทํ ปุริมปทสฺส วิเสสนโต อปธานํ ชาตนฺติ ทสฺเสตุํ “อนพฺยยนฺ”ติอาทิ วุตฺตํ. อพฺยยีภาโวติ เอตฺถ อภูตตพฺภาเว กรภูธาตุโยเค สมฺปชฺชมาเน กตฺตริ “ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ อีปจฺจยํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เตน “พหุลีกตํ, พหุลีกโรนฺโต”ติอาทิ จ สิทฺธํ โหติ.
[๓๓๑] ปยุชฺชมานปทตฺถานนฺติ วิเสสนาทิปฺปการวเสน อญฺญมญฺญํ สมฺปยุชฺชมานปทตฺถานํ เตสํ สฺยาทิวิภตฺยนฺตานํ “รญฺโญ ปุริโส”ติอาทิวากฺเย ภินฺนตฺถานํ นามานํ โย ยุตฺตตฺถภูโต “ราชปุริโส”ติอาทิโก ปทสมุทาโย, โส สมาโส นามาติ อตฺโถ.
อุปสคฺคนิปาตานมฺปิ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ สุตฺเต ลิงฺคภาเวน คหิตตาย นามิกวิภตฺติโยคโต “อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก”ติ สุตฺเต สุตตฺตา จ อิธ นามภาเวน คหณํ อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสตุํ “นามานิ สฺยาทิวิภตฺยนฺตานี”ติ วุตฺตํ. สมสฺสเตติ อสุ สํเขเป, สํปุพฺโพ, ตโต กมฺมนิ อตฺตโนปเท ยปจฺจเย กเต รูปํ.”สมาสียตี”ติ ยํ ปน ญาเส อาคตํ, ตมิ สมสฺสนํ สมาโส, ตํ กรียตีติ อตฺเถ ”ธาตุรูเป นามสฺมา ณโย จา”ติ สุตฺเต จคฺคหเณน ณยปจฺจเย กเต กมฺมนิ รูปํ.
เตสมนฺตรนฺติ เตสํ สมาสตทฺธิตานํ อนฺตรํ นานตฺตํ. อุภินฺนํ วิภาโค. ปทานํ สงฺเขโป เอกปทตฺถํ สมาโส ปทปจฺจยานํ สํหิตํ ตทฺธิตนฺติ เอวํ ญสาตพฺพนฺติ อตฺโถ.
ยุตฺตตฺถคฺคหณสฺส สงฺคตตฺถปกฺเข ผลํ ทสฺเสตุํ “ภินฺนตฺถานํ เอกตฺถีภาโว”ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ภินฺนตฺถานนฺติ “รญฺโญ ปุริโส”ติอาทิมฺหิ วากฺเย นานาวิภตฺติยุตฺตานํ สกตฺถวาจกวเสน ภินฺนตฺถานํ ปุพฺพุตฺตรานํ ปทานํ วิเสสนวิเสสิตพฺพาทิวเสน สงฺคตตฺถสงฺขาโต เอกตฺถีภาโว เอกตฺถคตา ปทสงฺฆาตตฺถาทิวเสน เอกสฺมึ อตฺเถ วุตฺติ “ราชปุริโส”ติอาทิกสฺส สมาสสฺส ปทสงฺเขปสฺส ลกฺขณํ. ยทา ปน ยุตฺโต สมฺพนฺโธ อตฺโถ อสฺสาติ ยุตฺตตฺโถติ อญฺญมญฺญสมฺพนฺธวเสน อเปกฺขลกฺขโณ สมาโส อิจฺฉิโต, ตทา ยุตฺตตฺถคฺคหณผลํ ทสฺเสตุํ “สมฺพนฺธตตฺเถน ยุตฺตตฺถคฺคหเณนา”ติอาทิ วุตฺตํ. อญฺญมญฺญานเปกฺเขสูติ ราชสทฺทสฺส ภฏสทฺเทน สมฺพนฺธโต ปุตฺตสทฺทสฺส เทวทตฺตสทฺเทน สมฺพนฺธโต อญฺญมญฺญาเปกฺขตฺตา “ภโฏ ราชปุตฺโต เทวทตฺตสฺสา”ติ สมาโส น โหตีติ อตฺโถ. “เทวทตฺตสฺส กณฺหา ทนฺตา”ติ เอตฺถ กณฺหาทิสทฺทสฺส สาเปกฺขตาย “เทวทตฺตทนฺตา”ติ สมาโส น โหติ.
วิปริณาเมนาติ “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อิโต ยุตฺตตฺถคฺคหณํ “อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม”ติ ปริภาสโต วิภตฺติยา วิปริณาเมน อญฺญถตฺเตน เตสํ คหณํ อเปกฺขิตฺวา “ยุตฺตตฺถานนฺ”ติ ฉฏฺฐิยนฺตวเสน อิธานุวตฺตตีติ อตฺโถ.
[๓๓๒] โลเปตพฺพาติ โลปฺยา. ลุป เฉทเน. กมฺมนิ ณฺยปจฺจเย จ วุทฺธาทิมฺหิ กเต ยวตํ ตลนาทิสุตฺเต การคฺคหเณน ปฺยสฺส ปกาเร กเต รูปํ.
อิธาติ อิมสฺมึ สุตฺเต อนุวตฺติตยุตฺตตฺถคฺคหเณน สมาสตทฺธิตอายาทิปจฺจยนฺตวเสน ติวิธาปิ ยุตฺตตฺถา คหิตาติ ทสฺเสตุํ “ปทนฺตเรน วา”ติอาทิ วุตฺตํ. เตน เย อิธ ยุตฺตตฺถา, เตสํ สพฺเพสํ เอกตฺถิภูตานํ สมาสานํ ตทฺธิตปจฺจยนฺตานํ อายาทิปจฺจยนฺตานญฺจ อวยวภูตา วิภตฺติโย โลเปตพฺพาติ โยเชตพฺพํ. “สมาสคคหณาธิกาเร”ติ เอตฺถ ยทา สมาสคฺคหณานุวตฺตคนมฺปิ อิจฺฉิตํ, ตทา ยุตฺตตฺถานํ สมาสานํ วิภตฺติโย โลเปตพฺพา โหนฺตีติ อตฺถสมฺภเวน เตสํคหณสฺส อธิกตฺตา เตสํคหเณน ตทฺธิตายาทิปจฺจยนฺตวิภตฺติอาทีนมฺปิ โลโป โหตีติ วุตฺติยํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. “ปภงฺกโรตฺยาทีสู”ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน “ทีปงฺกโร ชุตินฺธโร รณญฺชโห”ติอาทิ อโลปสมาโส คยฺหติ.
“เตสํ วิภตฺติโย โลปา จา”ติ อิโต โลปคฺคหณญฺจ วิปริณาเมน “ลุตฺตาสุ, วิภตฺตีสู”ติ วตฺตเต, “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ อิโต ยุตฺตตฺถคฺคหณญฺจ.
[๓๓๓] สโร อนฺโต อสฺสาติ สรนฺโต, ตสฺส สรนฺตสฺส. ติวิธสฺสาติ สมาสตทฺธิตอายาทิปจฺจยนฺตวเสน ติปฺปการสฺส. โก สมุทโย อสฺสาติ กึสมุทโย. อิเมสํ ปจฺจยา อิทํปจฺจยา, อิทํปจฺจยา เอว อิทํปจฺจยตา. น ตุ “อิมปจฺจยตา”ติ ปาโฐ ทิสฺสติ. อิทมตฺถิกตาทิ เจตฺถ นิทสฺสนํ. “อิมสฺสิทมํสิสู”ติอาทีสุ อิทํสทฺทสฺส อการนฺตวเสน วจนํ สุขุจฺจารณตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. ยํ หิ สทฺทรูปํ ยทนฺตเมว สมาเส ทิสฺสติ, ตสฺส ลิงฺคสฺส ปกติรุปํ นาม. กึสทฺโท จ สมาเส นิคฺคหีตนฺตาว ทิสฺสติ. ยถา-- กึสมุทโย, กินิทาโน, กิมฺปภโว, อยํกาโย, กมิเมหิ ถนฺ”ติ เอวมาทิ จ. “กิสฺส ก เว จา”ติ เอตฺถ ปน พฺยญฺชนสฺมึ นิคฺคหีตํ ลุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เตเนว นิรุตฺติยนิ “กึ อิทนฺ”ติ ปกติอนฺตวเสน ปฐิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. ยญฺเจตํ “อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก”ติ อิทํสทฺทสฺส อิมํรูปํ นิปาเตตฺวา ตสฺส “อิมสฺสิทมํสิสุ นปุํสเก”ติ อิทํรูปํ วิหิตํ, อิทํสทฺทสฺส อปฺปวิสยตายาติ ทฏฺฐพฺพํ. อิตรถา “อิทํปจฺจยตา”ติ ปาฐวิโรโธ สิยา. ยํ ปน ญาเส วุตฺตํ “มาคธิกวจเน พฺยญฺชนนฺตสทฺทานํ อภาวสฺส ‘ปกติ จสฺส สรนฺตสฺสา’ติ เอตฺถ สรนฺตคฺคหณเมว ญาปกนฺ”ติ. ตํ น ยุชฺชติ. จคฺคหเณน พฺยญฺชนนฺตสฺส สมุจฺจยสมฺภวโต นิคฺคหีนนฺตานมฺปิ “กึ อิทนฺ”ติอาทินามานํ, ถํ ตุํ กฺขตฺตุมาทิปจฺจยนฺตานํ, เอวํ มุหุํ อลํ หลํ จิรํ ตํ วิสุนฺติอาทีนญฺจ นิปาตานํ มาคธิกาจเนปิ สมุปลพฺภนโต พฺยญฺชนนฺตสฺสาปิ จคฺคหเณน ปกติภาโว สิทฺโธติ เวทิตพฺพํ.
