ปณามาทิกถา

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

โมคฺคลฺลาน ปญฺจิกา ฎีกา

สารตฺถวิลาสินีนาม

ปญฺจิกาฎีกา

ปณามาทิกถา

วิชฺชาธนสฺส สมนุสฺสรณมฺปิ ยสฺส,

ปญฺญาวิสุทฺธรตนานยเนกเหตุ;

ตํ ธมฺมราชมมลุชฺชลกิตฺติมาลํ,

สาโมทมาทรมเย หทเย นิธายฯ

ลทฺธมฺมโหทย มหาทย (สมฺปสาทา) [ชปโส (โปตฺถเก)],

สกฺกา(ทิ) สกฺกตคุณํ รตน (ทฺวยญฺจ) [ตฺตยตา (โปตฺถเก)];

(ยาปญฺจิกา) คุรุวรปฺป(ภวาตฺยคาหา) [หปา ตฺย คายา (โปตฺถเก)],

ตํ สาธุ สิสฺสชน มชฺชวคาห ยามฯ

ชยตีห มหาปญฺโญ, โส โมคฺคลฺลายโน มุนิ;

ยสฺส สาธุคุณุพฺภูต,กิตฺติ สพฺพตฺถ ปตฺถฎาฯ

อิจฺเจว มนวเสส มตฺตโน ภยาทฺยูปทฺทโวปฆาภกรสามตฺถิย โยเคน สกลชฺฌตฺติกพาหิยนฺตราย นิวารณ มธิปฺเปตสิทฺธิ วิเสส มภิกงฺขิย รตนตฺตย วิสยภูตํ ตํสาธเน กนฺตนิทาน ภูตสฺส อาโลกิยยาติสยคุณวิเสสยุตฺตสฺส มหโต ปฺยติมหนียสฺส รตนตฺตยสฺส สปฺปสาทานุรูปํ ปูชาวิสยํ ตทนุสฺส(รณํ กตฺวา) คุรุสนฺนิโยคมนุฎฺฐาตุํ–

กินฺเตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนิห;

เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เตว สาธู วิเวกิโนติฯ

วจนโต อตฺตโน คุรุปูชา ปุรสฺสรํ ปญฺจิกาวิวรณํ ปถิ’ยา ปญฺจิกา’ติอาทินา กตปฎิญฺญตฺตา สมฺปติ มหาทโยติอาทิโน คนฺถสฺส สาธุชนวณฺณนํ วณฺณนมารภิสฺสามฯ

นนุ จ วุตฺติคนฺถสฺส วณฺณนายํ กตาภินิเวโส-ยมาจริโยติ กถมิหานธิกเต มหาทโยติอาทิเก ปฎิปนฺโนติ รตนตฺตปฺปณามคนฺถกตฺตุคนฺถนิสฺสยคนฺถารมฺภผลอภิเธยฺยสงฺขาต- ปโยชนโสตุชนสมุสฺสาหนานํ สนฺทสฺสนตฺถํฯ ตตฺถ รตนตฺตยปฺปณาม กรณํ อนฺตรายกราปุญฺญวิฆาตกรปุญฺญวิเสสุปฺปาทเนน กตฺตุ มิจฺฉิตสฺส คนฺถสฺส อนนฺตราเยนํ ปริสมาปนตฺถํฯ วจีปณาโม ปเนตฺถ โสตูนมฺปิ ยถาวุตฺตตฺถนิปฺผาทนโก อาจริเยนาปฺยย มตฺโถ ทสฺสิโตเยว’ตตฺถ รตนตฺตยปฺปณามสนฺทสฺสน’นฺติอาทินา, วาจสิกสตฺถาธิการโตปิ วจีปณาโมติ กายปฺปณาโม มโนปณาโม จฯ น กโต, คนฺถกตฺตุสนฺทสฺสนํ คนฺถสฺส ปมาณ ภาววิภาวนตฺถํ, คนฺถนิสฺสยสนฺทสฺสนํ อตฺตนิยภาวสนฺธสฺสเนน ตพฺพิสุทฺธิทสฺสนตฺถํ, คนฺถารมฺภผลทสฺสนํ ตปฺปฎิกฺเขปกชนนิเสธาย, อภิเธยฺยสงฺขาตยโยชนสนฺทสฺสนํ วีมํสาปุพฺพการีนํ ปโยชโน ปาลมฺภปุพฺพิกา สตฺเถ ปวตฺตตีติ โสตุชนสมุสฺสาหนํ (กตฺวา) อาทเรน คนฺเถ ปวตฺตนตฺถํ, ยทาหุ –

สพฺพสฺเสว หิ สตฺถสฺส, กมฺมสฺสาปิ จ กสฺสจิ;

เกเนตํ คยฺหเต ตาว, ยาว-วุตฺตมฺปโยชนํติฯ

นนุ สตฺถปฺปโยชนานํ สมฺพนฺโธปิ วตฺตพฺโพ อิทมสฺส ปโยชนนฺติ ยโต–

สิทฺธปฺปโยชนํ สิทฺธ,สมฺพนฺธํ โสตุมิจฺฉติ;

โสตาโท เตน วตฺตพฺโพ, สมฺพนฺโธ สปฺปโยชโนติฯ

ตตฺเรทมุตฺตรํ–

สตฺตํ ปโยชนญฺเจว, อุโภ สมฺพนฺธนิสฺสยา;

ตํ วุตฺตนฺโตคธตฺตา น, ภินฺโน วุตฺโต ปโยชนาติฯ

ปโยชนปฺปโยชนมฺปน สามตฺถิยลทฺธพฺพํ สยมาจริเยน ‘‘โก ปน สทฺทลกฺขณสฺส อชานเน โทโส’’ติอาทินา วุตฺตนเยน วิญฺญาตพฺพํฯ

ตตฺถ‘มหาทโย’ตฺยาทินา คาถาทฺวเยน รตนตฺตยปณาโม ทสฺสิโต, ‘โย อิทฺธิมนฺเตสู’ติอาทินา คนฺถกตฺตา, ‘สทฺทสตฺถ’นฺติอาทินา คนฺถนิสฺสโย, ‘สงฺเขปนเยนา’ติจ ‘สารภูตํ วิปุลตฺถคา หิํ อนากุล’นฺติ จ อิเมหิ คนฺถารมฺภผลํ โสตุชนสมุสฺสาหนญฺจ, อภิเธยฺยสงฺขาตปฺปโยชนมฺปน‘สํวณฺณน’นฺติ อิมินา ทสฺสิตํ อนฺวตฺถ พฺยปเทเสน สํวณฺณียติ วิวริตฺวา วิตฺถาเรตฺวา กถียติ อตฺโถ เอตายาติ สํวณฺณนาภิ กตฺวา, ตมฺปน วิวริตฺวา กถนํ สทฺทานุสาสนสตฺถสนฺนิสฺสยตฺตา อภิเธโยฺย นาม สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถ ตํ [วจนียตฺโถติ (โปตฺถเก)] วุตฺตสทฺทานุสิฎฺฐิสงฺขาตปโยชนเมวาติ อยเมตฺถ สมุทายตฺโถฯ

