๑. ปฐมกณฺฑวณฺณนา

โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฏีกา

๑. ปฐมกณฺฑวณฺณนา

สญฺญาธิการ

๑. อ อาทโย

สพฺพวจนานํ สาตฺถกนิรตฺถกตฺตพฺยภิจาริตฺตา ‘อิท’นฺติอาทินา สทิฎฺฐนฺเตน สํสยมุปทสฺสิย สาตฺถกตฺตมสฺส ทสฺเสตุญฺจ ‘น ตาว…เป.… สาตฺถกตฺตา’ติ วุตฺตํ, อุมฺมตฺตกาทิวากฺยมิติ ‘ทส ทาฬิมา, ฉ อปูปา, กุณฺฑมชาชินํ, ปลาลปิณฺโฑ’อิจฺจาทิกํ, อวยวตฺถาน มญฺญมญฺญนาติ สมฺพนฺธา สมุทายตฺถาภาวโต อนตฺถกตฺตํ, อาทิวากฺยนฺติ ‘‘มโนเสฎฺฐา มโนมยา’’ติอาทิวากฺยํ, สาตฺถกตฺตํ ปนสฺส ปทตฺถาน มญฺญมญฺญาภิสมฺพนฺธสฺส ปตีติโตฯ

อถ ออาทฺยาทิสทฺทานํ สาธุตฺตานฺวาขฺยานาย อิทํ วจนมิจฺจาทิวิกปฺปนฺตรสมฺภเว กถํ นิยโม วุตฺติยํ วุตฺเตนตฺเถน สาตฺถกตฺตมิจฺจาสงฺกิย เตสมิหานุปโยคิตฺตํ กเมน ปฎิปาทยิตุมาห ‘วกฺขมานตฺถเมวิท’มิจฺจาทิ,’ อาการาทโย นิคฺคหีตนฺตา’อิจฺจาทินา วุตฺติยํ วกฺขมาโน อตฺโถ ยสฺส ตํ ตถา วุตฺตํ, สาธูนํ สาธุสทฺทานํ อนุสาสนํ อาขฺยานํ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส ตนฺติ วิคฺคโหฯ

สาธุสทฺทานุสาสนสงฺกาเปตฺถ ‘‘กตฺเถตฺถ กุตฺราตฺรกฺเวหิธา’’ติ (๔-๑๐๐) อาทินา กตฺถาทิสทฺทานํ สาธุตฺตานุสาสนสฺส ทสฺสนโต, ลกฺขณนฺตเรน สาธุภาวสฺส อนฺวาขฺยาตตฺตาติ อาปุพฺพาทาอิจฺจสฺมา ‘‘ทาธาตฺวี’’ติ (๕-๔๕) อิปฺปจฺจเย อาการโลเป จ อาทีติ ออาทิเยสนฺติ อญฺญปทตฺถสมาเส โยมฺหิ ‘‘โยสุ ฌิสฺส ปุเม’’ติ (๒-๙๓) ‘เฎ ออาทโย’ติ, ตโย จ จตฺตาลีสา จาติ จตฺถ สมาเส ‘‘ตทมินาทีนิ’’ติ จต โลเปจ รสฺเส จ ติตาลีสาติ, ‘วณฺณ-วณฺณเน’อิจฺจสฺมา ‘‘ภาวการเกสฺว ฆณ ฆกา’’ติ (๕-๔๔) อปฺปจฺจเยโยมฺหิ ฎาเทเส วณฺณาอิติ จ สิชฺฌนโต, ปโยคนิยมตฺถนฺติ ติตาลีสวณฺณสทฺเทสุ ปเรสุ เอว ออาทิสทฺโท ปยุชฺชียตีติ เอวํ ปโยคนิยมตฺถํ, อยมฺปิ วิกปฺปนฺตร สมฺภาวนา ‘‘อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการา จี’’ติ (๔-๑๑๙) ปโยคนิยมสฺสา ฌายมานสฺส ทิฎฺฐตฺตา, ฐานฺยาเทสตฺถนฺติ ออาทิสทฺทสฺส ฐาเน ติตาลีสวณฺณสทฺทา อาเทสา โหนฺติ เตสํ วา โส อิติ, ตทนุรูปายาติ ฐานฺยาเทสานุรูปาย ฉฎฺฐี วิภตฺติยา, อโตเยวาติ อคมาคมิอนุรูปาย ฉฎฺฐิยา อภาวโต เยว, อคมาคมิ ภาวตฺถนฺติ ออาทิสทฺทสฺส ติตาลีส วณฺณสทฺทา อาคมา โหนฺติ เตสํ วา โส อิติ, เอเตสุปิ สงฺกา, ‘‘ยวาสเร’’ (๑-๓๐) ‘‘สุญ สสฺส’’อิติ (๒-๕๓) อาเทสาคมานํ ทสฺสเนน, อาคม ลิงฺคาภาวโตติ อุการ กการ มการานํ อภาวโต, วิเสสนวิเสสฺส ภาวตฺถนฺติ ติตาลีสวณฺณสทฺทานํ ออาทิสทฺโท วิเสสนํ, เต วา ตสฺเส-ติ, เอตฺถาปิ สงฺกา ‘นีลุปฺปล’มิจฺจาทีนมญฺญตฺถ วิเสสนวิเสสฺส ภาวทสฺสนา, สทฺทลกฺขณา นุปโยคโตติ สทฺทลกฺขเณน สทฺทสงฺขรณสฺส ปกตตฺตา วุตฺตํ, ตตฺถ การณมาห- ‘รูปวิเสสูป ลกฺขณาภาวา’ติ, รูปวิเสสสฺส อุปลกฺขณ นิมิตฺตํ ตสฺสอภาวาติ อตฺโถ, น หิ วิเสสน วิเสสฺสภาเว ปฎิปาทิเต ออาทฺยาทิสทฺทานํ รูปวิเสสสฺส สงฺขรณํ กตํ สิยาติ, ยทิ เอโสว สทฺทสงฺขรณนฺติ คเยฺหยฺย, ตถา สติ ‘นีลุปฺปล’มิจฺจาทีนมฺปิ วตฺตพฺพตา อาปเชฺชยฺยาติ นาสฺส ตทตฺถ ตาปิ สมฺภาวียเต, โลเก สีหคุณสฺส มานวเก ทสฺสนโต อุปจาเรน ‘สีโห-ยํ มานวโก’ติ ตคฺคุณชฺฌาโรโปปิ ทิสฺสติ, ตทตฺถมฺเปตํ น โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘ตคฺคุณชฺฌาโรปนตฺถมฺเปตํ น โหตี’ติ วุตฺตํ, ตสฺส ออาทิสทฺทสฺส, เตสํ ติตาลีสวณฺณสทฺทานํ วา คุโณ ออาทิตฺตาทิ, ตสฺส อชฺฌาโรปนํ-ติตาลีสวณฺณสทฺเทสุ วา ออาทิสทฺเทเยว วา อาโรปนํ, ตทตฺถมฺเปตํ สุตฺตํ น โหตีติ อตฺโถ, ตตฺถ การณมาห- ‘อโตเยวา’ติอาทิ, อโตเยว รูปวิเสสูปลกฺขณา ภาวโตโย, ปกตํ สทฺทสงฺขรณํ, ยถาวุตฺต วิกปฺปนฺตราภาเว อุภยตฺถมิทํ สิยา, ตตฺถ ปริภาสตฺถํ น โหติ… ตลฺลกฺขณตฺตาภาวา อุปริวกฺขมานตฺตา จาติ ปาริเสสมาลมฺพิยาห ‘สญฺญาสญฺญิ’จฺจาทิฯ

มริยาทายมฺปกาเรจ, สมีเป วยเว ตถา;

