ปทรูปสิทฺธิฏีกา
๕. ตทฺธิตกณฺฑ
อปจฺจตทฺธิตวณฺณนา
อิทานิ ปกติปจฺจยตฺถเภททสฺสนนเยน ตทฺธิตรมฺภํ ทสฺเสตุํ “อถ นามโต เอวา”ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สุทฺธสมาสตทฺธิตปจฺจยนามวเสน ติวิธํ นามํ. ตทฺธิตวิธานนฺติ เอตฺถ วจนตฺถโต สรูปโต จ ตทฺธิตํ ทสฺเสตุํ “ตตฺถ ตสฺมา”ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตสฺมึ อาทิวากฺเย “ติวิธลิงฺคโต”ติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ, ตทฺธิตุปฺปตฺติ ปน อลิงฺคอาขฺยาเตหิปิ “เอหิปสฺสิโก”ติอาทีสุปิ โหติเยว. ตสฺมา ปรํ หุตฺวา หิตา สหิตา เตสํ วา หิตา ตทฺธิตาติ วจนตฺถทสฺสนเมตํ. ตตฺถ หิสทฺทสฺส ธิอาเทโส “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวา”ติ สุตฺเต “ตทฺธิตา”ติ นิปาติตตฺตา สิทฺโธ. ณาทิปจฺจยาติ ตทฺธิตปจฺจยสฺส สรูปทสฺสนํ. อธิวจนนฺติ สมญฺญา.
[๓๖๑] “วา ณปจฺเจ”ติ เอตฺถ ณาติ ปุพฺพสรโลปโต วุตฺโต. อวิภตฺติกนิทฺเทโส วา ปจฺจยสรูปาสนฺเทหตฺโถ. ปจฺจตฺถสมฺพนฺธิวเสน “ตสฺสาปจฺจนฺ”ติ ลทฺธตฺตา “ฉฏฺฐิยนฺตโต”ติ อตฺถโต สิทฺธํ. เตน วุตฺตํ วุตฺติยํ “ตสฺสาปจฺจมิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ”ติ. เอตฺถ จ อิตฺถิปจฺจยนฺตานํ กตฺติกาทิสทฺทานมฺปิ นามพฺยปเทสสิทฺธิโต ลิงฺคตฺตํ สิทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ. โส จ ณปจฺจโย อปจฺจตฺถสมฺพนฺธีภูตา วสิฏฺฐาทิลิงฺคโต ปโรว โหติ, เตน “วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ โคตมสฺสา”ติอาทีสุ อปจฺจสมฺพนฺธรหิตตฺตา น โหติ.
[๓๖๒] ธาตูหิ จาติ เอตฺถ ภูวาทโย ขาทิธาตุปจฺจยนฺตา จาติ ทุวิธาปิ ธาตุปกติโย คหิตา. ลิงฺคคฺคหเณน ธาตุปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตนาโมปสคฺคนิปาตภูตา สมาสตทฺธิตกิตกา กิจฺจอิตฺถิปจฺจยธาตุปจฺจยนฺตภูตา จ สพฺพาปิ นามปกติโย คหิตา. ปปรา ปจฺจยาติ เอตฺถ สฺยาทิตฺยาทิวิภตฺติภูตา ตทฺธิตกิตกิจฺจอิตฺถิปจฺจยธาตุปจฺจยการาทิปจฺจยเภทา จ สพฺเพปิ ปจฺจยา คหิตาติ เวทิตพฺพา. ปฏิจฺจาติ นิสฺสาย. เอตสฺมา ณปจฺจยาทิโต อปจฺจาทิวิเสโส อตฺโถ เอติ อาคจฺฉตีติ ปจฺจโย. ปตียนฺติ ญายนฺติ อเนน เอตฺถาติ วา ปจฺจโย. ปกติโต ปรู เอตีติ วา ปจฺจโย.
[๓๖๔] ปกติยา อาทิภูตตฺตา อาทิ จ โส สโร จาติ อาทิสโร, ตสฺส. อาทิพฺยญฺชนสฺส อยนฺติ อาทิพฺยญฺชโน, ตสฺส อาทิพฺยญฺชนสฺส. ปกติวิกปฺปํ วิหาย วุทฺธิวิกปฺปเมว วาสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ “อถ วา ววตฺถิตา”ติอาทิ วุตฺตํ.
วาสิฏฺฐาทีสุ อยํ วุทฺธิ นิจฺจา โหติ, ฬุมฺปิกาทีสุ โอฬุมฺปิโก, อุฬุมฺปิโกติ อนิจฺจา, “นีลปีตนฺ”ติอาทีสุ น จ โหติ. เอตฺถ หิ นีเลน รตฺตํ นีลํ. ตถา ปีตํ. วุตฺตํ หิ “น วุทฺธิ นีลปีตาโท, ปจฺจเย สณการเก”ติ.
วาสทฺทสฺส ปกติวิกปฺปปกฺเข จสทฺทคฺคหณมวธารณตฺถํ, กตฺถจิ วิวตฺตนตฺถนฺติ อตฺโถ.
[๓๖๕] อยุวณฺณานนฺติ เอตฺถ วณฺณคฺคหเณน อีการูการานํ คหิตตฺตา “เวณิโก, เนตีติ นายโก, ภวตีติ ภาโว”ติอาทีสุ ธาตุสรานญฺจ วุทฺธิ โหเตว. อวธารณตฺถํ วาติ ยโต เอวกาโร, ตโต อญฺญตฺร นิวารณมวธารณํ. อิทํ “วุทฺธาทิสรสฺส วา”ติ เอตฺถ วาสทฺทสฺส ทุติยพฺยาขฺยานํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปุริมพฺยาขฺยาเน วุทฺธิโย น โหนฺตีติ วุทฺธิยา อภาวสมฺปิณฺฑนตฺถํ. ปุน วุทฺธิคฺคหณนฺติ “วุทฺธาทิสรสฺส วา”ติ เอตฺถ สติปิ วุทฺธิคฺคหเณ อิธ “วุทฺธี”ติ อิมสฺส กรณํ อธิกวจนํ. นิคมา จ ชนปทา จ นิคมชนปทา. ตตฺร ชาตา ตตฺร นิวาสิโนติ วา เนคมชานปทา. อาทิสทฺเทน องฺคมาคธิกา โปริมชานปทาทโย คยฺหนฺติ.
