ปทรูปสิทฺธิฏีกา
๗. กิพฺพิธานกณฺฑ
เตกาลิก
กิจฺจปจฺจยนฺตนยวณฺณนา
อิทานิ กิพฺพิธานกปฺปมารภนฺโต ภทนฺตมหากจฺจายนตฺเถโร อตฺตนา วกฺขมานสฺส กิพฺพิธานสฺส อานิสํสวิเสสํ สกลสฺส ชินวจนตฺถสฺส สํรกฺขเณ กมฺมกตฺตุกรณาทิสาธนโกสลฺลมูกตฺตา กิพฺพิธานสฺส ชินวจนสาสเน พหุปการตฺตญฺจ ทสฺเสตุํ “พุทฺธํ ญสาณสมุทฺทนฺ”ติอาทินา คาถาจตุกฺกมาห. ตตฺถ พุทฺธนฺติ สยํ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจธมฺมํ. สพฺพสฺสปิ เญยฺยมณฺฑลสฺส สพฺพากาเรน ชานนโต สพฺพญฺญุํ. ทสพลจตุเวสารชฺชฉอสาธารณญาณาทิเภเทน คมฺภีราปริเมยฺยปฺปภาวโต สมุทฺทภูเตน สมนฺนาคตตฺตา ญสาณสมุทฺทํ. ปณิธานโต ปภุติ กปฺปลกฺขาธิกจตุรสงฺเขฺยยฺยกาลํ สกลสฺสปิ สตฺตโลกสฺส เหตุ นิมิตฺตํ จตุโรฆนิตฺถรณตฺถํ. ขินฺนายเขทงฺคตาย มหากรุณาปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาปารมิสงฺขาตาย มติยา พุทฺธิยา สมนฺนาคตตฺตา โลกเหตุขินฺนมตึ เอวํวิธํ สกลโลกสฺส เชฏฺฐเสฏฺฐํ อคฺคํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปุพฺพํ ปฐมํ อภิวนฺทิตฺวา ปโยคานุรูปํ ภาวกมฺมกตฺตุกรณาทิสาธนสหิตตาย สสาธนํ เตกาลิกอตีตกาลิกวตฺตมานกาลิกภวิสฺสนฺติกาลิกเภทานํ ธาตุวิหิตานํ ณทิปจฺจยานํ กิตสญฺญิตานํ กปฺปานํ วิธานเมตฺถาติ กิตกปฺปสญฺญิตํ สทฺทลกฺขณปกรณํ อหํ วกฺขามิ สิสฺสานํ หิตาย กถยิสฺสามีติ อตฺโถ.
อิทานิ กิตกปฺปสฺส อวสฺสารมฺภนิยตํ สาธนานิสํสทสฺสนมุเขน ทสฺเสนฺโต “สาธนมูลํ หิ ปโยคมาหู”ติอาทิมาห. ตตฺถ สาธียติ นิปฺผปาทียติ นิพฺพตฺตนียาทิเภทากฺริยา เตน สภาวโต ปริกปฺปโต วา สิทฺเธน กมฺมาทินา การเกนาติ สาธนํ, กมิมกตฺตุภาวกรณาธิกรณสมฺปทานาปาทานา. ภาโว เจตฺถ สาธฺยสิทฺธิสรูปตฺตา สาธนํ. เตน ภาวสาธโนยํ สทฺโทติ วุตฺโต, ภาวาภิเธยฺโยติ วุตฺตํ โหติ. ตํ สาธนํ มูลมสฺสาติ สาธนมูลํ. ปโยคนฺติ รูปสิทฺธิ. คมนญฺจ อาหุ ปณฺฑิตา กถยนฺติ. วจนตฺถภูเตสุ อตฺเถสุ วิสารทมตโย อสํหีรพุทฺธิกา ชินสฺส ตถาคตสฺส สาสนธรา ปริยตฺติสาสนธราติ มตา สมฺมตาติ อตฺโถ.
อิทานิ อนฺวยโต วุตฺตเมวตฺถํ พฺยติเรกโต ทฬฺหีกโรนฺโต “อนฺโธ”ติอาทิมาห. ตตฺถ เทสกวิกโลติ มคฺคเทสเกน จกฺขุมตา วิกโล รหิโต อนฺโธ อุปหตจกฺขุทฺวโย ปุริโส กนฺตารํ ปฏิปนฺโน สปฺปฏิภยฏฺฐสานํ ปริวชฺเชตุํ ฉายูทกสมฺปนฺนํ เขมฏฺฐานํ คามมคฺคํ เจว คเหตุํ อสกฺโกนฺโต อนฺตรามคฺเค นฏฺโฐ สุนฏฺโฐ จ โหติ. ยถา จ ฆตมธุเตลานิ เภสชฺชานิ อฉิทฺทาภินฺนเวฬุมตฺติกาทิภาชชเนน วินา นฏฺฐานิ ปํสุอาทึ ปวิสิตฺวา สุสฺสิตฺวา วินฏฺฐานีติ อคยฺหูปคานิ โหนฺติ, ตถา เอว ปโยควิกโล อตฺโถ ธาตุโต กมฺมกตฺตุภาวกรณาทิวาจกํ ปจฺจยํ กตฺวา นิปฺผาทิเตน ปโยเคน อภิธาเนน ผสฺสาทิสภาวนิรุตฺติสทฺเทน วินา อตฺโถ ชินวจนตฺโถ ผสฺสเวทนาทิภาวนิรุตฺติสทฺทานมตฺโถ นฏฺโฐ. อกฺขรวิปชฺชเนน ทุนฺนิยมานตาย ทุนฺนโยว โหตีติ อตฺโถ.