จตุพฺพิธปฺปกาโรยํ, อาทิสทฺทสฺส ทิสฺสเตติฯ

มริยาทตฺโถ เอตฺถ อาทิสทฺโทติ อาห-‘อาทิมริยาทา ภูโต’ติ, อุปลกฺขณตฺตาติ อุปลกฺขิยมานานมาการาทีนํ คหเณ การณภาเวน อปฺปธานตฺตา, เตนาห-‘อุปลกฺขณสฺสุปสชฺชนียภูตสฺสา’ติ, การิเยนาติ วณฺณสญฺญาภวนาทินา, น คุนฺนมฺปิ อานยนํ ภวติ..คุนฺนมุปสชฺชนีย ภูตตฺตา อญฺญปทตฺถสฺเสว ปธานตฺตา, สญฺญายา ภาเวติ อการสฺส วณฺณสญฺญาย อภาเว, รูปนฺติติ ตาลีสารูปํ, ติตาลีสา+วณฺณาติปทจฺเฉโท, ติตาลีส+วณฺณาติวา, สุตฺตาวยวสฺสาปิ สุตฺตสมฺพนฺธิตฺตา ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) ปน วุตฺตํ, รสฺสตฺตนฺตุ ‘‘ทีฆรสฺสา’’ติ โยควิภาเคน, อิตรถา พฺยญฺชนปรสฺเสว รสฺสตฺเต ทสฺสิเต ติตาลีสอิติ อพฺยญฺชเน ปทํ น สมฺปเชฺชยฺยาติ วิญฺญายติ, อิตรีตรโยคจตฺเถ พหุวจเนน ภวิตพฺพนฺติ อาห-‘เอกวจนมฺปนา’ติอาทิ, วิปฺปฎิปตฺติ อญฺญถาภาโว, รสฺส เอ โอกาเรหิ เตจตฺตาลีสกฺขรานนฺติ สมฺพนฺโธ, เอ โอกาเร หีติ สหตฺเถ ตติยา, สกฺกตานุสาเรนาติ สกฺกเต ‘‘สนฺธิ ยกฺขรานํ รสฺสา น สนฺตี’’ติ วุตฺตสฺส อนุสาเรน, โกจีติ สา สนปฺปสาทกโจฬิยพุทฺธปฺปิยาจริยํ ทสฺเสติ, น หิจฺจาทิํ วทโต-ยมธิปฺปาโย ‘รสฺสาอิวาติ อิวสทฺโท สาธมฺโมปมาโชตโก วา สิยา เวธมฺโมปมาโชตโก วา, ยทิ ตาว เวธมฺโมปมาโชตโก, รสฺสธมฺมสฺส เอ โอกาเรสฺว สมฺภวา เตสํ ทีฆกาลปฺปวตฺติโต เต ทีฆาเยว สิยุํ, ยทิ ปน สาธมฺโมปมาโชตโก , เตสุ รสฺสธมฺมสฺสสมฺภวา รสฺสกาลปฺปวตฺติโต รสฺสาเอว เต สิยุนฺติ ‘เอตฺถาติอาทีสุ เอ โอการานํ อุจฺจารณกาลกตํ รสฺสตฺตเมว โหตี’ติ, รสฺสกาลวนฺโตเยวาติ เอวสทฺโท โสคเต วณฺณวินิมฺมุตฺตสฺส กาลสฺเสวาภาวา วณฺณานญฺจ ปจฺจกฺข สิทฺธตฺตา ปมาณสิทฺธํ ปารมตฺถิก เม โอการานํ รสฺสกาลวนฺตตํ ทีเปติ, อตฺถาติ วทโต ปนายมธิปฺปาโย ‘เอตฺถาติอาทีสุ ยทิ เอการาทโย ทีฆาเอว สํโยคปุพฺพตฺตา รสฺสาว สิยุํตถา สติ อตฺถาติ เอตฺถาปิ ทีโฆว อากาโร สํโยคปุพฺพตฺตารสฺโส อิว อุจฺจตีติ อาปเชฺชยฺย, ตสฺมา อุจฺจารณกาลกโตว รสฺสทีฆภาโว คเหตพฺโพ’ติ, กจฺจายนวุตฺติวณฺณนา ญาโส, ตญฺญาปเนติ พหิทฺธา อญฺเญสมกฺขรานํ ญาปเน, ปโยชนาภาวาติ เตน สาเธตพฺพสฺส กสฺสจิ อิฎฺฐสฺส อภาวมาห, กิเมตฺถ สมุทาเย วากฺยปริสมตฺติ, อุทาหุ อวยเวติ อาห- ‘ปจฺเจก’นฺติ, อญฺญถา ‘รุกฺขา วน’นฺติอาทีสุ วิย สมุทาเย วากฺยปริสมตฺติยํ ‘‘อิยุวณฺณา ฌลา นมสฺสนฺเต’’ (๑-๙) อิจฺจาทิกํ น สิชฺฌตีติ, ปจฺเจกํ วณฺณา นามโหนฺตีติ อกาโร วณฺโณ นาม โหติ อากาโร วณฺโณ นาม โหตีติอาทินา, อวยเวจฺจาทินา วุตฺติยํ อวุตฺเตปิ ‘ปจฺเจก’นฺติ วจเน สทิฎฺฐนฺตํ การณมาห, ทิฎฺฐนฺโตปนีโต ตฺยตฺโถ สุเขน ปฎิปตฺตุํ สกฺกาติ, เอตฺถ หิ ปจฺเจกนฺติ อวุตฺเตปิ เทวทตฺโต โภชียตูติอาทินา ปจฺเจกํ ภุญฺชิกิริยา ปริสมาปียเต, เตนาห-‘น โจจฺจเต’ อิจฺจาทิ, อถวา สมุทาเยปิ วากฺยปริสมา ปตฺติยํ สติ สมุทาเย ปวตฺตา สทฺทา อวยเวสุปิ วตฺตนฺตีติ ‘สมุทฺเทกเทสทสฺสเนปิ สมุทฺโท ทิฏฺโฐ, ขนฺเธกเทส ภูตายปิ ปญฺญาย ปญฺญากฺขนฺโธติอาทีสุ วิย น โทโส, เตเนว วุตฺติยํ ‘ปจฺเจก’นฺติ น วุตฺตํ, วณฺณสทฺทสฺส คุณาทฺยเนกตฺถตฺเตปิ ปกรณโต อการาทโยเวตฺถ วุจฺจนฺตีติ อาห-‘วณฺณียติ’จฺจาทิ, ปกรณโตปิ อตฺโถ วิภชฺชเต, วุตฺตํ หิ–

อตฺถา ปกรณา ลิงฺคา, โอจิตฺยา เทสกาลโต;

สทฺทตฺถา วิภชียนฺเต, น สทฺทาเยว เกวลาติฯ

นนุ ฌลาทิสญฺญา วิย ลหุสญฺญํ อกตฺวา กสฺมา คุรุสญฺญา กตาติ โจทนํ มนสิ นิธาย รุฬฺหิ อนฺวตฺถวเสน ทฺวิปฺปการาสุ สญฺญาสุ ฌาลาติ รุฬฺหิ สญฺญาตฺถาภาเวน โวหารสุขมตฺตปโยชนา, อนฺวตฺถสญฺญา ปน ตปฺปโยชนาปิ โหติ ตทญฺญปฺปโยชนา ปีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เอว’มิจฺจาทิ, วณฺณียตี อตฺโถ เอเตหีติ วุตฺตมตฺถํ อนุคตา อนุคตตฺถา วณฺณสญฺญา ตํ, สทฺทาธิคมนียสฺสาติ สทฺเทน วิญฺญาตพฺพสฺส, วณฺณํ มูลมสฺสาติ วณฺณมูลโก-อตฺโถ, ตสฺส ภาโว วณฺณมูลกตา, อตฺถสฺส วณฺณมูลกตํ สาเธติ ‘สาปิ’จฺจาทินา, วณฺณํ รูปํ สภาโว เอเตสนฺติ วณฺณรูปานิ-ปทานิ, สมุทาโย ปาทานํ รูปมสฺสาติ สมุทายรูปํ วากฺยํ, วิภตฺยนฺตมตฺถโชตกํ ปทํ, ปทสมุทาโย วากฺยํ, สพฺพญฺเจตมุปจาเรน วณฺณสทฺทวจนียตฺตํ คจฺฉติ วณฺณมยตฺตาติ สพฺโพปิ สมฺมุติปรมตฺถเภทภินฺโน อตฺโถ วากฺยาธิคมนีโย วณฺเณเนว วิญฺญายติ นาม ตสฺมา ยถา วุตฺตมตฺถ วิเสสทสฺสนํลหุสญฺญาย น สกฺกาติ ตทตฺถมการาทีนํ คุรุภูตา วณฺณสญฺญา กตาติ อธิปฺปาโย, สมฺมุติ สงฺเกตวเสน ปวตฺโต โวหาโร, ปรมตฺโถ สนิพฺพาโน ปญฺจกฺขนฺโธฯ อุโภหิ ปเนเตหิ ภินฺโน ตติโย โกฎฺฐาโส นาม นตฺถิ, ตถาจ วุตฺตํ–

ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร,

สมฺมุติํ ปรมตฺถญฺจ, ตติยํ นุปลพฺภตีติฯ

นนุ จ–

อปฺปกฺขรมสนฺทิทฺธํ, สสารํ คูฬฺหนิณฺณยํ;