อยมฺปเนตฺถ อวยวตฺโถ-โยติ อนิยมวจนํ ธมฺมราชสทฺทา เปกฺขาย เจตฺถ ปุลฺลิงฺคตา, เตเนตฺถ วุจฺจมานคุณวิเสสา ธารปุคฺคลวิเสสนิทสฺสนํ, ทยติ ทุกฺขํ อปเนตฺวา ปเรสํ สุขํ ททาติ, ทยียติ วา สปฺปุริเสหิ คมิย(ติ ส) สนฺตาเน ปวตฺตียติ, ทยติ วา ปรทุกฺขํ หิํสติ, ทยติ วา ปรทุกฺขํ คณฺหาติ ตํวเสน อตฺตโน หทยเขทํ กโรตีติ ทยา, ‘‘ทย=ทานคติ หิํสาทาเนสุ’’ อิจฺจสฺมา ‘‘อิตฺถิยมณตฺติกยกฺยาเจ’’ติ (๕-๔๙) อปฺปจฺจโย, วิสยมหนฺตตาย มหตี ปสตฺถา วา ทยา อสฺสาติ มหาทโย, วิเสสน สมาเส ‘‘สทฺธาทิตฺว’’ (๔-๘๔) วกฺขมานปารมิตาสมฺภรณทุกฺขานุภว นานมิทํ เหตุวจนํ, กมฺมกิเลเสหิ ชนิตาติ ชนา สตฺตโลโก, อิมินา ขีณาสวาปิ สงฺคยฺหนฺติ เตสมฺปิ ทิฎฺฐธมฺมิกสุขวิหารสงฺขาต หิตสฺส ทานโต, ชนานํ สมูโห ชนตา ตสฺสา หิตาย อภิวฑฺฒิยา สกลวฎฺฎ ทุกฺขนิสฺสฎนิพฺพานสุขภาคิยกรณายาติ วุตฺตํ โหติ, อสฺสจ’สมฺปูรย’นฺติ อิมินา’ทุกฺขมนุภวี’ติ อิมินา จ สมฺพนฺโธ, สมฺโพธีติ เอตฺถ สํสทฺโท สามนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปติ, ตสฺมา สํสยเมว อนญฺญโพธิโต หุตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌติ ปฎิวิชฺฌติ เอตายาติ สมฺโพธิ, สํปุพฺพา พุธธาตุโต ‘‘อิ’’อิติ ณฺวาทิ (โก) อิปฺปจฺจโย, สวาสนสกลสํกิเลสปฺปหายกํ ภควโต อรหตฺตมคฺคญฺญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติปิ วทนฺติ, สมฺปาปยตีติ สมฺปาปกํ, สมฺโพธิยา สมฺปาปกนฺติ ฉฎฺฐีสมาโส, กินฺติ ธมฺมชาตํ ธมฺมสทฺเทเนตฺถ ปารมิธมฺมา ปญฺจมหาปริจฺจาคาทโย จ อธิปฺเปตา, เตปิ หิ อตฺตานํ ธาเรนฺตํ ธาเรนฺติ สมฺโพธิ สมฺปาปนสามตฺถิยโยเคน ปเรปิ ธาเรนฺติ นามาติ ธมฺมาติ วุจฺจนฺติ, ‘ธร=ธารเณ’อิจฺจสฺมา ขีสุ, วิยาทิสุตฺเตน ณฺวาทิ(โก) มปฺปจฺจโย, ธมฺมานํชาตํ, ธมฺมาเอววา ชาตํ, สมฺโพธิสมฺปาปกญฺจ ตํ ธมฺมชาตํ เจติ วิเสสนสมาโส, ‘สมฺปูรย’นฺติ มสฺเสตํ กมฺมํ, สมฺปูรยนฺติ ปโยคสมฺปตฺติโยคา ทีปงฺกร (ปาท)มูเล หตฺโถปคตมฺปิ นิพฺพานมฺปหาย ยถาวุตฺตกรุณาคุณโยคสีตลีภูตหทยตาย ‘‘กถนฺนาเมเต อจฺจนฺต ทุสฺสหวฎฺฎทุกฺโขปคเต สตฺเต ตํมหาทุกฺขา โมเจสฺสามี’’ติ วฎฺฎทุกฺขนิสฺสรเณกเหตุตาย สมฺมา ปูเรนฺโต วเฑฺฒนฺโต วุฑฺฒิํ วิรูฬฺหํ เวปุลฺลํ คเมนฺโตติ วุตฺตํ โหติ, เหตุเยเวทมปิ ทุกฺขานุภวนสฺส, มหาทยตา ปนสฺส ปรมฺปรเหตุ, ทุฎฺฐุ ขนติ กายิกํ อสฺสาทนฺติ’ทุปุพฺพา ขนิสฺมา’ ‘‘กฺวี’’ติ (๕-๔) กฺวิ, ทุกฺขํ กายิกทุกฺข เวทนา, กีทิสนฺติ อาห-’อนนฺตรูป’นฺติ, สภาววจโน ยํ รูปสทฺโท ‘‘ปิยรูป’’นฺติอาทีสุวิย, เต จ ทุกฺขสภาวา (อนนฺตา) อนนฺตการณานํ วเสน, ตสฺมา อนนฺตํ รูปํ สภาโว อสฺสาติ อนนฺตรูปํ, ตํ ทุกฺขํ อนุภวี วินฺที, กิมิวาติ อาห-‘สุขํ วา’ติ, สุฎฺฐุ ขนติ กายิกํ อาพาธนฺติ สุขํ, อิวสทฺโท สธมฺมตฺตสงฺขาโตปมาโชตโก, สธมฺมตฺตญฺหิ อุปมา, วุตฺตญฺหิ ‘‘อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย ปมา’’ติ, กิํ วุตฺตํ โหติ ‘‘อนิฎฺฐานุภวนสภาวายาปิ ทุกฺขเวทนาย อนุภวนสภาวสามญฺเญน อชฺฌาสยสมฺปตฺติวิเสสโยคา มหาการุณิกสฺส สุเขน สทิสตาปตฺติโหตีติ ทุกฺขมฺปิ สมานํ ตํ สุขมิว วินฺที’’ติฯ กถมญฺญถา วฎฺฎทุกฺขโต สกลโลกสฺส สมุทฺธรณํ สิยาติ, อถวา สุขมิว สุขํ วินฺทนฺโต วิย อนญฺญวินฺทิยมปิ ตาทิสํ ทุกฺขํ สกลโลกหิตาว หิตมนตาย วินฺทีติ อตฺโถ, เตนาห ‘อขินฺนรูโป’ติ, อขินฺนํ ปริสฺสมมปฺปตฺตํ รูปํ สภาโว อสฺสาติ วิคฺคโหฯ

ตํ ธมฺมราชนฺติ โยติ อนิยมนิทฺทิฎฺฐสฺส วุตฺตคุณวิเสสาธาร ปุคฺคลสฺสนิยมนวจนํ, ธมฺเมน ราชติ โน อธมฺเมนาติ วา, อตฺตนา ปฎิวิทฺธสฺส สามิภาเวน ธมฺมสฺส ราชา สามีติ วา, อตฺตนา ปฎิวิชฺฌิยมาเน ธมฺเม ปฎิวิชฺฌนฺโตว ตตฺถ ราชติ ทิปฺปตีติ วา, ปรูปการวเสน ตทตฺถาเยว ปฎิปนฺนตฺตา ปเรสํ ธมฺมํ ราเชติ ปกาเสตีติ วา ธมฺมราชา, ตํ ธมฺมราชํ นมิตฺวาติ สมฺพนฺโธ, นมสฺสิตฺวาติ อตฺโถ, กีทิสนฺติ อาห-‘ชิตมารวีรํ สุธนฺต โสวณฺณนิภ’นฺติฯ ตตฺถ มาโร จ โส วีโรจาติ มารวีโร ชิโต วิทฺเตธสฺตพโล มารวีโร นาติ ชิตมารวีโร, ตํ, กิญฺจาปิ เทวปุตฺตกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุกฺขนฺธ มารา-เนน ชิตา เอว, ตถาปิ วีรสทฺทสนฺนิธาเนน เทวปุตฺตมาเร คหิเต ตํวิชยา อญฺเญปิ ชิตา เอว นาม โหนฺตีติ วิญฺเญยฺยํ, สุฎฺฐุ ธนฺตํ ธมิตํ อุทฺธริตํ สุธนฺตํ, สุวณฺณเมว โสวณฺณํ, สุธนฺต จ ตํ โสวณฺณญฺจ, ตสฺเสว นิภา โสภา อสฺเสติ สมาโส, อถวา สุธนฺตญฺจ ตํ สุวณฺณํ เจติ สมาเส ตสฺสิทนฺติ ‘‘โณ’’ติ (๔-๓๔) ณปฺปจฺจเย ‘‘มเชฺฌ’’ติ (๔-๑๒๖) มชฺฌวุทฺธิยํ สุธนฺตโสวณฺณํ ปฎิมารูปํ, เตน นิโภ สทิโส, ตํฯ

เอตฺตาวตา จ –

เหตุ ผลํ ปรตฺโถ จ, สพฺโพปิ ถุติสงฺคโห;

