ปทรูปสิทฺธิฏีกา
๖. อาขฺยากณฺฑ
ภูวาทิคณ
วิภภตฺติวิธานวณฺณนา
อิทานิ ปกติปจฺจยวิเสสวเสน อาขฺยาตรูปสิทฺธึ ทสฺเสตุํ “อถ อาขฺยาตวิภตฺติโ”ติอาทิ อารทฺธํ. อถาติ ตทฺธิตานนฺตรํ. อาขฺยาตวิภตฺติโยติ ปจฺจยวิเสสทสฺสนํ. ธาตูหีติ ปกติวิเสสทสฺสนํ. กิณิยาวาจีหีติ ตพฺพิเสสนํ. ตํ ปน “ภูตา สตา ปติฏฺฐา”ติอาทิกิตนฺตนิวตฺตนตฺถํ. ธาตุคฺคหณํ “ภวติ, ปจติ”อาทิกฺริยาปทนิวตฺตนตฺถํ.
ตโต วจนตฺถโต สรูปโต ลกฺขณโต จ อาขฺยาตํ ทสฺเสตุํ “ตตฺถา”ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตสฺมึ อาทิวากฺเย กฺริยํ ภวนาทิธาตฺวตฺถํ อาจิกฺขติ กเถตีติ กตฺตุสาธเนน วจนตฺถทสฺสนํ. กฺริยาย วาจกํ ปทํ กฺริยาปทนฺติ สรูปทสฺสนํ. วุตฺตํ หีติ จูฬนิรุตฺติยํ. กาโล จ การกญฺจ ปุริโส จ, เตสํ ปริทีปกํ กาลการกปุริสปริทีปกํ. ตํ ปน “กฺริยาลกฺขณนฺ”ติ อาขฺยาตสฺส ลกฺขณทสฺสนํ. ลกฺขียติ ญสายติ เอเตนาติ ลกฺขณํ. สติปิ กาลาทิเภทสฺส ปจฺจยตฺถสฺสาปิ ปริทีปกตฺเต ธาตฺวตฺถภูตา ภวนาทิกฺริยาเยว ลกฺขณมสฺสาติ กฺริยาลกฺขณํ. อิธ “ลกฺขณนฺ”ติ สญฺญาณํ อธิปฺเปตํ น ตุ สภาโว. น หิ สทฺทสฺส อตฺโถ สภาโว. อาขฺยาตเมว อาขฺยาติกํ. นตฺถิ อิตฺถิปุมนปุํสกเภทํ ติลิงฺคมสฺสาติ อติลิงฺคํ.
อิทานิ วจนตฺถโต สรูปโต ปเภทโต จ วิภตฺติโย ทสฺเสตุํ “กาลาทิวเสนา”ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ธาตฺวตฺถํ กฺริยํ วิภชนฺติ กาลาทิวเสน วิภตฺตึ กโรนฺตีติ วจนตฺถทสฺสนํ. ตฺยาทโยติ สรูปทสฺสนํ. อฏฺฐวิธาติ ปเภททสฺสนํ. วตฺตมานาติอาทิ ปน ตาสํ ปเภทเหตุภูตสญฺญาทสฺสนํ. ตตฺถ ตฺยนฺตาทโย วตฺตมานาวิภตฺติ นาม. ตฺวนฺตาทโย ปญฺจมี นาม. เอยฺเยยฺยุมาทโย สตฺตมี. อึอุอาทโย ปโรกฺขา. อาอูอาทโย หิยฺยตฺตนี. อีอุอาทโย อชฺชตนี. สฺสสติสฺสนฺตฺยาทโย ภวิสฺสตนฺติ. สฺสา สฺสํ สฺวาทโย กาลาติปตฺติวิภตฺติ นาม.
ตถา กฺริยํ ธาเรนฺตีติ ธาตูนํ วจนตฺถทสฺสนํ กฺริยาวาจกภาวโต. ภูวาทโย ขาทิธาตุปจฺจยนฺตา จาติ สรูปภาวทสฺสนํ. ตตฺถ ขาทิธาตุปจฺจยนฺตา นาม ติติกฺขชิคจฺฉปิวาสารทโย. ทฺวิธา สตฺตธา จาติ ภูวาทิธาตูนํ ปเภททสฺสนํ. นิพฺพตฺตนิยาทินา กมฺเมน สห วตฺตนฺตีติ สกมฺมกา. เย กมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทนฺติ, เต สกมฺมกา นามาติ โยชนา. ตตฺถ กฏนฺติ นิพฺพตฺตนียกมฺมํ. กโรตีติ กาลการกปุริสปริทีปกํ ปกติปจฺจยสมุทายรูปํ กฺริยาปทํ, น ธาตุมตฺตํ. ตํ กถํ สกมฺมกธาตุอุทาหรณตฺเตน ทสฺสิตนฺติ ? วุจฺจเต-- เอตฺถ จ ปกติภูโต “กร”อิติ ธาตุเยว นิพฺพตฺตนิยกมฺมาเปกฺขกฺริยํ วทติ, น ตุ ติปจฺจโย, ตสฺส กาลการกปุริสวิเสสทีปกตฺตา ทฏฺฐพฺพํ. เตน กร อวยโว ธาตุปาเฐ ปฐิโต, น สมุทาโย. ตสฺมา “กรา”ติ อวยโว กมฺมาเปกฺขกฺริยํ วทตีติ ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพ. อจฺฉตีติ “อาส อุปเวสเน”ติ อิมสฺส รูปํ, นิสีทตีติ อตฺโถ.
วิกรียนฺติ ธาตโว เอเตหีติ วิกรณา, อปจฺจยาทโย, เตสํ วิกรณปจฺจยานํ เภทนํ. ตถา หิ—
คจฺฉํ ภุญฺชํ ปุจฺฉนฺโต
สุณนฺโต วิจินํ ตถา,
กโรนฺโต ปาลยนฺโต จ
ภินฺนา เต เตหิ ธาตโว.
สกตฺเถติ ธาตฺวตฺเถ. อิทํ ปน อญฺญตฺร เหตฺวตฺเถ เณณยาทีนํ วิหิตตฺตา อิธ ตทภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ “สกตฺเถ”ติซ
กฺริยาสามญฺญภูเตติ คมนปจนาทีนํ สพฺพาสํ กฺริยานํ สาธารณรูปํ ภวนํ นาม. เตนาห “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนิ, ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติอาทิ.
[๔๒๔] กฺริยาธารณโต ธาตโวติ มหติ สญฺญากรณํ กฺริยาวาจีนเมว คหณตฺถํ.
ภู อิติ ดเอวํ วุตฺตสทฺโท อาทิ เยสํ เต ภูอิจฺเจวมาทโย. ธาตูติ สญฺญา เยสํ เต ธาตุสญฺญา.
ภู จ วา จ ภูวา. วาติ “วา คติพนฺธเนสู”ติ อิมสฺส คหณํ. สกมฺมกอกมฺมกกฺริยตฺถวเสน ภูวา ปการาทโย วา สทฺทา ทุติยนเย เต ธาตโว นามาติ อธิปฺปาโย.
[๔๒๕] อนฺโตติ อนฺตภูโต สโร. โลโปติ โลเปตพฺพา.
นิวตฺตนตฺถนฺติ “มหียติ, มถียตี”ติอาทีสุ ยปจฺจเย จ “สมโถ, ทมโถ”ติอาทีสุ ถมาทิอุณาทิปจฺจเย จ ธาตฺวนฺตโลปสฺส นิเสธนตฺถนฺติ อตฺโถ.
อธิกรียติ ตตฺถ นิโยชียตีติ อธิกาโร. ธาตูนํ อธิกาโร ธาตฺวาธิกาโร. “ธาตุลิงฺเคหิ, ธาตูหิ เณณย, ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ติ เอวมาทิคเต ติวิเธ ตสฺมึ ธาตฺวาธิกาเร วิหิตานํ ขาทิการิตปจฺจยานํ วเสน อเนเกสํ ปจฺจยานํ ปสงฺเค สติ. วตฺตุโนน อิจฺฉา วตฺตุกามตา, โส อนุปุพฺพี กโม เอติสฺสาติ วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา, สทฺทสฺส ปฏิปตฺติ จ ปวตฺติตา ปกติปจฺจยาทิวเสน อวคตา, วจนุจฺจารณํ วา, ยถิจฺฉิตวเสน ปจฺจโย กาตพฺโพติ อธิปฺปาโย. วตฺตมานาย วิภตฺติยา วจเน กถเน อิจฺฉา วตฺตมานวจนิจฺฉา.
[๔๒๖] ตสฺส วตฺตมานกฺริยตฺถโชตนโต “วตฺตมานา”อิติ ตฺยาทีนํ อนฺวตฺถสญฺญา.
[๔๒๗] อธิกรียตีติ อุตฺตรสุตฺเต อาจริเยน โยชียตีติ อธืกาโร.
[๔๒๘] กฺริยาย คมฺมมานายาติ อิโต ปุพฺเพ ธาตฺวาธิการาภาเวปิ “วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล”ติอาทินา ธาตฺวตฺถภูตาย ปจฺจุปฺปนฺนาทิเภทาย กฺริยาย คมฺมมานาย วตฺตมานาทิวิภตฺตีนํ วิธานสามตฺถิยโต วตฺตมานาทิอาขฺยาตวิภตฺติโย ธาตูหิ ภวนฺตีติ สามตฺถิยโต สิทฺธนฺติ อตฺโถ.