อิทานิ วุตฺตมตฺถมุปสํหริตฺวา กิตกปฺปารมฺภสฺส มหตฺถตาทสฺสเนน สิสฺสานํ ตํสวเน อาทรํ ชเนนฺโต อาจริโย “ตสฺมา”อิจฺจาทินา อวสานคาถมาห. ยสฺมา นิพฺพจนสุทฺธิยา วินา ปโยควิปชฺชเน สติ ชินวจนตฺโถปิ วิปชฺชติ, ตสฺมา มุนิวจนตฺถสฺส เตปิฏกสงฺขาเตน ชินวจเนน วุตฺตตฺถสฺส ปวิปรีตผลสมฺปนฺนสฺส สิกฺขตฺตยสงฺคหิตสฺส ปฏิปตฺติเวธสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส อญฺญตฺร พุทฺธุปฺปาทา อลพฺภนียตาย กาณกจฺฉโปปมสุตฺเต วุตฺตนเยน อติทุลฺลภสฺส สํรกฺขณตฺถํ สมฺมา ยาว สาสนนฺตรธานา รกฺขณตฺถํ สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺฐิตตฺถํ สิสฺสกานํ สทฺธาปพฺพชิตานํ กุลปุตฺตานํ หิตํ สมฺมาปฏืปตฺติเหตุภูตานํ กมฺมกตฺตุภาวกรณาธิกรณสมฺปทานาปาทานสงฺขาเตน สาธเนน สหิตํ กิตกปฺปํ กิตสญฺญิตานํ เตกาลิกาทิปจฺจยานํ วิธายกํ กิพฺพิธานํ นาม ปกรณํ อหํ วกฺขามิ วิตฺถาเรน กถยิสฺสามีติ อตฺโถ.
“ตสฺมา สํรกฺขณตฺถํ มุนิวจนตฺถสฺส ทุลฺลภสฺสาหํ,
วกฺขามิ สิสฺสกหิตํ กิตกปฺปํ สาธเนน ยุตนฺ”ติ.
วจนานุรูปํ กิตการมฺภํ ทสฺเสตุํ “อถ ธาตูหี”ติ วุตฺตํ. อถ อาขฺยาตานนฺตรํ ภาวกมฺมกตฺตุกรณาธิกรณสมฺปทานาปาทานการกสงฺขาตาภิเธยฺยยุตฺตํ กิพฺพิธานํ กิตกปฺปสฺส วิธานํ, กิตกปฺปนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ กิจฺจานมฺปิ กิตกโวหารลาภโต สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ.
ตตฺถาติ ตสฺมึ กิพฺพิธาเน. เตสุ กิจฺจปจฺจยนฺตา ตาว วุจฺจนฺเตติ สมฺพนฺโธ. ปฐมํ วุตฺตตฺตาติ “อญฺเญ กิตฺ”ติ กิตสญฺญาวิธานโต ปุเรตรเมว “เต กิจฺจา”ติ กิจฺจสญฺญาย ฐปิตตฺตา.
กิจฺจปจฺจยานํ เตกาลิกตฺตา ติกาลวิคฺคหํ ทสฺเสตุํ “ภูยเต”ติอาทิ วุตฺตํ. ภูยเตติ เทวทตฺเตน สมฺปติ ภวนํ. ภวิตฺถาติ อตีเต ภวนํ. ภวิสฺสเตติ อนาคเต ภวนนฺติ อตฺโถ.
“ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อิโต “ปรา, ปจฺจยา”ติ จ อธิกาโร เวทิตพฺโพ.
[๕๔๕] ภวนํ ภาโว. กรียตีติ กมฺมํ. ภาโว จ กมฺมญฺจ ภาวกมฺมานิ, เตสุ อภิเธยฺเยสูติ อตฺโถ. ตพฺโพ จ อนีโย จ ตพฺพานียา.
โยควิภาเคนาติ “ตพฺพานียา”ติ สุตฺตวิภาคโต. อญฺญตฺถ กตฺตุกรณาทีสุ.