เหตุ สมฺโพธิโต, ปุพฺเพว, ยมญฺญํ ตโตปรีติฯ

วุตฺตเหตุผลสตฺโตปการวเสน พุทฺธรตนสฺส ถุติปุพฺพกมฺปณามํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ธมฺมราเชน เตนาปิ ปูชนียสฺส ธมฺมรตนสฺส นิปจฺจการํ ทสฺเสตุํ‘ธมฺมญฺจ โมหนฺธตมปฺปธํสิ’นฺติ อาห, ตตฺถ จ สทฺโท ‘ธมฺมญฺจ นมิตฺวา’ติ [นมสฺสิตฺวา (โปตฺถเก)] นมสฺสนกฺริยาย ธมฺมํ สมฺปิณฺเฑติ, กิมฺภูตนฺติ อาห, ‘โมหนฺธตมปฺปธํสิ’นฺติ, มุยฺหตีติ โมโห=อญฺญาณํ, อนฺธยติ สมตฺถจกฺขุวิญฺญาณปริหาเนนาติ อนฺธํ, อนฺธญฺจ ตํ ตมญฺเจติ อนฺธตมํ=พาฬฺหติมิรํ, โมโหเยว ตํสทิสตาย อนฺธตมนฺติ โม หนฺธตมํ, ตํ ปธํเสติ ปกาเรน นาเสติ สีเลนาติ โมหนฺธตมปฺปธํสี, ปสทฺทสฺสปกาสนตฺถํ หิตฺวา ปการตฺถสฺเสว คหณโต ปริยตฺติยา สห–

โสตาปตฺตาทโย มคฺคา,จตฺตาโร ตปฺผลานิจ;

จตฺตาริ อถ นิพฺพานํ, ธมฺมา โลกุตฺตรา นวาติฯ

วุตฺตนวโลกุตฺตรมฺโม คหิตาติ วิญฺญาตพฺพํ, อญฺญถา อรหตฺตมคฺโคว คเยฺหยฺย, กสฺมา ปเนตฺถ โมหสฺเสว ปหานํ วุตฺตํ, เนตเรสนฺติ ตมฺมูลกตฺตา สพฺพกิเลสานํ, ตปฺปหานสฺมิญฺหิ วุจฺจมาเน ตมฺมุเขเนตเรสมฺปิ ปหานํ วุตฺตเมว โหตีติฯ

เอวํ ธมฺมรตนสฺส นมกฺการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทาธารภูตสงฺฆรตนํ นมสฺสิตุํ ‘สงฺฆํ ตถา สงฺฆฎิตํ คุเณหี’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ ตถาสทฺโท สมุจฺจเย วา, วโจยุตฺติยํ วา, วโจยุตฺติปกฺเข จ สทฺโท อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพ, กิเลสาทโย สํหนติ หิํสตีติ สโงฺฆ, สํปุพฺพโต หนติสฺมา กฺวิมฺหิ ‘‘กฺวิมฺหิ โฆปริปจฺจสโม หี’’ติ (๕.๑๐๐) หนสฺส โฆ, กิเลสหิํสนญฺเจตฺถ ตทงฺคาทิวเสน คหิตํ, คุเณหีติ สามญฺญนิทฺเทสโต สมฺมุติสงฺเฆน สทฺธิํ

จตฺตาโร จ ปฎิปนฺนา, จตฺตาโร จ ผเลฐิตา;

เอส สโงฺฆ อุชุภูโต, ปญฺญาสีลสมาหิโตติฯ

วุตฺตอฎฺฐอริยปุคฺคลา คยฺหนฺติ, คุเณหีติ โลกิยโลกุตฺตเรหิ สีลาทิคุเณหิ, สงฺฆฎิตนฺติ สํหตํฯ

เอวมนนฺตราเยน คนฺถปริสมาปนตฺถมนนฺต คุณวิสิฎฺฐโลกตฺตยคฺคสีขามณิภูตสฺส รตนตฺตยสฺส ปณามํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ คนฺถ กตฺตาทิยถาวุตฺตตฺโถปทสฺสน ปุพฺพงฺคมมตฺตนา สมารภิตพฺพํ คนฺถ กรณํ ปฎิญฺญาตุกาโม’โย อิทฺธิมนฺเตสู’ติอาทิมาห, ตตฺถ ‘โย’ติ อิมสฺส ‘ตนฺนามเธเยฺยนา’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ, เอตาย สตฺตา อิชฺฌนฺติ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ=อิทฺธิวิธาทโย โลกิยา โลกุตฺตรา จ สา เอเตสมตฺถีติ อิทฺธิมนฺโต, เตสุ อิทฺธิมนฺเตสุ, อิทฺธิมนฺตานํ มหาสาวกานํ มเชฺฌติ อตฺโถ, มหตฺตปฺปตฺโตติ มหตฺตํ มหนฺตภาวํ คโต, ตนฺนามเธเยฺยนาติ ตสฺเสว นามเธยฺยมสฺสาติ ตนฺนามเธโยฺย, เตน, ตโปธเนนาติ มุนินา, กิํ วุตฺตํ โหติ- ‘‘เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อิทฺธิมนฺตานํ ยทิทํ โมคฺคลฺลาโน’’ติ ภควตา อิทฺธิมนฺเตสุ เอตทคฺเค ฐปิโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร นาม โย ทุติโย อคฺคสาวโก… (เตน สมานนามเธเยฺยนาติ) ตมปทิสนฺโต-ยมาจริโย อนุทฺธตภาเวน อุชุนากฺกเมน นามาทิกมวตฺวา วงฺกวุตฺติยา อตฺตโน โมคฺคลฺลาโนติ นามํ มหาสามิฎฺฐานนฺตรปฺปตฺติํ กาโลจิตปญฺญา เวยฺยตฺติยํ พุทฺธสาสโนปการิตาทิญฺจ วิภาเวติฯ ‘ยํ รจิต’นฺติ สมฺพนฺโธ, รจิตนฺติ กตํ, กินฺติ อาห สทฺทสตฺถ’นฺติ, สทฺทสตฺถํ นาม สุตฺต, สทฺทลกฺขณพฺยากรณาทฺยปรนามเธยฺยํ, สุตฺตํ(หิ) ‘สทฺทา (ลกฺขียนฺติ) สาสียนฺติ อนุสาสียนฺติ ปกติปฺปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย เอเตนา’ติ สทฺทลกฺขณนฺติ จ ‘พฺยากรียนฺติ สทฺทนิปฺผาทนวเสน กถียนฺติ เอเตนา’ติ พฺยากรณนฺติ จ วุจฺจติ, อปรมฺปน วุตฺยาทิ ตทุปกรณภาเวน สทฺทสตฺถํ สทฺทลกฺขณํ พฺยากรณนฺติ จ วุจฺจตีติ ทฎฺฐพฺพํ, อนุนนฺติ ตพฺพิเสสนํ, อเสสลกฺขิโยปสงฺคาหกภาเวน วตฺตพฺพสฺสาปรสฺสาภาวา สมฺปุณฺณนฺติ อตฺโถ, อถาติ อนนฺตรตฺเถ นิปาโต, สทฺทสตฺถรจนานนฺตรนฺติ อตฺโถ, ตสฺเสติ สทฺทสตฺถสฺส, วุตฺติ จ สมาสา กตาติ สมฺพนฺโธ, สุตฺตํ วิวรียติ เอตายาติ วุตฺติ, สมสฺสเต สงฺขิปียตีติ สมาสาฯ

ตสฺสาปีติ วุตฺติยาปิ, สงฺคเหตฺวา สทฺทวเสน สงฺกุจิตํ วิย กตฺวา ขิปนํ สงฺเขโป, ตสฺส นโย กโม สงฺเขปนโย, เตน, โภวาติ โย สทฺทสตฺถสฺส วุตฺติยา จ กตฺตา โส เอว, อิทานิ สุตฺตวุตฺติรจนานนฺตรมวสรปฺปตฺเต อิมสฺมิํ กาเล, สมารเภยฺย สมฺมา อารมฺภํ กเรยฺย พหุนฺนํ กฺริยากฺขณานมาทิภูตํ กฺริยากฺขณมนุติฏฺเฐยฺย, กินฺติ สํวณฺณนํ, สํวณฺณียติ อตฺโถ เอตายาติ สํวณฺณนา, ปญฺจียติ วิปญฺจียติ พฺยตฺตี กรียติ วุตฺติ อตฺโถ เอตายาติ วา, ตํ ปญฺจยตีติ วา ลทฺธนามปญฺจิกา, ตํฯ