นนุ จ วิภตฺตินิมิตฺโต หุตฺวา ลิงฺคนฺตปกติรูปสฺส โย อาเทสาทิวิกาโร อาปนฺโน, โส วิภตฺติโลเป สติ อาตปาภาเว ฉายา วิย สยเมว นิวตฺตติ นิมิตฺตสฺส อภาเว เนมิตฺตกสฺสาปิ อภาวโต, ตสฺมา อยํ ปกติภาววิธิ นิรตฺถโกติ เจ ? น, อเนกนฺติ กตฺตา “นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺตกภาโว”ติมสฺส ญายสฺส, ตถา หิ สูริยาปคเม ตํนิมิตฺตสฺส อายติมุปฺปชฺชนารหสฺส ฉายาตปาทิโนเยว นิวตฺติ โหติ, น ปน ตํนิมิตฺตาภาเว อุปฺปนฺนสฺส สูริยกนฺตคฺคิโน, ปถวีอาทีนํ สุกฺขภาวาทิโน จาติ ทสฺเสตุํ “นิมิตฺตาภาเว”ติอาทิ วุตฺตํ.
สกตฺถวิรเหนาติ เอตฺถ “ราชปุริโส”ติ อยํสทฺโท ยสฺมา น ราชานํ ทีเปติ, นาปิ ปุริสมตฺตํ, อปิ ตุ ราชสฺส สมฺพนฺธีปุริสวิเสสํ ทีเปติ. ตโต ปุพฺพุตฺตรานํ ทิวินฺนมฺปิ ปทานํ สกตฺถมตฺตสฺส อทีปนตา, ปจฺเจกํ นิรตฺถกตฺตา ลิงฺคสญฺญาย อสมฺภวโต วิภตฺตุปฺปตฺติ น สิยาติ ตสฺส ปทสฺส สงฺคตสฺส นามพฺยปเทสสฺสาติเทสตฺถํ อิทํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. อถ วา อวยวนิรตฺถกตาย “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติอาทินา วิภตฺตุปฺปตฺติ น สิยา. “ลิงฺคญฺจ นิปจฺจเต”ติ อิมินา จ “ราช”อิติ “ปุริส”อิติ จ เกวลํ นามสฺเสว นิปาติตตฺตา “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ วจนโต จ ธาตุลิงฺเคหิ ปรปฺปจฺจยนฺตานํ การกวาสิฏฺฐาทีนญฺจ ลิงฺคโวหาราทสฺสนโต กิตกตทฺธิตนฺตานํ สมาสสฺส จ ปกตินามสฺเสว ลิงฺคสมานนามพฺยปเทสตฺถมิทํ “ตทฺธิตสมาสกิตกา”ติอาทิ สุตฺตํ อารทฺธนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
[๓๓๔] ตทฺธิตญฺจ สมาโส จ กิตโก จ ตทฺธิตสมาสกิตกา. ตเว จ ตุนา จ อาทิ เยสนฺเต ตถา วุตฺตา. ตปฺปฏิกฺเขเปน อตเวตุนาทโย. เตสุ ตเว ตุํ ตุน ตฺวาน ตฺวาปจฺจเยสุ อปรภูเตสุ กิตกา นามมิว ทฏฺฐพฺพา. เอเตน เตสํ ตเวตุนาทิกิจฺจปจฮจยนฺตสฺส อิตฺถิยํ วิหิตอาอีอาทิอิตฺถิปจฺจยนฺตสฺส จ อาทิสทฺเทน สงฺคหิตสฺส ขาทิธาตุปจฺจยนฺตาทิสฺส จ นามพฺยปเทโส อตฺโถ ปโยชนํ อสฺสาติ นามพฺยปเทสตฺถํ. อปเรติ พาหิรเวยฺยากรณา, เต ปน “อตฺถวนฺตานํ ปทสมุทายานํ นามพฺยปเทโส สิยา, ตทา โส สมาสสฺเสว ภชติ, น วากฺยสฺสาติ นิยมตฺถํ อิธ สมาสคฺคหณนฺ”ติ วทนฺติ, ตมฺปิ ยุตฺตเมว.
“อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก”ติ อาทิโต “อพฺยยีภาโว”ติ อิธานุวตฺตเต.
[๓๓๕] นปุํสกลิงฺโคว ทฏฺฐพฺโพ, นปุํสกํ ลิงฺคํ เอตสฺสาติ นปุํสกลิงฺโค เอว เวทิตพฺโพ, น จายํ การิยาติเทโส. อพฺยยีภาวสฺส หิ ปุพฺพปทตฺถปธานตฺตา อลิงฺคตฺเถ สมฺปตฺเต “โส นปุํสกลิงฺโค”ติ นปุํสกลิงฺคตฺตํ วิธียเต “เสเสสุ นฺตุวา”ติอาทีสุ วิย เอตฺถ อิวสทฺทสฺส อทสฺสนโตติ ทฏฺฐพฺพํ. ทฺวนทตปฺปุริสานํ วิย ติลิงฺคตฺเต สมฺปตฺเต นปุํสกตฺตมเนน วิธียเตติ เวทิตพฺพํ. ติปญฺญนฺติอาทีสุ วิยาติ ยถา “ติสฺโส ปญฺญา สมาหฏา”ติ อตฺเถ ทิคุสมาสํ กตฺวา “ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ เอกตฺเต, นปุํสกลิงฺคตฺเต ทิคุสมาสํ กตฺวา “ทิคุสฺเสกตฺตคนฺ”ติ เอกตฺเต, นปุํสกลิงฺคตฺเต จ กเต “ติปญฺญนฺ”เตฺวว รูปํ โหติ, น “ติญาณนฺ”ติ, เอวํ อธิปญฺญนฺติอาทีสุ นปุํสกลิงฺคตฺเต กเตปิ อธิญาณนฺติ ญาเส วุตฺตสทฺทนฺตรภาวปสงฺโค น โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. กฺวจีติ “กฺวจิ สมาสนฺต”อิจฺจาทิโต อนุวตฺตเต.
[๓๓๖] กตฺถจิ อมาเทสนิวตฺตนตฺถํ. อการนฺตา อพฺยยีภาวาติ เฉโท.
กฺวจีติ อธิการโต อํภาโว ปญฺจมฺยา วิภตฺติยา น โหติ, ตติยาสตฺตมีฉฏฺฐีนํ อํภาโว ปน วิกปฺเปน โหตีติ โยชนา.
เตสํ อุปนครนฺติ เตสํ นครสฺส สมีปานํ เทหีติ อตฺโถ.
นิอุปสคฺโค อภาวตฺเถ วตฺตเต. เตน อภาเว วตฺตมาเนน สห สมาสํ ทสฺเสตุํ “อภาเว”ติอาทิ วุตฺตํ.ทรโถ กิเลสปริฬาโห.
ยถาสรูปํ อตฺตโน รูปานุกุลํ รูปสฺส โยคฺคนฺติ อนุรูปํ.
อเสเส พฺยาปนิจฺฉา วิจฺฉา. กตฺตานมตฺตานํ ปตีติ คมกตฺตา สกปเทน วิคฺคโห. อนฺวทฺธมาสนฺติ อทฺธมาเส อทฺธมาเส เทโว วสฺสติ.
อนุปุพฺพิยนฺติ อนุปฏิปาฏิยํ.
โสตสฺส อุทกวาหสฺส. “อตฺตามธิกิจฺจา”ติ เอตฺถ อตฺตาติ จิตฺตํ วุจฺจติ. อชฺฌตฺตนฺติ จกฺขาทิ.
มริยาทาติ อวธิ. อภิวิธิ อภิพฺยาปนํ. อาปาณโกฏิยาติ ชีวิตปริโยสานา. อา กุมาเรหิ อนุปสมฺปนฺเนหิ อภิพฺยาเปตฺวา มหากจฺจายนสฺส กิตฺติสทฺโท วตฺตเต.
[๓๓๗] “กฺวจิ สมาสนฺต” อิจฺจาทิโต “สมาสสฺส, อนฺโต”ติ จ วตฺตมาเน อยํ วิธิ วุจฺจติ. อิธ วุตฺติยํ อพฺยยีภาวคฺคหณนานุวตฺตนํ สมาโสปลกฺขณํ, เตน “จตุทฺทิสํ, มุขนาสิกํ, อสทฺธนฺ”ติอาทีสุ ทิคุทฺวนฺทพหุพฺพีหีสุปิ นปุํสเก วตฺตมานสฺส สรสฺส สิทฺธํ โหติ. มณิกาติ อุทกจาฏิ.
“อํ วิภตฺตีนนฺ”ติอาทิโต “วิภตฺตีนํ, อพฺยยีภาโว”ติ จานุวตฺตเต.
[๓๓๘] ลุตฺติ โลโป.
ตทฺธิตตฺเตน อุการสฺเสว คหิตตฺตา ฐานาสนฺนตาย จ การสฺส ภวนํ รสฺสตฺตํ อุกาโร เอว ภวติ.
เย เยติ วิจฺฉายํ ยถาสทฺทสฺส อตฺถทสฺสนํ ปทตฺถานติกฺกเมติ สตฺติอาทิกสฺส ปทตฺถสฺส อนติกฺกเม ยถาสทฺทสฺส สมาโส ทสฺสียติ. ยถากฺกมํ กมํ อนติกฺกมิตฺวา กโรติ. ยาวอิจฺจยํ นิปาโต อวธารณตฺเถ วตฺตเต. ตทตฺถทสฺสนตฺถํ “ยตฺตโก ปริจฺฌโ?”ติ วุตฺตํ. ยาวตา ยตฺตโก อายุปริจฺเฉโท ยาวตายุกํ. วสฺสานํ อนฺโต อนฺโตวสฺส, วสฺส กาลสฺส อนฺโตติ อตฺโถ. เหฏฺฐาปาสาทํ ปาสาทสฺส เหฏฺฐา, ยํ เหฎฺฐิมตลํ. ปุเรภตฺตนฺติ ภตฺตกาลโต ปุพฺเพติ อตฺโถ.
อิติ อพฺยยีภาวสมาสวณฺณนา.