อรหสกฺกตฺตทีปกา อรหตฺถสฺส สกฺกตฺถสฺส จ ทีปกา. “กรณียํ กุสลํ ปจนียํ ภตฺตนฺ”ติ เอวํ ยถากฺกมํ กตฺตุํ อรหตฺถสฺส ยุตฺตตฺถสฺส กตฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺถสฺส จ ทีปกา หุตฺวา เต กิจฺจปจฺจยา ภาวตฺเถ จ กมฺมตฺเถ จ ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
[๕๔๖] โณ อาทิ เยสนฺเต ณาทโย. เต จ กาลตฺตเยปิ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
ตติเย ธาตฺวาธิกาเรติ “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ติ อิเธว วุตฺเต. เอเตน “ธาตุลิงฺเคหิ”ติ ”ธาตูหิ เณณยา”ติ เอตฺถ วุตฺตธาตฺวาธิการา นิวตฺติตา โหนฺติ.
“กฺวจี”ติ “ทาธานฺตโต โย กฺวจี”ติ อิโต สีหาวโลกเนนานุวตฺตเต.
[๕๔๗] ยถา ยถา อาคโม ชินวจนํ อวิรุชฺฌตีติ ยถาคมํ, ชินวจนานุปโรเธนาติ อตฺโถ.
พฺยญฺชนาทิเกสูติ น สราทิเกสุ.
[๕๔๘] กิจฺจาติ มหติสญฺญากรณํ กิจฺจปจฺจยนฺตานํ กรณียตฺถตาวิญฺญาปนตฺถํ.
ปญฺเญนาติ ปญฺญวตา.
“อิทานิ อภิภูยเต, อตีเต อภิภูยิตฺถ, อนาคเต อภิภูยิสฺสเต โกโธ”ติ กมฺมนิ ติกาลวิคฺคโห. เอตฺถ หิ “อภิภวิตพฺโพ โกโธ ปณฺฑิเตนา”ติอาทีสุ “โกโธ”ติ กมฺมสฺส กิจฺจปจฺจเยน อภิหิตตฺตา ปุน ทุติยาย อวิสยตฺตา ปฐมาวิภตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
“นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ อิโต วจนวิปริณาเมน “อนฺตสฺสา”ติ, “กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมนฺ”ติ อิโต “กรสฺส จ ตตฺตนฺ”ติ จ วตฺตเต.
[๕๔๙] ตุํ จ ตุน จ ตพฺโพ จ ตุํตุนตพฺพา, เตสุ.
กโรติสฺสาติ “ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส”อิจฺจาทิโตนุวตฺตเต.
[๕๕๐] โร จ โห จ รหา, เต อาทิ เยสนฺเต รหาทโย.
อาทิสทฺเทนาติ “รหาทิโต”ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน. รมุ กีฬายํ, อป ปาปุณเน, ญา อวโพธเน, ตา ปาลเนติ เอวมาทิ ธาตฺวตฺเถ สงฺคยฺหติ.
สามตฺถฺยาติ “รหาทิโต ณา”ติ วจนสฺส อญฺญถานุปฺปตฺติโต สรพฺยวหิตสฺสาปิ นการสฺส ณตฺตํ สิทฺธนฺติ อตฺโถ.
“ปุรสมุป”อิจฺจาทิโต “วา”ติ วตฺตเต.
[๕๕๑] คโม จ ขโน จ หโน จ, เต อาทิ เยสํ, เตสํ คมขนหนาทีนํ. อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺฐี. ตุญฺจ ตพฺโพ จ, เต อาทิ เยสํ, เตสุ ตุํตุนตพฺพาทีสุ.
นิยฺยาตีติ วฏฺฏโต นิคฺคจฺฉตีติ อตฺโถ. นหานียนฺติ เอตฺถ กฺวจิคฺคหเณน ธาตฺวนฺตโลปาภาเว “สรโลโป”ติอาทิสุตฺเต ตุคฺคหเณน ปุพฺพโลเป น สิทฺเธ “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสเร ลุตฺเต หการโต ปรสฺส อนียสฺสาการสฺส “ทีฆนฺ”ติ ทีโฆ.
“ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ อิโต “ภาวกมฺเมสู”ติ ปรมธิกาโร.
[๕๕๓] โณ อนุพนฺโธ เอตสฺสาติ ณานุพนฺโธ.
น ปโยคีติ อปฺปโยคี. อนุพนฺโธ นาม ณาทิปจฺจเยสุ ปโยโค อตฺถีติ อปฺปโยคี. ยถา กุมฺภกาโร.
สิสฺโสติ เอตฺถ ยวตํ ตลนาทิสุตฺเต การคฺคหเณน สฺยสฺส สกาเร ทฺวิตฺตํ.
“นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ อิโต “อนฺตานนฺ”ติ “การิตํ วิย ณานุพนฺโธ”ติ อิโต ณานุพนฺธคฺคหณญฺจ วตฺตเต “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ติ อิโต ธาตุคฺคหญฺจ.
[๕๕๔] โก จ โค จ กคา. โจ จ โช จ จชา, เตสํ.