เอวมตฺตนา กรณียสตฺถมฺปฎิชานิตฺวา ตทนนฺตรํ ‘‘ทฺเว เม ภิกฺขเว ปจฺจยา สมฺมาทิฎฺฐิยา อุปฺปาทาย (กตเม ทฺเว) ปรโต จ โฆโส (อชฺฌตฺตญฺจ) โยนิโส มนสิกาโร’’ติ วจนโต สมฺมาสวนปฎิพทฺธา สพฺพาปิ สาสน (ปฺปฎิ) สมฺปตฺตีติ สาสนปฺปฎิปตฺติยา พฺยากรณสฺส มูลการณตฺตา ตํ สวเน สาธุชเน นิโยเชนฺโต ‘ตํ สารภูต’นฺติอาทิมาห, ตตฺถ ตนฺติ ยสทฺทวิรเหปิ อธิกตตฺตา สํวณฺณนํ ปรามสติ, ตํ สุณนฺตู’ติ สมฺพนฺโธ, สาธูติ สวนกฺริยาวิเสสนํ, อตฺถานุรูปํ พฺยญฺชนํ, พฺยญฺชนานุรูปญฺจ อตฺถํสลฺลกฺเขตฺวา อนญฺญมนา หุตฺวา สกฺกจฺจํ สุณนฺตูติ อตฺโถ สุวณฺณภาชเน นิกฺขิตฺตสีหวสาวิย อวินสฺสมานํ กตฺวา หทเย ฐปนวเสน, สกฺกจฺจสวนเมว หิ โสตูนมตฺถาวหํ โหตีติ, สนฺโตติ สวนกฺริยาย กตฺตาโร ทสฺเสติ, ตถา สาติสยพฺยากรณํ… ตถาวิธา เอว สปฺปุริสา สาธุกํ โสตุกามา โหนฺตีติ, กิมฺภูตนฺติ อาห ‘สารภูต’นฺติอาทิ, ภูตสทฺโท เอตฺถ ‘‘ภูตสฺมิํ ปาจิตฺติย’นฺติอาทีสุ วิย วิชฺชมานตฺโถ, เผคฺคุตฺตาภาเวน อปริจฺจชนียตาย สาโร ถิรํ โส อตฺโถ พฺยญฺชนญฺจ อสฺสา อตฺถีติ สารา จ สา ภูตาจ, อถ วา โลกิยโลกุตฺตรคุณาติสยสาธเนกสาธนภาวโต เสฎฺฐฏฺเฐน สารญฺจ สา ภูตาจาติ สารภูตา, ตํ คนฺโถ เยเวตฺถ สงฺเขปิโต, อตฺโถ ปน นยคฺคาหิตตายปิ สพฺพถา ทสฺสิโตเยวาติ วิปุลํ อตฺถํ คณฺหาตีติ วิปุลตฺถคาหี, ตํ, วิธียมานวณฺณนากฺกมวิเสเสน พฺยากุลสฺส วณฺณนากฺกมสฺส นิรสนโต นตฺถิ อากุลํ กิญฺจิ อสฺสาติ อนากุลํ, ตํ, อิมินา จ กจฺจายนวุตฺติวณฺณนาสุ น ตถาภาวํ ทสฺเสติฯ

ตเทวมธิกตตฺตาเยวายมาจริโย คนฺถารมฺเภ’มหาทโย โย’ติอาทิเก ปฎิปชฺชิตฺวา ทานิ อตฺตนา วณฺณนียสฺส คนฺถสฺสาทิ ภูตํ วากฺยมนธิกตปริหารมุเขเนโวปนฺยสฺย พฺยาขฺยาตุมาห- ‘อิธา’ติอาทิ, ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมิํ มาคธิกสทฺทลกฺขณวิรจนาธิกาเร, มาคธานํ สทฺทานํ อิทนฺติ มาคธิกํ, มาคธิกํ สทฺทลกฺขณนฺติ วิเสสน สมาโส, วิรจยิตุกาโมติ กตฺตุกาโม, รติํชเนตีติ รตนํ, รมยตี [ร ตยตี (โปตฺถเก)] ติ (วา) รตนํ อนปฺปจฺจเยน, อถวา ยํ โลเก จิตฺตีกตาทิกํ รตนนฺติ วุจฺจติ, อิทมฺปิ ตํ สทิสตาย รตนนฺติ วุจฺจติ, ตถาจาหุ–

จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตีติฯ

พุทฺธาทีนเมตมธิวจนํ, ตโย อวยวา อสฺสาติ ตยํ, สมุทาโย, รตนานํ ตยํ รตนตฺตยํ, อวยววินิมฺมุตฺตสฺส ปน สมุทายสฺส อภาวโต ตีณิ เอว รตนานิ วุจฺจนฺติ, ปณมนํ ปณาโม, รตนตฺตยคุณนินฺนตา, ปณมนฺติ เอตายาติ วา ปณาโม, ปณามกฺริยานิปฺผาทิกา กุสลเจตนา, รตนตฺตยสฺส ปณาโมติ ฉฎฺฐีสมาโส, อภิธียติ ปฎิปาทียตีตฺยภิเธโยฺย สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถ, เยน จ โย ปฎิปาทียติ โส ตสฺส อตฺโถ โหตีติ, โส จ ปกติปฺปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย สทฺทานํ สงฺขรณํ, สทฺทสตฺเถน หิ สทฺทสงฺขรณเมว ปฎิปาทียติ, (รตนตฺตยปฺปณาโม จ อภิเธโยฺย จ) รตนตฺตยปฺปณามาภิเธยฺยนฺติ จตฺถสมาโส, ตสฺส สนฺทสฺสนํ อตฺโถ ยสฺสาติ อญฺญปทตฺโถ, กินฺตํ วากฺยํ, ตา วาติ วากฺยาลงฺกาเร, นนุเจวมธิกตตฺเตปิ อภิเธยฺยมตฺตเมวทสฺเสตพฺพํ สิยา กิํ วาจาปณาเมน, กายมโนมเยนาปิ ปุญฺญาติ สยปฺปตฺติยา อภิสมีหิตตฺถสิทฺธิ โหเตวาติ โจทนํ มนสิ นิธาย วจีปณามสฺส ปรตฺถสนฺนิสฺสยตญฺจ ตสฺเสว วิภาเคน ปโยชนญฺจ ทสฺเสตุมาห- ‘ตตฺถ’อิจฺจาทิ, คุณสทฺโท เอตฺถ ‘‘สตคุณา ทกฺขิณา ปาฎิกงฺขา’’ติอาทีสุ วิย อานิสํสฏฺโฐ, คุณานมานิสํสานํ อนุกูลํ อนุคุณํ, เหตุมนฺตวิเสสนเมตํ, ปธานภาวํ นีตํ ปณีตํ อติอุตฺตมนฺติ อตฺโถ, อตีสเยน ปณีตํ ปณีตตรํ, จิตฺตสฺสสนฺตานํ ปพนฺโธ จิตฺตสนฺตานํ, ปณีตตรญฺจ ตํ จิตฺตสนฺตานญฺจ, อนุคุณญฺจ ตํ ปณีตตรจิตฺตสนฺตานญฺจาติ วิเสสนสมาโส, ตปฺปณามกรเณน อนุคุณ…เป.… สนฺตานํ เยสนฺติ อญฺญปทตฺโถ, เตสํ, ยถา เต โสตาโร รตนตฺตยสฺส ปณามกรเณน ปุญฺญาติสยปฺปฎิลาภา อเนกานิสํสาติสยปฺปฎิลาภานุกูล จิตฺตสนฺตานตาย ปธานตรจิตฺตสนฺตานา โหนฺติ, ตถา ปวตฺตานนฺติ อธิปฺปาโย, อิทมฺปิ อธิคตา…เป.… นฺตราธานนฺตีเมสํ เหตุภาเวน ติฎฺฐติ, อธิคตา ปตฺตา อเนเก พหู อานิสํสวิเสสา อายุ วณฺณสุขพลปฎิภานาทโย เยสนฺติ วิคฺคโห, วิโสสิตา สุกฺขาปิตา อนฺตรายา ภยาทโย อชฺฌตฺติกา พาหิยา วา เยสํ ตถาวิธานํ โสตูนํ, เอเตปิ อภิ,เป,ทฺธตฺถนฺติ อิจฺจสฺส เหตู, อภิสมีหิตสฺส อนุฎฺฐิตสฺส กตนิฎฺฐิตสฺส คนฺถสฺส อวโพโธเยว ผลํ, ตสฺส สิชฺฌนตฺถํ, กินฺตํ รตนตฺตยปฺปณามสนฺทสฺสนํฯ