อาณาปนํ อาณตฺติ. “ยทิ ภเวยฺยา”ติอาทินา ปริกปฺปนํ ปริกปฺโป. กาลสฺส กฺริยาย สาธนเวกลฺลาทินา อติปตฺติ อนภินิพฺพตฺติ กาลาติปตฺติ.
ปจฺจุปฺปนฺนสมีเปติ วตฺตมานกาลสฺส อาสนฺเน อตีตกาเล จ อนาคตกาเล จ วตฺตมานาวิภตฺติ โหติ. ตตฺราปิ ตพฺโพหารสฺส ปจฺจุปฺปนฺนโวหารสฺส อุปจารโต อุปจารสมฺภวโต สมาโรปนโต. ตถา หิ อาคนฺตฺวา นิสินฺนํ ปุริสํ ปุจฺฉติ “กุโต ภวํ อาคจฺฉตี”ติ. โส “ปาฏลิปุตฺตโต อาคจฺฉามี”ติอาทิกํ วทติ. นิสินฺโนเยว วทติ “อาคจฺฉามี”ติ. ยาว ปุเรติ นิปาตโยเคปิ ยาวาหํ อาคจฺฉามิ. ปุเร อธมฺมวาทิโน ทิพฺพนฺติ. อตีเตปีติ อตีตกาเลปิ. วตฺตมานาวิภตฺติโย ตํกาลวจนิจฺฉายา วตฺตมานกาลตฺตํ วตฺตุมิจฺฉาย ตสฺมึ กาเล วตฺตมานภาวํ สนฺธาย. ยถา “สาวตฺถิยํ วิหรตี”ติอาทิ.
วิภตฺติปจฺจเยติ วิภตฺติสงฺขาเต ปจฺจเย.
[๔๒๙] ปรสฺสตฺถานิ ปทานีติ เอตฺถ กิญฺจิ อตฺตโน อตฺถานิ อุตฺตรปุริสวจนานํ พหุกตฺตา ตพฺพาหุลฺลโต เตสํ พาหุลฺเลน “ขทิรวนนฺ”ติอาทีสุ วิย ตพฺโพหาโร.
วิปริณาเมนาติ “อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานี”ติ อิโต “ปราณฺยตฺตโนปทานี”ติ อิโต จ ปรสฺสปทคฺคหณํ จ ฉฏฺฐีวิปริณาเมน วตฺตเตติ อตฺโถ.
[๔๓๑] ปฐโม จ มชฺฌิโม จ อุตฺตโม จ ปฐมมชฺฌิมุตฺตมา, เตเยว ปฐมาทิการกทีปกตฺตา ปุริสา. ตตฺถ ปรสฺสปเท อตฺตโนปเท จ อาทิมฺหิ ปฐิตานิ เทฺว เทฺว วจนานิ ปฐมปุริสา นาม, ตถา มชฺเฌ, อนฺเต จ ปฐิตานิ มชฺฌิมุตฺตมปุริสา นาม.
อตฺตโน อตฺถานิ ปทานิ อตฺตโนปทานีติ ปรสฺตฺถานํ พหุกตฺเตปิ โปราณโวหารวเสน วุตฺโต, โลเก ปน กฺริยาผลสฺส กตฺตุสกตฺถตาย เยภุยฺเยน อตฺตโนปทานิเยว ปยุชฺชนฺติ.
[๔๓๒] กฺริยาปเทน สห กุลฺยํ สมานํ อธิกรณํ อตฺโถ เอตสฺสาติ ตุลฺยาธิกรณํ, สาธนวาจินามํ. ตสฺมึ ตุลฺยาธิกรเณ นามมฺหีติ โยชนา. ตุมฺหมฺหวชฺชิเต การเก อภิเธยฺเยติ อตฺโถ. ยถา “เทวทตฺโต ปจติ, ปจฺจเต โอทโน”ติ วา. ปจฺจมานตฺตา กตฺตริ วิย อิธ น ภวติ. ปจฺจเย เทวทตฺเตน, เอตฺถ “ปจฺจเย”ติ กมฺมนิ. ตุมฺหสทฺทโยคตฺตโนปทสฺส วิหิตตฺตา กตฺตุวาจกํ “เทวทตฺเตนา”ติ อิทํ เตน ตุลฺยาธิกรณนฺติ ปฐมปุริโส น โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ.
ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อิโต “ปโร ปจฺจโย”ติ “ธาตูหิ ณณย”อิจฺจาทิโต “ธาตูหี”ติ จ อธิกาโร.
[๔๓๓] “วิภตฺติปจฺจเยสู”ติ เอตฺถ วิภตฺติโย นาม ตฺยาทโย, ปจฺจยา นาม กตฺตริ วิหิตา มานนฺตาทโย. สพฺพธาตุกมฺหิเยวาติ อวธารณํ “หิยฺยตฺตนีสตฺตมีปญฺจมีวตฺตมานา สพฺพธาตุกนฺ”ติ วุตฺตสพฺพธาตุกวิภตฺติติ อญฺญสฺมึ ปโรกฺขาทิเภเท อสพฺพธาตถุกวิภตฺติปจฺจยวิสเย อปจฺจยนิวตฺตนตฺถํ.
[๔๓๔] การิตโตติ เอตฺถ เหตุกตฺตริ วิหิตา เณณยาทโย การิตา นาม. “อญฺเญสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหณสฺส อนุตฺตสมุจฺจยตฺถโต ตปฺผลํ ทสฺเสตุํ “จคฺคหเณนา”ติอาทิ วุตฺตํ.
ลหุสฺสุปนฺนานนฺติ ลหุภูโต สโร อุปอนฺเต สมีเป ปวตฺติ เอเตสนฺติ ลหุปนฺตา. เอเตน “ชีวติ, ปูรณี”ติอาทีสุ ทีฆุปนฺตาสุ วุทฺธิ นิวาริตา โหนฺติ. ตสฺมา อิวณฺณุวณฺณานญฺจ ลหุปนฺนานญฺจ ธาตูนํ เย อนฺตภูตา อุปนฺตภูตา จ อิวณฺณุวณฺณา, เตสํเยว วุทฺธิ โหตีติ อตฺโถ. ปรสฺสาติ อญฺญสฺส อการสฺส วุทฺธิ น โหติ. เอเตน “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ ปริภาสโต อการสฺสาปิ วุทฺธิ สิยาติ สงฺกา นิวตฺติตา โหติ.
อิ จ อุ จาติ ยุ. ยุ เอว วณฺณา ยุวณฺณา, เตสํ ยุวณฺณานมฺปิ. ยณุณานาปจฺจเยสุ ตตวนฺตุตาวาทีสุ กิตกปจฺจเยสุ จ ปเรสุ วุทฺธิ น โหติ. ตุทาทิสฺส ธาตุคณสฺสาปิ อการภูเต วิกรณปจฺจเย วุทฺธิ น โหติ. “เฉตฺวา”อิติอาทีสุ ตุนาทิปจฺจยนฺเตสุ ปน “เฉตฺวา ฉินฺทิตฺวา, เภตฺวา ภินฺทิตฺวา”ติ วิกปฺเปน วุทฺธิ โหตีติ อตฺโถ.
ตสฺสาปิ วุทฺธิยา อนิยมปสงฺเค อนิยเมน อวิเสเสน ปสงฺเค สติ.
วิปริณาเมนาติ ธาตูหิ เณณยาทิสุตฺตโต ฉฏฺฐีวิปริณาเมน “ธาตูนนฺ”ติ วตฺตเต.
[๔๓๕] “ภวตี”ติ อิมินา อาขฺยาเตน กฺริยาปเทน ภวติกฺริยาย กตฺตุโน อภิหิตตฺตา กตฺตริ ”โส สาธุ ภวตี”ติ วุตฺโต, ตสฺมึ ภวนกตฺตริ น ตติยา โหติ, ลิง์คตฺถมตฺตํ ปน อเปกฺขิย ปฐมาว โหติ “โส ปุริโส สาธุ ภวตี”ติ.
[๔๓๖] ปฐมปุริสตฺถทีปเกน “ปจฺจเต”ติ อิมินา ตุมฺหสทฺทสฺส อสมานาธิกรณตฺตา อิธ มชฺฌิมปุริสวจนํ น โหติ.
[๔๓๘] หิ จ มิ จ โม จ หิมิมา, เตสุ.
“อถ ปุพฺพานิ”อิจฺจาทิโต “วิภตฺตีนํ, ฉา”ติ จ วตฺตเต.
[๔๓๙] “ปราณี”ติ เอตฺถ อิมินา นิปาตเนน นสฺส ณตฺตํ.
“ธาตูหิ เณณย”อิจฺจาทิโต “ธาตูหิ” “อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ อิโต “อตฺตโนปทานิ” จ วตฺตเต.
[๔๔๐] กตฺถจิ “อส ภุวี”อาทีสุ อตฺตโนปทนิวตฺตนตฺถํ.
[๔๔๑] เอกกาลานเมวาติ ภินฺนกาลานเมกาภิธานสฺส อสมฺภวโต “ตทนุปโรเธนา”ติ ปริภาสโต วายํ นิยโม สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. เอกโต เอกชฺฌํ อภิธานํ เอกาภิธานํ, ตสฺมึ เอกาภิธาเน.
คมุ สปฺป อิจฺเจเต คติมฺหิ คมเน วตฺตนฺเต.