ปสนฺนตฺถญฺจ สุตฺตนฺติ, อาหุ ตลฺลกฺขณญฺญุโนติฯ

‘‘อาทโย ติตาลีส วณฺณา’’ ‘‘ติตาลีสาทโย วณฺณา’’ติ วา วตฺตพฺพนฺติ น ตถา สติ สนฺทิทฺธํ สุตฺตํ สิยาติ, นนุ สตฺถาโท มงฺคลวจเนน ภวิตพฺพํ, อกาโร ปฎิเสธตฺโถปิ โหตีติ (น) สตฺถาโท สิทฺธสทฺทสฺโสปหิตตฺตา, อถ โหตฺว ปุพฺพา ฌาลาทิ สญฺญา, สทฺทสาธนมตฺตปฺปโยชนตฺตา ปน สพฺพวิธานสฺส ปุพฺพาจริย สญฺญาวาลเมตฺถาติ กิํ ปุนาปิ วณฺณาทิสญฺญาวิธาเนน คนฺถคารว กรเณนาติ สจฺจเมตํ, ปุพฺพาจริเยสุ ปน คารวํ ตทนุคมนญฺจ ทีเปตุํ กาจิ สญฺญาโยปฺยนฺวาขฺยายนฺเต, ยเชฺชวํ สํโยคสพฺพนามโลปาทโยปิ สญฺญา ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตา วตฺตพฺพาติ นนุ โภ วุตฺตเมวามฺเหหิ’กาจิ สญฺญาโย อาขฺยายนฺเต’ติ, กินฺตทาขฺยานทฺวาเรน ภวตา ตาปิ วิญฺญาตุํ น สกฺกาติ, เกสญฺจิ สาตฺถกตฺโตปิ ปติวณฺณมตฺถานุปลทฺธิโต วณฺณานมทิฎฺฐานมการาทีนมนุกติโย อิโหปทิฎฺฐาอิตฺยนุการิเยนาตฺเถนาตฺถวนฺตตาย โหเตวาการาทิโต วิภตฺติ, โลเปน นิทฺทิฎฺฐตฺตา ปนสฺสา อสฺสวนํ สนฺนิกํสวจนิจฺฉาภาวา สํหิตายานิทฺเทโส, อนุกฺกโมติ อาโทนิสฺสยา สราวุตฺตา, ตโต นิสฺสิตา พฺยญฺชนา, สเรสุปิ เอกฎฺฐานิยา อการาทโย พหุตฺตา ปฐมํ วุตฺตา ฐานานุกฺกเมน, ตโต ทฺวิชา ฐานานุกฺกเมน, เตสุปิ รสฺสาว ลหุตฺตา ปฐมํ วุตฺตา, ตโต ทีฆา, พฺยญฺชเนสุปิ วคฺคา พหุตฺตา ฐานปฺปฎิปาฎิยา ปฐมํ วุตฺตา, ตโต ยการาทโย, วคฺเคสุ จ อโฆสา ปฐมํ วุตฺตา, ตโต โฆสา, เตสุ จ สิถิลา ปฐมํ วุตฺตา, ตโต ธนิตา, ตตฺถาปิ อปฺปกตฺตา ทฺวิชา ปญฺจมา วุตฺตา, ตโต ยรลวา โฆสภูตา ฐานานุกฺกเมน, ตโต ธนิตา สการห การา, เตสุปิหกาโร เกสญฺจิ โอรโสปิ โหตีติ ทฺวิชตฺตา ปจฺฉา วุตฺโต, เกหิจิ ‘‘ลฬานมวิเสโส’’ติ ทฺวินฺนมวิเสเส วุจฺจมาเนปิ ลิปิเภเทน ฐานเภเทน จ ภินฺนตฺตา ฬกาโร วิสุํ อกฺขรภาเวน คหิโต, โสปิ โฆสภาเวน ฐานานุกฺกเมนจ หการโต ปรํ วุตฺโต นิคฺคหีตํ ปน สรตฺตาทิสพฺพวินิมฺมุตฺตตฺตา สพฺพปจฺฉา วุตฺตนฺติ อการาทีนมยมนุกฺกโม, อิมสฺเสวานุกฺกมสฺส มนสิ วิปสฺส วตฺตมานตฺตา ติตาลีสาติ คณนาปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตา จ ‘นิคฺคหีตนฺตา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ปกตํ สาธุสทฺทานฺวาขฺยานํ, น วณฺณียเต, ติ สทฺทสงฺขรณ สงฺขาต มุขฺยปฺปโยชนาภาวา, กิญฺจาปิ น วณฺณียเต, อมฺเหหิ ปน กถมการาทีนมยมนุกฺกโม อุปฺปนฺโนติ สิสฺสานํ กงฺขา วิจฺเฉทปฺปโยชนมฺปติ อนุกฺกมสทฺทสฺส อตฺถกถนพฺยาเชน วณฺณิโต เยวาติ, กรียนฺเต อุจฺจารียนฺเต เอเตนาติ กรณํ, ตตฺถ ชิวฺหามชฺฌํ ตาลุชานํ, ชิโวฺหปคฺคํ มุทฺธชานํ, ชิวฺหคฺคํ, ทนฺตชานํ เสสานํ สกฎฺฐานํ กรณํ, ปยตฺติ ปยตนํ, ตมฺปน วณฺณุจฺจารณโต อพฺภนฺตโร พาหิโย จ อุสฺสาโห, ตตฺถ อพฺภนฺตรปยตนํ-สํวุตตฺตมการสฺส, วิวฎตฺตํ สรานํ สการหการานญฺจ ผุฎฺฐตฺตํ วคฺคานํ, อีสํผุฎฺฐตฺตํ ยรลวานํ, พาหิยปยตนนฺตุ สํวุตกณฺฐตาทิ, ฐานโต ปจฺจาสตฺติยา วิธียมานการิยสมฺภเวน ปโยชนสมฺภวา อาห-‘ฐานมฺปนา’ติอาทิ, ติฎฺฐนฺติ เอตฺถ อุปฺปตฺติวเสน วณฺณาติ ฐานํ, ‘‘เอ โอนม วณฺเณ’’ติ (๑-๓๗) สุตฺเต วณฺเณติ กถนเมว วณฺณสญฺญากรเณ ปโยชนํ, ยถาวุตฺตมตฺถมญฺญตฺร พฺยาปทิสติ’ เอว’มิจฺจาทินา, ตสฺมา ‘‘ทสาโท สรา’’อิจฺจาโท ‘เตนา’ติอาทีสุ ‘เตน สรอิจฺจเนน กฺวตฺโถ กสฺมิํ สุตฺเต ปโยชนํ ตํ ทสฺเสติ ‘‘สโรโลโป สเร’’จฺจาที’ติ เอวมาทินา อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพ, ญาเปติ วณฺณโลปนฺติ ญาปกํ, กสฺมา ปน’โส เจมินาว ญาปเกน สิทฺโธ’ติ วุจฺจติ นนุ ‘ตทมินาทีนิ’’ติ (๑-๔๗) สุตฺตํ ทิสฺสตีติ, (สจฺจํ) ตถาปิ ปการนฺตโรยมฺปิ วณฺณโลเป ทสฺสิโตติ วิญฺญาตพฺพํ, เอวสทฺโท ปน ‘ยทิ ญาปเกน วณฺณโลโป สิยา โส อิมินาว ญาปเกน สิทฺโธ, นาญฺเญนา’ติ อวธาเรติฯ

๒. ทสา

นนุ ออาทโยติ ปฐมนฺเตนุวตฺตนฺเต กถเมตฺถ’ตตฺถา’ติ สตฺตมีนิทฺทิฎฺฐตาติ อาห-‘ตญฺจา’ติอาทิ, อตฺถวสาวิภตฺติวิปริณาเมนาติ ออาทโยติ ปฐมนฺตสฺส‘อาโท ทสา’ตฺยเนน สมฺพนฺธา สมฺพชฺฌมาเน จาธารตฺเถน ภวิตพฺพนฺติ อาธารตฺถวเสน สตฺตมี วิภตฺติยา ปริวตฺตเนนาติ อตฺโถ, อตฺถวสา สตฺตมิยา วิปริณามสมฺภวาเยวสุตฺเต อวิชฺชมาเนปิ‘ตตฺถา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, อาโททสนฺนมนญฺญตฺถปวตฺติสมฺภวโต เตสํ ออาทโย วิสยภาเวนปิ สกฺกา ปริกปฺเปตุนฺติ วุตฺตํ-‘เตสุ วิสยภูเตสู’ติ, นิทฺธารณตฺโถปิ ยุชฺชเตว… วณฺณสมุทายโต ตเทกเทสภูตาน มาโท วณฺณานํ ทสสงฺขฺยาคุเณน นิทฺธาริยมานตฺตา, อาทิมฺหิ ทส วณฺณาติ วุตฺเต อวุตฺตานมฺปิ อวสฺสํ วตฺตพฺพานํ อูนปูรณตฺถมชฺฌาหาโร โหตีติ วุตฺตํ- อวฎฺฐิตา นิทฺทิฎฺฐา วา’ติ, เอกาทีน มฎฺฐารสนฺตานํ สงฺขฺยานํ สงฺเขฺยเยฺย วตฺตนโต อาห-‘ทสสงฺขฺยาย ปริจฺฉินฺนตฺตา’ติ, คยฺหุปคานํ รสฺสเอ โอวณฺณานมฺปิ กจฺจายเน วิย อปริจฺจาคา อนูนา, อคยฺหุปคานํ ตทญฺเญสํ เกสญฺจิ สรานํ ปริจฺจคา อนธิกา, ทสสทฺทสฺส สงฺเขฺยยฺย วุตฺติตฺตา ทสนฺนมฺปิ อธิกตวณฺณานญฺญตฺตา วุตฺตํ-‘ทสนฺนมฺปี’ติอาทิ, สยํ ปุพฺพา’ราช=จิตฺติยํ’ตีสฺมา กฺวิมฺหิ อนฺตโลเป สมาเส จ ตทมินาทิตฺตา นิรุตฺตินเยน วา สรสทฺโท นิปฺผชฺชตีติ, ‘สร-คติหิํ สาจินฺตาสุ’ อิจฺจสฺมา อปฺปจฺจเยน วา นิปฺปชฺชตีติ ทสฺเสตุมาห=‘สยํ ราชนฺตี’ติอาทิฯ

๓. ทฺเวทฺเว

เตติ’อาโท’ติ สตฺตมฺยนฺตตฺตา อปเร ทฺเว ปรามสติ, เหฎฺฐา วิยาติ เหฎฺฐา วุตฺตํ อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณามํ อุปเมติ, อโตว วิญฺญายมานตฺถวเสน เตสุ’ติ วุตฺตํ, เตสุติ ปน นิทฺธารณตฺตวิวจฺฉายํ ตมฺปิ สมฺภวตีติ เตสํ วณฺณานํ มเชฺฌ ทฺเวทฺเวติ ทฺวิสงฺขฺยาย นิทฺธารณตฺโถปิ เวทิตพฺโพ, วิจฺฉายํ วุตฺติ ยสฺส โส วิจฺฉาวุตฺติ-ทฺวิสทฺโท, วิจฺฉาวุตฺติตา จาสฺส สวณฺณตฺตคุเณน ทฺวินฺนํ (‘พฺยาปิตุ) มิฎฺฐตฺตา, กเมนาวฎฺฐิเตติ อิมินา อการาทิวณฺณปฺปพนฺธสฺส อนาทิกาลสิทฺธํ กมสิทฺธตฺตมาหฯ นนุ สมานา วณฺณา สวณฺณาตฺยนฺวตฺเถ สวณฺณสทฺเท สติ กตํ รสฺสทีฆานํ สวณฺณสญฺญา สิยา… อสมานตฺตา เอเตสนฺติ, เนตทตฺถิวณฺณปฺปพนฺธสฺส กมสิทฺธตฺตา วจนพเลเนวาสมานานมฺปิ โหเตวาติ, เนวมฺปิ วตฺตุํ ยุตฺตํ‘‘ทฺเวทฺเว สวณฺณา’’ติ สุตฺตสฺส ตาทิสสามตฺถิยสพฺภาเว [สพฺภาเวน (โปตฺถเก)] วิเสสการณาภาวาติ อาห‘สมานตฺตมฺปนา’ติอาทิฯ ติฎฺฐนฺติ เอตฺถ วณฺณา จิตฺตชตฺเตปิ อภิพฺยตฺติ วเสนาติ ฐานํ กณฺฐาทิ, เตน กตนฺติ สมาโส, กณฺฐตาตุ อิติ จตฺเต ปาณฺยงฺคตฺตา นปุํสกตฺตํฯ ปญฺจเมหิ วคฺคปญฺจเมหิฯ อนฺตฎฺฐากีติ วคฺคานมนฺเต ติฎฺฐนฺตีติ อนฺตฎฺฐา, ตาหิ, ยุตฺตสฺสาติ พฺรหฺมจริยา, คุยฺห’นฺติอาทีสุ ยุตฺตสฺสฯ เกจีติ อนิยเมน วุตฺตํ, เต ปน–

‘‘หกาโร ปญฺจเมเหว, อนฺตฎฺฐาหิ จ สํยุโต;