ตทุปจารโตติ วาสิฏฺโฐปจารโต ปุตฺตานมฺปิ ปิตุโคตฺโตปจาโร โลเก สิทฺโธ. ปุตฺตาปิ หิ ปิตูนํ โคตฺตสฺส อุปจาเรน สมาโรปเนน ปิตุโคตฺเตน โวหรียนฺติ. ยถา “ทมิโฬ, อนฺธโก”ติ ปิตุโคตฺเตน โวหรียติ, เอวํ วาสิฏฺฐปุตฺตาทโยปิ “วสิฏฺฐสฺส ปุตฺตา วาสิฏฺฐา”อิจฺเจว วุจฺจนฺติ. ตโต วาสิฏฺฐสฺส ปุตฺตาติ อตฺเถปิ วสิฏฺฐสทฺทโต จ ณปจฺจโยว โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ.
พลเทวสฺส ปุติโ พาลเทโว. จิตฺตกสฺส ปุตฺโต จิตฺตโก.
วากฺยญฺจ วุตฺติยญฺจ วากฺยวุตฺติโย สมาเส วิย โหนฺติ, วาธิการสฺส วิกปฺปตฺถภาวโต. ยาว สํสฏฺฐคฺคหณาติ เยน วา สํสฏฺฐนฺติ ยาวเทวํ สํสฏฺฐคฺคหณํ, ตาวาติ อตฺโถ.
[๓๖๖] ณายน ณานาติ อวิภตฺติโกยํ นิทฺเทโส. อสนฺเทหตฺถํ ณการสฺส อนุพนฺโธ อนุปโนโค. วุทฺธิ อตฺโถ ปโยชนํ เอตสฺสาติ วุทฺธตฺโถ.
กจฺโจติ กิร ตสฺมึ โคตฺเต อาทิปุริโส. โมคฺคลฺลานสฺสาติ โมคฺคลฺลานโคตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส. โคมหึสารทโย วิย อากติยา คเหตพฺพา คโณ อากติคโณ. ภูวาทิโก ปน ปุริมฏฺฐิตคโณ.
[๓๖๗] เวนเตยฺโย, ครุโฬ. อหิยา ปุตฺโต อาเหยฺโย. อหี กมี จาติ “นทาทิโต วา อี”ติ อีปจฺจเยน สิทฺธา.
[๓๖๘] สติปิ วาธิกาเร “อโต ณิ วา”ติ ปุน วาคฺคหณสฺส อธิกตฺตา ตํ ผลํ ทสฺเสตุํ “ปุน วาคฺคหเณนา”ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อการนฺตาว ณิกปจฺจโย.
อธิติ จ เทโว, ทิติ จ อสุโร. เอตฺถาทิสทฺเทน กุณฺฑนิ กุรุอาที สงฺคยฺหนฺติ.
“กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรสู”ติ กฺวจาทิสุตฺตโต อนุวตฺตเต.
[๓๗๐] วุทฺธิ จ โลโป จ อาคโม จ วิกาโร จ วิปรีโต จ อาเทโส จาติ ทฺวนฺโท.
อาทิมชฺฌุตฺตเรสูติ ปทานํ อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ. อยุวณฺณานํ อาโย ภาเวน สทฺธนํ วุทฺธิ. โลโป วิชฺชมานสฺส วินาโส. อาคโม อวิชฺชมานสฺสุปฺปตฺติ. วิชฺชมานสฺเสว อญฺญถาตฺตํ วิกาโร, สํโยควิสํโยคกรณานิ จ. วิปรีโต โอการสฺสุการตฺตํ, วิปริยโย จ. อาเทโส ปากโฏเยว. ตตฺถ ปทานาทิมชฺฌุตฺตเรสุ อวิหิตลกฺขเณสุ วุทฺธิยํ ตาว-- โกณฺฑญฺโญ, องฺคมาคธิโก. โลเป-- ถีนํ ภาโว ทุราชาโน. กตฺตุกาโม, หนฺตุกาโม, วิญฺญานญฺจายตนํ, ทฺวฏฺฐิปฏิปทา, มตฺยา, ปฏิสงฺขา โยนิโส. อาคเม—วุตฺตมิทํ, อิสฺสริยํ, อาลสิยํ, ปุริมํ ชาตึ, จกฺขุํ อนตฺตา. วิกาเร-- อณโณ, สกทาคามี, นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ. วิปรีเต-- อุคฺคเต สูริเย, ทิคุ. อาเทเส-- เตรส, ปณฺณวีสติ, โกรโพฺย, ภาตโพฺย, สกฺยปุตฺติโย. โกรโพฺยติ กุรุราชสฺส ปุตฺโต.
[๓๗๑] อุปคุ อาทิ เยสํ เต อุปคฺวาทโย, เตหิ. มนุโนติ เอตฺถ มนูติ อาทิกปฺเป ราชา. โส หิ มนุสฺสานํ โปสกปิตา.
[๓๗๒] วิธวํ อีรติ คจฺฉตีติ เวธเวโร. ปุตฺตฏฺฐานมรหตีติ ปุตฺตฏฺฐานิโย, ปุตฺตสทิโส. สมเณหิ อีเรตพฺโพ ปวตฺเตตพฺโพติ สามเณโร, อนุปสมฺปนฺโน. นาฬิกาย ปุตฺโต นาริเกโฬ.
อิติ อปจฺจตทฺธิตวณฺณนา.
---------------
อเนกตฺถตทฺธิตวณฺณนา
[๓๗๓] ตโต ตติยนฺตโตติ “เยนา”ติ สุตฺเต วตฺตพฺพวาจกโต.