[๔๔๒] อญฺญตฺถาติ มานอนฺตปจฺจยโต อญฺญตฺร ยปจฺจเย กตฺตริ วิหิตาสุ วตฺตมานาทิวิภตฺตีสุ จ อนิจฺจญฺจ วิธึ ปโรกฺขายํ ปโรกฺขาวิภตฺติยํ อสนฺตญฺจ ทีเปติ. “วิภตฺตีสู”ติ อวตฺวา “สพฺพาสู”ติ เอตฺถ สพฺพคฺคหณโต มานนฺตยการิตปจฺจเยสุ จ จฺโฉ โหติ.
“ทาธาตุสฺส ทชฺชํ วา”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต.
[๔๔๔] “สกมฺมกาปี”ติ เอตฺถ อปิสทฺโท โวปสคฺคตฺเตปิ สกมฺมกภาวสฺส อนิยตภาวทีปนตฺโถ. ยถา ปภวติ, สมฺภวติ, ปติฏฺฐาตี”ติอาทิ.
[๔๔๕] ภาโว จ กมฺมญฺจ ภาวกมฺมานิ, เตสุ. อยํ ยปจฺจโย อตฺตโนปทวิสเยเยว อิสฺสเต, เตน “ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติอาทีสุ จ โหติ.
[๔๔๖] “กตฺตริ ปรสฺสปทนฺ”ติ กตฺตริ ปรสฺสปทสฺส สิทฺธตฺตา อกตฺตริเยแวตํ อตฺตโนปทานํ ปรสฺสปทตฺตวิธานนฺติ วิญฺญายติ. ยการสฺส “ปรเททฺวภาโว ฐาเน”ติ อิโต ยคฺคหณํ ฉฏฺฐีวิปริณาเมนานุวตฺตเต.
[๔๔๗] จวคฺโค จ ยการวการตฺตญฺจ จวคฺคยการวการตฺตํ. เอตฺถ จ “ตทนุปโรเธนา”ติ ปริภาสโต จวคฺคตวคฺคานเมว ธาตฺวนฺตภูตานํ สห ยปจฺจเยน จวคฺคาเทโส, ยการวการกตฺตํ ปน ธาตฺวนฺตภูตานํ รวานเมว สยปจฺจยานํ ภวตีติ ทฏฺฐพฺพํ.
กมฺมกตฺตรีติ ยทา กมฺมเมว ปเรน กริยมานํ สามคฺคิพเลน สุกรํ โหติ, ตทา “กมฺมกตฺตา”ติ โวหรียติ. ยถา “สยเมว โอทโน ปจฺจตี”ติ.
วิปริณาเมนจ “ตสฺสา”ติ จ วุตฺตวจนํ “ตสฺมึ, เย”ติ จ วตฺตเต.
วตฺตมานวิภตฺติ.
[๔๕๐] ตุ จ อนฺตุ จ หิ จ โถ จ มิ จ ม จ ตํ จ อนฺตํ จ สฺสุ จ โวฺห จ เอ จ อามเส จาติ สมาหารทฺวนฺโท. เอวํ สพฺพตฺพ วิภตฺตีสุ. ปญฺจมีติ ตฺวาทีนํ สกฺกตโวกาโร.
[๔๕๑] วิธิ จ นิมนฺตนญฺจ อชฺเฌสนญฺจ อนุมติ จ ปตฺถนา จ ปตฺตกาโล จ. ตตฺถ ปเรสํ อญาตกสฺส กตฺตพฺพาทิโน อตฺถสฺส ญาปนํ วิธิ, “เอวํ เม รูปํ โหตู”ติอาทินา อธิฏฺฐานาทิ จ. นิมนฺตนํ เทยฺยธมฺมปฏิคฺคหณาทิอตฺถนิโยคการกํ. อชฺเฌสนํ ธมฺมเทสนาทิอตฺถสกฺการปุพฺพกาหิ ยาจนํ. อนุมติ กตฺตพฺพสฺส อนุชานนํ.
วิปริณาเมนาติ “อกาโร ทีฆํ หิมิเมสู”ติ อิโต ปญฺจมิยนฺตวเสน อการคฺคหณมนุวตฺตเต.
[๔๕๒] อธิวาเสสูติ อธิปุพฺพสฺส วส นิวาเส อิจฺเจตสฺส “ธาตูหิ เณณยา”ติอาทินา เณปจฺจเย, “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วุมฺธิมฺหิ จ กเต ตโต “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิธาย อิมินา นิมนฺตนตฺเถ ตุปจฺจเย จ กเต รูปํ. นิสีทตูติ “สท วิสรณคตฺยาวสาเนสู”ติ อิมสฺส นิปุพฺพสฺส ตุปจฺจเย จ กเต “สทสฺส สีทตฺตนฺ”ติ สีทาเทเส จ กเต รูปํ. อิทํ อาสเนน นิมนฺตนํ นาม.
เทเสตูติ “ทิส อติสชฺชเน”ติ อิมสฺส “จุราทิโต เณณยา”ติ เณ, วุทฺธิมฺหิ จ กเต รูปํ.
ปุจฺฉตูติ “ปุจฺฉ ปุจฺฉเน”ติ อิมสฺส รูปํ. ปวิสตูติ “วิส ปเวสน”ติ อิมสฺส รูปํ.
ททาหิ, เทหีติ “ทา ทาเน”ติ อิมสฺส รูปานิ.
กโรตูติ “กร กรเณ”ติ อิมสฺส รูปํ.
ปญฺจมีวิภตฺติ.
[๔๕๓] ปริกปฺปวจเน ปฐมปุริสาทิเอกวจนนฺตานํ “ภเว, วนฺเท”ติอาทีนํ สตฺตมิยนฺตปกติรูปกตาทสฺสนโต เอยฺยาทีนํ สตฺตมีสญฺญา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํ.
“อาณตฺยาสิฏฺเฐ นุตฺตกาเล”ติ อิโต “อนุตฺตกาเล”ติ วตฺตเต.
[๔๕๔] อนุมติ จ ปริกปฺโป จ อนุมติปริกปฺโป, โส เอว อตฺโถ, ตสฺมึ. อนุตฺตกาเลติ อตีตาทิวเสน อกถิตกาเล.
เอตฺถ จ “อนุมติปริกปฺเป สตฺตมี”ติ วตฺตพฺเพปิ อคฺถคฺคหณสฺส อธิกตฺตา ตํ ผลํ ทสฺเสตุํ ”อตฺถคฺคหเณน วิธินิมนฺตนาทีสุ จา”ติ วุตฺตํ. อาทิสทฺเทน อชฺเฌสนปตฺถนา คยฺหนฺติ. เหตุกฺริยาย สมฺภเวติ “ยทิ โส ปฐมวเย ปพฺพชฺแชยฺยา”ติอาทีสุ ปพฺพชฺชาทิเหตุกฺริยาย สมฺภเว สติ “อรหา ภเวยฺย”ติอาทินา อรหนฺตภวนาทิผลกฺริยาสมฺภวปริกปฺปนสฺสิทํ อุทาหรณํซ
ตถาติ ปรสฺสปเท วุตฺตนยสฺส อติเทโส.
สตฺตมีวิภตฺติ.
“อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต”ติ อิโต “อปจฺจกฺเข, อตีเต”ติ จ วตฺตเต.
[๔๕๓] หิยฺโยติ อนนฺตราตีตทิวโส วุจฺจติ. ปภุติสทฺโท อาทิอตฺโถ, หิยฺโย ปฏฺฐายาติ อตฺโถ. ปจฺจกฺเข วาติ วตฺถุปจฺจกฺขภูเต, อปจฺจกฺขภูเต วา หิยฺโย ปฏฺฐาย อตีเต กาเล คมฺมมาเน หิยฺยตฺตนีสญฺญิตา วิภตฺติ โหตีติ อตฺโถ.
[๔๕๗] อกาโร จ อาคโม จ อการาคโม. หิยฺยตฺตนี จ อชฺชตนี จ กาลาติปตฺติ จาติ อิตรีตรโยคทฺวนฺโท.
สติสฺสเรติ ภูวาทิรุธาทิธาตูนมนฺเต อปจฺจยภูเต สเร สติ อชชตนีกาลาติปตฺตีสุ จ ธาตฺวนฺเต วิภตฺติสเร อิการาคเม จ สติ ปุน อิธ อการาคมวิธานสฺส นิรตฺถกตฺตา “ตทนุปโรเธนา”ติ ปริภาสโต จ ปโยคานุโรธา ปโยคสฺส อนุรูปโต ธาตูนมาทิมฺหิเยวายํ อการาคโม โหตีติ สามตฺถิยโต ปริภาสโต จ สิทฺธนฺติ อธิปฺปาโย.
หิยฺยตฺตนีวิภตฺติ.
[๔๕๘] หิยฺยตฺตนี จ สตฺตมี จ ปญฺจมี จ วตฺตมานา จาติ ทฺวนฺโท.
สพฺพธาตุกํ.
[๔๖๐] ปกติคตมกฺขนฺติ ปจฺจกฺขํ, อินฺทฺริยสนฺนิสฺสิตญาณํ, อินฺทฺริยโคจรญฺจ วตฺถุ จ. น ปจฺจกฺขนฺติ อปจฺจกฺขํ, ตสฺมึ.
วิปริณาเมนาติ “ธาตูหิ เณณยา”ติ อิโต ธาตุคฺคหณํ ฉฏฺฐีวิปริณาเมน วตฺตตีติ อตฺโถ.
[๔๖๑] อาทิภูตา วณฺณา อาทิวณฺณา, เตสํ. อิทํ ภุวอาทีสุ ภุวสทฺทาธิกํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอโก สโร เอเตสนฺติ เอกสฺสรา.