โอรโส อิติ วิญฺเญโยฺย, กณฺฐโช ตทสํยุโต’’ติ วทนฺติฯ

๔. ปุพฺโพ

วตฺตเตติ อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาเมน วตฺตเต, นนุ เจตฺยาทิโจทนา, เนสโทโสจฺจาทิ ปริหาโร, โทสาภาเว การณ มาห-‘โยโย…เป.… ปตียเต’ติ, วุตฺตํ สมตฺเตติ-‘นหิ’จฺจาทินา, นนุ จ ปุพฺพสทฺโท ยเมกตฺตา เอกํ ปุพฺพมาจิกฺขติ น สกลนฺติ กถํ ‘‘ปุพฺโพ’ติ วุตฺเต โยโยติ ญายติ ‘โยโย ปุพฺโพ’ติ จ วุตฺเต ‘เตสุ ทฺวีสุ’ติ เอตฺถ’ทฺวีสุ ทฺวีสุ’ติ อิทํ กถํ สุเขเนว ปตียเต ตทิทมสิทฺเธนาสิทฺธสาธนนฺติ อาสงฺกิย ตทภาวมุพฺภาวีย ปุพฺพ สทฺทสฺส วิจฺฉาคมกตฺตมวคมยิตุมาห-‘นเจท’มิจฺจาทิฯ ตํโยคาติ อุปจารวเสนาห, ตพฺพนฺตตายวาติ อตฺถิยตฺเถ อปฺปจฺจยวเสน, เอวมุปริปิฯ

๕. ปโร

เสสมิจฺจาทินา‘เตสุ ทฺวีสูติ สวณฺณสญฺญเกสุ ทฺวีสุ’ อิจฺจาทิ กมติทิสฺสติฯ ลหุสญฺญา รสฺสสฺส, สํโยคปุพฺพสฺส รสฺสสฺส ทีฆสฺส จ คุรุสญฺญา น วตฺตพฺพา… อุจฺจารณวเสเนวานฺวตฺถสญฺญาติ วิญฺญายติ, ปุพฺพาจริยวเสน วา อิหาวุตฺตาวเสสสญฺญา วิยฯ

๖. กาทโย

เกวล พฺยญฺชนานมตฺถปฺปกาสตฺตาภาวา สรานมตฺถปฺปกาสเน อจฺจนฺโตปการา พฺยญฺชนาติ ‘เอเตหี’ติ กรณตฺเตน วุตฺตํ, เตนาห ‘สราน’มิจฺจาทิฯ วิปุพฺพา ‘อญฺช-พฺยตฺติยํ’ตีมสฺมา กรเณ อนปฺปจฺจเย รูปํ, นปุํสกตฺตมฺปิสฺสาวคมยิตุํ ‘อุปการกานี’ติ วุตฺตํ, พฺยญฺชนตฺตํ ทิฎฺฐนฺเตน ผุฎยติ ‘ยถา’อิจฺจาทินา, ยถา โอทนสฺสุปการกานิ สูปาทีนิ พฺยญฺชนานิ, ตถา สรานมุปการกานีติ อธิปฺปาโย, พฺยญฺชนมฺปน อทฺธมตฺติกํ, วุตฺตํ หิ–

เอกมตฺโต ภเว รสฺโส, ทีโฆ มตฺตทฺวยายุโต;

ปฺลุโต ติมตฺโต วิญฺเญโยฺย, พฺยญฺชนํ ตฺวทฺธมตฺติกํติฯ

อนฺวตฺถาติ อนฺวตฺถโต, ‘อนฺวตฺถา พฺยญฺชนา’ติ สมฺพนฺโธฯ

๗. ปญฺจ

สชาตฺยเปกฺขาย สมุทายวาจิตฺเตปิ กาทโยตี อนุวตฺตนโต วคฺคสทฺเทน กขคฆญาทโยว คยฺหนฺติ, ปญฺจ ปริมาณมสฺส ปญฺจโกวคฺโค, ‘‘ตมสฺส ปริมาณํ ณิโก จา’’ติ (๔-๔๑) โก, สุตฺเต อาทิภูโต ปญฺจสทฺโท ปญฺจสงฺขฺยาปริจฺเฉทํ กุรุมาโน มาวสานานํ วคฺคานํ พหุตฺตํ คเมตีติ ‘ปญฺจกา’ติ วุตฺตํ, วคฺคาติ พหุวจนโต ปจฺเจกนฺติ วิญฺญายติ, วเชฺชนฺติ ยการาทโยภิ วคฺคา, ปฐมกฺขรวเสน ปน กวคฺคาทิโวหาโรฯ

๘. พินฺทุ

อเนกตฺถตฺตา ธาตูน มุจฺจารณตฺโถเปตฺถ คณฺหาตีติ นิปุพฺพา ตโต กมฺมนฺติ ตฺตปฺปจฺจเย ญฺญิมฺหิ ปาทิสมาเส ทีเฆจ รูปํ ทสฺเสนฺโต ‘รสฺสา’ติอาทีมาห, ปีฬนตฺถโต นิคฺคหนํ นิคฺคโห, ‘อิ-อเชฺฌน คตีสุ’อิจฺจสฺมา กตฺตริ [กมฺมนิ-อิติ วตฺตพฺพํ, อิตํ อุจฺจาริตนฺติ อตฺโถ] ตฺตปฺปจฺจเย อิตํ, นิคฺคเหน อิตนฺติ อมาทิส มาเส รูปํ ทสฺเสนฺโต ‘กรณํ นิคฺคเหน วา’ติอาทิมาห, ปจฺฉิมปกฺขํ สาเธตุมาห-‘วุตฺตํ หี’ติฯ

๙. อิยุ

จตฺถสมาโสติ อิตรีตรโยคทฺวนฺทสมาโสฯ อตฺเตติ มุนิ สทฺทาทิวจนีเย อตฺเถ, นมตีตีมสฺเสตํ กมฺมํ,

ยํ สพฺพวจนํ สพฺพ, ลิงฺคํ สพฺพวิภตฺติกํ;

ตํ สพฺพตฺเถ นมนโต, วิทุํ นามนฺติ ตพฺพิทูฯ

อิธ นามสญฺญายาภาเวปิ อนฺวตฺถพลาเยว นามสญฺญา สิทฺธาติ (อาห) ‘อนฺวตฺถพฺยปเทเสนา’ติ, สฺยาทฺยนฺตปกติรูปนฺติ ปจฺจยา ปฐมํ กรียตีติ ปกติ, สา เอว รูปนฺติ ปกติรูปํ, สฺยาทฺยนฺตสฺส ปกติ รูปํ มุนิสทฺทาทิ สฺยาทฺยนฺตปกติรูปํ, อตฺถวนฺตมธาตุกมปฺปจฺจยมฺปาฎิปทิกํ, ปทํ ปทํ ปติ ปฎิปเท, ปฎิปทํ นิยุตฺตํ ปาฎิปทิกํฯ วิเสสเนนาติ สุตฺเต ‘นมสฺสนฺเต’ติ วุตฺเตน อิวณฺณุวณฺณานํ วิเสสเนนฯ อาขฺยาตสฺสาติ ปจติอาทิโนฯ อาทิมชฺฌวตฺติโนติ อินฺท อุทกสทฺทาทีนํ อาโท, ปขุมาทีนํ มเชฺฌจ วตฺติโนฯ ปเทเสสูติ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ (๒-๘๓) อาทิเกสุ สุตฺตปฺปเทเสสุ, อนิฎฺฐปสงฺค (สงฺกํ) นิวตฺเตตีติ สมฺพนฺโธ, อนิฎฺฐปฺปสโงฺคนาม [นามาติ (โปตฺถเก)] ปจติ-อินฺท (อุทก ปขุม) สทฺทาทีน มนฺต อาทิมชฺฌภูตอิวณฺณาทีนํ ฌลสญฺญา วิธาย ตโต ปราสํ สาทิ วิภตฺตีนํ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ (๒-๘๑) อาทีหิ ‘โน’ อาเทสาทิมฺหิ กเต ‘ปจติโน, อินฺทโน, อุทกโน, ปขุมโน’ติอาทิ รูปปฺปสโงฺค, นนุจาทิอาทิ โจทนาฯ วตฺตพฺพนฺติ สุตฺเต วตฺตพฺพํฯ พฺยาสนิทฺเทเสนาติ อสมาสนิทฺเทเสนฯ ตทยุตฺตนฺติอาทิ ปริหาโร, ตนฺติ ตํ โจทฺยํ, สติหีติอาทินา อยุตฺตตฺตํ สมตฺเถติ, ทฺวีสุตฺตเรสุ โยเคสูติ อุปริเมสุ ‘‘ปิตฺถิยํ’’ ‘‘ฆา’’ติ ทฺวีสุ สุตฺเตสุฯ อิตฺถิยนฺติ อิทนฺติ ‘‘ปิตฺถิย’’นฺติ สุตฺเต อิตฺถิยนฺติ อิทํ ปทํฯ วณฺณวิเสสนํ สิยาติ ‘‘ปิตฺถิย’’นฺติ สุตฺเต ‘อิยุวณฺณา’ติ อนุวตฺตนโต ‘อิตฺถิยํ อิวณฺณุวณฺณา’ติ เอวํ อิวณฺณุ วณฺณา ‘‘โฆ’’ติ สุตฺเต ‘อิตฺถิยํ อา’ติเอวํ อวณฺณสฺส จ วิเสสนํ ภเวยฺยฯ วณฺณวิเสสเน วิโรธมาห ‘เอวญฺเจ’จฺจาทิ, นามสฺสนฺเตติ อสมาสนิทฺเทเส ตฺววิโรธมาห- ‘พฺยาเส’จฺจาทิฯ สกฺกานามวิเสสนํ กาตุนฺติ ทฺวีสุ สุตฺเตสุ อิตฺถิยนฺติอาทินา วกฺขมานกฺกเมนฯ นามสฺส อนฺโต นามนฺโตติ สมาสสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตา สมาเส คุณีภูตสฺส นามสฺส อิตฺถิยนฺติ อิทํ วิเสสนํ กาตุํ น สกฺกาติ อธิปฺปาโย, วจนมนฺตเรนาติ ปาณินิยานมิว ‘‘ยถาสงฺขฺยมนุเทโส สมานํ’’ติ (๑-๓-๑๐) สุตฺตํ วินา, สมาสงฺขฺย เอเตสนฺติ สมสงฺขฺยกา, อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ, เตน–

‘‘อาลาปหาสลีลาหิ, มุนินฺท วิชยา ตว;