สจฺจํ ปุนปิ สจฺจนฺติ, ภุชมุกฺขิปฺป วุจฺจเต;

สกตฺโถ นตฺถี นตฺเถว,ปรสฺสตฺถมกุพฺพโตติฯ

วจนโต ปรตฺโถว สปฺปุริเสหิ กตฺตพฺโพ, ปรตฺเถ สมฺปาทิเต ปน สกตฺโถ สมฺปนฺโนว นาม สิยาติ มนสิ กตฺวา อาห- ‘เอตเทวา’ติอาทิฯ กายมโนสมาจรเณน สมฺปชฺชมานญฺจ วจีสมาจรเณน สมฺปชฺชเตวาติ อเนเนว วากฺเยน วิญฺญายตีติ อวคนฺตพฺพํ, พุทฺธิ ปุพฺพา ยสฺมิํ กรเณ ตํ พุทฺธิ ปุพฺพํ, ตํ สีเลน กโรนฺตา พุทฺธิปุพฺพการิโน, อภิเธยฺยสฺส อธิคโม ชานนํ ปุพฺโพ ยสฺส โส อภิเธยฺยาธิคมปุพฺพโก , อวตาโร ปวตฺติ, เอกเทสทสฺสเน ‘‘สมุทฺโท ทิฏฺโฐ’’ติ วิย เอกเทเสปิ สมุทายโวหารทสฺสนโต ปจฺฉิม ปาเทนาติ วุตฺตํ, ปจฺฉิมปาทสฺเสกเทสภูเตน ‘สทฺทลกฺขณ’มิจฺจเนนาติ อตฺโถ, สาธิยํ สทฺทานํ สงฺขรณํ, สาธนํ พฺยากรณํ, ตํ ลกฺขณํ สภาโว อสฺสาติ สาธิยสาธนลกฺขโณ, สาธิยสฺเสทํ สาธนํ, สาธนสฺส เจทํ สาธิยนฺติ เอวมสฺเสทมฺภาวเหตุสภาโว สมฺพนฺโธติ วุตฺตํ โหติ, ปโยชนํ อภิเธยฺยสทฺโทปทสฺสิตํ สทฺทสงฺขรณํ, ตตฺถ สมฺพนฺธสฺสนฺโตคธตฺตํ… สาธิโยปทสฺสนมุเขน สาธนสฺสาปิ ทสฺสิตตฺตา นิสฺสโยปทสฺสนโต, อุสฺสุกฺกํ สมฺมาวายามํ, พุทฺธตฺตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ปูเรตฺวาติ–

มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;

ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;

อฎฺฐธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตีติฯ

วุตฺตอฎฺฐธมฺมสมนฺนาคเตน อภินีหาเรน สมนฺนาคตา หุตฺวา ยถาวุตฺเต ปารมิตาทโย ธมฺเม ปูเรตฺวาติ อตฺโถ, อาคตาติ สตฺตตฺติํสโพธิปกฺขิยธมฺมานุพฺรูหเนน อาคตา, อิธาติ อิมสฺมิํ โลเก, อาคตาติ ปตฺตา อุปฺปนฺนา, ตถาคโตติ ยถา สมฺปติ ชาตา เต ภควนฺโต สตฺตปทวีติหาเรน คตา, ตถา อยมฺปิ อุตฺตราภิมุขํ คโตติ อตฺโถ, มุหุตฺตชาโตวาติ สมฺปติชาโต เอว, ชาตสมนนฺตรเมวาติ วุตฺตํ โหติ, วิกฺกมีติ อคมาสิ, สตฺต ปทานิ คนฺตฺวาน ทิสา วิโลเกสีติ อิทํ ‘‘ธมฺมตา เอสา ภิกฺขเว สมฺปติ ชาโต โพธิสตฺตา สเมหิ ปาเทหิ ปติฎฺฐหิตฺวา’’ติ เอว มาทิกาย ปาฬิยา สตฺตปทวีติหารูปริฐิตสฺส สพฺพทิสานุวิโลกนสฺส วุตฺตตฺตา วุตฺตํ, ทิสา วิโลเกสิ สมนฺตโตติ อิทมฺปน ‘สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธร’นฺติ เอตสฺส อนนฺตรํ ทฎฺฐพฺพํ… ปาเทหิ วสุนฺธราผุสนานนฺตรเมว ทสทิสาวโลกิตตฺตา, อฎฺฐงฺคานิ นาม–

วิสฎฺฐํ มญฺชุ วิญฺเญยฺยํ, สวนียา-วิสาริโน;

พินฺทุ คมฺภีรนินฺนาทิ,จฺเจวมฎฺฐงฺคิโก สโรติฯ

วุตฺตานิ อฎฺฐงฺคานิ, ตถาคโตติ อิมสฺเสว วิสุํ อตฺถปริยายํ ทสฺเสตุํ ‘อถวา’ติอาทิมาห, อริเยน เสตุนาติ สมถวิปสฺสนาสงฺขาเตน อุตฺตเมน มคฺเคน, เอวมาทินาติอาทิสทฺเทน เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาวสรสลกฺขณํ ตถํ อาคโต ยถาวโต อธิคโต’เยคตฺยตฺถา เต พุทฺธฺยตฺถา, เย พุทฺธฺยา เต คตฺยตฺถา’ติตถาคโตติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติ, ตตฺถตตฺถาติ เตสุ เตสุ ทีฆาคมาทีสุ, ตถาคตภาโวติ ตถาคโตติ ภวนํ นิปฺผตฺติ นมสฺสนกิริยาภิสมฺพนฺธาติ’นมสฺสิตฺวา’ติ เอตฺถ นมสฺสนกิริยาย อภิสมฺพนฺธา อิมินา ตถาคตาทีนํ กมฺมตฺตํ วิภาเวติ, นมสฺสนกิริยาวิเสสนตฺตาติ ‘นมสฺสิตฺวา’ติ นมสฺสนํ กตฺวาติ วุตฺตํ นาม สิยาติ นมสฺสนนฺติ วุตฺตนมสฺสนกิริยาย วิเสสนตฺตา, โพธิยาติ โพธิวุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ, ตํ ภควา เอตฺถ ปตฺโตติ (โพธิ, ตสฺสา) โพธิรุกฺขสฺสาติ อตฺโถ, มูเลติ มูลสมีเป ‘‘ยาว มชฺฌนฺหิเก กาเล ฉายา ผรติ นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ เอตาวตา รุกฺขมูลํ’’ติอาทีสุ วิย, นนุ อญฺเญปิ ขีณาสวา ‘อคฺคมคฺเคเน’จฺจาทินา วกฺขมาน นเยน นิปฺผนฺนา เอวาติ อนุโยคํ มนสิกตฺวา วุตฺตํ ‘สเหว วาสนายา’ติ, น หิ ภควนฺตํ ฐเปตฺวา อญฺเญ สห วาสนาย กิเลเส ปหาตุํ สกฺโกนฺติ, เอเตน อญฺเญหิ อสาธารณํ ภควโต อรหตฺตนฺติ ทสฺเสติ, เตเนว อิทฺธสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต’เตปิ หิ’จฺจาทิกํ วกฺขติ, กาปนายํ วาสนา นาม ปหีนกิเลสสฺสาปิ อปฺปหีนกิเลสสฺส ปโยคสทิสปโยคเหตุภูโต กิเลสนิหิโต สามตฺถิยวิเสโส’อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉสฺส วสลสมุทาจารนิมิตฺตํ วิย’, อคฺคมคฺเคนาติ อรหตฺตมคฺเคน, สพฺพกิเลเส ราคาทิเก, อรหตฺตํ อคฺคผลํ, สมฺมุติ อุปปตฺติเทวภาวโต อญฺเญน วิสุทฺธิ เทวภาเวนาตินิปฺผนฺนตฺตา อาห-‘วิสุทฺธิเทวภาเวนา’ติ, สกลกิเลสกาลุสฺสิยาปคเมน วิสุทฺธิปฺปตฺติยา สพฺพญฺญุคุณา ลงฺกาเรน วิสุทฺธิเทวภาเวนาติ อตฺโถฯ