“ปรเทฺวภาโว ฐาเน”ติ ยการสฺส ทฺวิตฺตํ. ณฺยปจฺจยวิสเยปิ วิปริยเยน ตพฺพานียาปิ ภวนฺตีติ ทสฺเสตุํ “วินิจฺฉิตพฺพํ, วินิจฺฉนียนฺ”ติอาทิ วุตฺตํ.
ณฺยนฺตตฺทีปนตฺถญฺจ ณฺยคฺคหณนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
“รมฺหิ รนฺโต ราทิ โร”ติ อิโต อนฺตคฺคหณญฺจ วตฺตเต.
[๕๕๕] “ณฺโย จา”ติ อิโต ณฺยคฺคหณญฺจ ฉฏฺฐีวิปริณาเมน.
[๕๕๖] วโท จ มโท จ คโม จ ยุโช จ ครโห จ อากาโร จ, เตส อาทิ เยสนฺเต วทมทคมยุชครหาทิการา. เตหิ วทมทาทิทการนฺเตหิ ยุชาทิชการนฺเตหิ ครหาทิหการนฺเตหิ อาการนฺเตหิ ธาตูหิ จ ปรสฺส ณฺยสฺส ยถากฺกมํ ชฺชาทิอาเทโส. ชฺโช จ มฺโม จ คฺโค จ ยฺโห จ เอยฺโย จาติ ทฺวนฺโท.
รสฺสตฺตนฺติ ณฺยปจฺจยปรตฺตา ธาตุสรสฺส วุทธิมฺหิ กเต ชฺโชติ อาเทเส กเต ปุน “สํโยเค ปเร รสฺสตฺตนฺ”ติ พฺยญฺชเน ปเร รสฺสตฺตํ.
มทคฺคหเณนาติ การณสาธนสฺส มชฺชสทฺทสฺส สิชฺฌนตฺถํ อิธ มทธาตุคฺคหณโต กรเณปิ ณฺยปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ. มชฺชํ นาม อเจตนํ ทพฺพํ, ตโต สยํ น มชฺชติ, ปุคฺคโลว เตน มชฺชตีติ ทฏฺฐพฺโพ.
วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา โภชฺชนฺติ เอตฺถ อาเทโส น โหติ, วชฺชมิจฺจาทีสุ นิจฺจํ โหติ.
มินิตพฺพนฺติ เอตฺถ กฺวจิ ธาตฺวาทินา ธาตฺวนฺตสฺส อิกาโร. “กิยาทิโต นา”ติ นาปจฺจโย. เมตพฺพนฺติ เอตฺถ อิการาคเม “สรา สเร โลปนฺ”ติ ปุพฺพสรโลเป จ กเต “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อิกการสฺเสกาโร.
[๕๕๗] “กรมฺหา ริจฺจา”ติ เอตฺถ “ณฺโย จา”ติ อิโต จคฺคหณมนุวตฺตเต. เตน “กตฺตพฺพํ, กรณียนฺ”ติ รูปานิ อวิโรธิตานิ โหนฺติ. เตน วุตฺตํ “กรมฺหา ริจฺจปจฺจโย จ โหตี”ติ.
[๕๕๘] รมฺหีติ เอตฺถ “โร อสฺส อตฺถี”ติ อตฺเถ “สทฺธาทิโต ณ”อิติ ณปจฺจโย. เตน รมฺหิ รการวติ ปจฺจเยติ อตฺโถ. (รนฺโตติ เอตฺถ รกาโร สนฺธิโช.) โร อาทิ มริยาโท อวธิ อสฺสาติ ราทิ. โนติ โลปมาห.
สรโลโปติ กฺวจิ ธาตฺวาทินา.
[๕๕๙] เปโส จ อติสคฺโค จ ปตฺตกาโล จาติ เปสาติสคฺคปตฺตกาลา, เตสุ.
เต จาติ กิจฺจอุณาทีสุ เปสาทิอตฺเถสุ วิหิตา กิจิจปจฺจยา.
“สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จา”ติ อิโต “ตสฺสา”ติ วตฺตเต.
[๕๖๐] “ภุชอิติ ธาตุ อาทิ เยสนฺเต ภุชาทโย, เตสํ. ทฺวิ จาติ เอตฺถ ทฺวิคฺคหเณน ทฺวิภาโว วุตฺโต.
ธาตฺวนฺตโลปาทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ทฺวิตฺตํ.
อวสฺสกญฺจ อธมิโณ จ อวสฺสกาธมิณา, เตสุ. อธโม อิโณ อธมิโณ, อิณคฺคาหีติ อตฺโถ. เปสาทีสุ กตฺตพฺพํ ภวตา กมฺมํ, ภุญฺชิตพฺพํ ตยา, อชฺเชยฺยํ เต อยํ กาโล, ทาตพฺพํ เม สตํ อิณํ ตยาติ.
อิติ กิจฺจปจฺจยนฺตวณฺณนา.
---------------
เตกาลิก
กิตกปจฺจยนฺตวณฺณนา
[๕๖๑] กมฺมญฺจ ตํ อาทิ จาติ กมฺมาทิ, ตสฺมึ. อุปปทวเสน ธาตุยา อาทิมฺหิ ฐิเต สตีติ อตฺโถ.