โกกิลา กุมุทานี โว, ปเสวนฺเต วนํ ชลํ’’ (๒๖๐)ฯ

อิจฺจาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

๑๐. ปิตฺถิ

อิตฺถิยํ นามสฺสาติ จ, อนฺเต อิวณฺณุวณฺณาติ จ วุตฺเต เตสมา ธาราเธยฺยสมฺพนฺโธ อาเธยฺยสฺสาธาเร ปวตฺติํ วินา น สมฺภวตีติ อชฺฌาหารวเสน ‘วตฺตมานา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํฯ อิวณฺณุ วณฺณาติ อเปกฺขิย‘วิเสสียนฺตี’ติ พหุวจนเมตํ สมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตาย นามนฺตีมินา สมฺพนฺเธ สติ‘วิเสสียตี’เตกตฺเตน ปริณมติฯ

๑๑. ฆา

อิตฺถิยํ นามสฺสนฺเตติ จ วตฺตเตฯ เหฎฺฐา สพฺพตฺถ สญฺญิโน นิทฺทิสิย สญฺญาย นิทฺทิฎฺฐตฺตา ตตฺถ วิย วิสุํ สญฺญิโน ปฐมมนิทฺเทเส อสนฺโต วิยาติ โทสเลสมาลมฺพิย โจทยติ นนฺหเจ’ตฺยาทินาฯ ตตฺถ เสโตติ วิชฺชมานสฺส สญฺญิโนฯ การิเยนาติ สญฺญาการิเยนฯ ปริหรติ ‘นายํ โทโส’ติอาทินาฯ ปจฺฉาวุตฺตมตฺเตนาติ ‘‘ฆา’’ติ สุตฺเต การิยิโน อาการสฺส ปจฺฉา วุตฺตมตฺเตนฯ นจาติ เอตฺถ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย, อปรมฺปิ กิญฺจิ วตฺตพฺพมนิยมรูปมตฺถีติ อตฺโถฯ อนิยมรูปมาจริยปฺปวตฺติโต สาเธตุมาห ‘อุภยถาปิ’จฺจาทิฯ

๑๒. โคสฺยา

อาสทฺโท อาภิมุเขฺย, อนภิมุขมภิมุขํ กตฺวา ลปนํ กถนมาล ปนํ, ตสฺมิํ อาลปเน, อาลปนตฺเถ วิหิโต สีติ อตฺโถฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฎีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

สญฺญาธิกาโร สมตฺโตฯ

ปริภาสาธิการ

๑๓. วิธิ

วจนารมฺภโยชนมาห–‘ยํ วิเสสนภาเวเน’จฺจาทิ, ยนฺติ อนิยเมน ‘‘อโต โยนํ ฎาเฎ’’ติ (๒-๔๓) อาทีสุ อโตติอาทิกํ วิเสสนภาเวน วตฺตุมิจฺฉิตํ ปรามสติ, เตนาติ วิเส สนตฺเตนุ-ปาทิยมาเนน ยํ สทฺทนิทฺทิฏฺเฐน อโตติอาทิเกน กรณภูเตน, ยถากถญฺจิตพฺพโตติ อาโท มเชฺฌ-นฺเต วา สพฺภาวโต เยนเกนจิ อากาเรน อเภโทปจาเรน อการาทิวิเสสนวโต นามาทิโน, ตทนฺตตฺถนฺติ ตํ อโตตฺยาทิ วิเสสนมนฺเต, นาโท น มเชฺฌ ยสฺส ตํ ตทนฺตํ, ตํ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺสาติ อญฺญปทตฺโถ, วตฺตายตฺตาติ วตฺตุโน อายตฺตา… อตฺตาวาตฺตโน วจเน ปธานนฺติ, ตสฺสาติ วตฺตุโน, สาติ วจนิจฺฉา, ปโยคานุสา เรนาติ ชินวจนานุสาเรน, อิตีติ การณตฺเถ นิปาโต, อิมินา การเณนาติ อตฺโถ, น สพฺพตฺถปฺปสโงฺคติ สํหิตาทิวิธิมฺหิ สพฺพตฺถ ตทนฺต วิธิปฺปสโงฺค น โหติ, ตถาหิ ‘‘สโร โลโป สเร’’ติ (๑-๒๖) เอตฺถ สโรติ วิเสสนภาเวน วจนิจฺฉาย สพฺภาเว สโรติ ตตฺรา’ทีนํ วิเสสนนฺติ ยถากถญฺจิสราทิสรมชฺฌสรนฺตานํ ตตฺราทีนํ โลปปฺปสงฺเค ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๓) สรนฺตสฺสปสโงฺค สิยา, น ‘‘ฉฎฺฐิยนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๓) อนฺตสฺส… ฉฎฺฐีนิทฺเทสาภาวา, ตถา สติ ‘ตตฺริเม’ติอาทิมฺหิ ‘อิเม’ติอาทินา วตฺตพฺพตา อาปเชฺชยฺยาติ ปโยคํ นานุสฎา นามสิยุนฺติ น สพฺพตฺถ ตทนฺต วิธิปฺปสโงฺค, ตถา ‘‘คติโพธา’’ (๒-๔) ทิสุตฺตาทิมฺหิปิ ‘คมยติ มาณวกํคามํ ตฺยาทิปฺปสโงฺคติอาทิ จ ยถาโยคมวคนฺตพฺพํ, วุตฺติยํ ‘‘อโต โยนํ ฎาเฎ’’ติ สุตฺโตทาหรณํ ทสฺสิตํ, ‘‘นรา นเร’’ติ ลกฺขิโยทาหรณํฯ