นานาทารุวินิพนฺเธน กุลฺเลน ตรตีติ กุลฺลิโก. โคปุจฺเฉน ตรตีติ โคปุจฺฉิโก. จมฺเมนาติ ญาเยน.
อเวจฺจาติ อนุคนฺตฺวา, ญาเณน ปวิสิตฺวาติ อตฺโถ.
“เยน วา สํสฏฺฐนฺ”ติอาทิโต “ณิโก”ติ วตฺตเต.
[๓๗๔] เตนกตาทีสูติ เอตฺถ อิมินา นิปาตเนน ตติยาย อโลโป. เตน กตํ อาทิ อสฺสาติ เตนกตาทิ จ สนฺนิธานญฺจ นิโยโค จ สิปฺปญฺจ ภณฺฑญฺจ ชีวิกา จ, เตเยว อตฺถา ปจฺจยาภิเธยฺยาติ วิคฺคโห. ทุติยาทิวิภตฺยนฺเตหีติ ตมธีเต, เตน กตํ, ตมฺหิ สนฺนิธาโน, ตมฺหิ นิยุตฺโต, ตมสฺส สิปฺปนฺติ สุตฺเต วุตฺเตหิ ยถานุรูปํ ทุติยาตติยาสตฺตมีปฐมาวิภตฺยนฺเตหิ ตสฺส สนฺตกํ, ตทตฺถาย วตฺตติ, ตโต อาคโตติ วุตฺติยํ อาคตฉฏฺฐิยนฺตาทีหิ จ ณิกปจฺจโย.
[๓๗๕] ยูนมาเทสภูตโตติ อิการุการานมาเทสภูเตหิ ยดาวกาเรหิ ปุพฺเพว หุตฺวา ยถากฺกมํ เอโออิติ เทฺวปิ วุทฺธิโย อาคมา โหนฺติ. เอตฺถ ฐาเนติ วุตฺตตฺตา “อิวณฺโณ ยํ นวา, วโมทุทนฺตานนฺ”ติ วา วิหิเต วิสยเยว อยํ วุทฺธินิเสโธปีติ ทฏฺฐพฺพํ. เตน “เวนยิโก, โอฬุมฺปิโก”ติอาทีสุ ยูนํ สรปรตฺตาภาวา ยวาเทสปฺปสงฺโค นตฺถิ.
กาเยน กายทฺวาเรน. ปญฺจสเตหิ กตา ปญฺจสติกา, สงฺคีติ. สภาคตฺถานํ วเสน สงฺคเหตฺวา คายนํ สงฺคีติ.
สนฺนิธานาติ สงฺคีติภูตา, สนฺนิหิตาติ อตฺโถ.
ทฺวาเร นิยุตฺโตติ ทฺวาเร ทฺวารปาลเน สามินา นิยุตฺโต, อธีโนติ อตฺโถ. อุทรภรณปโร โอทริโก. เจตสิ จิตฺเต ตทธีนวุตฺติตาย นิยุตฺตา เจตสิกา, เวทนาทโย.
สิปฺปํ นาม หตฺถกมฺมาทิ. ปณโวติ เภริวิเสโส.
เตลิโกติ เตลวาณิโช.
ชีวิกาติ ชีวิตวุตฺติสาธนํ. อุรพฺภํ หนฺตฺวาติ เมณฺฑกํ มาเรตฺวา มํสํ วิกฺกิณนฺโต ชีวติ. มาควิโกติ ลุทฺโท. มจฺฉิโก เกวฏฺโฏ.
พฬิเสน หนฺตีติ พาฬิสิโก. วรตฺตาติ จมฺมโยตฺตํ.
กุมฺภิกนฺติ ทสมฺพณสญฺญิเตน กุมฺเภน กีตํ. ผาเลน กีตํ ผาลิกํ. สลากาย ทิพฺพติ กีฬตีติ สาลากิโก. ตินฺทุเกน กีฬตีติ ตินฺทุโก.
ปิตฺตํ อาพาโธ อสฺสาติ ปิตฺติโก.
ขาริกนฺติ ขาริโทณฏฺฐกทฺวยํ.
อสีตึ อรหตีติ อาสีติกา. “เอหิ ปสฺสา”ติ อิติสทฺเทน สห วากฺยํ กตฺวา อาขฺยาตโตปิ ณิกปจฺจโย.
ปํสุกูลธารณํ ปํสุกูลนฺติ อุปจารโต วุตฺตํ. ติจีวรํ ธารณํ สีลมสฺสาติ เตจีวริโก.
สรทกาเล ชาโต สารทิโก. สารโทติ อสฺสยุชกตฺติกมาสทฺวยสญฺญาโต อุติวิเสโส. จิตฺตเวสาขมาสสงฺขาโต อุติวิเสโส วสนฺโต. กปิลวตฺถุมฺหิ นคเร ชาโต วสตีติ วา กาปิลวตฺถิโก.
อุปปตฺติภวสงฺขาโต อุปธิ ตสฺส ปโยชนนฺติ พุทฺธิโก.
[๓๗๖] “ราคตฺถวาจกา ลิงฺคมฺหา”ติ อตฺถาธิคตลิงฺเคน สห อิธ วุตฺตํ, ราคทพฺพสฺส สมานาธิกรณภาวานุปฺปตฺติโต ราคตฺถวาจกาติ อตฺถโต สิทฺธํ.
กจฺจายเนน วณฺณิตตฺตา กจฺจายนํ. สุคเตน วณฺณิตตฺตา โสคตนฺติ ปริยตฺติอาทิสาสนํ วุตฺตํ.
[๓๗๗] อาตฺตํ อาการาภาวมาปชฺชเตติ อตฺโถ. อิสูสภอุชาทีนนฺติ อิสิอุสภอุชุมุทุอิจฺเจวมาทีนเมวาทิสรสฺส วุทฺธาปวาเทน อาตฺตํ โหติ, น อญฺเญสํ. ฐานาธิการสามตฺถิยโต อิสิสฺส ตุ อาตฺตานนฺตเร ริการาคโม จ. อาริสนฺติ เวทวากฺยํ, อฏฺฐกาทีหิ อิสีหิ กตตฺตา.