---------------
กมฺมธารยสมาสวณฺณนา
วิเสสนํปุพฺพปทมสฺสาติ วิเสสนปุพฺพปโท. เอส นโย เสเสสุปิ. อุปมียติ เอเตนาติ อุปมานํ, ตํ อุตฺตรปทํ เอตสฺสาติ อุปมานุตฺตรปโท. สมฺภาวนาทีปกํ อิติสทฺทสหิตํ ปุพฺพปทมสฺสาติ สมฺภาวนาปุพฺพปโท. อวธาริยมานตฺถทีปกํ เอวสทฺทสหิตํ ปุพฺพปทสฺสาติ อวธารณปุพฺพปโท. น อิติ นิปาโต นนิปาโต, โส ปุพฺพปมสฺสาติ นนิปาตปุพฺพปโท. กุ อิติ นิปาโต ปุพฺพปทมสฺสาติ กุปุพฺพปโท. ปาทโย อุปสคฺคา ปุพฺพปทมสฺสาติ ปาทิปุพฺพปโท, อุปสคฺคปุพฺพปโท.
ตตฺถ เตสุ วิเสสนปุพฺพปโท กมฺมธารยสมาโส ตาว ปฐมํ ทสฺสียติ. ตุลฺยาธิกรณภาโว สมานาธิกรณตา, ตสฺส ตุลฺยาธิกรณภาวสฺส ปากฏตฺถํ จสทฺทตสทฺทานํ ปยุชิชนํ โหติ.
อิโต ปรนฺติ อพฺยยีภาวสมาสโต อุทฺธํ.
[๓๓๙] ตตฺถ นามคฺคหณํ, สมาสคฺคหณญฺจานุวตฺตเต. ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณติ ภุมฺมวจนํ น อุปโยควจนนฺติ ทสฺเสตุํ “ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ สตี”ติ วุตฺตํ.
วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวนาติ เอตฺถ เยน ชาติคุณกฺริยาทินา วตฺถุ วิเสสียติ วตฺถนฺตรสาธารณภาวโต นิวตฺตียตีติ, ตสฺส วิเสสนํ ยถา-- ขตฺติยกญฺญา, นีลุปฺปลํ, ยาจกชโน. อาทิสทฺเทน ทพฺพนามโคตฺตาทิ สงฺคยฺหติ. ยถา-- ฉทฺทนฺตนาคราชา, ภูริทตฺตนาคราชา, โคตมพุทฺโธติอาทิ. อวิสิฏฺฐสฺส จ วตฺถุโน พฺยภิจารสิทฺธิยํ วิเสสนํ สาตฺถกํ ภวตีติ มหนฺตรคุเณน ปุริโส วิเสสียตีติ. กมฺเม สตีติ เอตฺถ “กฏํ กโรตี”ติอาทีสุ ยสฺมา นิพฺพตฺตนียาทิเภทกฎรูปาทิเก กมฺเม สติ ตํนิพฺพตฺตนาทิกฺริยาย ปหานาทานลกฺขณสฺส อหิตปริวชฺชนหิตคหณสฺส, เตน กฏาทินา สาเธตพฺพสฺส วา ปโยชนสฺส จ สมฺภโว โหติ. ตสฺมา “กมฺมมิว ทฺวยํ ธาเรตี”ติ วุตฺตํ.
สมาเสเนวาติ วิเสสนวิเสสนียภาเวน เอกตฺถโชตเกน “มหาปุริส”อิติ วุตฺตปทสงฺเขเปเนว. วุตฺโต อตฺโถ เอเตสนฺติ วตฺตตฺถา. เตสํ.
[๓๔๐] เอตฺถ จาติ กมฺมธารยสมาเส. “มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท, สงฺขฺยาปุพฺโพ”ติ วจนโต วิเสสนสฺส ปุพฺพนิปาโต สิทฺโธ โหติ.
“ทฺวิปเท”ติอาทิโต “กมฺมธารยสมาโส”ติ, “สงฺขฺยาปุพฺโพ”ติอาทิโต “ทิคู”ติ จานุวตฺตเต.
[๓๔๐] ทฺวนฺทตฺถสญฺญายาติ อตฺถมนุคตาย สญฺญาย. คุณมติวตฺโตติติ วิเสสนภาเวน คุณภูตํ ปุพฺพปทตฺถํ อติวตฺโต อภิกฺกนฺโต. วิเสสิตพฺเพ อุตฺตรปทตฺเถ วตฺตติ. อภิเธยฺยสฺส วิย วจนํ อสฺสาติ อภิเธยฺยวจโน. อภิเธยฺยสฺเสกตฺตพหุตฺตานุรูปํ เอกวจนํ, พหุวจนญฺจ โหตีติ อตฺโถ. ปรสฺส อุตฺตรปทสฺส ลิงฺคํ วิย ลิงฺคมสฺสาติ ปรลิงฺโค, สมุทาโย.
สาเทโส สสทฺทาเทโส.
“ปุณฺโณ มนฺตานิปุตฺโต”ติอาทีสุ อนภิธานโต สมาโส น โหติ. เกวลํ อนุโยเคน ปุพฺพปทตฺถนิยโม โหติ.
โลปนฺติ วตฺตเตติ “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ อิโต “โลปนฺ”ติ อนุวตฺตเต.
[๓๔๒] “ปุมสฺส ปุม”อิติ กตฺวา ปุมสทฺทนฺตสฺส อการสฺส โลโป, อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺฐี. ลิงฺคาทีสุ วิเสสนํ “อิตฺถิปุมนปุํสกนฺ”ติอาทีสุ อติปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ. สมาเสสูติ พหุวจนํ “ปุมฺภาโว”ติอาทิสมาสพหุตฺตทสฺสนตฺถํ.
“มหตํ มหา”อิจฺจาทิโต “ตุลฺยาธิกรเณ ปเท”ติ วตฺตเต.
[๓๔๓] กมฺมธารโย อิติ สญฺญา เอตสฺสาติ กมฺมธารยสญฺโญ, ตสฺมึ กมฺมธารยสญฺเญ. เอตฺถ สญฺญาคฺคหํ สุโพธตฺถํ. ภาสิโต ปุพฺเพ ปุมา เอเตนาติ ภาสิตปุมา.
ทุติยา จ สา ภิกฺขา จาติ ทุติยภิกฺขา. เอวํ ทุติยาวิภตฺติ. เอตฺถ ปุพฺพปทสฺส สญฺญาสทฺทตฺตา ปุมฺภาวาติเทโส น โหตีติ. นาคี จ สา มาณวิกา จาติ นาคมาณวิกา.
ปุพฺพปทสฺเสวายนฺติ ยทิ หิ ญาเส วุตฺตนเยน อุตฺตรปทสฺสาปิ ปุมฺภาวาติเทโส สิยา, ตทา “ขตฺติยกุมารี”ติอาทีสุ ขตฺติยกุมาโร, กุมารสมโณ, ตรุณพฺราหฺมโณติ เอวํ อนิฏฺฐรูปปฺปสงฺโค สิยา. ตสฺมา “ปุพฺพปทสฺเสวายํ ปุมฺภาวาติเทโส”ติ เวทิตพฺพํ.
“อิตฺถิย”มิจฺเจว อนุวตฺตเต. ตํ กิมตฺถนฺติ อธิปฺปาโย. กุมารี เอว รตนนฺติอาทีสุ สมานาธิกรณสฺส ปุพฺพปทสฺส ภาสิตปุมตฺเต สติปิ ปุมฺภาวาติเทโส น โหติ, อุตฺตรปทสฺส อิตฺถิวาจกตฺตาภาวโต.
คงฺคานทีติอาทีสุ ปน ปุพฺพปทสฺส นิจฺจมิตฺถิลิงฺควาจกตฺตา ปุมฺภาวาติเทโส น โหติ. ตณฺหา เอว นที ตณฺหานที. ปถวี เอว ธาตุ ปถวีธาตุ. สญฺญาสทฺทตฺตาติ ชาติคุณกฺริยาววตฺถาทิสทฺทา หิ วตฺถูนํ วิเสสนภาเวน ปริวตฺตนฺติ, น ตุ “นนฺทา, จนฺทา”ติอาทิกา สญฺญาสทฺทาติ นิยมลิงฺคตฺตา เตสํ ปุมฺภาวาติเทโส น โหติ, ตถา “ปถมาวิภตฺติ วตฺตมานาวิภตฺตี”ติอาทีสุปิ.
ปุรตฺถํ ภโว ปุรตฺถิโม. ปุรตฺถิมกาโย, ปุพฺพกาโย. ปจฺฉา ชาโต ปจฺฉิโม. นาภิโต อุทฺธํ อุปริมกาโย. นโว จ โส อาวาส จาติ นวาวาโส. กตโร จ โส นิกาโย จาติ กตรนิกาโย. นิกาโยติ ราสิ. เหตุ จ โส ปจฺจโย จาติ เหตุปจฺจโย. เอวํ อารมฺมณปจฺจโยติอาทีสุปิ. พหุลีกตนฺติ เอตฺถ อภูตตพฺภาเว สมฺปชฺชมานํ กตฺตริ กรธาตุโยเค อีปจฺจโย. นว ปริมาณํ เอตสฺสาติ นวกํ. ชีวิกปฺปธานํ นวกํ ชีวิตนวกนฺติ เอตฺถ สาณสาฏิกาทีสุ วิย มชฺฌปทโลโป.
“ตทนุปโรเธนา”ติ วจนโต “ชินวจนานุปโรธฏต”ติ วุตฺตํ. วตฺถุ จ ตํ วิเสโส จาติ วตฺถุวิเสโส. เอวํ ธมฺมวิเสโส วิปริยยวเสสน.
สินิทฺธุณฺโห มาโส นาม มุตฺตสทิโส อปรณฺณวิเสโส. กตํ จ ตํ อปฺปวาสิฏฺฐตาย อกตํ จาติ กตากตํ, จิตฺตกมฺมาทิ. ฉิทฺทญฺจ ตํ อวฉิทฺทญฺจาติ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ. อุจฺจญฺจ ตํ นีจฏฺฐาเนน อวจํ จาติ อุจฺจาวจํ, กิจฺจํ. สิตฺตญฺจ ตํ อุทเกน สมฺมฏฺฐญฺจาติ สิตฺตสมฺมฏฺฐํ, ฐานํ. คตญฺจ ตํ ปจฺจาคตญฺจาติ คตปจฺจาคตํ.