๑๔. สตฺตธี

วจนผลมุปทสฺเสติ‘ยตฺเถ’จฺจาทินา, ยตฺถ ยสฺมิํ ‘‘สโร โลโป สเร’’ตฺยาทิเก สุตฺเต, สตฺตมิยาติ ‘สเร’ติอาทินา สตฺตมิยา, ยสฺสาติ สโรติอาทินา นิทฺทิฎฺฐสฺส, การิยํ โลปาทิ, สมฺพนฺธา วิเสสาติ สเรตฺยาโท โอปสิเลสิกมธิกรณํ, ตญฺโจปสิเลเส ภวมธิกรณํ ปุพฺพสฺส วา ปรํ สิยา ปรสฺส วา ปุพฺพนฺติ ปุพฺพปโรปสิ เลสสฺสาวิสิฎฺฐตฺตา ปุพฺพปรานํ สมฺพนฺธสฺส อวิเสสา, ปรสฺสาปีติ น เกวลํ ปุพฺพสฺเสว, สตีตฺยสฺมิํ อตฺเถ โชตนีเย สตฺตมี สํสตฺตมี สนฺตสทฺทสฺส สมาเทเสน, สตฺตญฺเจตฺยาทิวจนเมวํ สติ ฆฎเต, สนฺติ วา สนฺตสทฺทตฺเถ ปาทิ, สุตฺเต อวุตฺเตปิ วุตฺติยํ ‘นิทฺเทเส’ติ วจเน การณมาห-สตฺตญฺจา’ติอาทิ, นิทฺเทสมนฺตเรน สตฺตํ น สมฺภวตีติ สมฺพนฺโธ, สตฺตมิยา นิทฺเทเส สติเยว ตํ สมฺพนฺธาย สตฺตาย สมฺภโว, อญฺญถา กิมญฺญนฺตสฺสา ปติฎฺฐาติ อธิปฺปาโย, ปุพฺพสทฺทสฺส สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา กินฺนิสฺสาย ปุพฺพตฺตมิจฺจาห-‘สตฺตมิ’จฺจาทิ, ตนฺติ ‘‘สโร โลโป สเร’’ติ สุตฺตํ, อุการสฺสาติ ‘เวฬุ’อิจฺจตฺร อุการสฺส, ปุพฺพสฺส…เป.… กริตฺวา ตํมนสิกตญฺโจทนํ ทสฺเสตุมาห-‘ตมห’นฺติ จฺจาทิติ เอวเมตฺถ สาชฺฌาหาโร สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ปุพฺพสฺสาติ สตฺตมี นิทฺทิฎฺฐโต ปุพฺพสฺส, อนนฺตรสฺสาติ อพฺยวหิตสฺส, วุตฺตํ กิญฺจิ นตฺถีติ สมฺพนฺโธ, อยมธิปฺปาโย ‘‘ตสฺมินฺติ นิทฺทิฏฺเฐ ปุพฺพสฺสา’’ติ (๑-๑-๖๖) ปาณินิยวจเน ‘‘ทิสิรยมุจฺจารณกฺริโย นิสทฺโทปฺยย มิห เนรนฺตริยํ โชเตติ, ตตฺถ‘นิรนฺตรํ ทิฏฺโฐ’ติ ปาทิสมาเส กเต ผุฎเมวานนฺตรมุจฺจาริเตตฺยมตฺโถ-วคมฺยเตติ ‘‘ปุพฺพสทฺทสฺส พฺยวหิเตปิ ปโยคทสฺสเน พฺยวหิเตปิ การิยํ ปปฺโปตี’’ติ ภสฺสการาทโย วณฺเณนฺติ, อิห ตาทิสวจนาภาเวน วณฺณาทิ พฺยวธาเนปิ สิยา’’ติ, สเรจฺจาทิปริหารวจเน-ธิปฺปาย มุพฺภาวยติ ‘ยทิปิ’จฺจาทินา, มถุราย ปาฎลิปุตฺตกสฺส จานฺตราเฬ คามาทีนํ สพฺภาวา พฺยวธาเนปิ ปุพฺพสทฺทสฺส ปวตฺติยา ทิฎฺฐนฺตมาห-‘มถุรา’ อิจฺจาทิ, ยสฺมา สเรติ โอปสิเลสิกาธาเร สตฺตมฺยนฺตํ ปทํ, ตสฺมา พฺยวธาเน สรโลโป น โหตีติ เอวํ สงฺเขปพฺยาขฺยาเนน วุตฺติย มตฺโถ เวทิตพฺโพ, น เกวลํ สเรติ เอตฺเถวาติ อาห- ‘การิเย’จฺจาทิ, โอปสิเลสิเกเยวาธาเร ภวตีติ เสโส, การณมาห-‘วตฺติจฺฉานฺหวิธานโต สทฺทสฺสา’ติ, วตฺตุโน ยา อิจฺฉา วจนิจฺฉา ตสฺสา อนุตูเลน วิธานโต อตฺถสฺส กถนโตติ อตฺโถ,เยน หิ ยมตฺถํ วตฺตาติธาตุมิจฺฉติ สตีปฺยภิธานสา มตฺถิเย น ตโต-ญฺญมตฺถํ สทฺโทภิทธาตีตฺยธิปฺปาโย, วตฺติจฺฉา วสาเย การณมาห’วตฺติจฺฉาปิ’จฺจาทิ, วตฺตุโน สุตฺตการสฺส อิจฺฉา วตฺติจฺฉา, กถมุปเทสโต วตฺติจฺฉา-วสียเต’ กถญฺจ สามตฺถิยโตติ อาสงฺกิย ตมุปทสฺเสตุมาห-‘อโตเจตฺยาทิ, อโต วกฺขมานการณา อุปเทสโต วสียเตติ สมฺพนฺโธ, กินฺตํ การณ มิจฺจาห-‘ยสฺมา’อิจฺจาทิ, อนฺวยสทฺเทเนตฺถ คุรุปารมฺปริโย-ปเทโส วิวจฺฉิโต, ยสฺมา การณา อนฺวโย คุรุปารมฺปริโย ปเทโส คุรุกุลมุปคมฺม ปญฺหกรณาทินา อนฺวิจฺฉียเต คเวสียติ, อโต การณา คุรุปรมฺปรา คตอุปเทสโต วสียโตติ อตฺโถ, สามตฺถิยโต-วสายปฺปฎิปาทยิตุมาห- ‘สามตฺถิยมฺปิ’จฺจาทิ, สามตฺถิยมฺปิ วุจฺจเตติเสโส, ลฆุโนปาเยน สทฺทานมุปลกฺขเณ ปวตฺตีติ พฺยวหิตนิวตฺติยา วจนนฺตรก-รณมนุปนฺนํ , อุปปนฺนํ วจนนฺตรกรณํ, ตสฺส จ โอปสิเลสิกาธาร มนฺตเรน อญฺญถานุปปตฺติยา อาธารวิเสสปฺปฎิปฺปตฺตีติ อิทเมตฺถ สามตฺถิยํ, อาธารนฺตเรจฺจาทินา ยถาวุตฺตํ สามตฺถิยํ วิภาเวติ, อาธารนฺตเรปีติ สพฺพตฺถ ปาโฐ ทิสฺสติ, ปสงฺคาภาวโต อตฺถนฺต-เรนาปิ อาธารนฺตเรปิ โอปสิเลสิกาธาเรปิ วจนนฺตรปฺปสโงฺค สิยาติ สมฺพนฺธสมฺภวา โอปสิเลสิกาธารนิสฺสยเนปิ อานิสํโส น ทิสฺสตีติ สมุจฺจยตฺเถนาปิ นตฺถิ ปโยชนนฺติ วเชฺชตพฺโพ ยมฺปิ สทฺโทติ, นนุ กิเมวํ วณฺณียเต ปุพฺพสฺเสเวติ วจน เมโวปสิเลสิกมธิกรณํ วิญฺญาปยติ… ตตฺเถว ปุพฺพปรตฺต สมฺภวาติ โยมญฺญเต, ตสฺเสสา กปฺปนา น สงฺคตาติ ทสฺเสตุมาห-‘ปุพฺพสฺสาติ’จฺจาทิ, อยุตฺตตฺเต การณมาห-‘สามีปิเกปิ ตสฺส สมฺภวา’ติ, ‘คงฺคายํ โฆโส’ติ วุตฺเต โฆโส คงฺคายํ ปุพฺโพ วา ปโร เวติ คมฺมมานตฺตา สามีปิเกปฺยธิกรเณ ปุพฺพปรตฺตสฺส สมฺภวาติ อตฺโถ, เอตาววุจฺจเตติ ปุพฺพสฺเสว โหติ น ปรสฺสาติ เอตฺตกเมว วุจฺจเต, ตถาจ วกฺขติ-‘กินฺต’นฺติอาทิ, อธิกํ พฺยวหิตนิวุตฺยาทิ น วุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ, อาทิสทฺเทเนตฺถ ฉฎฺฐีปกปฺปนา คหิตา, ฉฎฺฐีปกปฺปนาปิ สามตฺติยา กตาติ สมฺพนฺโธ, ปกปฺปนํ ปกปฺปนาวิธานํ, เอวํ มญฺญเต ‘ปาณินิยา ‘‘ฉฎฺฐีฎฺฐาเนโยคา’’ตฺยโต (๑-๑-๔๙) ‘‘ตสฺมินฺติ นิทฺทิฏฺเฐ ปุพฺพสฺส’’ (๑-๑-๖๖) ‘‘ตสฺมา ตฺยุตฺตรสฺส’’ อิติ (๑-๑-๖๗) ปริภาสาสุตฺตทฺวเย ฉฎฺฐีคหณมนุวตฺติย ‘ตสฺมินฺติ นิทฺทิฏฺเฐ ปุพฺพสฺส ฉฎฺฐี’ ‘ตสฺมาตฺยุตฺตรสฺส ฉฎฺฐี [นิทฺทิฏฺเฐ ปุพฺพสฺส ฉฎฺฐีติ ปุพฺพสฺส การิยิตฺตปฎิปาทนโยคฺโค ฉฎฺฐี ตพฺโพธกปเท ภวติตฺยตฺโถ, เอว ธุตฺตรสฺเสตุ วิฯ อุโชฺชตฎีกา] ติ ฉฎฺฐีปกปฺปนํ ปฎิปาเทนฺติ ‘ยสฺมิํ สุตฺเต ฉฎฺฐีนิทฺเทโส นตฺถิ, ตตฺถ ฉฎฺฐีปกปฺปนายถา สิยา’ติ, อิธ ปน วจนนฺตราภาเวปิ ยตฺถ ฉฎฺฐีนิทฺเทโส นตฺถิ, ตตฺถ สามตฺถิเยเนว ฉฎฺฐีปกปฺปนา สิทฺธา’ติ, สามตฺถิยมุปทสฺเสติ ‘สตฺตมีนิทฺเทเส’จฺจาทินา, อญฺญวิภตฺตินิทฺทิฏฺโฐปิ ปฎิปชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, การิยโย คนฺติ การิยสมฺพนฺธํ, ยถา ‘‘วคฺเค วคฺคนฺโต’’ติ เอตฺถานุวตฺตมานํ นิคฺคหีต’นฺติทํ ฉฎฺฐียนฺตํ วิญฺญายเต, กถํ วคฺเคเตสา สตฺตมฺยกตตฺถา ‘‘นิคฺคหีต’’นฺติ (๑-๓๘) ปุพฺพสุตฺเต กตตฺถตาย ปฐมา วิภตฺติยา ฉฎฺฐีวิภตฺติมฺปกปฺเปติ สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺเส’ติ ตเถตฺยวคนฺตพฺพํฯ เอตาว วุจฺจเตติ วุตฺเต อิทนฺติ น วิญฺญายเตติ อาห ‘กินฺต’นฺติอาทิ, ยทาหิจฺจาทินา ปริยายปสงฺคกฺกมํ ทสฺเสติฯ กิมิทมุจฺจเต ปริยายปฺปสงฺเค นิยมตฺถํ วจนนฺติ นนุ ปุพฺพปรานํ ยุคปทุปฺปตฺติย มาจริยวจนปฺปมาเณนาปฺปฎิปตฺติยํ วิชฺฌนตฺถํ วจนนฺติ กสฺมา โนจฺจ เตจฺจาห- ‘ยุคปทุปสิลิฎฺฐาน’นฺตฺยาทิ, ยุคปทุปสิลิฎฺฐานมสมฺภโวติ สมฺพนฺโธ, กุโตจฺจาห-‘อปรสฺสูปสิเลสิกสฺสาภาวโต’ติ, อโตติ ยุคปทุภินฺนมฺปตฺติยา อภาวโต, วจนํ ‘‘สโร โลปาสเร’’จฺจาทิกํ (๑-๒๖) สุตฺตํฯ