ปาวุโส วสฺสกาโล. สรเทติ อสฺสยุชกตฺติกมาสสงฺขาเต อุตุมฺหิ. สิสิรเหมนฺตวสนฺตคิมฺหปาวุสสรทวเสน ฉ อุตุ, “ตตฺร ชาโต, ตโต อาคโต, โส อสฺส นิวาโส, ตสฺส อิสฺสโร”ติ จตูสุ อตฺเถสุ มถุราทิสทฺเทน สทฺธึ ทสฺเสตุํ “มถุราย ชาโต”ติอาทิ อารทฺธํ. สคลายํ นคเร ชาโตติอาทินา จ สาคโล. กุสินาราย ชาโตติอาทินา โกสินาโร. สาเกเต ชาโตติอาทินา สาเกโต. โกสมฺพิยํ อุเตนสฺส นคเร ชาโตติ โกสมฺโพ. อินฺทปตฺเต ชาโตติ อินฺทปตฺโต. กปิลฺเล ปญฺจาลนคเร ชาโตติ กปิลฺโล. ภรุกจฺเฉ ชาโตติ ภารกจฺโฉ.
คมเธสุ ชาโตติอาทินา มาคธิโก. เอตฺถ จ มาคธา ราชกุมารา, เตสํ ชนปทาปิ มาคธา. เอวํ อุปริปิ ชนปทนาเมสุ. สุวีเรสุ ชาโตติอาทินา โสวีโร. สินฺธูสุ ชาโตติอาทินา สินฺธโว. มนุสฺโส, อสฺโส วา. เอตฺถ มหาวุตฺตินา อวาเทโส. อสฺสเกสุ ชาโตติอาทินา อสฺสโก. กลงฺเคสุ ชาโตติอาทินา กาลิงฺโค. สกฺเกสุ ชนปเทสุ ชาโตติอาทินา สกฺโก. เอตฺถาปิ สกฺยา ราชกุมารา, เตสํ นครํ กปิลวตฺถุ. เตสํ ชนปทาปิ สกฺกา, เตสมิสฺสรา สกฺยราชาโน.
นกฺขตฺเตน โยโค ยุตฺติ นกฺขตฺตโยโค. กตฺติกมาคสิรผุสฺสมาฆาทินา ปุณฺณจนฺทโยโค, เตน นกฺขตฺเตน โยโคติ อตฺโถ.
อนญฺญตฺร ภาโว วิสโย. “ตํ อรหตี”ติ อาทีสู”ติ เอตาทิสทฺเทน “ตสฺส วิกาโร, ตสฺส ปริมาณนฺ”ติอาทิ สงฺคยฺหติ.
จมฺปายํ นคเร ชาโต, วสตีติ วา จมฺเปยฺยโก. สาคลาย ชาโตติอาทินา สาคเลยฺยโก. มิถิลายํ ชาโตติอาทินา มิถิเลยฺยโก. ปาเถยฺยํ เตลตณฺฑุลสตฺตุโมทกาทิ. สสฺส ธนสฺส ปติ สามี สปติ. มาตุ หิตา มตฺเตยฺยา. มิตฺเต ชาโต, มิตฺตานํ หิโต, เมตฺตํ อรหตีติ วา เมตฺเตยฺโย.
[๓๗๘] หานสฺส ภชนํ เสวนํ หานภาโค, โส อสฺสตฺถีติ หานภาคิโย, วิปกฺขเสวิโน คุโณ. อุทเร ภวํ อุทริยํ, อุทรคตมนฺนปานํ.
สสฺส อตฺตโน อยนฺติ สกิโย.
สภายํ ชนสมูเห โวหริตุํ สาธุ ยุตฺตํ สพฺภํ, อิตฺรมสพฺภํ. รจฺฉา วีถิ. คพฺภํ ปญฺจโครสานํ อญฺญตรํ. ถญฺญํ ขีรํ. เอตฺถ “อวณฺโณ เย โลปญฺจา”ติ อวณฺณโลโป. นฺยสฺส ญาเทโส.
“ชาตาทีนนฺ”ติ “ตตฺถ นิยุตฺโต”ติ เอวมาทีนมตฺเถ สตฺตมฺยาทิโต เอเต ปจฺจยา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
[๓๗๙] มนุสฺสานํ สมูโห มานุสฺสโก, มานุสฺโส. มถุรานํ สมูโห มาถรโก, มาถุโร. ปุริสานํ สมูโห โปริสโก, โปริสํ. มยูรานํ สมูโห มายูรโก, มายูโร.
[๓๘๐] สหายสฺส ภาโว สหายตาติ ภาวปจฺจยวเสน สิชฺฌติ.
[๓๘๑] ฉฏฺฐิยนฺตโตติ ตํ อสฺส ฐานนฺติ เอวํ วุตฺตฉฏฺฐิยนฺตโต. มทนสฺส ฐานํ การณํ มทนิยา, สุรา. มทนียํ, มชฺชํ. รชนิยํ, อิฏฺฐารมฺมณํ. ทุสฺสนิยํ อนิฏฺฐารมฺมณํ.
[๓๘๒] อุปมียติ ปริจฺฉิชฺชติ อตฺถนฺตรเมเตนาติ อุปมานํ, ปสิทฺธํ. ยถา “โคสทิโส ควโย”ติ อุปมานเมว อุปมา, สา เอว อตฺโถ อุปมตฺโถ. ตสฺมึ อุปมตฺเถ. ธูมายิตตฺตนฺติ ธูโม วิย ทิสฺสตีติ อตฺโถ. ติมิรํ อนฺธกาโร.
[๓๘๓] เวทํ ตุฏฺึ นิสฺสิตํ เวทลฺลํ.