‘อิธ=สํสิทฺธิยํ’ อิทฺธวนฺโต อิทฺธาตฺตปฺปจฺจเยน, ‘คุณ=อามนฺตเณ’ ภูวาทิเสโส, คุณียนฺติ ปริจียนฺติ เสยฺยตฺติเกหีติ คุณา กปฺปจฺจเยน, เตปีติ สาวกปจฺเจกพุทฺธาปิ, หิ สทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา อคฺคํ…เป.… อนูนคุณา , ตสฺมาติ อตฺโถ, สพฺพญฺญุตาทีนนฺติอาทิกํ เตสํ สพฺพญฺญุพุทฺเธหิ อูนคุณตาย เหตุวจนํ, เกจิ ‘สิทฺโธ มิทฺธคุโณ อสฺสาติ สิทฺธมิทฺธคุณนฺติ ทุฎฺฐมตฺถํ ปริกปฺเปตฺวา วากฺยมิทํ ทูเสนฺติ, เต ปน ‘มิทฺโธ นาม โกจิ คุโณ นตฺถี’ติ จ, ‘ตถาคโต นาม มิทฺธ คุโณ น โหตี’ติ จ, ‘ตาทิโส เจ สิยา น ญาณนิสฺสิตปูชา ปกโตปโยคินี ภวตี’ติ จ อชานิตฺวา วทถ ตุมฺเหหิ วตฺวา อุโยฺยเชตพฺพา, มงฺคลตฺถญฺเจตฺถาโท สิทฺธสทฺโทปาทานํ, มงฺคลาทีนิ หิ สตฺถานฺยพฺยาหตปฺปสรานิ โหนฺตฺยายสฺมนฺตพฺยาขฺยาตุโสตุกานิ จ, ธมฺมสงฺฆานมฺปีติ อิมินา อวยเวน วิคฺคเหปิ สมุทายสฺส สมาสตฺถตฺตา อญฺญปทตฺถสมาโสยํ ตคฺคุณสํวิญฺญาโณติ ทีเปติ, เตนาห- ‘อญฺญปทตฺเถ’จฺจาทิ, คุณีภูตานมฺปีติ อปฺปธานภูตานมฺปิ วิเสสนภูตานมฺปิ อญฺญปทตฺถสฺส ปธานตฺตา, กิริยาติสมฺพนฺโธ วคมฺยเต ธมฺมสงฺฆานํ คุณีภูตานมฺปิ ตทวินาภาวิตฺเตน นมสฺสนาติสมฺพนฺธา, ตเทว สมตฺเถติ ‘ตถาห’จฺจาทินา, ปุตฺเตน สห วตฺตมาโนติ ตคฺคุณสํวิญฺญาณอญฺญปทตฺถสมาสตฺตา ตุลฺยมุภินฺนมฺปิ อาคมนนฺติ ปุตฺโตปิ อาคโตติ ปตียเต, ตตฺถาติ นิทฺธารเณ สตฺตธี, อตฺตานนฺติ ธมฺมํ ทสฺเสติ, ธาเรนฺเตติ อตฺตนิ ฐเปนฺเต ปวตฺเตนฺเต อุปฺปาเทนฺเต, จตฺตาโรปิ อปายา สามญฺญวเสน’อปาเย’ติ วุตฺตา, กิเลสวฎฺฎ กมฺมวฎฺฎ วิปากวฎฺฎวเสน ตโย วฎฺฎา, เตสุ ทุกฺขํ, ตสฺมิํ, ธาเรตีติ วุตฺตธารณํ นาม อตฺถโต อปายาทินิพฺพตฺตกกิเลสวิทฺธํสนํ, ตญฺจ ยถารูปํ กิเลสสมุจฺฉินฺทนตปฺปฎิปฺปสฺสทฺธิ อาลมฺพนภาเวน โหตีติ อาห- ‘โส…เป.… วเสนา’ติ, นวนฺนมฺปิ, เต สมธิคมเหตุตาย ธมฺโมเยว นามาติ ‘ทสา’ติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ การณมาห- ‘ตมฺมูลกตฺตา’ติอาทิ, ตมฺมูลกตฺตาติ ตํ การณตฺตา, สีลทิฎฺฐิสามญฺเญนาติ อริเยน สีเลน อริยาย จ ทิฎฺฐิยา สมานภาเวน, อริยานญฺหิ สีลทิฎฺฐิโย มคฺเคนาคตตฺตา สพฺพถา สมานาว, เตน เต ยตฺถกตฺถจิ ฐิตาปิ สหคตาวาติ สํหโตติ อิมสฺมิํ อตฺเถ สโงฺฆติ ปทสิทฺธิ ทฎฺฐพฺพา, อธิปฺเปตวเสน ปเนตํ วุตฺตํ, โลกิยสีลทิฎฺฐิยา สามญฺเญน สํหตตฺตา สมฺมุติสโงฺฆปิ ปณามารโหเยวาติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อถ เกเต สทฺทา, เยสมิทํ ลกฺขณํ ภาสิสฺสนฺติ ปฎิญฺญาตนฺติ อาห-‘สทฺทา ฆฎปฎาทโย’ติ, อาทิสทฺเทน รุกฺขาทโย, นนุ สนฺติ เมฆสทฺทสมุทฺทสทฺทาทโยปีติ น นิรตฺถกานมิธานุปโยคิตฺตา, เย โลกสงฺเกตานุโรเธนาตฺถปฺปกาสกา เตสํ สาตฺถกานเม วิทํ ลกฺขณนฺติ, อปิจ ‘สทฺทา ฆฎปฎาทโย’ติ วทนฺโต เวทิกานํ วิย อุนฺติ [ญตฺถิ (โปตฺถเก)] อาทีนํ อนุปุพฺพีนิยมาวตฺถานมสมฺภวา ตทนุกฺกเมน นิปฺผาทิยมานนมฺปิ สทฺทานํ โลกิยตฺตานภิวตฺตนญฺจ โพเธตีติ ทฎฺฐพฺพํ, นุ ตตฺถ ปกาสกตฺถํ สทฺทสฺส สมุทายวเสน วา สิยา ปจฺเจกวณฺณวเสน วา, ตตฺถ ยทิ ปจฺเจกวณฺณา ปกาสเยยฺยุํ, ฆฎสทฺเท ฆกาโรเยว ฆฎตฺถํ, ปกาสเยยฺย, ตถา จาญฺเญสมการาทีนมนตฺถ กตา สิยา, อถ สมุทิตา ปกาสเยยฺยุํ, ตทา วณฺณานมุจฺจารณานนฺตรวินาสิตฺตา สมุทาโยเยว น สิยา, ตถา สติ กถ มตฺถํ สทฺโท ปกาสยตีติ เจ กเมน โสตจิตฺตาทิคหิตกฺขร ปาฬิยา จ โย สทฺโทติ วิญฺเญโยฺย สาตฺถโก จิตฺตโคจโร, จิตฺตโคจรสฺสาปิ สทฺทสฺส ปน พาลชนปฺปโพธาย กปฺปนามตฺเตน ปกตฺยาทิวิภาคโต, น สภาเวนานฺวาขฺยานํ, เตนาห-‘ปกตฺยา’ทิ อาทิ, นนุ โคอิจฺจาทิสาธุสทฺทนิยเม สติ โคตาทโย อสาธุ สทฺทาติ วิญฺญายนฺติ คนฺตพฺพมคฺคนิยเม อคนฺตพฺพมคฺโค วิย, โคตาทิ อสาธุสทฺทนิยเม วา โคอิจฺจาทโย สทฺทา สาธโวติ อคนฺตพฺพมคฺคนิยเม คนฺตพฺพมคฺโค วิย, กิํ สทฺทานมนฺวาขฺยาเนนา ติทมาสงฺกิย ปโยชนมาห- ‘ลกฺขณาภิธานํเจ’จฺจาทิ, สทฺทานมฺปฎิปตฺติยํ ปฎิปทปาฐสฺสานูปายตฺตํ ทสฺเสตุมาห- ‘อญฺญเถ’จฺจาทิ, อญฺญถาติ อสติ ลกฺขณาภิธาเน, สกฺกตาทีติอาทิสทฺเทน ปากตาทิํ สงฺคณฺหาติ, พหุวิธตฺตํ สกฺกตปากตเปสาจิกอปพฺภํสวเสน, มคเธสุ วิทิตาติ อิมสฺมิํ อตฺเถ ‘‘อญฺญสฺมิ’’นฺติ (๔-๑๒๑) มาคธานํ อิทนฺติ อตฺเถ ‘‘โณ’’ติ (๔-๓๔) ณปฺปจฺจเย มาคธา มาคธนฺติ จ ปทนิปฺผตฺติ เวทิตพฺพาติ ทสฺเสตุมาห- ‘มคเธสฺมิ’จฺจาทิ, มคเธสุ วิทิตาติอาทิโน อธิปฺปายํ วิวริตุมาห- ‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’ติอาทิ, ตตฺถ อิทนฺติ อิทานิ วกฺขมานํ มาคธํ…เป.… โหตีติ เอตํ วุตฺตํ โหตีติ มคเธสุ…เป.… ลกฺขณํ มาคธนฺติ วทตา ปกาสิตํ โหตีติ อตฺโถ, หิสทฺโท’มคเธสฺวิ’จฺจาทินา วุตฺตํ สมตฺถยติ, ลกฺขณํ วิเสสยตาติ สทฺทลกฺขณ สทฺทสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตา มาคธนฺติ อิมินา ลกฺขณํ วิเสสยตา พฺยวจฺเฉทยตา วุตฺติกาเรน, อตฺถโตติ สามตฺถิยโต, สทฺเท จ วิเสสิโต โหตีติ สทฺทลกฺขณสทฺโท มาคเธ เอว [สทฺเทเอว (โปตฺถเก)] พฺยวจฺเฉทิโต โหติ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘มคเธสุ วิทิตา มาคธาติ สทฺเท คเหตฺวา เตสมิทํ มาคธนฺติ มาคธสทฺเทน ยสฺมา สทฺทลกฺขณสทฺเท ลกฺขณํ วิเสสิตํ, ตสฺมา สทฺทลกฺขณสทฺเท สทฺโท ยทิ อมาคโธ กถํ ลกฺขณํ มาคธํ สิยาติ สามตฺถิยา สทฺโทปิ วิเสสิโต โหตี’ติ, นนุ มาคธนฺติ ลกฺขณสฺส มาคธ สทฺทสมฺพนฺธิตฺตฌาปนโต สทฺทลกฺขณนฺติ เอตฺถ สทฺทสทฺทสฺส นิรตฺถก ตาปตฺติ โหตีติ, น โหติ คมฺมมานตฺถสฺส สทฺทสฺส ปโยคมฺปติ กามจารตฺตา สทฺทลกฺขณสทฺทสฺส วา สมาสตฺเถ นิรุฬฺหตฺตา ‘‘ตตฺริทํ สุคตสฺส สุคตจีวรปฺปมาณ’’นฺติอาทีสุ วิย, โกปนาติอาทิสทฺทลกฺขณนฺติ อิมินา อภิเธยฺยสงฺขาตปโยชนสฺส ทสฺสิตตฺตา ตปฺปโยชนปุจฺฉนปรา โจทนา, วุจฺจเตจฺจาทิ ปริหาโร, ยถา สพฺพถาตฺตปรหิตกาเมนฯ