๑๕. ปญฺจ

อวธิภาเวนาติ ‘อโต’จฺจาทินา อวธิตฺเตน, ยสฺสาติ โย อาทิโน, การิยนฺติ ‘ฎาเฎ’อาทิกํ, ปุพฺพปราเปกฺขตฺเตนาวิเสสาติ ยถา- ‘คามา เทวทตฺโต’ติ วุตฺเต โส ตโต ปุพฺโพ ปโรเคติ วิญฺญายตีตฺยวธิภาวสฺส ปุพฺพปราเปกฺขตฺเตนาวิเสโส, ตเถหาปิ ‘‘อโต โยนํ ฎาเฎ’’ติ (๒-๔๑) วุจฺจมาเน อโต ปุพฺเพสํ โยนํ อถวา ปเรสนฺติ ปุพฺพปราเปกฺขตฺเตนาวธิภาวสฺสาวิเสสาติ มญฺญเต, ปุเร วิยาตฺยเนน สตฺตมิยนฺติ เอตฺถ วุตฺตํ นิทฺเทสวจเน การณมติทิสติ, วุตฺติยํ ‘นรานเมเร’ติ เอตฺถ อปวาทวิปฺปฎิเสเธ สติปรตฺตา ฎาเฎอาเทสานํ ปวตฺติํ ‘‘อาทิสฺสา’’ติ เอตฺถ วณฺณยิสฺสาม, อถ กิมิมินา วจเนน นนุ ยโต ยตฺถ ปญฺจมี นิทฺเทโส ตตฺถ สพฺพตฺถ ‘‘มานุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโร’’ (๑-๒๑) ตฺยโต ‘ปโร’ตฺยนุวตฺเตตุํ สกฺกาติ ตสฺสานุวตฺติตสฺส โยนมิจฺจเนน สามานาธิกรณฺยา‘ปเรสํ โยนํ’ตฺยยมตฺโถ วิญฺญายเต, ตโต ปุพฺเพสํ ปสโงฺคเยว นตฺถีติ, เนตทตฺถิ, ปโรติ ตฺยนุวตฺตมานํ ‘อโต’ติ ปญฺจมฺยนฺเตน สมฺพชฺฌมานํ น โกจิ วาเรตา อตฺถีติ ปรโต-การโต ปุพฺเพสมฺปิ โยนํ ฎาเฎอาเทสา ปปฺโปนฺตีติ วจเนเนมินา ภวิตพฺพเมวาติ ทสฺเสตุมาห-‘วจเน’จฺจาทิ, เอวญฺจรหิ ตเทโวทาหริตพฺพํ, กิํ ‘นรานเร’ ตฺยุทาหฎนฺติ เจ, เนสโทโส, อญฺญทตฺถํ การียมานมิหา-ปฺยตฺถวนฺตํ โหตีติ, ปุพฺพโก ปริหาโรติ พฺยว หิตนิวตฺติยา ปุพฺพสุตฺเต วุตฺโต ‘‘สเรโตปสิเลสิกาธาโร’’ติ ปริหาโร, น สมฺภวตีติ อิห สตฺตมิยา อภาวา น สมฺภวติ, วจนานนฺตรนฺติ ปาณินิยานํ นิทฺทิฎฺฐคฺคหณมิว พฺยวหิตนิวตฺติยา สุตฺตนฺตรํ, เต หิ ‘‘ตสฺมาตฺยุตฺตรสฺสา’’ตฺเยตฺถ (๑-๑-๖๗) นิทฺทิฎฺฐคฺคหณมนุวตฺติย เตน ปุพฺเพ วิย พฺยวหิตนิวตฺติมฺปฎิปาเทนฺติฯ อนนฺตเรติวจนา ปจฺจาสตฺติยา นิสฺสยนํ วิญฺญายเต, กตตฺถตายาติ วจนา ชาติยาตฺยาห- ‘ปจฺจาสตฺยา ชาติํ สนฺนิสฺสายา’ติ ชาติํ สนฺนิสฺสาย ปจฺจาสตฺยา กรณภูตาย นิวตฺติมาเหติ สมฺพนฺโธ, อิมินา ปจฺจาสตฺติ ญายพฺยาปนญายชาติปทตฺถพฺยตฺติปทตฺเถสุ ปจฺจาสตฺติญาโย ชาติปทตฺโถเจห นิสฺสียเตติ ทสฺเสติ, น หิ เกวลํ ชาติํ นิสฺสาย พฺยวหิตนิวตฺติ วตฺตุํ สกฺกา, ตถาหิ ยเทตฺถ ปจฺจาสตฺติญาโย น นิสฺสิโต, ตทา พฺยาปนญาเยน พฺยวหิเต จาพฺยวหิเต จาสชฺชตีติ ชาติยา นิสฺสยเน สตฺยปิ พฺยวหิเตปิ พฺยาปฺยมานา ชาติ เกน นิวารียเต นาปิ เกวลํ ปจฺจาสตฺตินฺนิสฺสาย พฺยวหิตนิวตฺติ วตฺตุํ สกฺกา, ตถาหฺยสติ ชาติสนฺนิสฺสเยน พฺยตฺตินิสฺสียเต, พฺยตฺติยญฺจ ปทตฺเถ ปฎิลกฺขิยํ ลกฺขณํ ปวตฺตตีติ ปจฺจาสตฺติ ญายนิสฺสยเนปฺยพฺยวหิตมฺปติ ยํ ลกฺขณํ ภินฺนํ ตทพฺยวหิเต ปวตฺตํ, ยมฺปน พฺยวหิตมฺปติ ภินฺนํ ลกฺขณํ, ตญฺจ วจนปฺปมาณโต มาภวตฺวสฺส พฺยตฺถตาติ พฺยวหิเตปิ ปวตฺตเต, ตสฺมา อุโภปิ นิสฺสาย นียาติฯ วิสยทสฺสนปฺปสงฺเค วิสยิทสฺสนมตฺถพฺยตฺติการณนฺติ วากฺยนฺโตคธปทานมตฺถมฺปฐมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา สมาสาทิกํ ทสฺเสตุํ ‘กโต’ตฺยาทิกมารทฺธํ, ชาติลกฺขโณติ อพฺยวหิตตฺตชาติสภาโว, ‘โอสโธฺย’ติ เอตฺถ สกาเร อการา ปรสฺส ธกาเรน พฺยวหิตสฺส โยสฺส วิยาวเสสานมฺปิ สพฺภาวโต วุตฺตํ-‘โยปฺปภุตีน’นฺติ, ชาติ สามญฺญํ, ยาวติ วิสเยติ ควาทิเก ยตฺตเก วิสเย, กามจารโต วิสย ปริสมตฺติยา ทิฎฺฐนฺตมาห-‘ตํ ยเถ’ติ, โภชเยตีติ เอตฺถ โภชเยอิตีติ ปทจฺเฉโท, กโตหิ ชาตฺยตฺโถ กสิโณติ ยสฺมา สกโล พฺราหฺมณ ชาติสงฺขาโต อตฺโถ ปริสมตฺโต, ตสฺมาติ อตฺโถ, อิทํ วุตฺตํ โหติ- ‘ยาว ทิฎฺฐมฺโภชเย’ติ วุตฺเต [วุตฺเตน (โปตฺถเก)] สนฺตาย สามญฺญวุตฺติ พฺราหฺมณสทฺทปฺปโยคสามตฺถิยา ปจฺเจกมฺโภชนกิริยา กตา นาม โหติ, ยโต กสิโณปิ ชาตฺยตฺโถ ปริสมตฺโต นามาติฯ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) สุตฺเต พฺยญฺชเนติ สตฺตมี ปุพฺพสฺส ทีฆาทิวิธิมฺหิ จริตตฺตา ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (๑-๓๔) เอตฺถ สรมฺหาติ ปญฺจมฺยก ตตฺถา, ตโต ปญฺจมีนิทฺเทสสฺส พลียตฺตํ, ตโต ‘‘สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺส’’ ‘‘ปญฺจมิยํ ปรสฺสา’’ติ ทฺวินฺนํ ปรสฺส สมุฎฺฐาปเน ‘พฺยญฺชเน’ติ สตฺตมี ปรสฺส การิย โยคิตาย อตฺถโต วิภตฺติวิปริณาเมน ฉฎฺฐีภาเวน ปริณมตี… ทฺวินฺนํ สุตฺตานํ วิปฺปฎิเสเธ ปรสฺส พลี ยตฺตาวาติ เอตาทิสสามตฺถิยสพฺภาวโต วุตฺตํ-‘ฉฎฺฐีปกปฺปนาปิ ปุเรวิย สามตฺถิยา’ติฯ

๑๖. อาทิสฺส

กิญฺจิ อนฺตสฺส สมฺปตฺตนฺติ ยํ ฎานุพนฺธมเนกวณฺณํ น โหติ, ตํ ‘‘ฉฎฺฐิยนฺตสฺเส’’ (๑-๑๗) ตฺยนฺตสฺส ปตฺตํ, กิญฺจิ สพฺพสฺเสติ ‘‘ฎานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเสติ’’ (๑-๑๙) ฎานุพนฺธมเนกวณฺณญฺจ การิยํ สพฺพสฺส ปตฺตํฯ ยทนฺตภาวิการิยํตฺยาทินา วจนผลมุปทสฺเสนฺโต ‘ฉฎฺฐียนฺตสฺเส’ตีมสฺสาปวาโท ยํ โยโคติ ทสฺเสติ, ตสฺสายม ปวาโท โหตุ ฎานุพนฺธาทิการิยํ กถนฺติ อาห-‘ฎานุพนฺเธ’จฺจาทิ, วิปฺปฎิเสธาติ อปวาทวิปฺปฎิเสธา, ‘‘ฉฎฺฐิยนฺตสฺเส’ติ หิ อุสฺสคฺโค, ตสฺสาปวาทา ‘‘อาทิสฺส’’ ‘‘ฎานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ตฺเยเต, ‘‘อาทิสฺสา’’ตีมสฺสาวกาโส ‘เตรสา’ติ, ‘‘ฎานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺสา’’ตีมสฺสาวกาโส ‘เอสุ, อเนนา’ติ, อิโหภยมฺปปฺโปติ ‘‘อโต โยนํ ฎาเฎ’’ (๒-๔๑) ‘‘นรานเร’’ ‘‘อเตน’’ (๒-๑๐๘) ‘‘ชเนนา’’ติ (ตตฺถ) ‘‘ฎานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ตีทมฺปวตฺตตีติ เตสมปวาทานํ วิปฺปฎิเสธา สพฺพาเทโส ภวติฯ ‘‘ฉฎฺฐิยนฺตสฺสา’’ติ ทสสทฺเท-นฺตสฺส ปตฺโตปิ ตทปวาทตฺตา ‘‘อาทิสฺสา’’ติอาทิภูตสฺส ทการสฺส โหตีติ อาห ‘ทการสฺสโร’ติฯ

๑๗. ฉฎฺฐี

โกตฺโถนฺต สทฺทสฺเสจฺจาห-‘อนฺโตวสาน’มิจฺจาทิ, ‘‘วณฺณสฺสนฺตสฺส’’ติ (๑-๑-๕๒) สุตฺเต วณฺณคฺคหณมนฺตวิเสสนาโยปทิฎฺฐํ ปาณินินา-อนฺตสฺส ปทสฺส วากฺยสฺส วา มาภวี’ติ, อิห ตฺวนตฺถกํ วณฺณคฺคหณํ พฺยวจฺเฉชฺชาภาวาติ ทสฺเสตุมาห-‘โส เจ’ ตฺยาทิ, นนุ พฺรหฺมสฺสาติ วิเสสนตฺเถน วตฺตุมิจฺฉิโต มหาพฺรหฺมสทฺโท ฉฎฺฐีนิทฺทิฏฺโฐ นามาติ ‘‘พฺรหฺมสฺสุ วา’’ติ (๒-๑๙๔) อุอาเทโส ‘‘ฉฎฺฐิยนฺตสฺสา’’ติ อนฺตพฺรหฺมสทฺทสฺส ปปฺโปติ, ตถา สติ ‘น หิ ฉฎฺฐี นิทฺทิฎฺฐสฺส อนฺตํ ปทํ วากฺยํ วา สมฺภวตี’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ, วุจฺจเต- น วิเสสนตฺเถนากฺเขปมตฺเตน มหาพฺรหฺมสทฺโท ฉฎฺฐี นิทฺทิฏฺโฐ นาม ภวตีติ น พฺรหฺมสทฺทสฺส สพฺพสฺสาเทสปฺปสโงฺค, มหาพฺรหฺมสทฺเท วา พฺรหฺมสทฺโท อตฺถีติ ตสฺสานฺตสฺส อุตฺตํ วิธียเตฯ