[๓๘๔] ตเทว พหุลํ ตพฺพหุลํ.
ปรสมฺปตฺติยา อภิมุขํ ฌายติ “อโห อิทํ สนฺตกํ มม ภเวยฺยา”ติ ปวตฺโต วิสมโลโภ อภิชฺฌา.
ธโช พหุลมสฺสาติ ธชาลุ. อปฺปเมวาติ อปฺปมตฺตกํ. ยทนุปปนฺนาติ เยน ลกฺขเณน อนิปฺผนฺนา. ปฏิภาคตฺเถติ สทิสตฺเถ. อสฺสา วิยาติ อสฺสกา. กตโก กตมลฺลกํ. ภติยา ชีวนฺโต ภฏโก.
ตถาติ ยถา ปฏิภาคาทิอตฺเถสุ นิปาตเนน กปจฺจโย, ตถา “ยทนุปปนฺนา”ติอาทินา นิปาตเนเนว ตฺตกวนฺตุปจฺจยาปิ โหนฺตีติ โยชนา. กิตฺตกนฺติ เอตฺถ กึสทฺทโต ปรสฺส นิคฺคหีตสฺส โลโป. ยํ ปริมาณมสฺสาติ ยตฺตกํ. เอตํ ปริมาณมสฺสาติ เอตฺตกํ. อิมินาว นิปาตเนน เอตสทฺทสฺส เอกาโร. เอตฺตกํ ธนํ, เอตฺตกา ภูมิ, เอตฺตโก ภาโค. เอวํ กิตฺตกาติอาทีสุปิ. คุณวนฺตุสมนฺติ คุณวนฺตุสทฺทสมํ. ยถา “อา สิมฺหี”ติ อาตฺเต จ “นฺตุสฺส นฺโต”ติอาทินา นฺโตอาเทเส จ กเต “คุณวา, คุณวนฺโต”ติอาทิ รูปสิทฺธิ, เอวมิธาปีติ ทฏฺฐพฺพํ.
[๓๘๕] เตน สุวณฺณาทินา ปกติ กรณํ อสฺสาติ ตปฺปกติ, ตสฺส วจเน อภิธาเน มยปจฺจโย. เตน สุวณฺณาทินา วา ปกตียติ นิพฺพตฺตียตีติ ตปฺปกติ, สุวณฺณาทิวิกาโร.
รูปิเยน นิพฺพตฺตํ รูปิยมยํ.
มนโต นิปฺผนฺนาติ มนสา นิพฺพตฺตา กุสลาทิธมฺมา มโมยา.
[๓๘๖] “สจฺฉนฺทโต วจนปวตฺตี”ติ ญาเยน “เอเตสมนฺโต โอ โหตี”ติ อวตฺวา “โอตฺตมาปชฺชเต”ติ วุตฺตํ อตฺถวิโรธาภาวโต.
ทียติ เอเตนาติ ทานํ, ปริจฺจาคเจตนา.
ณิกปจฺจยาทีนํ อเนกตฺเถ วิหิตตฺตา อเนกตฺถตทฺธิตนฺติ วุตฺตํ.
อิติ อเนกตฺถตทฺธิตวณฺณนา.
---------------
ภาวตทฺธิตวณฺณนา
[๓๘๗] โณฺย จ ตฺตญฺจ ตา จาติ ณฺยตฺตตา.
“ภาเว”ติ วุตฺตตฺตา ฉฏฺฐิยนฺตโตติ วุตฺตํ. พุทฺธิสทฺทาติ “อลโส”ติอาทิ พุทฺธิ จ สทฺโท จ ยํ คุณํ นิสฺสาย ปุริสาทิเก วตฺถุมฺหิ ปวตฺตนฺติ, โส อลสาทิคุโณ ภาโว นาม. สทฺทสฺส อตฺเถสุ ปวตฺติ อตฺถาภิธานํ, ตสฺส นิมิตฺตํ การณํ ภาโวติ วุจฺจติ.
วุตฺตญฺจาติ ปาณินิยํ ภสฺสกาเรน ปตญฺชลินา. ยสฺส คุณสฺสาติ ชาติอาทิเภทสฺส วิเสสนสฺส ภาวา สมฺภวโต ทพฺเพ วิเสสิตพฺพวตฺถุมฺหิ ขตฺติยาทิสทฺทสฺส นิเวโส ปเวโส โหติ, ตสฺส ชาติคุณกฺริยาทิวิเสสนสฺส อภิธาเน กตฺตพฺเพ ณฺยตฺตตาทโย ภาวปจฺจยา โหนฺตีติ อตฺโถ. คุณวจเนปิ พฺราหฺมณาทีหิ อยํ ณฺยปจฺจโย ภวติ.
คุณวจเน อาลสฺยํ. อโรคสฺส ภาโว อาโรคฺยํ. โอทคฺยมิติ. นตฺถิ อิณํ อณโณ. “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา นการิการานํ ณตฺตมตฺตญฺจ.
ปุโรหิตสฺส ภาโว โปโรหิจฺจํ.
สุนฺทรหทโย สุหโท. วิสารทสฺส ภาโว เวสารชฺชํ. สุขํ วโจ เอตสฺมินฺติ สุวโจ, สุวณฺณสฺส ภาโว โสวจสฺสํ. เอตฺถ หิ โสมนสฺสาทีสุ “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา ณฺยปจฺจเย สการาคโม.
กทาจิ วิสยภูตาย วิสยภูตาย ยาย ยาจนาทิกฺริยาย โยคโต ปุริโส “ยาจโก, ปาจโก”ติ วุจฺจติ. สา ยาจกตฺตํ, ปาจกตฺตํ. ปารมิตาติ เอตฺถ ปรมสฺส ภาโว ปารมิตา, ทานาทิกฺริยาย. อปฺปิจฺโฉ. ภสฺเส พหุภาสเน โย อารมติ, ภสฺเส วา อาราโม ยสฺสาติ ภสฺสาราโม. ตสฺส ภาโว ภสฺสารามตา.