อภิธานานุโรธโตติ ปโยคานุกูลโต. อุสภสงฺขาตวสภสทิสตฺตา วสโภ. ปุมา จ โส คโว จาติ ปุงฺคโว. มหาโมหตโมนทฺเธ โลเก สทฺธมฺมปฺปโชตกรเณน อาทิจฺจสทิสตฺตา พุทฺโธ จ โส อาทิจฺโจ จาติ พุทฺธาทิจฺโจ. วิตฺถตฏฺเฐน, คมฺภีรฏฺเฐน จ ทุรุตฺตรณโต สาครสทิสตฺตา วินโย จ โส สาคโร จาติ วินยสาคโร. ปุณฺฑรีกํ เสตปทุมํ. ปุมมิว มุขํ มุขปทุมํ.
“ธมฺมพุทฺธี”ติอาทีสุ “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อิติสทฺทสฺส นิวตฺติ. ขุทฺทกวคฺคุลีนํ วิย ธมฺโมติ อุปฺปนฺนสญฺญา ธมฺมสญฺญา. ธมฺโมติ สงฺขาโต กถิโต ธมฺมสงฺขาโต. ปาโณติ สญฺญา ปาณสญฺญา, สา อสฺส อตฺถีติ ปาณสญฺี, ตสฺส ภาโว ปาณสญฺญิตา. ขนฺเธสุ อนิจฺจนฺติ สญฺญา อนิจฺจสญฺญา. เอวํ อนตฺตสญฺญา. สรีเร จตุธาตุววตฺถานวเสน ธาตูติ อุปฺปนฺนา สญฺญา ธาตุสญฺญา. ธีตุมตฺตาสุ อิตฺถีสุ ธีตาติ อุปฺปนฺนา สญฺญา ธีตุสญฺญา. อนตฺตนิ ขนฺธปญฺจเก อตฺตาติ วิปลฺลาสวเสน อุปฺปนฺนา สญฺญา อตฺตสญฺญสา.
กมฺมผลสทฺทหนลกฺขณา, อเวจฺจปสาทสงฺขาตา จ สทฺธาเยว ธนํ สทฺธาธนํ. ปสาทจกฺขุ เอว อตฺตโน มนฺทติกฺขวเสน ทสฺสนวิญฺญาณสฺส มนฺทติกฺขภาวกรเณน อธิปจฺจฏฺเฐน อินฺทฺริยญฺจาติ จกฺขุนฺทฺริยํ, น ตุ อตฺตชีวาทิ. เอวํ โสตินฺทฺริยาทีสุปิ. ปสาทจกฺขุ เอว อตฺตภาวโต อรูปธมฺมานํ สญฺชาติเทสฏฺเฐน อาการตฺตา อายตนนฺติ จกฺขายตนํ, น ตุ อตฺตชีวาทิ. เอวํ โสตายตนาทีสุปิ. ปสาทจกฺขุ เอว สลฺลกฺขณธารณโต นิชฺชีวินิสฺสตฺตฏฺเฐน ธาตูติ จกฺขุธาตุ. เอวํ โสตธาตาทโย. จกฺขุวิญฺญาณวีถิยา ปวตฺติมุขตฺตา จกฺขุทฺวารํ. เอวํ โสตทฺวาราทีนิปิ. นีลาทิวณฺณสงฺขาตรูปเมว ทสฺสนวิญฺญาณสฺส อารมฺมณํ ตนฺนิสฺสยภูตสณฺฐานนฺติ รูปารมฺมณํ.
[๓๔๔] สพฺพสฺเสวาติ นสฺส สมุทายสฺเสว อตฺตํ โหติ, น ตุ ตเทกเทสสฺส “ยทนุปปนฺนา”ติ เอตฺถอการสฺส ทสฺสนโต. อิตรถา สุตฺตารมฺภสฺส นิรตฺถกภาวาปตฺติโต. สมุทาเย ปตฺโต สทฺโท อวยเวปิ ทิสฺสติ. ยถา “สมุทฺโท ทิฏฺโฐ”ติอาทีสุ วิยาติ ทสฺเสตุํ “ตปฺปุริเสกเทสตฺตา”ติ วุตฺตํ.
นนุ จ “น”อิติ นิปาเตน กถํ สมาโส ยุชฺเชยฺย, ยสฺมา สโต วิชฺชมานสฺส วตฺถุโน เทสาทินิยมํ เทสกาลอาการนิยมํ วินา ตํ ฐเปตฺวา นิเสโธ น ยุตฺโตว. ตถา หิ “อิธ โจโร นตฺถิ อิทานิ โจโร นตฺถิ, นายํ โจโร”ติ วา เอวํ เทสกาลาการนิยเมเนว สโต ปฏิเสโธ ยุชฺเชยฺย. นาปิ อสโต อวิชฺชมานสฺส สสาวิสาณาทิสฺส นิเสโธ ยุตฺโต อผลตฺตา. ตสฺมา เทสกาลาทิเภทานวจฺฉินฺนฏฺเฐน พฺราหฺมณสทฺเทน สห, พฺราหฺมณตฺเถ อวตฺตมาเนน วา เตน สห อพฺราหฺทมโณติ กถํ สมาโส สิยาติ โจทนํ ทสฺเสตุํ “น นิเสโธ”ติอาทิ วุตฺตํ.
นิเสธตฺถานุวาเทนาติ เทสาทินิยเมเนว นิเสธสฺส นิเสเธตพฺพสฺส อตฺถสฺส อนุวาเทน สทิสโตปิ โอสาริตตฺถสฺส อนุภาสเนน ขนฺธสนฺตานวินิมุตฺตสฺส ปราภิมตกตฺตุโน วิย กตฺถจิ ชีวสรีเร ปฏิเสธวิธานํ อิธ สตินฺทฺริยํ วิญฺญาณพฺยติริตฺโต กตฺตา อุปลพฺภตีติ ปฏิเสธนํ มิจฺฉาคาหํ คเหตฺวา ฐิตสฺส ปรวาทิโน มิจฺฉาคาหภาวสฺส ขฺยาปนตฺถํ ยุชฺชเตว. ยถา จีวราทิธารเณน ภิกฺขุสทิสากาเรน
จรนฺตํ ทุสฺสีลปุคฺคลํ อชานิตฺวา “อยํ ภิกฺขู”ติ มิจฺฉาคาหํ คณฺหนฺตมุฏฺฐิสฺส “นายํ ภิกฺขู”ติ นิเสเธตพฺพสฺส ปจฺฉานุภาวเนน ปฏิเสธนํ ปรสฺส วิปริยาสคฺคาหนิวตฺตนตฺถํ ยุชฺชติ, เอวํ พฺราหฺมณสทิสํ “พฺราหฺมณนฺ”ติ วทติ สติ “นายํ พฺราหฺมโณ”ติ นิเสโธ ยุชฺชเตวาติ ปริหาโร.
นิเสเธตพฺพเมว ปสชฺช ปาเปตฺวา สทิสตฺตานเปกฺขเนน ปฏิเสโธ ปสชฺชปฏิเสโธ. ยถา อสทฺธโภชี. ปริตุสิตมตฺถมุคฺคยฺห อุตฺตรปทตฺถสฺส อสนํ เขโป นิวตฺตนํ ปริยุทาโส.
อสูริยปสฺสาติ สูริยํ น ปสฺสตีติ อสูริยปสฺสา. เอตฺถ หิ ทสฺสนกฺริยาปฏิเสธสฺเสว ปธานตฺตา ปสชฺชปฏิเสโธว อตฺโถ. ปริยุทาสิตฺวาติ พฺราหฺมณตฺถํ นิวตฺเตตฺวา. อุตฺตรปทตฺถนิวตฺตเนน หิ ตํสทิสาทิอตฺถสฺส วิธานํ ปริยุทาโส นาม.
วตฺถุนตฺถิตาติ วตฺถุโน อภาโว. “อสทฺธโภชี”ติอาสุ วิย กฺริยาปฏิเสโธ. อญฺญตฺร วุตฺตีติ นิวตฺเตตพฺพวตฺถุโต อญฺญตฺร ตํสทิเส วตฺถุมฺหิ วิธานสฺส ปทสฺส วุตฺติ ปวตฺตนํ อตฺถนฺตรวิธานํ ปริยุทาสสฺส ลกฺขณํ นาม. ตสฺมา ปริยุทาสปกฺเข “อพฺราหฺมโณ”ติ สมาโส สิชฺฌตีติ น โกจิ โทโส.
นนุ อิติ โจเทตุกามตาย ปรสฺส อภิมุขีกรเณ นิปาโต. เอวํ สนฺเตปีติ อิธ ปุพฺพปทภูตสฺสน นสฺส อุตฺตรปทตฺถํ ปริยุทาสิตฺวา ตํสทิสาทิวาจกตฺเตน อตฺถนฺตรวิธาเน สติ “อพฺราหฺมโณ”ติ เอวมาทิสฺส ตปฺปุริสตฺตา ตสฺส อุตฺตรปทตฺถปธานตา กถํ สมฺภเวยฺยาติ โจทนา. นายํ โทโส.
เกวลาติ “น”อิติ นิปาเตน อสหิตา พฺราหฺมณคหปติมนุสฺสาทิสทฺทา พฺราหฺมณาทิอตฺถานํ เอว วาจกตฺเตน ปากฏา ปสิทฺธํ คตา, เกวโล ภูสทฺโท วิย ภวนตฺเถ, “น”อิติ นิปาตโยเค ปน สติ เต พฺราหฺมณาทโย สทฺทา สทิสาทิอตฺถสฺสา วาจกา โหนฺติ, อนุ อภือาทิอุปสคฺคโยเค ภูธาตุ วิย อนุภวนาทิอตฺถนฺตเรติ ทสฺเสตุํ “ยทา เต ปนา”ติอาทิ วุตฺตํ. อุตฺตรปทตฺถโชตโกเยวาติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณตา น เจตฺถ ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพํ. อมนุสฺโสติ มนุสฺสสณฺฐาโน ยกฺขาทิ. ตถา อสฺสมโณ.