[๕๖๓] กุมฺภํ กโรตีติ อตฺเถติ อุปปทสมาสสฺส นิจฺจตฺตา อาขฺยาตภูเตน อญฺญปเทน วิคฺคหทืสฺสนเมตํ. ยทิ หิ สมาสโต ปุเรตรเมว การสทฺทสฺส กิตนฺตตฺตา ตโต สฺยาทุปฺปตฺติ ภเวยฺย, ตทา “กุมฺภํ กาโร”ติ สกปเทเนว วากฺยํ ภเวยฺย. “ภูมิคโต”ติอาทีสุ คตสทฺทสฺเสว. “กาโร”ติ อิมสฺส วิสุํ ปโยโคปิ อาปชฺเชยฺย, น จ ตํ ยุตฺตํ, “ธาตุยา กมฺมาทิมฺหี”ติ เอวํ สุตฺเต กมฺมูปปเท สติเยว ณปจฺจยวิธานโต. เอวญฺจ สติ “กาโร”อิติ อยํ สทฺโท อวิภตฺยนฺโตว กุมฺภสทฺเทน สมาสียตีติ สิทฺธํ. เอวํ สพฺพตฺถ การโกปปทสมาเส เวทิตพฺพํ. กุมฺภการีติ เอตฺถ “ณวณิกเณยฺยณนฺตูหี”ติ อีปจฺจโย.
“ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ อิโต “ณมฺหี”ติ วตฺตเต.
[๕๖๔] อากาโร อนฺโต เยสนฺเต อาการนฺตา, เตสํ. “อาการนฺตานนฺ”ติ อวตฺวา อนฺตคฺคหณกรณํ ธาตฺวนฺตสฺเสว อายาเทสตฺถํ.
กามยตีติ เอตฺถ “จุราทิโต เณณยา”ติ ณโย, วุทฺธิ จ.
“ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ”ติ อิโต “ธาตุยา”ติ ปรมธิกาโร, ตโตเยว “กมฮมาทิมฺหี”ติ จ วตฺตเต.
[๕๖๕] “สญฺญายมนุ”ติ “สญฺญายํ, อ, น”อิติ ปทมิทํ.
[๕๖๖] ปทสฺส อนฺโต ปทนฺโต, ตสฺมึ.
[๕๖๗] “สญฺญายมนุ”ติ อิโต “อ”อิติ วตฺตเต.
[๕๖๘] ณฺวุ จ ตุ จ อาวี จาติ ณฺวุตฺวาวี.
“ภยนํ ภยนฺ”ติ ภาวสาธนสฺส ภยสฺส สุตฺเต ทสฺสนโต อกตฺตริปิ สิทฺโธติ ทสฺเสตุํ “ภยคฺคหเณนา”ติ วุตฺตํ. ภยคฺคหเณน ญาปเกนาติ อธิปฺปาโย. เสสสาธเนปีติ กราณาธิกรณภาวกมฺมาปาทานาทิสาธเนปิ อปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺโพ.
อาสุณนฺติ วุตฺตวจนํ คณฺหนฺตีติ อสฺสวา, วจนกรา.
กามสฺส อวจโร กามาวจโรติ ฉฏฺฐีตปฺปุริโส.
[๕๗๐] อโน จ อโก จาติ อนกา. ยุ จ ณฺวุ จาติ ยุณฺวู, เตสํ.
[๕๗๑] โก จ โค จ กคา, เตสํ ภาโว กคตฺตํ. โจ จ โช จ จชา.
[๕๗๒] นุโท อาทิ เยสนฺเต นุทาทโย, เตหิ. ยุ จ ณิวุ จ ยุณฺวู, เตสํ. อโน จ อนโน จ อโก จ อานนโก จ อนานนากานนกา, เตหิ. “นุทาทีหี”ติ เอตฺถ อนกาเทสคฺคหณํ อิมินา วิเสสวิธินา ปุพฺเพ วุตฺตสามญฺญวิธินิเสธปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ.
สการิเตหีติ เอวํ การิตปจฺจยนฺเตหิ ปเรสํ ยุณฺวูนํ การิยสฺส อนานนาทิอาเทสสฺส วิธานโตเยว ธาตุปฺปจฺจเยหิ ธาตฺวตฺเถ วิหิตปจฺจยนฺเตหิ ปรํ หุตฺวา เกวลํ ธาตฺวาธิกาเร วิหิตานํ กิจฺจกิตปจฺจยานํ สมฺภโว เวทิตพฺโพติ อตฺโถ.
การิตโลโปติ “สญฺชานาเป อานนก”อิจฺจตฺร “อาเป”ติ การิตสฺส สห วิกรเณน โลโป. สญฺชานนโก.
“นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี”ติ อิโต วจนวิปริณาเมน “อนฺตสฺสา”ติ วตฺตเต.