ขฉเสสูติ ขฉสปจฺจเยสุ จ ปโรกฺขาวิภตฺติยํ จ สพฺเพสํ ธาตูนํ นิจฺจํ เทฺวภาโว โหติ. ชุโหตฺยาทิธาตุคณสฺสปิ อปจฺจเย ปเร นิจฺจํ เทฺวภาโว โหติ. กิจฺจาทิเกติ “ชุหิตพฺพํ, โหตพฺพํ, ปชหิตพฺพํ, ปหาตพฺพํ, วิฑาตพฺพนฺ”ติอาทีสุ กิจฺจปจฺจเย จ “ปชหิตฺวา, ชหิตุํ, โหตุํ, ปิทหิตฺวา”ติอาทีสุ กิตกปจฺจเย จ กฺวจิ วิกปฺเปน โชโหตฺยาทิสฺเสว โหติ. อปิสทฺเทน อญฺญตฺถ “จงฺกมติ, จงฺกมนฺตี”ติอาทีสุ โหติ. “ทาตพฺพํ, ทตฺวา, หุตํ, หีนํ, ทินฺนนฺ”ติอาทีสุ กฺวจิ น ภวติ. เตน วุตฺตํ “ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ กฺวจิสทฺโท”ติ.
[๔๖๓] สคุปุสฺสาติ คุปสฺส อุ คุปุ, เตน คุปุกาเรน สหิตสฺส ขฉสปจฺจเยสุ อวณฺณสฺส, คุสฺส อุการสฺส จ อิกาโร โหติ, อพฺภาสคตสฺส วาสฺส อนฺตสฺส อีกาโร โหติ, อกาโร ปน ปโรกฺขายํ ภุสฺส อนฺตสฺเสว อิเม อิวณฺณา อกาโร จ ยถานิปาโต.
[๔๖๔] พฺรู จ ภู จ พฺรูภู, เตสํ. อาห จ ภูโต จ อาหภูวา.
สีหคติยา “กฺวจิ ธาตู”ติอาทิโต สีหาวโลกเนน.
[๔๖๕] อิกาโรว อาคโม, น สพฺพธาตุกํ อสพฺพธาตุกนฺติ วิภตฺติภาเวน สพฺพธาตุกสทิสา ปโรกฺขาอชฺชตนีภวิสฺสนฺตีกาลาติปตฺติโย จ วุจฺจติ, “น”อิติ นิปาตสฺส “อมนุสฺโส”ติอาทีสุ วิย สทิสตฺถวุตฺติโตติ ทฏฺฐพฺพํ.
พฺยญฺชนาทิมฺเหวาติ “ตฺถมฺห สฺสติสฺสา”ติ เอวํ อาทิเก พฺยญฺชนปุพฺพเก เอว อสพฺพธาตุวิภตฺติมฺหิ ปเร อยํ อิการาคโม ภวติ, น ปน สราทิเก อ อี เอวเมวมาทิเก วิภตฺติเก วจเน ปเร. อยํ ปน วิเสโส “กฺวจี”ติ อธิการโต สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. “ตทนุปโรเธนา”ติ ปริภาสโต พฺยญฺชนาโทปิ พฺยญฺชนปุพฺพเกปิ สพฺพธาตุเก ปเร “ทสฺสตี”ติอาทีสุ กฺวจิ อิการาคโม โน สิยา, น สิยาติ อิตฺโถ.
[๔๖๗] กสฺส วณฺณสฺส สมฺพนฺธี วคฺโค กวคฺโค.
ปโรกฺขาวิภตฺติ.
[๔๖๘] “อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต”ติ อิโต “อปจฺจกฺเข, อตีเต”ติ จ “หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยตฺตนี”ติ อิโต “ปจฺจกฺเข”ติ จ วตฺตเต.
[๔๖๙] สมีเป สีปภูเต อตีเต กาเล, น หิยฺโย ปภุติ. เตนาห วุตฺติยํ “อชฺช ปภุติ อตีเต กาเล”ติ.
มณฺฑูกคติยา “ทาธาตุสฺส ทชฺชํ วา”ติ อิโต.
[๔๗๑] มาติ ปฏิเสธวาจเกน นิปาเตน ปโยโค สมฺพนฺโธ มาโยโค. สพฺพกาลคฺคหณํ ปจฺจุปฺปนฺนอนาคตกาเลปิ หิยฺยตฺตนาทีนํ วิธานตฺถํ. ตโต สนฺตานรุปฺปนภวนฺตสฺส สติ วเย, ภาวิเน จ “มา ภวา, มา ภวิ, มา ภวตู”ติ ปฏิเสโธ วุตฺโต โหติ.
อตีตกาลวิภตฺติ.
[๔๗๒] มหติยา สญฺญาย ปโยชนํ ทสฺเสตุํ “ตํกาลทีปกตฺตา”ติอาทิ วุตฺตํ.
[๔๗๓] น อาคโต อสมฺปตฺโตติ อนาคโต.
ตํกาลวจนิจฺฉายาติ อนาคตกาลํ กตฺวา วตฺตุมิจฺฉาย อตีเตปิ กาเล ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ โหติ. ยถา “อเนกชาติสํสารํ สนฺธาวิสฺสนฺ”ติ. อาทิสทฺเทน “ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ, ปลฺลงฺกวรมาภุเช. นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺตี”ติอาที สงฺคยฺหนฺติ.
ภวิสฺสเต เตนาติ เตน ปุริเสน อนาคเต -วนนฺติเ อตฺโถ.
ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ.
[๔๗๔] กาลสฺส กฺริยานิพฺพตฺตกสฺส วิโรธิสนฺนิธานโต สหการิการณนิพฺพตฺตกสฺส สตฺติวิรโห วิโยโคติ เตน. อจฺจนฺตานุปฺปตฺตีติ เหตุกฺริยาย อสมฺภเวน ผลกฺริยาย อจิจนฺตํ อสมฺภโว.
ปฐมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺสาติ เหตุกฺริยาย ปพฺพชิโต ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
กาลาติปตฺติวิภตฺติ.
สมฺปตีติ วตฺตมานกาเล สตฺตมีปญฺจมีวตฺตมานาวิภตฺติโย โหนฺติ. ภวิสฺสนฺตี เอกา จ อนาคเต กาเล ภวติ. ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนีอชฺชตนีกาลาติปตฺติสงฺขาตา จตสฺโส วิภตฺติโย อตีตกาลิกา อตีตกาเลเยว ภวนฺตีติ อตฺโถ.
ฉกาลิกกวิภตฺตินโย.
วิกรณวิธานวณฺณนา
ฉกาลิกวิภตฺติโย ทสฺเสตฺวา ภูวาทีนเมว เยสํ วิเสสวิธานํ อตฺถิ, เต ทสฺเสตุํ “อิสุ อิจฺฉากนฺตีสู”ติอาทิ อารทฺธํ.
“ธาตูนนฺ”ติ “ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสฺสรสฺสา”ติ อิโต ธาตุคฺคหณํ วจนวิปริณาเมน อนุวตฺตเต.
[๔๗๖] อิสุ จ ยโม จาติ อิสุยมา, เตสํ.
อิจฺฉตีติ เอตฺถ สํโยคนฺตตฺตา อุปนฺตสฺส อิการสฺส วุทฺธิ น โหติ.
วิอาปุพฺพตฺเต สติ วายมติ.
“หวิปริยโย โล วา”ติ อิโต วาคฺคหณํ, “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป จา”ติ อิโต อนฺตโลปคฺคหณญฺจานุวตฺตเต.
[๔๗๗] อี จ อิญฺจ อีอึ, เตสํ อีอินฺนํ อชฺชตนีวิภตฺติวจนานํ. ตฺโถ จ ตฺถญฺจ ตฺถตฺถํ.
“สฺสสฺสา จา”ติ อนุวตฺตมาเน ปุน สปฺปจฺจยคฺคหณสฺส อธิกตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสตุํ “สปฺปจฺจยคฺคหเณนา”ติอาทิ วุตฺตํ.
[๔๗๘] ทุติยญฺเจตฺถาติ โว จ โว จาติ “วว”อิติ วตฺตพฺเพ เอกเสสนเยน วา ตนฺตนเยน วา ทุติยญฺเจตฺถ วคฺคหณํ อิจฺฉิตพฺพํ.
[๔๗๙] อโวจุมฺหาติ เอตฺถ “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อุตฺตํ.
“อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป จา”ติ อิโต “อนฺตโลโป”ติ จ “หวิปปริยโย โล วา”ติ อิโต มณฺฑูกคติยา “วา”ติ จ วตฺตเต.
[๔๘๐] เยติ “วจวสวหาทีนมุกาโร วสฺส เย”ติ อิโต “เย”ติ วตฺตมาเน.
[๔๘๑] หสฺส ยกาเรน วิปริยโย เหฏฺฐุปริยตา หวิปริยโย.
นิมิตฺตภูตยการสฺสาติ “เย”ติ ยการสฺเสว อธิการโต สุตตฺตา วุตฺตํ.
[๔๘๒] ชโร จ มโร จ ชรมรา, เตสํ. ชีโร จ ชียฺโย จ มียฺโย จาติ ชีรมชียฺยมียฺยา.
[๔๘๓] ปสฺโส จ ทิสฺโส จ ทกฺโข จ ปสฺสทิสฺสทิกฺขา. เอตฺถ จ ทิสฺสคฺคหณํ กมฺมนิ ปสฺสตีติ ปสฺสาภาวสงฺคนิวตฺตนตฺถํ. อทฺทสีติ อชฺชตนีอตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจเนปิ รูปํ.