“น พฺยากตา”ติ เอตฺถ พฺยากตา นาม กุสลากุสลภาเวน กถิตา. ตโต ปรญฺจ น พฺยากตาติ กตฺวา วิปากาทโย. ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา สํกิลิฏฺฐอกุสลา. ตโต อปเร อสํกิลิฏฺฐา นาม. สพฺเพ โลกิยา ธมฺมา ปริยาปนฺนา ปริจฺฉินฺนา โลเก อนฺโตคธา. ตโต อญฺเญ อปริยาปนฺนา.
อโลโภติ โลภปฏิปกฺโข ธมฺโม.
อกตฺวาติ กฺริยานิเสธมตฺตโก ปสชฺชปฏิเสธสงฺขาโต อภาโว วุตฺโต.
“อตฺตํ นสฺส ตปฺปุริเส”ติ อิโต “นสฺส, ตปฺปุริเส”ติ จ วตฺตเต.
[๓๔๕] น อสฺโส ตทฺรโภ อนสฺสาภิเธยฺโย.
นิจฺจสมาสตฺตาติ ปาทิปุพฺพปทสฺเสว กุปุพฺพปทสฺสปิ ตปฺปุริสสฺส นิจฺจสมาสตฺตา อญฺญปเทน วิคฺคโห.
“อตฺตํ นสฺส ตปฺปุริเส”ติ อิโต “ตปฺปุริเส”ติ จ “สเร อนฺ”ติ อิโต “สเร”ติ จ วตฺตมาเน.
[๓๔๖] กุจฺฉิตํ อสนํ กทสนํ.
กุจฺฉิตา ทารา กุทารา. กุจฺฉิตา ทิฏฺฐิ กุทิฏฺฐิ.
[๓๔๗] ปาวจนนฺติ เอตฺถ กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราทินา ทีโฆ. ปธานนฺติ อุกฺกฏฺฐํ มุนิวจนํ ปาวจนํ.
อยุตฺตตฺถตฺตาติ เอตฺถ น ปุนเคยฺยาติ อปุนเคยฺยา. สทฺธํ น ภุญฺชตีติ อสทฺธโภชีติอาทีสุ นสฺส พฺยวหิเตน อญฺญสาเปกฺเขน กฺริยาปเทน สมฺพนฺธโต ปุนสทฺธาทิอุตฺตรปเทหิ สมฺพนฺธาภาเวน อยุตฺตตฺถภาวโต, อญฺญมญฺญสมฺพนฺธตฺตาภาวโต โยควิภาคํ วินา อญฺเญน สุตฺเตน สมาโส น สิชฺฌตีติ อธิปฺปาโย. “โยควิภาคโต อิฏฺฐปสิทฺธี”ติ น จาติปฺปสงฺโค.
ทิฏฺโฐ ปุพฺพํ ปุริโส ตถาคตนฺติ กตฺตริ ทิฏฺโฐ. ทิฏฺฐปุพฺโพติอาทีสุปิ กมฺมธารยาทิลกฺขณาภาวา โยควิภาเคน สมาเสน. ทิฏฺฐปุพฺพา เทวาติ อาทิ กมฺมมนิ. คตา ปุพฺพํ เตนาติ คตปุพฺพา, ทิสา. ปหรณํ ปหาโร.
อิติ กมฺมธารยสมาสวณฺณนา.
---------------
ทิคุสมาสวณฺณนา
[๓๔๘] สงฺขฺยา ปุพฺโพ อสฺสาติ อสงฺขฺยาปุพฺโพ.
ทิคุสทิสตฺตาติ ยถา อยํ ทิคุสทฺโท สงฺขฺยาปุพฺโพ, กมฺมธารโย เอกตฺถโยคี จ, ตถา อยํ สมาโส ตํสทิสตาย ทิคูติ วุตฺโต. ทฺวีหิ อวคจฺฉิยิตฺถาติ วา ทิคุ. “ทิคู”ติ เอตฺถ “สโร รสฺโส นปุํสเก”ติ โคสทฺทสฺโสการสฺส รสฺสตฺตมุปาโร, อิตรปกฺเข “ปาราทิคมิมฺหา รู”ติ คมิโต รูปจฺจเย อิมินา นิปาตเนน รสฺสตฺเต จ กเต รูปํ.
“โส นปุํสกลิงฺโค”ติ อิโต “นปุํสกลิงฺโค”ติ วตฺตเต.
[๓๔๙] อสมาหารทิคุสฺสาติ เอตฺถ สมุทายปฺปธาโน สมาหารทิคุ นาม. อวยวปฺปธาโน อสมาหาโร ทิคุ. ยถา จตุทฺทิสา. อญฺญตฺร ปนาติ อสมาหารทิคุมฺหิ. จตฺตาริ สจฺจานีติ จตุสจฺจํ. สตฺต อหานีติ สตฺตาหํ.
[๓๕๐] สมาสสฺส อนฺเต คตา, อนฺเต ฐิตา สมาสนฺตคตา, เตสํ.
ราชาทิคณสฺส อากติคณตฺตา ทฺวิรตฺตาทีสุปิ อปจฺจโย. เตน อปจฺจยวิธาเนน “ปญฺจควนฺ”ติอาทิ จ สิชฺฌติ. “นทิมฺหา จา”ติ เอตฺถ กปจฺจยานุวตฺตนญฺจ อุชุกเมว สิชฺฌตีติ อธิปฺปาโย. คนฺธนฺตสฺสิตฺตํ มหาวุตฺตินาว สิชฺฌติ.
อิติ ทิคุสมาสวณฺณนา.
---------------
ตปฺปุริสสมาสวณฺณนา
ภาวโตติ ทุติยาทิสมาสสฺส สมฺภวโต โส ฉพฺพิโธ. ปฐมาตปฺปุริโส กมฺมธารโยว ตุลฺยาธิกรณตฺตาร. ตตฺถาติ ตสฺมึ ฉพฺพิเธ. ทุติยาย สมฺพนฺธิตปฺปุริโส สมาโส ทุติยตปฺปุริโส. ทุติยนฺตํ ปน คตาทิสกมฺมกกิตนฺเตหิ ปรปเทหิ สมสฺสเตติ ทสฺเสตุํ “คตา”ติอาทิ วุตฺตํ.
ตปฺปุริโสติ “อุเภ ตปฺปุริสา”ติ อิโต “ตปฺปุริโส”ติ วตฺตมาเน.
[๓๕๑] อํ อาทิ เยสนฺเต อมาทโยติ อวิเสเสน วุตฺเตปิ “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺตีนํ ลิงฺคปรตฺเตน วิหิตตฺตา อมาทิวิภตฺยนฺตานีติ สิทฺธํ. ปรานิ จ ปทานิ จาติ ปรปทานิ. ปรปเทหีติ อวิเสเสน วุตฺเตปิ “นามานํ สมาโส”ติ อธิการโต นาเมหีติปิ สิทฺธํ. อุตฺตรปทตฺถสงฺขาตสฺส อภิเธยฺยสฺส วจนํ, ลิงฺคญฺจ อสฺสาติ อภิเธยฺยวจนลิงฺโค.
“สพฺพรตฺติโสภโน”ติอาทีสุ อจฺจนฺตสํโยเค ทุติยา.
ปจฺจยวิธาเน อุโปจฺจาริตํ ปทํ อุปปทํ, อุปปทสฺส สมฺพนฺธสมาโส อุปปทสมาโส. “กมฺมํ กาโร”ติอาทิ วุตฺตวากฺยํ นตฺถิ. เตน “กโรตี”ติอาทิกฺริยาปเทเนว วิคฺคโห. เตเนว กมฺมกาโรติอาทีสุ วิภตฺตุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว การาทิสทฺเทน “สมาทโย”ติอาทินา สมาโส. “ปุพฺพาปรานํ อตฺถุปลทฺธิยํ ปทนฺ”ติ ปรสมญฺญาย การาทิสทฺทสฺส ปทโวหาโร. อิตรถา “กมฺมํ กาโร”ติปิ วากฺยปโยคปสงฺโค สิยา. ตโต สมาสตฺตา นามพฺยปเทเส สฺยาทุปฺปตฺติ. ธมฺมธโรติ อปจฺจยนฺตตฺตา น วุทฺธิ.
ตวนฺตุ จ มานอนฺตปจฺจยา จ, เต อาทโย เยสํ ตาวีตฺวาตฺวานตุํตุนอาทีนํ เต ตถา วุตฺตา. เต กิตสญฺญา ปจฺจยา อนฺตา เอเตสนฺติ ตวนฺตุมานนฺตาทิกิตนฺตา. เตหิ สห วากฺยเมว, น สมาโส. อนภิธานโต โอทนภุตฺตาวีติ อภิธานสฺส คมกปจฺจยโยคสฺสาภาวโต. “ธมฺมํ สุณมาโน”ติอาทีสุ “นิสีทตี”ติอาทินา จ “หฏํ กราโน กาตุํ วา คมิสฺสามี”ติอาทินา สาเปกฺขตาย จ น ภวติ. “ตทนุปโรเธนา”ติ ปริภาสโต อภิธานลกฺขณา หิ ตทฺธิตสมาสกิตกาติ สิทฺธํ.
ทุติยาตปฺปุริสวณฺณนา.
ตติยนฺตํ ปน กิตนฺเตน, ปุพฺพสทิสาทินา จ กิจฺจปจฺจยนฺตาทีหิ สมสฺยเต ทสฺเสตุํ “ตติยา”ติอาทิ วุตฺตํ.