[๕๗๐] ยการิการาคมาติ เอตฺถ ยนฺติ “ทธานฺตโต โย กฺวจี”ติ ยการาคโม. ยวตํ ตลนาทิสุตฺเต การคคฺคหเณน ฌสฺส ฌกาโร, ทฺวิตฺตญฺจ.
อิตฺถิยํ “ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี”ติ อินีปจฺจโย.
กุมฺภกาโร ตนฺตวาโย อรินฺทโม ปุรินฺทโท,
ธมฺมธโร ทินกโร นิสฺสโย วินโย นโย.
อสฺสวา อาสโว ลโว ภโว สํวรนิคฺคโห,
ปาทโป โคจโร เจว ปพฺพตฏฺโฐ จ การโก.
อาณาปโก สญฺชานนโก ชนโก ปูชโก ตถา,
กตฺตา ธชตา จ กาเรตา ภยทสฺสาวี จ กตฺตริ.
ทิฏฺฐธมฺโมติ ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว, ตสฺส หิตํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ. อาทิสทฺเทน สมฺปรายิกปรมตฺถวเสนปิ สาสติ อนุสาสตีติ สตฺถา.
[๕๗๔] สาส อาทิ เยสนฺเต สาสารทโย, เตหิ.
[๕๗๕] ปา อาทิ ยสฺส โส ปาทิ, ตโต.
[๕๗๖] มาโน อาทิ เยสนฺเต มานาทโย, เตหิ.
[๕๗๗] วิโส จ รุโช จ ปโท จาติ วิสรุชปทา, เต อาทิ เยสนฺเต ตทาทโย, เตหิ.
[๕๗๘] สํโยโค อาทิ เยสนฺเต สํโยคาทิ.
สํโยคสฺมินฺติ กิญฺจาปิ อวิเสเสน วุตฺตํ, ตถาปิ “ธาตุยา”ติ อธิการโต ธาตุสมฺพนฺธินิ สํโยเคติ คเหตพฺพํ.
[๕๗๙] ภาโว จ กรณญฺจ ภาวกรณานิ, เตสุ.
อกตฺตริปีติ “ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ เอวํ กรณตฺเถปิ ฐิเต ณมฺหิ ปเท ชาเทสวิธานสามตฺถิยโต อกตฺตริปิ กมฺมกรณาทิกรณาปาทานเภเทปิ การเก ณปจฺจยสฺส สมฺภวโส โหตีติ เวทิตพฺโพ.
”วิสรุชปทาทิโต ณ”อิติ อิโต “ณ”อิติ วตฺตเต.
[๕๘๐] “คหสฺส ฆร เณ วา”ติ อิโต “เณ, วา”ติ จ วตฺตเต.
[๕๘๑ ปริฬาโหติ ลฬานมวิเสสตฺตา วุตฺตํ.
“ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสู”ติ อิโต “ณมฺหีต”ติ วตฺตเต.
[๕๘๒] ปุโร จ สํ จ อุโป จ ปริ จาติ ปุรสมุปปริ, เตหิ. โข จ ขโร จ ขขรา, โต จ โส จ ปจฺจโย จาติ ตปฺปจฺจโย. จสทฺโท ณปจฺจยสมฺปิณฺฑนตฺโถ.
[๕๘๕] กฺวิโน โลโป กฺวิโลโป.
[๕๘๐] วิหาเทโสติ “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา.
กุญฺเชติ ปพฺพตกุมฺเภ. อติตโต ชาโต อตฺตโช.
[๕๘๘] อิ จ โย จ โต จ โม จ กิญฺจิ เอ จ โส จาติ อิยตมกึเอส, เตสํ. อนฺโต จ โส สโร จาติ อนฺตสฺสโร. โส จ กฺโข จ อี จาติ สกฺขี. ทิสสฺส สกฺขี จาติ สมฺพนฺโธ. โท รนฺติ เอตฺถาปิ อญฺญสฺส อสฺสุตตฺตา ทิสสฺส ทกาโร รการํ, สกฺขีติ อาปชฺชตีติ โยชนียํ. “ทิสสฺส ธาตุสฺสา”ติ เอตฺถาปิ ทิสอิติ ปติฏฺฐิตสฺส ธาตุสฺส อุปมานภาเวน วิเสสนตฺตา. คุณภูตานนฺติ ฉฏฺฐีวิปริณามวเสน อิยตมกึเอสานํ วิเสสนภาเวน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เตน อิมสทฺทาทีนํ ทิสสฺส คุณภูตานเมว อยํ ทีโฆล น เกวลานนฺติ สิทฺธํ.
ตถา ยมิว นํ ปสฺสตีติ เอตฺถ ตถาติ อิมินา ยถาทิเสสอุปทมาเนหิ ทิสสฺส กฺวิปจฺจเยน วากฺยวิเสโส อุปปทสมาโส, สาทิอาเทโส จ อติทิสียนฺติ. “เอตาทิโส”ติ จสทฺเทน สิทฺธํ.