เวทนาย ภาโว เวทนตฺตนํ. ชายาย ภาโว ชายตฺตนํ.
เวยฺยาวจฺจนฺติ เอตฺถ “มายูนมาคโม ฐาเน”ติ วุทฺธิอาคโม.
[๓๘๙ โจรสฺส ภาโว โจรกํ, โจริกา. มชฺเฌ อิการาคโม.
อิติ ภาวตทฺธิตวณฺณนา.
---------------
วิเสสตทฺธิตวณฺณนา
[๓๙๐] ตโร จ ตโม จ อิสิโก จ อิโย จ อิฏฺโฐ จาติ วิคฺคโห.
[๓๙๑] อิโย จ อิฏฺโฐ จ อิยิฏฺฐา, เตสุ อิยิฏฺเฐสุ. โชติ ชสทฺโท โหตีติ อตฺโถ.
[๓๙๗] วนฺตุ มนฺตุ จ วี จาติ วิคฺคโห.
อิติ วิเสสตทฺธิตวณฺณนา.
---------------
อสฺสตฺถิตทฺธิตวณฺณนา
[๓๙๘] โลมา อสฺส สนฺตีติ โลมโส, ปุริโส. ตุณฺฑํ อสฺส อตฺถีติ ตุณฺฑิโล. ชฏา อสฺส อตฺถีติ ชฏิโล.
[๓๙๙] ตปาทิโตติ มโนคณสฺส คหณํ. ตโป อสฺส อตฺถีติ ตปสฺสี. ยโส อสฺส อตฺถีติ ยสสฺสี.
[๔๐๐] “ทณฺฑ อิจฺเจวมาทิโต อวณฺณนฺตา”ติ เอตฺถ “อวณฺณนฺตา”ติ อิทํ “สตฺยาทีหิ มนฺตุ, อายุสฺสุการาสมนฺตุมฺหี”ติ วจนโต สิทฺธํ. มาลา อสฺส อตฺถีติ มาลิโก. หตฺโถ อสฺส อตฺถีติ หตฺถี.
[๔๐๑ กุํ ปถวึ รชยติ, กุญฺเช รมตีติปิ กุญฺชโร. มุขโร วาจาโล. นคา ตสฺมึ วิชฺชนฺตีติ นครา.
[๔๐๒ “อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ อิโต “สวิภตฺติสฺส”, “นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา”ติ อิโต ”นฺตุสฺสา”ติ วตฺตเตติ อตฺโถ. วาติ วตฺตมาเนติ “นทาทิโต วา อี”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเตติ อตฺโถ.
[๔๐๕ มจฺฉรํ อสฺส อตฺถีติ มจฺฉ
ร, น มจฺฉโร อมจฺฉโร.
อิติ อสฺสตฺถิตทฺธิตวณฺณนา.
---------------
สงฺขฺยาตทฺธิตวณฺณนา
[๔๐๖ ปูรยติ อเนนาติ ปูรโณ, สงฺขฺยาย ปูรโณ สงฺขฺยาปูรโณ.
[๔๐๗] “ฉฏฺฐโม”ติ เอตฺถ โมติ โยควภาเคน มปจฺจโย. ฉฏฺฐมา ขนฺติปารมี.
[๔๐๘] ส ฉสฺส วาติ สงฺขฺยาปกรเณ วุตฺตตฺตา สงฺขฺยาเน”ติ อตฺถโต สิทฺธํ.
[๔๑๐] เทฺว องฺคานิ ทุวงฺคํ. เทฺว คุณานิ ทิคุณํ.
[๔๑๑] อทฺฒํ จ ตํ อุปปทญฺเจติ อฑฺฒูปปทํ, เตน. อฑฺฒุฑฺโฒ จ ทิวฑฺโฒ จ ทิยฑฺโฒ จ อฑฺฒติโย จาติ วิคฺคโห.
อฑฺฒูปปทปาทานสามตฺถาติ เตสมฑฺฒูปปเทนาติ เอวํ อฑฺฒูปปทคหณสามตฺถิยโต อฑฺฒสทฺทปุพฺพกาเยว จตุตฺถทุติยตติยสทฺทา เตสํสทฺเทน คยฺหนฺติ, น ตุ เกวลาติ สิทฺธํ. เตน อดฑฺฒจตุตฺโถ อฑฺฒทถุติโย”ติอาทินา วตฺตพฺเพ “อฑฺฒุฑฺโฏ, ทิยฑฺโฒ”ติอาทิ รูปํ สิชฺฌติ.
เอกญฺจ ทส จาติ สามญฺญวเสน นปุํสกลิงฺควุตฺติโต เอกาทโย ปริคฺคเหตฺวา วิคฺคโห กโตติ ทฏฺฐพฺโพ. เอเกนาธิกา ทส เอกาทสาติ มชฺเฌปทโลปวเสน “อมาทโย ปรปเทภี”ติ สมาโส ทฏฺฐพฺโพ.
นิจฺจนฺติ ทฺวิเอกอฏฺฐสทฺทานํ ทสสทฺเท ปเร นิจฺจํ อาตฺตํ โหติ. ทฺวิสทฺทสฺส ยาว นวุติยา วิกปฺเปน อาตฺตญฺจ อิตเรสเมกอฏฺฐสทฺทานํ วีสตีติอาทีสุ อสนฺตมาตญฺจ อยํ วาสทฺโท ทีเปตีติ อตฺโถ.
นิมิตฺตาสนฺนภาวโตติ เอตฺถ จ เอกาทิโต ปรสฺส ทสสฺส วิธิยมาโน ราเทโส วณฺณมตฺตตฺตา พฺยญฺชนมตฺตตฺตา สมุทาเยว ปสงฺคาภาเวน ทสสทฺทาวยวสฺส ทการสฺส วา สการสฺส วา วณฺณมตฺตสฺส อาเทสภาเวน ปสงฺคี สิยา. อปิ “เอกาทิโต”ติ วุตฺตนิมิตฺตสฺสาสนฺนตฺตา ทสสทฺทสฺส อาทิภูตสฺส ทการสฺเสว ภวตีติ อตฺโถ.