ปุพฺเพน ภาสิโตติอาทีสุ กมฺมนิ ตปจฺจโยคโต กตฺตริ ตติยา. อิสฺสเรน รฏฺฐสามินา กตํ อิสฺสรกตํ. สยํ อตฺตนา กตนฺติ สยํกตํ. อิจฺฉาย อปกโต อุปทฺทุโต. กายวจีสํวราทิลกฺขเณน สีเลน คุเณน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต ปริปุณฺโณ สีลสมฺปนฺโน, สหตฺเถยํ ตติยา. “สุเขน สหคตนฺ”ติอาทิ สหโยเค ตติยา. ปิเยหิ วิปฺปโยโค ปิยวิปฺปโยโค. “ชาติยา ถทฺโธ”ติอาทีสุ วิเสสเนว ตติยา. จตุวคฺเคน ภิกฺขุสํเฆน กรณียํ กาตพฺพํ กมฺมํ จตุวคฺคกรณียํ, อนียาทิกิจฺจปจฺจยนฺเตหิ โยเคปิ กตฺตริ ตติยา.
กฺวจิ ตวนฺตุตพฺพปจฺจเยหิ โยเค อนภิธานโต วากฺยเมว, น วุตฺตีติ อธิปฺปาโย.
มาตรา สทิโส มาตุสทิโส. เอเกน อูนา วีสติ. สีเลน วิกโลติ อูนตฺถโยคทสฺสนํ. วาจาย สขิโล, มุทุโกติ อตฺโถ. “สตฺถารา สทิโส สตฺถุกปฺโป”ติ เอตฺถ สทิสตฺถวาจโก กปฺปสทฺโท. คุฬฺโหทโนติอาทีสุ สมาเสเนว สํสฏฺฐาทิภาวสฺส วุตฺตตฺตา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ สํสฏฺฐาทิสทฺทสฺส นิวตฺติ.
ตติยาตปฺปุริสวณฺณนา.
---------------
จตุตฺถีติ จตุตฺถฺยนฺตปุพฺพปทํ. ตทตฺเถน, อตฺถสทฺเทน หิเตน เทยฺยสทฺทาทินา จ สมสฺสเตติ อตฺโถ.
ตสฺส อิทํ ตทตฺถํ, ตสฺมึ ตทตฺเถ. ทุสฺสํ วตฺถํ. มูลฺยนฺติ มูลํ. อตฺตนา อิจฺฉิตํ ทิสํ คจฺฉตีติ คมิโก. ปาสาทพฺพนฺติ ปาสาทตฺถํ ทพฺพํ.
อตฺถสทฺเทนนิจฺจสมาสตฺตา อตฺถายาติ อญฺญปทวิคฺคโห, สพฺพลิงฺคตา จ. สํวรตฺถายาติ กายวจีทฺวารปิทหนตฺถายาติ อตฺโถ. สมาธิสฺส อตฺถาย สมาธตฺถาย. นิพฺพิทาติ พลววิปสฺสนาญณํ. วิราโค มคฺคญาณํ. วิมุตฺติ อรหตฺตผลํ. วิมุตฺติยา อตฺถาย วิมุตฺติตฺถาย. สํฆสฺส ทาตพฺพํ, สํฆสฺส ทาตุํ, สํฆสฺส ทตฺวา, สํฆสฺส ททนฺโต”ติอาทีสุ อนภิธานโต, สาเปกฺขตาย จ สมาโส น โหติ.
จตุตฺถีตปฺปุริสวณฺณนา.
---------------
ปญฺจมฺยนฺตํ อปคมนตฺถภยตฺถวิรติอตฺถโมจนตฺถาทีหิ อุตฺตรปเทหิ สมสฺยเตติ อตฺโถ.
ปลาเปหิ อปคโต ปลาปาปคโต. ปิณฺฑปาตโต ปฏิกฺกนฺโต ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต. อาปตฺติโต วุฏฺฐานํ อาปตฺติวุฏฺฐานํ. อุกฺกฏฺฐโต อุกฺกฏฺฐํ อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺฐํ. โอมกโต หีนโต โอมกั โอมโกมกํ.
ปญฺจมีตปฺปุริสวณฺณนา.
---------------
ตุปจฺจยนฺเตหิ, ปูรณปจฺจยนฺเตหิ จ โยเค นิทฺธารณาทิโยเค จ ฉฏฺฐีสมาโส น โหตีติ ทสฺเสตุํ “กฺวจิ วากฺยเมวา”ติอาทิ วุตฺตํ.
อสมฺพนฺเธ ภโฏ ราชปุริโส เทวทตฺตสฺสาติ สมาโส น ภวติ. สาเปกฺขตาย โกสลราชปุตฺโตติ น ภวติ. สมฺพนฺธีสทฺทานํ สาเปกฺขตฺเต สติปิ สมาเส วากฺยตฺถสฺส คมกตฺตา โพธกตฺตา, ยถา เทวทตฺตสฺส คุรุโน กุลํ คุรุกุลํ, เอวํ เทวทตฺตสฺส ภคนิปุตฺโต, ตสฺส ปาทมูเลสูติอาทิ.
ฉฏฺฐีตปฺปุริสวณฺณนา.
---------------
รูเป รูปารมฺมเณ วิสเย อุปฺปนฺนา สญฺญา รูปสญฺญา. เอวํ เสเสสุปิ. กูเป มณฺฑูโก กูปมณฺฑูโก.
วนจโรติอาทีนํ อุปปทสมาสตฺตา อญฺญปเทเนว วิคฺคโหติ กตฺวา อิธ “วุตฺติเยวา”ติ วุตฺตํ. สิรสฺมึ รุหตีติ สิโรรุหํ.
สตฺตมีตปฺปุริสวณฺณนา.
---------------
ชีวิกํ ปตฺโต ปตฺตชีวิโก. “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาเส กเต ปุพฺพปทปรนิปาตโต, กกฺวจาทิสุตฺเตน รสฺสตฺตญฺจ วิเสโส. เอวํ อติอาทโย อติกฺกนฺตาทิอตฺเถ ทุติยาย. อกฺขนฺติ อินฺทฺริยํ. ปติอุปสคฺโค อิธ ปติคตตฺเถ วตฺตตีติ ทสฺเสตุํ “ปติคตนฺ”ติอาทิ วุตฺตํ. ปจฺจกฺขวิสยตฺตา ปจฺจกฺโขติ อตฺตภาโว สรีรํ วุจฺจติ. อวาทโย อวกุฏฺฐาติ อติเถ ตติยาย. ปริยาทโย คิลานาติ อตฺเถ จตุตฺถิยา. นิราทโย นิกฺขนฺตาติ อตฺเถ ปญฺจมิยา. อยฺยโก วุจฺจติ ปิตามโห, ตสฺส ปิตา ปยฺยโก. อุปริเหฏฺฐาทโย ฉฏฺฐิยา.
อมาทิตปฺปุริสวณฺณนา.
---------------
ปภงฺกราทีสุ “สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา”ติ อปจฺจเย กเต สมาโส. สหสากตนฺติ เอตฺถ “มโนคณาทิโต สฺมึนานมิอา”อิติ นาวจนสฺส อาการาเทโส, ส สเร วาคโม”ติ สาคโม. ควํปติตฺเถโรติ เอตฺถ “ตโต นมํ ปติมฺหาลุตฺเต จ สมาเส”ติ นํวจนสฺส อมาเทเส, อวาเทเส อลุตฺตสมาเส กตฺตพฺเพ สพฺพตฺถ ปุพฺพปทวิภตฺติยา อโลโป โหตีติ อิทเมว สุตฺตํ ญาปกนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. “ตทนุปโรเธนา”ติ ปริภาสโต วา. มนสิกาโรติ มนสฺมึ กฺริยา. ปุพฺเพนิวาโสติ ปุริมชาติยํ นิวุตฺถกฺขนฺธา. อนฺเตวาสีติ อาจริยสฺส สมีเป วสนสีโล สิสฺโส. ชเนสุโตติ ชเน ปากโฏ. อุรสิโลโมติ อุรสฺมึ โลโม. เอวํ กณฺเฐกาโฬ.
อโลปตปฺปริสวณฺณนา.
อิติ ตปฺปุริสสมาสวณฺณนา.
---------------
พหุพฺพพีหิสมาสวณฺณนา
เทฺว ปทานิ อสฺสาติ ทฺวิปโท. โส ทุวิโธ สมานาธิกรโณ, ภินฺนาธิกรโณ จาติ. ตีณิ ปทานิ อสฺสาติ ติปโท. น อิติ นิปาโต ปุพฺพปทมสฺสาติ นนิปาตปุพฺพปโท. สหสทฺโทปิ นิปาโตเยว. อุปมานํ ปุพฺพปทมสฺสาติ อุปมานปุพฺพปโท. สงฺขฺยาอุภยํ ปทมสฺสาติ สงฺโขฺยภยปโท. วาสทฺทตฺโถ สงฺขฺยาปุพฺพปโทปิ โหติ. ทฺวินฺนํ ทิสานํ อนฺตราฬํ โกณํ ทิสนฺตราฬํ, ตํ อตฺโถ อสฺสาติ ทิสนฺตราฬตฺโถ. อญฺญมญฺญปจฺจนีกกฺริยาย กรณํ พฺยติหาโร. โส ลกฺขณํ นิมิตฺตํ อสฺสาติ พฺยติหารลกฺขโณ, ยุทฺธกฺริยา.
[๓๕๒] อญฺญานิ จ ตานิ ปทานิ จาติ อญฺญปทานิ, เตสํ “โย, ยํ, เยน, ยสฺส, ยสฺมา, ยสฺส, ยสฺมินฺ”ติ ปฐมาทิวิภตฺยนฺตานํ อตฺถา อญฺญปทตฺถา, เตสุ.
พหุพฺพีหิสทิสตฺตาติ สญฺญากรณผลทสฺสนํ. ยถา พหุพฺพีสทฺโท ปุพฺพุตฺตรูภยปทตฺถํ วชฺเชตฺวา ตทุภยวิเสสิตํ อญฺญปทตถํ ทีเปติ, ตถา อยํ สมาโสปิ ตํสทิสตฺตา ตพฺโพหาเรน วุตฺโตติ อธิปฺปาโย.