“สพฺพตฺถ เค คี”ติ อิโต “สพฺพตฺถา”ติ วตฺตเต, “ทาธานฺตโต โย กฺวจี”ติ อิโต “กฺวจี”ติ จ.
[๔๘๔] สีทสฺส ภาโว สีทตฺตํ.
“ยมฺหิ ทาธา”อิจฺจาทิโต “ยมฺหี”ติ วตฺตเต.
[๔๘๕] “ทาธาตุสฺส ทชฺชํ วา”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต.
[๔๘๖] “เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา วา”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต.
[๔๘๗] นาญฺโญ สวุทฺธิกภูวาทิโต ตุทาทิโต จ ปโร อปจฺจโย โลปมาปชฺชตีติ อตฺโถ.
ภูวาทิชุโหตฺยาทิปรํ ฐเปตฺวา “ตทนุปโรเธนา”ติปิ วจนโต สวุทฺธิเกหิปิ กฺวจิเทว อปจฺจยสฺส เอกาโร.
[๔๘๘] ธาตโว จ วิภตฺติโย จ ปจฺจยา จ ธาตุวิภตฺติปจฺจยา. เตสํ. ทีโฆ จ วิปรีโต จ อาเทโส จ โลโป จ อาคโม จาติ วิครฺคโห. “กฺวจิ ธาตู”ติ เอตฺถ ธาตุคฺคหณสาหจริยโต วิภตฺติปจฺจโยปิ ธาตุวิหิตาเย คหิตาติ ตํตพฺพหิตานเมว อิมินา ทีฆรสฺสาทิการิยวิธานํ โหติ น ตทฺธิสมาสาทีสุ อธิเกสูติ ทสฺเสตุํ “อิธ ธาตฺวาธิกาเร”ติอาทิ นิยมํ วุตฺตํ. ตพฺพิปรีตคฺคหเณน รสฺสตฺตํ คหิตํ.
กิยาทีนนฺติ กีสูลูอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ นาปปจฺจเย ปเร รสฺสตฺตํ โหติ. อญฺญธาตูนญฺจ ทาถาธาอิจฺเจวมาทีนํ ภวิสฺสนฺติอาทิสํโยเค ปเร รสฺสตฺตํ อาอีอูนํ วิภตฺตีนํ มฺหาสฺส จ อนฺตสฺส วิกปฺเปน รสฺสตฺตํ.
อชฺชตนิมฺหิ ปเร คมิโต จฺฉสฺส ญฺฉาเทโส. อสฺส คมิธาตุสฺส อชฺชตนิยํ วิกปฺเปน คาอาเทโส จ. อุ จาคโม วา ตฺถมฺเหสูติ ตฺถมฺเหสุ วา อุการาคโม จ โหตีติ อดตฺโถ. ยฺมฺหิ ปจฺจเย ปเรร “สูยติ, ชียต”ติอาทีสุ ธาตูนมนฺตสฺส ทีโฆ จ.
เอยฺย เอยฺยาสิ เอยฺยามิ เอเตสญฺจ วา เอตฺตญฺจ โหติ. สฺเสสฺส วิภตฺติสฺส เอกาโร อตฺตญฺจ ปาปุเณยฺย. หิยฺยตฺตนีอชฺชตนีสุ โอการวิภตฺติโย. อตฺตมิตฺตญฺจาติ อการตฺตํ อิการตฺตญฺจ วา ปปฺโปติ. ยถา-- มาโวจ ผรุสํ กิญฺจิ, มา ตฺวํ ภายิ มหาราช. อชฺชตนีหิยฺยตฺตนีสุ อตฺตโนปเท อาตฺถอิจฺเจเต ยถากฺกมํ ตฺถถอิจฺจาเทเส วา ปปฺโปนฺติ.
ตถา พฺรูโต ติอนฺตีนํ, ออุ วาห จ ธาตุยาติ “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา พฺรูโต พฺรูธาตุโต ปราสํ ติอนฺตีนํ วิภตฺตีนํ วา วิกปฺเปน ออุอาเทสา โหนฺติ. พฺรูธาตุยา อาหอาเทโส จ. เอวํ กเต ”อาห, อาหุ”ติปิ รูปํ เวทิตพฺพํ.
เอกาโรการโตติ “ปาเลนฺติ, กโรนฺติ, ปาเลนฺโต, กโรนยฺโต”ติ เอวมาทีสุ เอกาโรการโต ปโร เอตฺถ วิภตฺติปจฺจยานมาทิภูโต สํโยคนฺโต อกาโร นิจฺจํ โลปมาปชฺชติ น เตฺวกาโรการาติ อตฺโถ.
วชฺชาสีติ เอตฺถ เอยฺยสฺส โลโป.
“อพฺภาโส”ติ อิโต อพฺภาสคฺคหณํ, “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อิโต อนฺตคฺคหณํ วาคฺคหณญฺจานุวตฺตเต.
[๔๘๙] “โอ อว สเร”ติ อิโต “โอ สเร” “เอ อยา”ติ อิโต “เอ”ติ จ วตฺตมาเน.
อวุทฺธิกภูวาทินโย.
[๔๙๐] โหติสฺส หูธาตุสฺส สโร โหติสฺสโร. เอห จ โอห จ เอ จ เอโหเห.
“โอ อว สเร”ติ อิโต “สเร”ติ จ “ธาตูหิ เณณย”อิจฺจาทิโต ธาตุคฺคหณญฺจานุวตฺตเต.
[๔๙๑] อชํ คามํ เนตีติ เอตฺถ อชนฺติ ปธานกมฺมํ, อิตรปธานํ. เตน วุตฺตํ “นียเต คามมโช”ติ.
“อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตมาเน.
[๔๙๓] ทา จ ธา จ มา จ ฐา จ หา จ ปา จ มห จ มถาทโย จาติ วิคฺคโห. “อนฺตสฺส อีกาโร”ติ วตฺตพฺเพ “สจฺฉนฺทโต หิ วจนานํ ปวตฺตี”ติ ญเยน “อนฺโต อีการมาปชฺชเต”ติ วุตฺตํ. นิจฺจตฺโถยมิติ “อิเวณฺณาคโม วา”ติ อีการาคเมปิ สิทฺเธ ปุนารมฺโภ นิจฺจตฺโถว โหติ.
“อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตมาเน.
[๔๙๔] “ปา ปิโพ”ติ เอตฺถ ววตฺถิตวิภาสตฺถวาธิการโต “ปานียํ, ปาตพฺพนฺ”ติอาทีสุ น โหติ.
ภุวีติ ภวเน สตฺตายนฺติ อตฺโถ.
อสสฺมาติ “อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหนฺตโลโป จา”ติ อิโต “อสสฺมา, อนฺตโลโป”ติ จ วตฺตมาเน.
[๔๙๕] “ชรมรานํ ชีรชียฺยมียฺยา วา”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตมาเน.
[๔๙๖] อาทิสฺส อาทิสรสฺส โลโป อาทิโลโป. อตฺถิ, อตฺถู”ติอาทีสุ อนฺตโลปวิธานสามตฺถิยโต อาทิโลโป น โหติ.
“อสสฺมา, อนฺตโลโป จา”ติ จ อนุวตฺตเต.
[๔๙๘] อตฺถาติ ภวถ.
“หวิปริยโย โล วา”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต.
[๔๙๙] ธิ จ โม จ ธิมา, เตสํ. มฺหิ จ มฺหา จ มฺหิมฺหา. อนฺตสฺส โลโป อนฺตโลโป.
[๕๐๐] ตฺถุสฺส ภาโว ตถุตฺตํ. อสโตติ อสธาตุโต. อาสีติ เอตฺถ “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสเร ลุตฺเต “ทีฆนฺ”ติ ปรสรสฺส ทีโฆ.
“ชรมรานํ ชีรชียฺยมียฺยา วา”ติ อิโต “วา”ติ จ “สพฺพตฺถาสสฺสาทิโลโป จา”ติ อิโต “อสสฺสา”ติ จ วตฺตเต.
[๕๐๑] อสพฺพธาตุเกติ อสพฺพธาตุกวิภตฺติมฺหิ ปเร. “กฺวจิ ธาตุ”อิจฺจาทิโต “กฺวจี”ติ วตฺตเต.
[๕๐๒] อาหํสูติ เอตฺถ ปโรกฺขายํ อุวจนสฺส “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อํสุอาเทโส.
“หนสฺส ฆาโต”ติ อิโต “หนสฺสา”ติ วตฺตเต.
[๕๐๓] วิภตฺติปจฺจเยสูติ เอตฺถวตฺตมานาทิวิภตฺตีสุ หิจฺจหิตปจฺจเยสุ จ. ขาเทเสติ “วจมุจภุชาทิโต”ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน หนโตปิ ปรสฺส สฺสสฺส ขอาเทเส กเต “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา หนนฺตสฺส นสฺส นิคฺคหีตํ.
หูวาทินโย.
---------------
ชุโหตฺยาทินเย
หุ ทานาทนหพฺยปทาเนสูติ หุอิจฺจยํ ธาตุ ทาเน จ อทนํ นาม ภกฺขนํ ตสฺมึ อทเน จ หพฺยสฺส อคฺคิมฺหิ ชุยิตพฺพสฺส อินฺธนสปฺปิยาทิกสฺส ปทาเน จ วตฺตตีติ อตฺโถ.