ปิโย จ ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา,โนจา ฐาเน นิโยชโกติฯ

วุตฺเตหิ ตโต ปเรหิ จ ปสตฺถตเรหิ คุณวิเสเสหิ สมุเปตํ คุรุํฯ

ตสฺมา อกฺขรโกสลฺลํ, สมฺปาเทยฺย หิตตฺถิโก;

อุปฎฺฐหํ คุรุํ สมฺมา, อุฎฺฐานาทีหิ ปญฺจหีติฯ

วจนโต อุฎฺฐาน-อุปฎฺฐาน-ปริจริยา-สุสฺสูสา สกฺกจฺจสิปฺปปฎิคฺคหเณหิ สมฺมา อุปฎฺฐหนฺเตน สวน,อุคฺคหน-ธารณ-ปริปุจฺฉา-ภาวนา หิ กงฺขาวิจฺเฉทํ กตฺวา วิญฺญาตพฺพํ สทฺทลกฺขณํ, ตถา อวิญฺญาตํ สทฺทลกฺขณมเนนาติ อวิญฺญาตสทฺทลกฺขโณ ปุคฺคโล, หิสทฺโท อวธารเณ, โส ‘ธมฺมวินเยสุ กุสโล น โหตี’ติ เอตฺถ ทฎฺฐพฺโพ, กุสโล ทกฺโข น โหติ, ตตฺถ ธมฺมวินเยสุ สุตฺตนฺตาตาภิธมฺมสงฺขาเตสุ ธมฺเมสุ เจว วินเย จ, กสฺมา–

โย นิรุตฺติํ น สิกฺเขยฺย, สิกฺขนฺโต ปิฎกตฺตยํ;

ปเทปเท วิกงฺเขยฺย, วเน อนฺธคโช ยถาติฯ

วจนโต, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ยถา วุตฺตนเยน สมฺภูตปท พฺยาโมหวเสน ปทตฺเถปิ พฺยาโมหสมฺภวโต สุตฺตนฺโตปทสฺสิตาย ทิฎฺฐิวินิเวฎฺฐนาย จ อภิธมฺมาคเต นามรูปปริจฺเฉเท จ วินย นิทฺทิฏฺเฐ สํวราสํวเร จ อโกสลฺลํ สิยา’’ติ, ยถาธมฺมนฺติ ธมฺมวินย สทฺทสฺส โย-ตฺโถ วินยสุตฺตาภิธมฺมสงฺขาโต, ตสฺส โส-ตฺโถ, ตทนติกฺกเมน, ปฎิปชฺชิตุมสกฺโกนฺโตติ ตตฺถตตฺเถว วุตฺตาสุ อธิสีล อธิจิตฺต อธิปญฺญาสิกฺขาสุ ปวตฺติตุํ อสมตฺโถ, กุสโล ปน สมตฺโถ ปญฺญาวิเสสาโลกปฎิลาภโต, วุตฺตํ หิ–

ยาว ติฎฺฐนฺติ สุตฺตนฺตา, วินโย ยาว ทิปฺปติ;

ตาว ทกฺขนฺติ อาโลกํ, สูริเย อพฺภุคฺคเต ยถาติฯ

ปฎิปตฺตินฺติ ปฎิปชฺชียตีติ ปฎิปตฺตีติ ยถาวุตฺตํ ติวิธมฺปิ ปฎิปตฺติํ, วิราเธตฺวาติ นาเสตฺวา, นสฺสติ หิ ปฎิปตฺติ เตสุเยวา โก สลฺลตมคตตฺตา, ตถา จาหุ–

สุตฺตนฺเตสุ อสนฺเตสุ, ปมุฏฺเฐ วินยมฺหิ จ;

ตโม ภวิสฺสติ โลเก, สูริเย อตฺถงฺคเต ยถาติฯ

สํสารทุกฺขสฺเสว ภาคี โหติ… ยถาวุตฺตา-นุกฺกมปริจฺจาเคน อนุรูปปฎิปตฺติยา ปฎิลภิตพฺพตฺตา อธิคมวิสยสฺส [วิสถตฺตา (โปตฺถเก)] โย คกฺเขมสฺส, วุตฺตญฺหิ ตสฺสานุโลมปฎิปตฺติมูลกตฺตํ–

สุตฺตนฺเต รกฺขิเต สนฺเต, ปฎิปตฺติ โหติ รกฺขิตา;