ตสฺส อญฺญปทตฺถสฺส คุเณน อวยวภูเตน ธมฺมภูเตน ตทภินฺนวิเสสเนน สทฺธึ วิญฺญสาปโก ตคฺคุณสํวิญฺญาโณ. ยถา ลมฺพา กณฺณา เอตสนฺสาติ ลมฺพกณฺโณ. โสภนํ สีลํ เอตสนฺสาติ สุสีโล.
พหูนิ ธนานิ อสฺสาติ พหุธโน, ปุริโส. เอตฺถ ปน ภินฺนวิเสสนตฺตา ตคฺคุณสฺส ธนสฺส อายตนํ น โหติ. เอตฺถ ธนํ ฐเปตฺวา ปุริสมตฺตสฺเสว อานยนํ โหติ.
สมาเสเนว ทุติยตฺถสฺส วุตฺตตฺตา สํฆารามสทฺทา ทุติยา น โหตีติ อยํ สํฆาราโมติ ปฐมาเยว วิสโย. อภิเธยฺยสฺเสว ลิงฺคํ, วจนํ จ เอตสฺสาติ อภิเธยฺยลิงฺควจโน.
อทฺธิกกา ปถิกา.
ทิฏฺโฐ สจฺฉิกโต จตุสจฺจสงฺขาโต ธมฺโม อเนนาติ ทิฏฺฐธมฺโม, อริยปุคฺคโล.
ทฺวิหตฺถํ ปริมาณมสฺสาติ ทฺวิหตฺโถ, ปโฏ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติทิพฺพจกฺขุอาทิสวกฺขยญาณสงฺขาตา ติสฺโส วิชฺชา เอตสฺสาติ เตวิชฺโช. เอตฺถ จ กฺวจาทมชฺฌุตฺตราทินา อุตฺตรปทสฺส รสฺสตฺตํ. จตฺตาริ ปทานิ เอตสฺสาติ จตุปฺปโท, มิโค. มํสทิพฺพปญฺญาจกฺขุพุทฺธจกฺขุสมนฺตจกฺขุวเสน ปญฺจ จกฺขูนิ อสฺส ภควโต. สุตฺตเคยฺยาทิวเสน นว องฺคานิ อสฺสาติ นวงฺคํ. ฐานาฐานกมฺมวิปากญาณาทิวเสน ทส พลานิ อสฺสาติ ทสพโล.
มาโส ชาโต อสฺสาติ มาสชาโต.
[๓๕๓] ปุพฺเพ ภาสิโต ปุมา เอเตนาติ ภาสิตปุมา.
[๓๕๔] อาทิ จ มชฺฌํ จ อุตฺตรํ จ อาทิมชฺฌุตฺตรานิ, เตสํ ทีโฆ จจ รสฺโส จ ทีฆรสฺสา.
ทีฆตฺตนิ “ปากฏํ, อนูปฆาตํ, มธุ วา มญฺญตี พาโล”ติอาทีสุ อาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆตฺตํ. ”อชฺชวํ, อิตฺถิรูปํ, พหุนทิกํ, สจฺจวาทิตา”ติอาทีสุ อาทิมชฺฌุตฺตรานํ รสฺสตฺตํ กปจฺจยตาปจฺจยาทีสุ ปเรสูติ อตฺโถ.
ขมา เอว ธนํ อสฺสาติ ขมาธโน. เอตฺถ อุตฺตรปทสฺส อนิตฺถิวาจกตฺตา ปุพฺพปทสฺส สมานาธิกรณโต ภาสิตปุมฺภาวาติเทโส น โหติ. สทฺธา ธุรา ปุพฺพงฺคมา เอตสฺสาติ สทฺธาธุโรติ เอวมาทีสุ สติปิ อุตฺตรปเท อิตฺถิวาจเก สทฺธาปญฺญาทีนํ ปุพฺเพ ภาสิตปุมตฺตาภาวา ปุมฺภาวาติเทโส น โหติ. สมณีสุ ภตฺติ อสฺสาติ สมณิภตฺติโก.
อยนฺติ “อิตฺถิยํ ภาสิตปุมา”ติอาทินา วุจฺจมาโน ปุมฺภาวาติเทโส ปุพฺพปทสฺเสว โหติ, น อุตฺตรปทสฺสาติ “สมณิภตฺติโก”ติอาทีสุ ตุลฺยาธิกรณสฺส อุตฺตรปทสฺสาภาวา ปุพฺพปทสฺส ปุมฺภาวาติเทโส น โหติ. พหู ทาสิโย เอตสฺสาติ พหุทาสิโกติ กปจฺจเย รสฺสตฺตํ.
ยทิ หิ อุตฺตรปทสฺส ปุมฺภาวาติเทโส วิหิโต สิยา, ตทา “พหุทาสโก, พหุกุมารกํ, พหุกทลกํ, พหุกุกฺกุฏนฺ”ติ เอวมาทิรูปํ ภเวยฺย, น “พหุทาสิโก, พหุกุมาริกํ, พหุกทลิกํ, พหุกุกฺกุฏิกนฺ”ติอาทิ สิชฺเฌยฺย, ตถา จ ทาสิยาติ ปโยคาสิชฺฌนโต อนิฏฺฐปฺปสงฺโค จ, อุตฺตรปทสฺส ปุมฺภาวาติเทเส สุตฺโตปเทสสฺส นิรตฺถกตา จ สิยาติ ปุพฺพสฺเสวายํ ปุมฺภาวาติเทโสติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
[๓๕๕] ธนุมฺหา อา จ อิติ ปทจฺเฉโท. “กฺวจิ สมาสนฺตคตา”ติ เอตฺถานุวตฺตเต.
สหสฺสถามํ ธนุ อสฺสาติ สหสฺสถามธนุ, ปุริโส.
[๓๕๖] นิจฺจตฺถนฺติ “กฺวจิ สมาสนฺตคตา”อิจฺจาทิ สิทฺเธปิ กปจฺจเย “นทิมฺหา จา”ติ ปุน วจนํ กปจฺจยวิธานตฺถนฺติ อธิปฺปาโย. นทีติ จ ปรสมญฺญา. ยู สฺตราโขฺย นทีติ อิการูการานํ อิตฺถิวาจกานํ นทีปรสมญฺญา. พหุนทิโกติ เอตฺถ นทีสทฺทสฺส อิตฺถิยํ นิยตตฺตา ปุพฺเพ ภาสิตปุมตฺตาภาวโต, อตีตปจฺจยนฺเตน ภาสิตสทฺเทน ภาสิโต ปุมา เอเตนาติ ภาสิตปุมาติ สมาสาวยวปทสฺเสว วุตฺตตฺตา จ. อิทานิปิ อญฺญปทตฺถวุตฺติโน พหุพฺพีหิสฺส อพฺยยีภาวตปฺปุริสานิ วิย ปทสมุทสยตฺถสฺสาปิ อวาจกตฺตา กุโตจิปิ ตสฺส นทีชงฺฆาทิเภทสฺส อุตฺตรปทสฺส ภาสิตปุมตฺตาสมฺภวโต ปุมฺภาวาติเทสาภาวา กปจฺจเย ปเร กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราทินา รสฺสตฺตเมเวตฺถ โหตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ. เอเตน ญาเส ยํ วุตฺตํ อุตฺตรปทสฺส ปุมฺภาวาติเทสกรณํ, ตํ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. พหู นาริโย เอตสฺสาติ พหุนาริโก. “พหุกตฺตุโก”ติอาทีสุ กิตกคุปจฺจยนฺตตฺตา “นทิมฺหา จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน นิจฺจํ กปจฺจโย.
อุภโต กมฺมโต สมุฏฺฐิตํ พฺยญฺชนํ ลิงฺคํ อสฺสาติ อุภโตพฺยญฺชนฌโก. อธิมุตฺตีติ นินฺนตา.
ธมฺเมน ญาเยน อธิคตา โภคา เยหิ โหนฺติ เต ธมฺมาธิคตโภคา. อุปมานพหุพฺพีหิมฺหิ อุปมายตฺถสฺส สมาเสเนว วุตฺตตฺตา อุปมาสทฺทสฺส อปฺปโยโค.
โยควิภาเคนาติ โยคสฺส สุตฺตสฺส วิภาเคน ทฺวิธา กรเณน. “โยควิภาเคน อิฏฺฐปสิทฺธี”ติ ญาเยน พหุพฺพีหิมฺหิ เจตํ นสฺส อตฺตํ ภวตีติ ทฏฺฐพฺพํ. สํวาโสติ สหวาโส. ตปฺปุริสคฺคหณมุปลกฺขณนฺติ สมาโสปลฃกฺขณํ. เตน นสฺส สเร อนฺ โหติ สมาเสติ อตฺโถ.
ปฐมาวิภตฺยตฺถพหุพฺพีหิเภทํ ทสฺเสตุํ “ปฐมายตฺเถ”ติอาทิ วุตฺตํ. สห กิเลเสหิ โย วตฺตตีติ โส สกิเลโส. เอตฺถ โยติ วุตฺโต ปฐมาวภตฺยตฺโถ นาม.
อุปมียติ อุปเนตฺวา ปริจฺฉิชฺชียติ เอเตนาติ อุปมานํ, สมานาการวตฺถุ. ยถา โค วิย ควโยติ. กาโย จ พฺยาโม จ กายพฺยามา. เอตฺถ พฺยาโมติ หตฺถทฺวยอายาโม. ปณฺณาสหตฺถโยชนาทิวเสน โย อุพฺเพธวิตฺถารโต ขนฺเธน สาขาหิ จ สมปฺปมาโณ นิโคฺรโธ, โส อิธ มหาปุริสลกฺขณสฺส อุปมานภาเวน วุตฺโต. อยํ ปฐมตฺโถ อุปมานปุพฺพปโท มหานิรุตฺติยํ อญฺญปทตฺถวเสน ทสฺสิตตฺตา อิธาปิ อญฺญปทตฺเถเยว วุตฺโต. ภูโตติ ชาโต.
วิสฏฺฐ วิญฺเญยฺย มญฺชุ สวนีย พินฺทุ อวิสาริ คมฺภีรทินฺนาทิตาติ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต.