“ปุพฺโพพฺภาโส”ติ อิโต “อพฺภาเส”ติ วตฺตเต.
[๕๐๔] “ฌลานมุยา สเร วา”ติ อิโต “ฌลานํ สเร”ติ วตฺตเต.
[๕๐๕] โย จ วกาโร จ ยวการา. เอตฺถ การคฺคหณมสนฺเทหตฺถํ.
อปทนฺตสฺสาติ อิทํ วิเสสนํ ปทนฺตสฺส “วโมทุทนฺตานนฺ”ติ อิมินา สิชฺฌนโต วุตฺตํ.
“หิโลปํ วา”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต.
[๕๐๘] ทาสฺส ธาตุสฺส อนฺโต ทาทนฺโต, ตสฺส ทาทนฺตสฺส. มิ จ โม จ มิมา, เตสุซ
อทา ทานนฺติ อิทํ อตฺตโนปทวเสน วุตฺตํ. รสฺสตฺตนฺติ “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา.
ชุโหกตฺยาทินโย.
ทาธาทโย ปเนตฺถ อวุทฺธิกภูวาทโย. ลุตฺตอวิกรณา ชุโหตฺยาทโย เทฺวภาวรูปา.
อิติ ภูวาทิคณวณฺณนา.
---------------
รุธาทิคณวณฺณนา
“ภูวาทิโต อ”ติ อิโต “อ”อิติ วตฺตมาเน.
[๕๐๙] รุธ อาทิ เยสนฺเต รุธาทโย, ตโต.
“รุธาทิโต นคฺคหีต ปุพฺพญฺจ”อิติ จตุปฺปทมิทํ. กตฺตริ วิภตฺติปจฺจเยสูติ กตฺตริ วิหิตาสุ วิภตฺตีสุ, มานนฺตาทิปจฺจเยสุ จ ปเรสูติ อตฺโถ. ตโต ปุพฺพนฺติ อปจฺจยโต ปุพฺพํ หุตฺวา นิคฺคหีตํ ธาตุสรโต ปรญฺจ หุตฺวา โหติ “ตทนุปโรเธนา”ติ ปริภาสโต.
สฺสสฺส ฉาเทเสติ “วส ฉิท ลภาทิโต”ติ เหฏฺฐา นิยมตฺตา ฉิทโตปิ สฺสสฺส ฉาเทเส กเต ”พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยส จา”ติ ธาตฺวนฺตสฺส ทการสฺส จกาเร จ กเต “เฉจฺฉตี”ติ รูปํ. “เฉจฺฉติ, โภกฺขตี”ติอาทีสุ ปฐมํ “อญฺเญสุ จา”ติ วุทฺธึ กตฺวา ปจฺฉา จการกการาเทสา กาตพฺพา.
อิติ รุธาทิคณวณฺณนา.
---------------
ทิวาทิคณวณฺณนา
[๕๑๐] ยคฺคหณนฺติ “ภาวกมฺเมสุ โย”ติ อิโต ฉฏฺฐีวิปริณาเมน ยคฺคหณญฺจ “จวคฺคยการวการตฺต สธาตฺวนฺตสฺสา”ติ จ “ปุพฺพรูปนฺ”ติ จ วตฺตมาเน.
[๕๑๑] กาตพฺพานีติ อิมินา ภาวกมฺมวิหิตยปจฺจยสฺส วุตฺตาเทเส กตฺตริปิ อติทิสนฺโต “ตถา กตฺตริ จา”ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. โพ วสฺสาติ ปฐมํ วการสฺส พกาเร กเต สติ “ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ทฺวิตฺตํ กาตพฺพํ. ญาเส ปน ปฐมํ ทฺวิตฺตํ กตฺวา ปจฺฉา วยสฺส วุตฺตตฺตา อิธาปิ วุตฺตํ.
“อุทปชฺชา”ติอาทีสุ ยวมทนาทิสุตฺเตน ทการาคโม.
“พุชฺฌตี”ติอาทีสุ วคฺเค โฆสาโฆสาทิสุตฺเตน ทฺวิตฺตํ.
ญาเทโสติ ตวคฺคปญฺจมสฺส สยการสฺส นสฺส “ตถา กตฺตริ จา”ติ จวคฺคปญฺจขโม.
อิติ ทิวาทิคณวณฺณนา.
---------------
สฺวาทิคณวณฺณนา
[๕๑๒] “หิโลปํ วา”ติ หิโลเป กฺวจิ ธาตฺวาทินา รสฺสตฺเต จ กเต “สุณ”อิติ รูปํ.
ณาปจฺจยโลโปติ กฺวจิ ธาตฺวาทินา. “สตฺตมชฺชตนีมฺหี”ติ โยควิภาเคน สาคโม.
อสกฺขีติอาทีสุ สกสฺส กสฺส ขาเทเส วคฺเค โฆสาทินา ทฺวิตฺตํ.
อิติ สฺวาทิคณวณฺณนา.
---------------
กิยาทิคณวณฺณนา
[๕๑๓] กีอิจฺจยํ ธาตุ อาทิ เยสํ ธาตูนํ เต กิยาทโย. เอตฺถ “ฌลานมิยุวา สเร วา”ติ กีสทฺทนฺตสฺส อีการสฺส อิยอาเทโส.
กตฺตรีติ กตฺตริ วิหิเตสุ ปจฺจเยสูติ ทฺฏฺฐพฺพํ. นาปจฺจโย ปโร ยสฺมา ส นาปรา, ตสฺส ภาโว นาปรตฺตํ, ตสฺมา. เอเตน ยคุณานานิฏฺฐาทีสุ วุทฺธิ นอิติ คหิโต นาปจฺจโย อยนฺติ ทสฺสิโต โหติ.
“อินฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ วตฺตเต.
[๕๑๔] ชา จ ชญฺจ นา จาติ ชาชํนา.
อิธาติ อาขฺยาตวิสเย ชาเทโส นามฺหิ ปเร เอว น ญาทีสุ ปเรสุ. อิเธวายํ นิยโม. เตน ชานนฃานนกาทีสุ กิตเกสุ ชาเทโส อนิวาริโตว. ชํอาเทโส ญามฺหิ ปเร. อยยฺจ นิยโม ววตฺถิตวิภาสตฺถวาสทฺทสฺสานุวตฺตนโต ลพฺภติ “ตทนุปโรเธนา”ติ ปริภาสโต จ.
เอกาโรติ อิการสฺส สรโลปาทิสุตฺเตน ปุพฺพโลเป กเต เอกาโร โหติ. ทฺวิตฺตนฺติ “ปรเททฺวภาโว ฐาเน”ติ ยการสฺส ทฺวิตฺตํ.
[๕๑๕] อิยา จ ญา จ อิยาญา.
“เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา วา”ติ อิโต “ญาโต, วา”ติ จ วตฺตมาเน.
[๕๑๖] ยการตฺตญฺจ ญาเส วุตฺตตฺตา.
ญามฺหีติ ญาเทเส ปเร นิจฺจํ นาโลโป. อชฺชตนาทีสุ อชฺชตนี-วิสฺสนฺตีกาลาติปตฺตีสุ วิภาสา นาโลโป. อญฺญตฺถ วตฺตมานาทิวิภตฺตีสุ น จายํ โลโป โหติ. นาโต ติมฺหีติ “นายตี”ติอาทีสุ นาโต ติมฺหิ ปเร นาปจฺจยสฺส ยการตฺตํ โหติ.
วิชาเนสูติ เอตฺถ กฺวจิ ธาตฺวาทินา เอยฺยามสฺส เอมุอาเทโส.
[๕๑๗] คห อาทิ ปกาโร ยสฺส โสยํ คหาทิ, ตโต. ปฺโป จ ณฺหา จ ปฺปณฺหา. “กิยาทิโต นา”ติ อิมินา นาปจฺจเย สิทฺเธปิ ณฺหาปจฺจยสฺส วิสุํ อารมฺโภ หวิปริยยตฺโถ.
“คหสฺส เฆ ปฺเป”ติ อิโต “คหสฺสา”ติ วตฺตเต.
[๕๑๘] หสฺส โลโป หโลโป.
“วจวสวหาทีนมุกาโร วสฺส เย”ติ อิโต “เย”ติ วตฺตเต. วิปริยโย เหฏฺฐุปริยตา.
ตทา สาคโมติ อิการาคมสฺส กรณโต ปฐมตรเมว สการาคโม โหติ.
อิติ กิยาทิคณวณฺณนา.
---------------
ตนาทิคณวณฺณนา
[๕๒๐] ตนุ อาทิ เยสนฺเต ตนาทโย, ตโต. โอ จ ยิรา จ โอยิรา.
“เอยฺยสฺส ญาโต อิยาญา วา”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต.
[๕๒๑] “นาสฺส โลโป ยการตฺตํ. โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ เอวํ นาอาทีนํ วิกรณานํ การิยวิธิปฺปกรณตฺตคา “อุตฺตโมกาโร”ติ เอตฺถ “โอกาโร”ติ โอวิกรณปจฺจโยว คหิโตติ ทฏฺฐพฺโพ.
[๕๒๒] รการโลโป กฺวจิ ตฺวาทินา.
เอถาทิสฺสาติ กรโต ปรสฺส เอยฺยสฺส เอถสทฺทาทิภูตสฺส เอการสฺส จ “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อาตฺตํ โหติ. เอยฺยุมาทีสูติ “เอยฺยุํ เอยฺยาสี”ติอาทีสุ เอยฺยสทฺทสฺส โลโป จ โหติ.