[๔๑๒] อตฺถโตติ “เอกาทิโต ทสสฺสี”ติ เอตฺถ วุตฺตสฺส ทสสทฺทสฺส อีปจฺจเยน สมฺพนฺโธ น สมฺภวติ. ฉฏฺฐิยนฺตสฺส หิ อาเทเสน วา อาคเมน วา โลเปน วา สมฺพนฺโธ สมฺภเวยฺย, น ตุ ปจฺจเยน. ตโต ปจฺจเยนาสมฺพนฺธา ทสสฺส อนฺเต อีปจฺจโย โหตีติ อิทํ สามตฺถิยโต สิทฺธํ. อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺฐีติ จ สิทฺธํ. ตทนฺตสฺส ยถาวุตฺตอีปจฺจยนฺตสฺส สทฺทสฺส สตฺติสภาเวน อิตฺถิยํเยว สมฺภโว, น อญฺญตฺถาติ ทฏฺฐพฺพํ.
เอกาทสนฺนํ ปูรโณ เอกาทโส. จตุทฺทสนฺนํ ปูรโณ จาตุทฺทโส. “ปนฺนรโส อุโปสโถ”ติอาทิ ปน “ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี”ติ อิมินา อปจฺจเยน สิทฺธํ. จุทฺทสาทีสุ โยวจเน “ปญฺจาทีนมกาโร”ติ สวิภตฺติสฺส อตฺตํ.
โสฬเส อุทาหรเณ โล อยํ ทสฺส นิจฺจํ โหติ. เตรเส, จตฺตาลีเส จ โล อยํ วิกปฺเปน สิยา. อญฺญตฺถ จุทฺทส สตฺตรสาทีสุ วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา น เจว โหตีติ อตฺโถ.
“อฏฺฐาทิโตติ กิมตฺถนฺ”ติ เอตฺถ อาทิสทฺโท อุปริ ทสสทฺทาภาวา เหฏฺฐา ทสสทฺทเมว สงฺคณฺหาติ. “เอกาทิโต ทส ร สงฺขฺยาเน”ติ อิมินาว สิทฺเธ อิมสฺสารมฺโภ นิยมตฺโถ, เตน จุทฺทสาติ เอตฺถ สติปิ เอกาทิโต ทสสฺมึ รตฺตํ น ภวติ.
อูนา วีสติ อูนวีสติ, เอเกน อูนวีสติ เอกูนวีสตีติ ตติยาตปฺปุริโส. ภิกฺขูนํ เอกูนวีสตีติ คณนมตฺตํ.
สงฺเขฺยยฺเย คณิตพฺเพ วตฺถุมฺหิ.
[๔๑๓] อูสญฺจ อาสญฺจ ฐิ จ ริ จ ติ จ อีติ จ อุติ จาติ ทฺวนฺโท. ทสสฺส ทฺวิกาทีนํ กเตกเทสานํ วีติอาทิอาเทสา โหนฺติ, กเตกเทสสฺส ทสทฺวิกสฺส ทสสทฺทสฺส วีอาเทโส, ตถา ทสติกสฺส ติทสตฺถวาจกสฺส ทสสทฺทสฺส ติอาเทโสติอาทินา โยเชตพฺพํ.
สงฺขฺยานํ วา อนฺเตติ “สงฺขฺยาปูรเณ โม”ติ อิโต สงฺขฺยาคหณํ “ส ฉสฺส วา”ติ อิโต “วา”ติ, “อนฺเต นิคฺคหีตญฺจา”ติ อิโต “อนฺเต”ติ จ วตฺตมาเนติ อตฺโถ.
[๔๑๔] ติการาติ ติสทฺโท. วีสตึสานํ สงฺขฺยานํ อนฺเตติ อิจฺเจโส อาคโม วิภาสา โหติ. อญฺญตฺถาติ วีสตึสานมนฺตโต อญฺญาสํ สงฺขานมนฺเต น จายํ ติสทฺทาคโม โหติ, อธิกวาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา, “ตทนุปโรเธนา”ติ ปริภาสโต จ. วีสติยา ปูรโณ วีสติโม, ปริจฺเฉโท. อฏฺฐ จ วีสติ จ, อฏฺฐหิ อธิกา วีสตีติ วา อฏฺฐวีสติ.
ตึสายาติ “อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย, ฆโต นาทีนนฺ”ติ อายาเทเส จ กเต รูปํ.
[๔๑๕] ทสทสกนฺติ ทส ปริมาณานิ อสฺสาติ ทสกํ, “ทสสฺส ทสกํ สตํ โหตี”ติ วตฺตพฺเพ อาเทสาเปกฺขโต “ทสทสกสฺส สตํ โหตี”ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ทสสฺส ตสฺสิมินา สตาเทสํ, โยวจนโลปญฺจ กตฺวา “สตํ”อิติ รูปํ นิจฺจเต. ตถา ทสกานํ สตํ นาม สตทสกํ. “สหสฺส”มิติ รูปํ นิปจฺจเต. สตาทีนํ วีสติอาทีนํ วคฺคเภเท ราสินานตฺเต สติ เทฺว วีสติโย, เทฺว อสีติโย, เทฺว สตานิ, เทฺว สหสฺสานิ อิจฺจาทินา สพฺพตฺถ พหุวจนนฺตญฺจ ภวติ.
ตทุตฺตรปทานญฺจาติ สตคณโต อุตฺตรปทานํ สตสฺส ทฺวิกาทีนญฺจ รูปานิ “ทฺวิสตนฺ”ติอาทินา นิปจฺจนฺเตติ อตฺโถ. น เจตฺถ ทสคฺคหณํ อนุวตฺเตตพฺพํ, สุตฺเตเยว “ทสทสกนฺ”ติ วุตฺตตฺตา. เตเนว วุตฺติยํ “คณเน ปริยาปนฺนสฺส ทสทสกสฺส สตํ โหตี”ติอาทิ.