ตุลฺยาธิกรณปทปรตฺตาภาวาติ ปุพฺพทกฺขิณสทฺทตฺถานํ ภินฺนตฺถตฺตาติ อตฺโถ.
เกสาเกสีติ เอตฺถ อิทนฺติ วุตฺตํ ยุทฺธํ อญฺญปทตฺโถ นาม.
อิติ พหุพฺพีหิสมาสวณฺณนา.
---------------
ทฺวนฺทสมาสวณฺณนา
ทฺวนฺโท จ โส สมาโส จาติ ทฺวินฺทสมาโส. อิตเรน อิตเรน โยโค อิตรีตรโยโค, อวยวปธาโน. สงฺคีติปธาโน สมาหาโร. อิตรีตรโนโค จ สมาหาโร จ อตฺโถ เยสนฺเต อิตรีตรโยคสมาหารตฺถา, เตสํ เภเทน.
[๓๕๗] สมุจฺจโย สมาโสติ อตฺโถ วุตฺโต. ตถาปิ อตฺเถ อสมฺภวา ตทตฺถสทฺเทเยว ภวติ. ยถา “อคฺคิสฺสินี”ติ. ตสฺมา นามานเมว สมุจฺจโย สมาโส โหติ, โส จ ทฺวนฺทสญฺโญ โหตีติ อตฺโถ เวทิตพโพ.
“นามานํ สมาโส”ติ อธิกาเรปิ ปุน “นามานํ สมุจฺจโย”ติ นามคฺคหณกรณํ พหูนมฺปิ สมาสมฺภวทสฺสนตฺถํ. นานานามานเมวาติ อวธารณํ กฺริยานิวตฺตนตฺถํ.
สมุจฺจยนมตฺตํ เกวลสมุจฺจโย. ตตฺถ “จีวรํ ปิณฺฑปาตนฺ”ติอาทีนมฺปิ ทถติยนฺตานํ “อทาสี”ติ กฺริยาเปกฺขโต สมาโส น โหตีติ. อนฺวาจโย นาม ยตฺร กิญฺจิ กมฺมํ เอเกน วากฺเยน วิธาย ปุนปิ วากฺยนฺตเรน กิญฺจิ วิธียเต, โส อนฺวาจโย. ยถา “ทานญฺจ เทหิ, สีลญฺจ รกฺขาหี”ติ เอวมาทิ.
ทฺวนฺทฏฺฐาติ ทฺวนฺทนามภูตอตฺถสมนฺนาคตา. ยถา นีลคุณโยคโต นีโล ปโฏ, เอวํ ทฺวนฺทโยคโต ทฺวนฺโทติ เวทิตพฺโพ. เทฺว จ เทฺว จาติ ทฺวนฺโท. สมาสนฺตสฺส อตฺเต อิมินา นิปาตเนน อาทิสฺส อกาเร “นิคฺคหีตญฺจา”ติ นิคฺคหีเต จ กเต “ทฺวนฺโท”ติ รูปสิทฺธิ. ทฺวนฺทสทิสตฺตาติ ยถา ทฺวนฺท อิติ อยํสทฺโท นามทฺวยสทฺเทน สมุจฺจิยมานอตฺถทฺวยํ วทติ, ตถา อยํ สมาโสปิ สมุจฺจิยมานอตฺถทฺวยํ วทตีติ “ทฺวนฺโท”ติ วุจฺจติ.
พาหิรเวยฺยากรณมเตน “ควสฺสกน”ติอาทีสุ อสฺสาทิสทฺทยุตฺตานํ ควาทิสทฺทานํ อตฺถทฺวยทีปนสมฺภวทสฺสเนน อุภยปทตฺถปธาเน ทฺวนฺเทปิ เอกตฺถภาวสมฺภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ สุตฺเต วุตฺตอิตรีตรโยคสมาหารสมุจฺจยตฺถวเสน เอกตฺถสมฺภวํ ทสฺเสตุํ “อถ วา ทฺวินฺนมฺปี”ติอาทิ วุตฺตํ.
ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ ขตฺติยพฺราหฺมณาติ เอตฺถาปิ ขตฺติยวณฺณสฺเสว ชาติยา จ นรินฺทภาเวน จ ภูมิสฺสรตาย จ เสฏฺฐตฺตา อจฺฉริยตรตฺตา ขตฺติยสทฺทสฺส ปุพฺพนิปาโต. จนฺทิยา สมนฺนาคตตฺตา จนฺทิมา จ สูริโย จาติ จนฺทิมสูริยา. เอตฺถ จนฺทสฺส อนุมาสํ นวกตา ปูชนียตา.
“กฺวจิ สมาสนฺต”อิจฺจาทิโต “กฺวจี”ติ วตฺตเต.
[๓๕๘] ตุทญฺจ ชานิ จ ตุทํชานิ.
ตุทํปตีติ อาทีสุ “ชายาย ตุทํชานิ ปติมฺหี”ติ สุตฺเต ปติสทฺเท ปเร ชายาสทฺทสฺส อาเทสวิธานโต ชายาสทฺทสฺเสว ปุพฺพนิปาโต.
อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ ปุพฺพนิปาตสฺส คติปุทฺธิอาทิวจนํ, “ธาตุลิงฺเคหี”ติ วจนญฺจ ญาปกํ.
“โส นปุํสกลิงฺโค”ติ อิโต “นปุํสกลิงฺคํ” “ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ อิโต “เอกตฺตนฺ”ติ จ วตฺตมาเน.
[๓๕๙] ตถาคฺคหณํ สมาหารทฺวนฺทคฺคหณตฺถํ. ทฺวนฺทโต ปรตฺตาติ “ทฺวนฺทโต ปรํ สุยฺยมานํ, ตํ ปจฺเจกมภิสมฺพชฺฌเต”ติ ปริภาสโต วุตฺตํ.
อญฺโญญฺญลิงฺเคน วิเสสิโต อญฺโญญฺญลิงฺควิเสสิโต, ภินฺนลิงฺควิเสสตา. สงฺขฺยา จ ปริมาณญฺจ สงฺขฺยาปริมาณํ, ตํ อตฺโถ เอเตสนฺติ สงฺขฺยาปริมาณตฺถา. ปจนา จ จณฺฑาลา จ ปจนจณฺฑาลา, ตทตฺถา ปจนจณฺฑาลตฺถา.
จกฺขุโสตนฺติ เอตฺถ จกฺขุสทฺทสฺส อุวณฺณนฺตตฺตา ปุพฺพนิปาโต. กณฺณา จ นาสา จ กณฺณนาสํ. เอตฺถาปิ รสฺสตฺตํ.
สีลญฺจ ปญฺญาณญฺจ ลกฺขณโต วิวิธํ. ปฏปกฺขกิเลสปหานกิจฺเจน สภาคํ. นามรูปนฺติ สฬายตนปจฺจยฏฺเฐน สภาคํ. โลภโมหํ ปน อกุสลมูลฏฺเฐน สภาคํ.
อุรพฺภํ เมณฺฑกํ หนฺตฺวา ชีวตีติ โอรพฺภิโก. สปากา สุนขมํสขาทกจณฺฑาลา. สากุณิกาทโย ลุทฺทา. ปุกฺกุสา ปุปฺผฉฑฺฑกา.
[๓๖๐] รุกฺขา ติณานิ จ ปสุ จ ธนานิ จ ธญฺญานิ จ ชนปทา จ, เต อาทโย เยสนฺเต ตทาทโย, เตสํ. ทฺวนฺโท วิภาสา เอกตฺตํ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ ภวติ. อสฺสตฺถกปิตฺถํ อสฺสตฺถกปิตฺถา วา, อุสีรพีรณํ, อุสีพีรณานิ วา, กาสกุสํ, กาสกุสา วา.
ปสูติ จตุปฺปทา.
หิรญฺญํ กหาปณา.
“กาสิ จา”ติ เอวมาทีสุ ชนปทนาเมสุ พหุวจนเมว.
ปธานภาวํ นีตา ปณีตา, อุตฺตมา. กณฺหํ ปาปํ. สุกฺกํ ปุญฺญํ. ปฏิโฆ จ อนุนโย จ ปฏิฆานุนยา. ตตฺถ อนุนโย ปกฺขปาโต.
อิติ ทฺวนฺทสมาสวณฺณนา.
---------------
ปุพุตฺตภยญฺญตฺถปฺปธานตฺตาติ อยํ สมาโส ปุพฺพปทตฺถปรปทตฺถอุภยปทตฺถอญฺญปทตฺถปธานภาวโต จตุพฺพิโธ, ตปฺปุริเสกเทสภูเตหิ ทิคุกมฺมธารยสญฺเญหิ ปน สทฺธึ ฉพฺพิโธ จ สมาโส โหติ.
อุปสคฺคปุพฺพนิปาตปุพฺพกเภเทน อพฺยยีภาวสมาโส ทุวิโธ.
วิเสสนปุพฺพุตฺตรูภยูปมานุตฺตรสมฺภาวนาวธารณกุนิปาตนนิปาตปุพฺพปาทิปุพฺพวเสน กมฺมธารยสมาโส นววิโธ โหติ.
สมาหารอสมาหาราเภเทน ทิคุสมาโส ทุวิโธ.
ทุติยาทิปุพฺพา ฉธา เอโกว จ อมาทิโก,
อลุตฺโต จ สมาโส จ เญยฺโย ตปฺปุริโส’ฏฺฐธาติ.
ตปฺปุริสสมาโส เอวํ อฏฺฐธา เญยฺยา.
ตุลฺยาตุลฺยตฺถติปทนนิปาตสโหปมปุพฺพวาสทฺทตฺถทิสตฺถา จ พฺยติหาเรน จาติ พหุพฺพีหิสมาโส นวธา เอโกว ปฐมาทิโก ภเว.
อิตรีตรโยคสมาหารตฺถวเสน ทฺวนฺทสมาโส ทฺวิธาติ เอวํ สมาโส จตุรฏฺฐธา พาตฺตึสวิโธติ อตฺโถ.
อิติ ปทรูปสิทฺธิฏีกายํ สมาสกณฺฑวณฺณนา.
---------------