[๕๘๙] รมฺมปจฺจโยยํ กิตสญฺญตฺตา “กตฺตริ กิตฺ”ติ นิยมโต กตฺตริเยว ภวตีติ สงฺกํ อปเนตุํ “ภาวกมฺเมสู”ติ เอตฺถ รมฺมปจฺจยนฺตํ กมฺมคฺคหณํ นิทสฺสิตํ, เตน วุตฺตํ “อกตฺตริปิ การเก โหเตวา”ติ.
[๕๙๐] ตํ สีลํ ปกติ เอตสฺสาติ ตสฺสีโล. อาทิสทฺเทน ตทฺธมฺมํ ตสฺสาธุการี คยฺหนฺติ. ณี จ ตุ จ อาวี จ ณีตฺวาวี. ตุอาวี ปุนรูปาทานํ ตสฺสีลาทิอตฺเถ วิเสสทสฺสนตฺถํ.
[๕๙๑] สทฺโท จ กุโธ จ จโล จ มณฺโฑ จ อตฺโถ เยสนฺเต สทฺทกุธจลมณฺฑตฺถา, เตหิ, รูจาทีหิ จ.
[๕๙๓] ภิกฺขูติ เอตฺถ “ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี”ติ นิปาตนโต รสฺสตฺตํ.
[๕๙๔] ราการาคโม “ยวมทนตรลา จา”ติ สุตฺเตน.
[๕๙๕] สํฆาโตติ ภาเว ณปจฺจเยน สิทฺธํ.
อภิธานานุโรธโตติ “ตทนุปโรเธนา”ติ ปริภาสโต วุตฺตํ. อสํปุพฺพาติ สํปุพฺพโต อญฺญสฺมาปิ หนติโต, เตน “ปฏิหนนํ ปฏิโฆ”ติปิ สิทฺธํ โหติ.
“ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา”ติ อิโต “ภาวกมฺเมสู”ติ วตฺตเต.
[๕๙๖] โรธนาทีสุ นิคฺคหีตาคมาภาเว วุทฺธิ.
[๕๙๗] กตฺตา จ กรณญฺจ ปเทโส จ กตฺตุกรณปเทสา, เตสุ. (นนฺทนนฺติ เอตฺถ “นนฺทาทีหิ ยู”ติ ภาเว ยุปจฺจโย).
อาตฺตนฺติ เอตฺถ ธาตฺวนฺตสฺเสการสฺส อาตฺตํ.
สทฺทาติ นามาขฺยาตาทิเภทา. ปมียตีติ รูปาทิวิสเย ปริจฺฉิชฺชตีติ อตฺโถ. ตถาติ ธาตูหิปิ ธาตุปฺปจฺจยนฺเตหิปิ ยุปจฺจยสฺส อติเทโส.
[๕๙๘] ทา จ ธา จ ทาธา, ตโต ทาธาโต.
อาทธาตีติ เอการมฺมเณ ฐเปตีติ อตฺโถ.
[๕๙๙] อ จ ติ จ ยุ จาติ อติยโว.
ปฏิสมฺภิชฺชตีติ ปเภทํ คจฺฉตีติ อตฺโถ.
วิจฺฉาติ เอตฺถ วิสทฺโท พฺยาปนตฺโถ.
“สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จา”ติ อิโต ตคฺคหณํ วิปริณาเมน “ภุชาทีนมนฺโต โน ทวิ จา”ติ อิโต “โน”ติ จ “ชนาทีนมาติมฺหิ จา”ติ อิโต “ติมฺหี”ติ จ วตฺตเต.
[๖๐๐] คโม จ ขโน จ หโน จ รโม จ คมขนหนรมา. เต อาทิ เยสนฺเต ตทาทโย, เตสํ.
อการพฺยวหิตตฺตาติ วิกรณปจฺจยภูเตน อกาเรน พฺยวหิตตฺตา ตถา วุตฺตา.
“อิตฺถิยมติยโว วา”ติ อิโต “อิตฺถิยํ, วา”ติ จ วตฺตเต.
[๖๐๑] “พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี”ติ อิโต “กตฺตรี”ติ วตฺตเต.
[๖๐๔] อีสํ จ ทุ จ สุ จ อีสํทุสุ, เตหิ.
[๖๐๕] กิจฺจา จ กฺโต จ กฺโข จาติ กิจฺจกฺตกฺขา, เตสํ อตฺถา ตถา วุตฺตา. ตตฺถ กิจฺจตฺถา นาม ฐเปตฺวา กิจฺจคฺคหณํ เปสาติสคฺคปตฺตกาลาทโย. กตตฺถา นาม มติพุทฺธิปูชาทโย. กขตฺถา นาม อีสาทิอตฺโถ.
สุเขนาติ อกิจฺเฉนาติ อตฺโถ.
“ภาวกมฺเมสุ ตา”ติ อิโต “ตา”ติ วตฺตพฺเพ.