อตตฺถาติ เอตฺถ “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา รสฺส โอปจฺจยสฺส จ โลโป.
“หวิปริยโย โล วา”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต.
[๕๒๓] “หิโลปํ วา”ติ อิโต “วา, โลโป”ติ จ “โหติสฺสเรโหเห ภวิสฺสนฺติมฺหี”ติอาทิโต “ภวิสฺสนฺติมฺหิ, สฺสสฺส จา”ติ วตฺตเต.
[๕๒๔] “สฺสสฺส จา”ติ อธิกาเร สติ ปุน สปจฺจยคฺคหณสฺส อธิกตฺตา ตปฺผลํ ทสฺเสตุํ “อธิกภูตสปจฺจยคฺคหเณนา”ติอาทิ วุตฺตํ.
อิติ ตนาทิคณวณฺณนา.
---------------
จุราทิคณวณฺณนา
สีหวิโลกเนนาติ “อตฺตโนปท่านิ ภาเว จ กมฺมนี”ติ อิโต สีหวิโลกเนน “ภาเว จ กมฺมนี”ติ จ วตฺตเต.
[๕๒๕] “จุร เถยฺเย”ติ อยํ ธาตุ อาทิ เยสนฺเต จุราทโย, ตโต จุราทิโต. เณ จ ณโย จ เณณยา.
[๕๒๗] สํโยโค อนฺโต เอตสฺสาติ สํโยคนฺโต, น สํโยคนฺโต อสํโยคนฺโต, ตสฺสาติ อตฺโถ.
อิติ จุราทิคณวณฺณนา.
---------------
อิธ สตฺตธาติ “ภูวาทิโต อ”อิจฺจาทินา วิกรณปจฺจยเภเทน อิธ กจฺจายเนน ทสฺสิตา ธาตุคณา เอวํ สตฺตธา สตฺตปการา ภวนฺตีติ อตฺโถ.
อิติ วิกรณวิธานวณฺณนา.
---------------
ธาตุปฺปจฺจยนฺตนยวณฺณนา
ธาตฺวตฺเถ วิหิตา ปจฺจยา ธาตุปจฺจยา, เต อนฺตา เยสนฺเต ธาตุปฺปจฺจนฺตา.
“ข”อิติ ปจฺจโย อาทิ เยสํ ฉสอายอียาทีนํ เต ขาทโย. เหตฺวตฺเถ วิหิตา เรณยาทโย การิตา. เต อนฺตา เยสนฺเต การิตนฺตา. ขาทโย จ เต การิตนฺตา จาติ ขาททิการิตนฺตา.
ธาตุคฺคหณนฺติ เอตฺถ อนนฺตรสุตฺเต ธาตุคฺคหณํ ลิงฺคคฺคหเณน ยทิ นาม พฺยวหิตํ, ตถาปิ ติชคุปาทีนํ ธาตุตฺตา ตทนุปโยคตฺถํ สามตฺถิยโต ธาตุคฺคหณเมว อิธานุวตฺตียตีติ ทฏฺฐพฺพํ. เตนาห วุตฺติยํ “ติชคุปกิตมาน อิจฺเจเตหิ ธาตูหี”ติ. ปรคฺคหณํ ปจฺจยคฺคหณญฺจ ยาว อิธ อาขฺยาเต กิพฺพิธาเน จ ปจฺจยวิธานสามตฺถิยโต ตตฺถ สพฺพตฺถ อนุวตฺตตีติ ทสฺเสตุํ “ปรา ปจฺจยา”ติ จ อธิกาโร”ติ วุตฺตํ.
[๕๒๘] ติโช จ คุโป จ กิโต จ มาโน จ ติชคุปกิตมานา, เตหิ. โข จ โฉ จ โส จ ขฉสา.
ววตฺถิตวิภาสโตติ อิธ วาสทฺทสฺส จ ววตฺถิตวิภาสตฺตา ติชธาตุโต ขนฺติยํ อภิเธยฺยายํ ขปจฺจโยว โหติ, นาญฺญตฺเถ. นินฺทายเมตฺถ คุปโต ตุ ฉปจฺจโย. กิตธาตุโต สํสยโรคาปนยเนสุ ฉปจฺจโยซ. มานโต อุปธารณตฺเถ สปจฺจโยว, นาญฺญตฺเถติ อยํ นิยโม เวทิตพฺโพ. ตโต อญฺญตฺถ ตฺยาทโย กิจฺจกิตกา จ อนิวาริตาว.
“พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จา”ติ อิโต “พฺยญฺชนนฺตสฺเส”ติ วตฺตมาเน.
[๕๓๐] ธาตุปฺปจฺจเยหีติ ขนฺติอาจารราทิเภเท ปโยชกพฺยาปารภูเต ธาตฺวตฺเถ วิหิตตฺตา ธาตุภูตปจฺจยา ธาตุปฺปจฺจยา. เก เต ? ขาทิการิตนฺตา, เตหิ. เอเตน “ธาตุปฺปจฺจยา”ติ สวิเสเสน วจเนน “ธาตุโต วิหิเตสุ ตฺยาทิวิภตฺตีสุ กิจฺจกิตเก จา”ติ ปสงฺคํ นิวตฺเตติ.
อติกฺกมฺม ปวตฺตํ วากฺยํ อติวากฺยํ, ผรุสววจนํ. ติติกฺขตีติ สหตีติ อตฺโถ.
[๕๓๑] ฉปฺปจฺจเยสูติ เอตฺถ พหุวจเนน “วจฺฉตี”ติอาทีสุ ปจฺจเยกเทสภูตสฺสาเทสสฺสาปิ คหณํ เวทิตพฺพํ. ชิคุจฺฉตีติ ครหติ. โคเปตีติ เอตฺถ “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ เอกาโร.
“ปุพฺโพพฺภาโส”ติ อิโต อพฺภาสคฺคหณมนุวตฺตเต.
[๕๓๒] มาโน จ กิโต จ มานกิตา, เตสํ. โว จ โต จ วตา. เตสํ ภาโว วตตฺตํ. วการตฺตํ, ตการตฺตญฺจาติ อตฺโถ.
วิจิกิจฺฉตีติ สํสยมาปชฺชติ.
[๕๓๓] ปา จ มา จ ปามา, เตสํ.
ธาเตฺวกเทสตฺตา ธาตุโวหาเรน วุตฺตํ “ปามานานํ ธาตูนนฺ”ติ. “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อิโต วาคฺคหณานุวตฺตนโต “ตทนุปโรเธนา”ติ ปริภาสโต วา ปาสฺส วิกปฺเปน วาเทโส. เตน “ปิวาสตี”ติ สิชฺฌติ. วีมํสตีติ วิจาเรติ.
โภตฺตุนฺติ ภุชโต “อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเวตุํ วา”ติ ตุํปจฺจเย กเต วุทฺธึ กตฺวา “ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา”ติ ธาตฺวนฺตโลเป ตสฺส จ ทฺวิตฺเต กเต รูปํ.
“ติชคุป”อิจฺจาทิโต “ขฉส, วา”ติ จ วตฺตเต.
[๕๓๔] ภุโช จ ฆโส จ หโร จ สุ จ โป จ, เต อาทิ เยสนฺเต ภชฆสหรสุปาทโย, เตหิ. ตุํ จ อิจฺฉา จ ตุมิจฺฉา. สมานกตฺตุภาเว ยุตฺตานํ ตุมิจฺฉานํ อตฺถา ตุมิจฺฉตฺถา, เตสุ. ตุมนฺตยุตฺตอิจฺฉาย วา อตฺถา ตุมิจฺฉตฺถา, เตสุ. เตน “โภชนมิจฺฉติ, โภตฺตุํ วชตี”ติอาทีสุ ตุมนฺตรหิเต อิจฺฉตฺเถ, อิจฺฉารหิเต ตุมตฺเถ จ ขาทโย น โหนฺติ, “โภตฺตุมิจฺฉา พุภุกฺขา”ติอาทิ ปน กิตนฺตวเสน สิชฺฌติ.
[๕๓๕] ฐานูปจาเรนาติ คีอาเทสสฺสปิ ฐานิโน หรสฺส ธาตุตฺตา ตทุปจาเรน “ธาตู”ติ โวหารสมฺภวโต “กฺวจาทิวณฺณาน”มิจฺจาทินา ทฺวิตฺตํ.
[๕๓๖] “อาย นามโต กตฺตุ อุปมานา อาจาเร”อิติ ปญฺจปทมิทํ. ทกาโร สนฺธิโช.
ปพฺพตายตีติ เอตฺถ ธาตุปจฺจยนฺตานํ ภุชาทิตฺตา “ภูวาทิโต อ”อิติ อปจฺจโย น โหติ. ติติกฺขตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. สมุทฺทมิวาติ สีลเวลานติกฺกมาทิการเณน “สํโฆ อตฺตานํ สมุทฺทมิว จรตี”ติอาทินา ธาตุปจฺจเย สพฺพตฺถ วาธิการโต วากฺยมฺปิ สิทฺธํ ภวติ.
“อาย นามโต”ติอาทิโต “นามโต, อาจาเร”ติ จ วตฺตเต.
[๕๓๗] “อีโย อุปมานา จา”ติ ติปทมิทํ.
กตฺตุคฺคหณนิวตฺตนตฺถนฺติ ปุริมสุตฺตโต อุปมานคฺคหเณ อนุวตฺตมาเน ตํนิยามกํ กตฺตุคฺคหณมฺปปิ อนุวตฺเตยฺย, ตโต ตํนิวตฺตนตฺถุนฺติ อตฺโถ.