ปฎิปตฺติยํ ฐิโต ธีโร, โยคกฺเขมา น ธํสตีติฯ

เอตาวตา อวิญฺญาตสทฺทลกฺขณสฺส สกตฺถปริหานิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สกตฺถสมฺปตฺติมูลิกา ปรตฺถสมฺปตฺตีติ ตทภาวา ตาทิโส ปุคฺคโล ปเรสมฺปิ ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตีติ ทสฺเสตุํ ‘นจา’ติอาทิ วุตฺตํ, ปติฎฺฐาติ ธารณํ, ตญฺเจตฺถ เตสํ เตสํ กุล ปุตฺตานํ ธมฺมวินยสิกฺขาปนํ ตํตํ กมฺมโต นิตฺถรณาทิ จ, ตทุภย เมวา-นฺหสงฺคิกํ ปติฎฺฐํ, มุขฺยภูตมฺปน ตมฺมูลเก สุปริสุทฺธสีเล ปติฎฺฐาปนเมว, ตทุปกรณตฺโถ สิกฺขาปนาทิ, อิธ ปน ตํ สาธนภูโต ปุคฺคโล อุปจารโต ปติฎฺฐาติ คเหตพฺโพ, หิสทฺโท ยถาวุตฺต สมตฺถนตฺเถ นิปาโต, สทฺทลกฺขณญฺญูเยวาติ อวธารณมฺปน เตสุ ตพฺพิทูเยว สมตฺโถติ ทสฺสนตฺถํ ปกรณวเสน วุตฺตํ, อตฺตโน ปน สุคุตฺตสีลกฺขนฺธวิรเหน กทาจิ โกจิ ยถาวุตฺตานํ ปติฎฺฐาภวิตุํ น สกฺโกติ… ตมฺมูลกตฺตา สทฺธมฺมฎฺฐิติยา สปรปติฎฺฐา ภาวสฺส จ, เตเนว วินยธเร อานิสํสํ ทสฺเสนฺเตน ภควตา ตปฺปธานํ ตปฺปมุขํว กตฺวา ‘‘ปญฺจิเม ภิกฺขเว อานิสํสา วินยธร ปุคฺคเล, กตเม ปญฺจ อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ สุ รกฺขิโต, กุกฺกุจฺจปกตานํ ปฎิสรณํ โหติ, วิสารโท สงฺฆ มเชฺฌ วิหรติ, ปจฺจตฺตฺถิเก สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺหาติ, สทฺธมฺมฎฺฐิติยา ปฎิปนฺโน จ โหตี’’ติ วุตฺตํ, อตฺถานุรูปนฺติ อตฺตโน วจนียสฺสตฺถสฺส วาจกตฺเตน โยคฺยํ, พฺยญฺชนานุรูปนฺติ อตฺตโน วาจกสฺส วจนียตฺเตน โยคฺยํ, ปริวาสาทีสูติอาทิสทฺเทน อพฺภานาทิํ สงฺคณฺหาติ, ตํตํกมฺมนฺติ ปริวาสาทิกํ ตํตํกมฺมํ, อญฺโญติ อสทฺทลกฺขณญฺญู, น เกวลมเนน สกตฺถปรตฺถาว นาสิตา, อถ โขติ วิโธ สทฺธมฺโมปิ นาสิโตเยวาติ วตฺถุมาห ‘อชานนฺโต ปนา’ติอาทิ, อยถาปฎิปชฺชมาโนติ สทฺทลกฺขณญฺญุนา ยถา เยน ปกาเรน อตฺถานุรูปํ พฺยญฺชเน พฺยญฺชนานุรูปญฺจ อตฺเถ ปฎิปชฺชิตพฺพํ, ตถา อปฺปฎิปชฺชมาโน, ตถา จ วกฺขติ– ตถา หิ โส สทฺทลกฺขณ มชานนฺโต’ติอาทิฯ ติวิธมฺปิ สทฺธมฺมนฺติ ปริยตฺติปฎิปตฺติอธิคมวเสนติ วิธเมว สทฺธมฺมํ, ตตฺถ ติปิฎกพุทฺธวจนํ ปริยตฺติสทฺธมฺโม นาม, เตรส ธุตคุณา จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ ทฺเว อสีติ มหาวตฺตานีติ อยํ ปฎิปตฺติสทฺธมฺโม นาม, จตฺตาโร มคฺคา จตฺตาริ จ ผลานิ อยํ อธิคมสทฺธมฺโม นาม, ตถาหิจฺจาทินา วุตฺตมตฺถํ สมตฺเถติ, ตมฺปิ ปาฬิยา ถิรีกาตุํ ‘วุตฺตํ เหต’นฺติอาทิมาห, ตตฺถ ธมฺมาติ เหตู, สทฺธมฺมสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส ติวิธสฺส สทฺธมฺมสฺส, ปทพฺยญฺชนนฺติ ปทญฺจ พฺยญฺชนญฺจ ตํ, ตตฺถ ปทํ นาม สฺยาทฺยนฺตํ ตฺยาทฺยนฺตญฺจ, พฺยญฺชียติ อตฺโถ เอเตนาติ พฺยญฺชนํ-วากฺยํ อถวา ปชฺชเต คมฺยเต อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ-สฺยาทฺยนฺตาทิ, วากฺยํว พฺยญฺชนํ, สิถิลธนิตาทิปทเมววา วุตฺตนเยน พฺยญฺชนนฺติ ปทพฺยญฺชนํ, ตํ, ทุนฺนิกฺขิตฺตํ ทุฎฺฐุ นิกฺขิตฺตํ ฐปิตํ วิราเธตฺวา กถิตํ, อตฺโถ จ ทุนฺนีโตติ ทุนฺนิกฺขิตฺตตฺตาเยว ปทพฺยญฺชนสฺส ตพฺพจนีโยปิ ทุฎฺฐุวิญฺญาโต โหติ, วุตฺตปฎิปกฺขโตติ ‘อวิญฺญาตสทฺทลกฺขโณหิ’จฺจาทินา วุตฺตสฺส วิญฺญาตสทฺทลกฺขณตฺตาทินา ปฎิปกฺขภาวโต, ภาวปฺปธาโน หิ อยํ นิทฺเทโส,ตฺตปฺปจฺจยโลโป วา, น หิ อตฺตาว อตฺตนา เวทิตพฺโพติ ยุตฺตนฺติฯ

ตเทวนฺติอาทินา ยถาวุตฺตํ นิคเมตฺวา สญฺญาวิธาเน ปโยชนํ ทสฺเสติ, ตนฺติ เหตฺวตฺเถ นิปาโต, ยสฺมา สทฺทลกฺขณสฺส ชานนํสานิ สํสํ ตสฺมาติ อตฺโถ, เอวนฺติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต, เอวํ สปฺปโยชนนฺติ สมฺพนฺโธ, ตเทวนฺติ วา นิปาตสมุทาโย ยํ, วุตฺเตน ปกาเรเนตฺยสฺมิํ อตฺเถ วตฺตเตฯ นนุจ สญฺญีนํ สญฺญานํ วตฺตพฺพตฺเต ‘‘ออาทโย ติตาลีสวณฺณา’’ติอาทีนํ วากฺยานํ วิสุํวิสุํ มหนฺตตฺตา กุโต ลาฆวํ สตฺถสฺสาติ มญฺญมาโน ‘ตถาหิ’จฺจาทินา สญฺญาวิธาเน ลาฆวสพฺภาวํ สมตฺเถติ, โหเตวาติ อวธารเณน กตฺถจิ ปรสตฺเถ วิย โน น โหตีติ ทสฺเสติ, ปฎิปตฺติลาฆวมฺปิ เจตฺถ โหเตว, ตถาหิ ‘‘วณฺณปเรน สวณฺโณปิ’’จฺจาโท (๑-๒๔) วณฺณาทิสญฺญาสมุทฺธริตา นาตฺตานมตฺตาวคเมตุมลนฺติ ปเร ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพา อสฺส, ตโต สญฺญา-วเสยา, ตโตสฺส สญฺญาติ สญฺญาสญฺญีวิเวจนํ ตทนุฎฺฐานนฺติ ปรมฺปราเปกฺขาย ภวิตพฺพํ ปฎิปตฺติ คารวาภาวาฯ อิทานิ สงฺเขปโต สตฺถกฺกมํ ทสฺเสตุมาห-เอวํ ตาวิ’จฺจาทิ, ตาวาติ ปฐมํ, อุปยุชฺชมานตฺตาติ พฺยาปาริยมานตฺตา, วิสโย โคจโร ยตฺเถเต สฺยาทโย วิธี ยนฺเต, สห วิสเยนาติ สวิสยา, ปฐมํ กรียตีติ ปกติ ยโต สฺยาทโย วิธียนฺเต, สห ปกติยาติ สปฺปกติกา, ลิงฺคาทิกนฺติ อาทิสทฺเทน‘สลภจฺฉาย’มิจฺจาโท เอกตฺตาทิ, ลิงฺเคภวา ลิงฺคิกา-อิตฺถิวิธโย, เอกตฺถีภาโว สมาโส, เตน, สามญฺญโต สมานตฺตา, สมานตฺตนฺตุณาทิวุตฺติยา ‘‘ราชาทิวิสิฏฺเฐ ปุริสา โทวิย’วสิฎฺฐาทิวิสิฏฺเฐ อปจฺจาทิมฺหิ อตฺเถ ปวตฺตนโตฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฎีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

รตนตฺตยปณามาทิกถา สมตฺตาฯ