[๔๑๖] ยาว ตาสํ สงฺขฺยานมุตฺตรินฺติ ตโต สหสฺสโต อุตฺตริ ตาสํ สงฺขฺยานํ ยาว โกฏิปริยนฺตํ คณนมตฺถิ, ตาว ตํ ทสคุณิตเมว กาตพฺพํ โยเชตพฺพํ, น นิปฺผาทิตนฺติ อตฺโถ. ยถา สตสฺส ทสคุณิตํ สหสฺสํ, ตถา สหสฺสสฺส ทสคุณิตํ ทสสหสฺสนฺติ โยชนเมเวตฺถ กาตพฺพํ. ทิคุตปฺปุริโสเยว วิเสโส. ทเสว สหสฺสานิ, ทสนฺนํ วา สหสฺสานํ สมาหาโร ทสสหสฺสํ. เอวํ อุปริปิ.
[๔๑๗] สเกหิ นาเมหีติ โกฏินหุตาทีหิ สตสหสฺสานํ สตํ นาม ทสสตสหสฺสสฺส ทสคุณิตํ โกฏิฏฺฐานํ. ตํ หิ เอกาทิสงฺขฺยาโกฏิภูตตฺตา “โกฏี”ติ วุจฺจติ. นินฺนหุตสตสหสฺสานํ สตํ อกฺโขภินี นาม โกฏิโต ฉฏฺฐํ ฐานํ. อพฺพุทาทิปทุมาวสานํ สีตนรกนามเธยฺยฏฺฐานํ. อสงฺเขฺยยฺยนฺติ โกฏิโต อุปริ วีสติมํ คณนฏฺฐานํ กปฺปาสงฺเขฺยยฺยํ, ตสฺส คณนโต อสงฺเขฺยยฺยวเสน วุตฺตตฺตา. วุตฺตญฺหิ “เตสมนฺตรา กปฺปา, คณนาโต อสงฺขิยา”ติ.
อิจฺเจวํ วุตฺตนเยน โกฏิปภุตีนํ อสงฺเขฺยยฺย ปริยนฺตานํ วีสติยา สงฺขฺยานํ ยถากฺกมํ ฐานโต ฐานํ สตลกฺขคุณํ มตํ, สตลกฺเขน มิตนฺติ อตฺโถ.
[๔๑๘] อเนกตฺเถติ สกตฺถปริมาณตฺถาทิวเสน อเนกสฺมึ อตฺเถ.
อิติ สงฺขฺยาตทฺธิตวณฺณนา.
---------------
อพฺยยตทฺธิตวณฺณนา
[๔๑๘] สกิสฺส ฐาเนติ อิมสฺส อตฺโถ “วารตฺเถ”ติ อิมินา ทสฺสิโต. วารตฺโถ นาม ปุนปฺปุนํ อาวตฺตนํ. พหุวาเร กตํ พหุขตฺตุํ.
มณฺฑูกคติยาติ “สกนาเมหี”ติ เอตฺถาธิกตํ สงฺขฺยาคหณํ มณฺฑูกสฺส คหิตา อนนฺตรสุตฺตมติกฺกมิตฺวา อิธานุวตฺตตีติ อตฺโถ.
[๔๒๐] กติหิ วิภาเคหีติ กติธา.
ทฺวิธา กโรตีติ เทฺวชฺฌํ. ตปฺปริยเยน อเทฺวชฺฌวจนา พุทฺธา.
สุตฺตโสติ มาติกาโต.
[๔๒๑] สามญฺญสฺสาติ อวิสิฏฺฐสฺส อตฺถสฺส. สพฺพถาติ สพฺพปกาเรน.
[๔๒๓] อนุปปนฺนาติ อนุปปนฺนรูปา. อนิทฺทิฏฺฐลกฺขณาติ เย สทฺทา อกฺขรนามสมาสาทิวเสน อาหจฺจ อวิหิตลกฺขณา, เต อิมินา นิปาตเนน สิชฺฌนฺตีติ.
สิยา กาลตฺเถ อิมสทฺทโต ชฺชปจฺจโย, สมานสทฺทโต, อปรสทฺทโต จ ชฺชุปจฺจโยว สิยาติ สพฺพสฺเสว อิมสทฺทสฺส อตฺตญฺจ สมานสทฺทสฺส สาเทโส จ สิยาติ อตฺโถ. เอวํ นามโต โยเชตพฺพํ. ยถา หิ ปฏิภาคกุจฺฉิตสญฺญานุกมฺปาทิอตฺเถสุ กปจฺจโย จ กึสทฺทโต เอตสทฺทโต ปริมาณตฺเถ ตฺตกวนฺตุปจฺจยา จ เหฏฺฐา ทสฺสิตา, ตถา ชินวจนานุปโรเธน อญฺเญปิ โยเชตพฺพา.
อิติ อพฺยยตทฺธิตวณฺณนา.
---------------
ตทิตํ ติธาติ อปจฺจาทิสามญฺญตฺถวุตฺติโต ภาวตฺถโต อพฺยยโต จาติ ตทฺธิตํ ติธา ภวติ. ตตฺราทีติ สามญฺญวุตฺติตทฺธิตํ, ตํ ปน อปจฺจตฺถโต สํสฏฺฐาทีนมเนกตฺถโต อสฺสตฺถิอตฺถโต สงฺขฺยาโต จาติ จตุธา ภวติ. อิทํ หิ อิตฺถิปุมนปุํสกาสาธารณาปิ อปจฺจาทิอตฺถโต ติลิงฺคิกํ ภวติ, อพฺยยตทฺธิตํ อลิงฺคิกํ. เอวํ สงฺเขเปน ตทฺธิตํ ฉพฺพิธํ ภวติ.
อิติ ปทรูปสิทฺธิฏีกายํ ตทฺธิตกณฺฑวณฺณนา.
---------------