[๕๓๘] อตฺตโน อตฺถาย อิจฺฉา อตฺติจฺฉา, สาเยว อตฺโถ อตฺติจฺฉตฺโถ, ตสฺมึ.
“ธาตูหิ เณณย”อิจฺจาทิโต การิตคฺคหณมนุวตฺตเต.
[๕๓๙] ธาตุรูเป ธาตุปจฺจยโยเค ตํ กโรตีติอาทิเก ปยุชฺชิยมาเน นาม โยคินิ สติ ตโต นามโต ณยปจฺจโย, จสทฺเทน โณ จ.
วิภตฺตุปฺปตฺตีติ “ธาตุปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติมินา. ปมาณยตีติ ปมาณํ กโรติ. อมิสฺสยิ อมิสฺสํ กดรติ.
[๕๔๐] เอวํ นามโต ธาตฺวตฺเถ อายาทิปจฺจเย วิธาย อิทานิ ธาตุโตว เหตฺวตฺเถ เณณยาทิเก วิธาตุํ “ธาตูหี”ติ อารทฺธํ. เณ จ ณโย จ ณาเป จ ณาปโย จาติ ทฺวนฺโท. การิตานีติ ปุถุสญฺญสากรณญฺจ ปโยชกพฺยาปารวิญฺญาปนตฺถเมว.
ธาตูหีติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา “สพฺเพหี”ติ ลทฺธํ อตฺถโต สามตฺถิยโต. ปโยชกพฺยาปาโร นาม อาณาปนํ.
วาสทฺทสฺสานุวตฺติโตติ “ติชคุปกิตมาเนหิ ขฉสา วา”ติ อิโต ยถานุปุพฺพิกวาธิการานุวตฺตนโต อุวณฺณนฺตา ธาตโต เณณยาว โหนฺติ. ยถา-- ภาเวติ ภาวยติ, สาเวติ สาวยติ. อาการนฺตธาตุโต จ ณาเป ณาปยาติ อิเม ปจฺฉิมภูตา เทฺวปจฺจยา สิยุํ. ยถา-- ทาเปติ ทาปยติ, ปติฏฺฐาเปติ ปติฏฺฐาปยติ. เสสโต พฺยญฺชนนฺตโต จตฺตาโรปิ เทฺวปิ โหนฺติ. ยถา-- กาเรติ การยติ, การาเปติ การาปยติ, ทเมติ ทมยติ. อิวณฺณนฺตโต เอการนฺตโต ปรา เทฺว. ยถา-- สยาเปติ สยาปยติ, นยาเปติ นยาปยติ, ชยาเปติ ชยาปยติ, อาณาเปติ อาณาปยติ, จินฺตาเปติ จินฺตาปยติ.
อกมฺมกาติ เย กมฺมนิรเปกฺขกฺริยวาจกา “ติฏฺฐติ, เสตี”ติอาทิกา ธาตโว, เต การิตวิสเย สกมฺมกา โหนฺติ. ยถา-- ญตฺตึ ฐเปติ, ภิกฺขุํ สยาเปติ. เย “คจฺฉติ, ปจตี”ติอาทิกา สกมฺมกา ธาตโว, เต การิเต ทฺวิกมฺมการ อสฺสุ ภเวยฺยุ.ํ ยถา-- ปุริสํ คามํ คามยติ, เทวทตฺตํ โอทนํ ปาเจติ. สภาเวน ทฺวิกมฺมกา ปน ติกมฺมกา โหนฺติ. ยถา-- ยญฺญทตฺตํ กมฺพลํ ยาจาเปติ พฺราหฺมณํ, พฺราหฺมเณน วา เทวทตฺโต.
ตสฺมาติ ยสฺมา อกมฺมกาปิ การิตวิสเย สกมฺมกา โหนฺติ, ตสฺมา การณา การิเต กตฺตริ จ กมฺเม เอว จ อาขฺยาตวิภตฺติยา สมฺภโว โหติ, น ภาเว. สุทฺธกตฺตาติ “โย กโรติ ส กตฺตา”ติ วุตฺโต สุทธกตฺตาปิ การิตวิสเย เหตุกตฺตารา ปยุชฺชมานตฺตา กมฺมสญฺญโต โหติ. ยถา-- เทวทตฺตํ กมฺมํ กาเรติ ยญฺญทตฺโต.
นิยาทีนนฺติ “นี ปาปุณเน”ติอาทีนํ ทฺวิกมฺมกานํ นยนกฺริยาย เอเตน สภาวโต ปริกปฺปโต วา สิทฺเธน อชาทีนํ ปตฺตุมิจฺฉิตตรตฺตา ยํ อชาทิกํ ปธานกมฺมํ ยญฺจ ทุหยาจิกิกฺขิปุจฺฉีติ อาทิสงฺขาตทุหาทีนํ ทฺวิกมฺมกธาตูนํ ยญฺญทตฺตาทิกํ อปฺปธานกมฺมํ การิตวิสเย ยญฺจ สุทฺธกตฺตุสญฺญิตํ กมฺมํ, ตเทตํ ติวิธมฺปิ กมฺมํ อาขฺยาตโคจรํ กมฺมนิ วิหิตาย อาขฺยาตวิภตฺติยา โคจรํ อภิเธยฺยํ ภวติ, อนญฺญํ. ยถา-- เทวทตฺเตน นียติ คามมโช, สเกน ปาปกมฺเมน นิรยํ นียติ ทุกมฺมนฺติ. ยญฺญทตฺโต กมฺพลํ ยาจียติ พฺราหฺมเณน, ปุริโส กมฺมํ การิยติ เทวทตฺเตน.
โยโกจิ ภวตีติ สุทฺธกตฺตุโน ทสฺสนํ. ตทญฺโญ ภวาหีติอาทิ เหตุกตฺตุโน นิโยคทสฺสนํ. กิตนฺตวเสนาปิ ทสฺเสตุํ “อถ วา ภวนฺตนฺ”ติอาทิ วุตฺตํ. ตญฺจ สามตฺถิยทสฺสนวเสน ทสฺเสตุํ “สมตฺถนฺ”ติอาทิ วุตฺตํ. ลิงฺคกาลสงฺขฺยาเภทํ อนามสิตฺวา สามญฺญโต วากฺยํ ทสฺเสตุํ “ภวิตุํ ปโยเชตีติ วา”ติ วุตฺตํ. การิเตติ นิมิตฺโตปาทานสามตฺถิยโต อสํโยคนฺตสฺส ธาตุสฺสาติ สิทฺธํ.
“โอ อว สเร”ติ อิโต “โอ”ติ “เอ อยา”ติ อิโต “เอ”ติ จ วตฺตเต. “ธาตูหิ เณณย”อิจฺจาทิโต ธาตุคฺคหณญฺจ วตฺตเต.
[๕๔๑] อาโว จ อาโย จ อาวายา. “โอ เอ”อิติ อิเมสํ ธาตฺวนฺตภาโว การิเตติ นิมิตฺโตปาทานสามตฺถิยโต สิทฺโธติ ทฏฺฐพฺโพ.
ภาเวตีติ อุปฺปาเทติ, วฑฺฒยติ จาติ อตฺโถ.
ปโยเชติ ปยุชฺชตีติ อตฺโถ.
[๕๔๒] “ฆฏาทีนํ วา”ติ เอตฺถ วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา “ฆเฏติ, อุคฺฆาเฏติ, อติกฺกมนฺโต”ติอาทีสุ วิกปฺเปน วุทฺธิ. “คเมนฺโต, ทเมนฺโต, สเมนฺโต”ติอาทีสุ น โหติ.
“อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อิโต “การิเต”ติ วตฺตเต.
[๕๔๓] “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ อิโต “ณมฺหี”ติ วตฺตเต.
[๕๔๔] ฆาเตตีติ ปหราเปติ.
คณฺหาเปตีติ เอตฺถ “คหาทิโต ปฺปณฺหา”ติ วินาธิกาเรน โยควิภาเคน การิเตปิ ณฺหาปจฺจโย.
สการิเตหีติ “นุทาทีหิ ยุณฺวูนมนานนากานนกาสการิเตหี”ติ ยเทตํ การิตนฺเตหิ ธาตูหิ ปเรสํ ยุถณฺวูนํ อนานนากาทิอาเทสวิธานํ ทสฺสนํ อิมเมว “ธาตุปจฺจยนฺตโต การิตปจฺจยา โหนฺตีติ เอตสฺส อตฺถสฺส ญาปกนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิติ ธาตุปฺปจฺจยนฺตนยวณฺณนา.
---------------
สาสนตฺถนฺติ ปริยตฺติสาสโนปการตฺตํ. สมุทฺทิฏฺฐนฺติ มยา สมาสโต สงฺเขเปน สมฺมา อุทฺทิฏฺฐํ อาขฺยาตํ อาขฺยาตลกฺขณํ วิจกฺขณา นิปุณมตโย สกพทฺธิวิเสเสน อาจริยมตานุคเตน อตฺตโน พาหุสจฺจพเลน จินฺตยนฺตุ วิตฺถารโต อวิปรีตํ ปฏิวิชฺฌนฺตูติ อตฺโถ.
ฉกาลิกนโย เสส- ภูวาทิ จตุธา’วิธ,
รุธาทิ ปญฺจธา ธาตุปฺ- ปจฺจยนฺตา จ ทสฺสิตา.
อิติ ปทรูปสิทฺธิฏีกาย อาขฺยาตกณฺฑวณฺณนา.
---------------