[๖๐๖] พุโธ จ คโม จ พุธคมา, เต อาทิ เยสนฺเต ตทาทโย, เตสํ อตฺเถ พุชฺฌนาทิเภเท คมฺยมาเน สามตฺถิยโต ตทตฺเถหิ พุธคมาทีหิเยว ตปจฺจโย. เตน วุตฺตํ “พุธคมุอิจฺเจเตวมาทีหิ ธาตูหี”ติ.
“สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จา”ติ อิโต “ตสฺสา”ติ วตฺตเต.
[๖๐๗] โธ จ โฒ จ โภ จ โห จาติ ธฬภหา, เตหิ. โธ จ โฒ จ ธฒา. ปจฺจยาคมพฺยวหิตตฺตาติ อปจฺจยอิการาคเมหิ พฺยวหิตตฺตา เอตฺตาทิกํ น ภวตีติ อตฺโถ.
[๖๐๘] โห จ จตุตฺโถ จ หจตุตฺถา, เตสํ.
“สญฺญายํ ทาธาโต อิ”ติ อิโต “สญฺญายนฺ”ติ วตฺตเต.
[๖๐๙] ติกิจฺจาติ เอตฺถ “กิตฺ”ติ ตการสฺส อิมินา นิปาตเนน จกาโร.
ชินพุทฺธีติ อาสีสตฺเถ จ กฺวจิ สญฺญา.
อิติ เตกาลิกปฺปจฺจยนฺตนยวณฺณนา.
---------------
อตีตปจฺจยนฺตวณฺณนา
[๖๑๒] โต จ ตวนฺตุ จ ตาวี จาติ ตตวนฺตุตาวี. อตีเต กาเล คมฺยมาเน กตฺตริ การเก อภิเธยฺเย ตตวนฺตุตาวี โหนฺตีติ อตฺโถ.
ภูโตติ ชาโต.
“สาสทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จา”ติ อิโต “ตสฺสา”ติ ปรมธิกาโร, “สาสทิสนฺต”อิจฺจาทิโต “สาที”ติ จ.
[๖๑๔] ทุติยญฺเจตฺถ วคฺคหณนฺติ “วสฺส อ ว”อิติ ตปฺปุริสวเสน ทุติโย วกาโร, ปฐโม เกวโล.
[๖๒๑] ฒตฺตาปวาโทยํ ฬการวิธิ.
[๖๓๑] ชีโน ปราชิโต. วิตฺตํ ธนํ.
อิติ อตีตปจฺจยนฺตนยวณฺณนา.
---------------
[๖๔๓] ปฏิจฺจาติ “จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญณนฺ”ติอาทีสุ ปุพฺพกาลวจนิจฺฉาวเสน ปุพฺพกาลตา ทฏฺฐพฺพา.
[๖๘๔] ธาตุนิทฺเทเส กตฺตพฺเพ อิกาโร อิปจฺจโย, วิกรณานฺวิโต วิกรณปจฺจยานุคโต ติปจฺจโย จ ภวติ, “คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา, ตนตฺยาทีนํ ณุโก”ติอาทีสุ ญาปกโต.
อุณาทีติ ปรสมญฺญาวเสน อิณุอาทิปจฺจยานเมวาธิวจนํ.
อิติ อุณาทิปจฺจตยนฺตนยวณฺณนา.
---------------
นิคมวณฺณนา
เตธา สนฺธินฺติ สรพฺยญฺชนนิคฺคหีตสนฺธิวเสน, โลปาเทสาคมวเสน สทฺธึ ทีเปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. นามาขฺยาโตปสคฺคนิปาตวเสน จตุธา ปทมฺปิ, ชาติคุณกฺริยายทิจฺฉานามวเสน จตุธา จ อิตฺถิปุมนปุํสกลิงฺคอนิยตลิงฺคอลิงฺควเสน ปญฺจธา จ นามิกญฺจ, พฺยาสา วิตฺถารโต เอกูนตึสวิเธน กตฺตุกมฺมกรณสมฺปทานาปาทานอธิกรณเภทํ ฉการกญฺจ, ตถา อพฺยยีภาวาทิฉปฺปการญฺจ สมาสํ พฺยาสโต พาตฺตึสวิเธน, สามญฺญวุตฺติอาทิวเสน ฉปฺปเภเทน ตทฺธิตญฺจ, ตถา สตฺตวิธวิกรณธาตุปฺปจฺจยานํ วเสน อฏฺฐวิเธน อาขฺยาตญฺจ, ตพฺพาทิปจฺจยาทีนํ ปเภเทน ฉพฺพิธํ กิตกมฺปิ ทีเปนฺติ รูปสิทฺธิ อิธ โลเก ชนกาย พุทฺธิยา จิรมติวุทฺธึ กโรตุ อิติ สมฺพนฺโธ.
อิติ ภทนฺตพุทฺธปฺปิยาจริเยน กตา ปทรูปสิทฺธิฏีกา ปริสมตฺตา.
ปทรูปปสิทฺธิฏีกา นิฏฺฐิตา.
***************