๑๘. วานุ

‘‘ฉฎฺฐิยนฺตสฺเส’’ตฺยเนเนวาวิเสเสน วานุพนฺธการิเยปฺยนฺตสฺส สิทฺเธ กิมตฺโถยมารมฺโภตฺยาสงฺกิย ฎานุพนฺธาตฺยาทินา วจนผลมุปทสฺเสนฺโต ‘พาธกพาธนตฺโถ-ยมารมฺโภ’ติ-วทติ, ตถาหิ ‘‘ฉฎฺฐิยนฺตสฺเส’’ตฺยสฺส พาธโก ‘‘ฎานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ติ, ตสฺส จ ‘‘วานุพนฺโธ’’ตฺยยํ โยโค พาธโกติ พาธกพาธนตฺโถ สมฺปชฺชเต, อปอิจฺจยมุปสคฺโค วชฺชเน นีวารเณ, ปนยเน วา วตฺตเตติ อโปทฺยนฺเต อุสฺสคฺคลกฺขณานิ วชฺชียนฺเต นีวารียนฺเต อปนียนฺเต เนเนตฺยปวาโท, สุตฺเตกเทเสน สุตฺตเมโวปลกฺขิตนฺติ อนฺตสฺส‘ฉฎฺฐิยนฺตสฺสา’ติ สุตฺตสฺส อปวาโท อนฺตาปวาโท, อุสฺสชฺชเต นิวตฺตียตฺยปวาเทเนตฺยุสฺสคฺโค, อุสฺสคฺคาปวาทกฺกโม ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพ ‘‘ฉฎฺฐิยนฺตสฺเส’’ตฺยุสฺสคฺโค, ตทปวาทา ‘‘ฎานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺส’’ ‘‘อุกานุพนฺธาทฺยนฺตา’’ ‘‘มานุพนฺโธ สรา นมนฺตา ปโร’’ติ, ‘‘ฎานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ตฺยุสฺสคฺโค, ตท ปวาทา ‘‘วานุพนฺโธ’’ ‘‘มานุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโร’’ติฯ

๑๙. ฎานุ

ฉฎฺฐีนิทฺทิฎฺฐสฺเสจฺจาทินา วจนารมฺภปฺปโยชนาขฺยาเนนานฺตาเทสาปวาโท ยํ โยโคติ พฺรวีติ, ปจฺเจกมภิสมฺพนฺโธติ โส ฎการานุพนฺโธ จาเทโสติอาทินา, กสฺส สพฺพสฺส ภวติจฺจาห-‘ฉฎฺฐี นิทฺทิฎฺฐสฺเส’จฺจาทิ, นนุ จ เฎอาเทโสปฺยเนกวณฺโณเอว ทฺวิวณฺณสมุทายตฺตาตฺยาสงฺกิยาห-‘อุปลกฺขิเย’จฺจาทิ, อนุพธฺยเต ปโยเค อสุยฺยมาเนปิ ปโยชนวเสนานุสรียตีตฺยนุพนฺโธ, อุปเทเส เยโวปลกฺขิย นิวตฺตเตตฺยเนเนตํ ทสฺเสติ ‘อุจฺจาริตวินาสิโนนุพนฺธา’ติ, อุปเทเส ปฐมุจฺจารเณฯ

๒๐. ญกา

อาทฺยนฺตาติ วุตฺเต กถมวยวาตฺยยมตฺโถ ลพฺภตี ตฺยาห-‘อาทฺยนฺตสทฺทานมิ’จฺจาทิ, อาทฺยนฺตสทฺทานํ นิยตวยววาจิตฺตา อวยวสฺส จาวยวินามนฺตเรนา สมฺภวโต สามตฺถิยาวยวี ลกฺขียติ, ฉฎฺฐิยาตฺยนุวุตฺติโต วาวยวาวยวิสมฺพนฺเธสา ฉฎฺฐี, ตาย นิทฺทิฎฺฐสฺสาตฺยยมตฺโถ วิญฺญายเตติ วุตฺติยํ-‘ฉฎฺฐีนิทฺทิฎฺฐสฺสา’ติ (วุตฺตํ), เตเนว ปจฺจยวิธิมฺหิ กูปฺปจฺจยาทโย น โทสา ภวนฺตีติ, อโตเยวาติ ตทวยวาจิตฺตโตเยว, ตคฺคหเณเนติ อวยวคฺคหเณน, กตากตปฺปสงฺคิตฺตาติ โอตฺเต กเตปิ อกเตปิ วุกาคมสฺส ปสงฺคโต, ภูยตฺตตฺตา หิ โอตฺตสฺส ภูคฺคหเณ สติ กเตปิ โอตฺเต วุกาคเมน ภวิตพฺพมกเตปิ ตโตว ‘‘กตากตปฺป สงฺคี โย วิธิ สนิจฺโจ’’ติ นิจฺจตฺตา โอตฺตํ พาธิตฺวา วุกาคโม โหติ, อถ วุกาคเม ปจฺฉา เตน น ภวิตพฺพนฺติ อาห-‘อนฺตาวยเว’จฺจาทิฯ

๒๑. มานุพนฺโธ

ยทินิทฺธารเณ ฉฎฺฐี อนฺตสฺสาวิเสสิตตฺตา อวิเสเสน ยโต กุโตจิ อนฺตโต พานุพนฺโธ ปโร สิยา, น หิ ทุติยํ สรคฺคหณมตฺถิ, เยนานฺโต วิเสสียเตจฺจาห-‘นิทฺธารณ’มิจฺจาทิ, การณมาห-‘สุตตฺตา’ติ, ‘สราน’นฺติ สุตตฺตาติ อตฺโถ, เตน ‘‘สุตานุมิเตสุสุตสมฺพนฺโธพลวา’’ติ รุนฺธตีเตตฺถธการสฺสา นุมิตสฺส มํ น โหตีติ ทีเปติ, สมาน ชาติยสฺเสว โลเก นิทฺธารณปฺปตีติ โหติจฺจาห-‘ตถา หิ’จฺจาทิ, ยถา’กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา’ติ วุตฺเต อวิเสสิตตฺเตปิ กณฺหาย กณฺหาคาวีเยว ปตียเต, ตเถหาปิ สรานํ มเชฺฌ อนฺตาตฺยนฺตตฺเตน นิทฺธาริยมาโน สมานชาติโย สโรเยว ปตียเต, เตน สรานํ เยวานฺตาปโร ภวิสฺสตีติ ภาโว, วิเสสนตฺโตติ ‘‘ญิลตสฺเส’’ติ (๕-๑๖๓) สุตฺเต อสฺสาติ วุตฺเต อยเมเวติ นิยมาภาวา ยสฺสกสฺสจิ อการสฺส ญิปฺปตฺติ, เตนานิฎฺฐปฺปตฺตีติ ลานุสงฺคิสฺเสว อสฺสาติ ลสฺส ยํ วิเสสนตฺตํ ตํ อตฺโถ ปโยชนมสฺส ‘‘กตฺตริโล’’ติ (๕-๑๘) ลการสฺสาติ วิเสสนตฺโถ ลกาโร, อิเธวาติ อิมสฺมิํ ‘‘มานุพนฺโธ’’ติอาทิสุตฺเตเยวฯ

๒๒. วิปฺปฎิ

ปโรติ วตฺตเต, โส จาญฺญาธิกฺยอิฎฺฐาทฺยเนกตฺโถปิ อิธ อิฎฺฐ วาจี ทฎฺฐพฺโพ, กมฺมพฺยติหาเรฆณิติ กมฺมพฺยติหาโร กิริยาปริวตฺตนํ ภาววิเสโส ตสฺมิํ ‘ภาวการเกสฺวฆณฺฆกา’’ติ (๕-๔๔) สามญฺเญน วิหิตตฺตา วิปฺปฎิเสธนนฺติ อตฺเถ ฆณิ วิปฺปฎี เสโธ, เตนาห-‘สามญฺเญ’จฺจาทิ, วิปฺปฎิเสธสทฺทสฺส อตฺถมาห-‘อญฺญมญฺญปฎิเสโธ’ติ, สํสิทฺธิยํ วตฺตมาโนปิ สิธิ อุปสคฺคสมฺพนฺเธ นาตฺถนฺตเรปิ โหตีติ อญฺญมญฺญวิโรโธตฺยตฺโถ, วิปฺปฎิเสธสทฺทสฺส โลเก วิโรธวาจิตฺเตน ปสิทฺธตฺตมาห ‘ตถา หิ’จฺจาทินา, กถมฺปน ปมาณภูตสฺสาจริยสฺส วจเนสุ อญฺญมญฺญวิโรโธ สมฺภวตีจฺจาสงฺกิย อุภินฺนํ สาวกาสตฺเต สติ สมฺภวติ นาญฺญถาติ ‘ทฺวินฺน’มิจฺจาทิ วุตฺติคนฺโถ ปวตฺโตติ วตฺตุํ ‘โสจา’ติอาทิมาห อญฺญมญฺญานชฺฌาสิเตติ อญฺญมญฺเญนานกฺกนฺเต อปริคฺคหิเตติ วุตฺตํ โหติ, อนุภยตาคินีติ โย วิสเยกเทโส อุภยนฺน ภชเต ตสฺมิํ อนุภยภาคินิ วิสเยกเทเส, สามญฺญวิสโย ทฺวินฺนํ วิธีนํ สาธารโณ วิสโย, ตตฺถ ปวตฺติปฺปสงฺเค สติ โสจ วิปฺปฎิเสโธ ชายตีติ สมฺพนฺโธ, อิมินา วิปฺปฎิเสธสฺส วิสโย ปวตฺติปฺปสโงฺค วิสยวิสยีนมเภเทน สุตฺเต ‘วิปฺปฎิเสโธ’ติวุตฺโตติ ‘ทฺวินฺน’มิจฺจาทินา วุตฺติคนฺโถ รจิโตติ ทีเปติ, ปโร โหตี ติวิธิทสฺสิโตติ อิมินา ยทิ นิยโม-พฺภูปคโต สิยา, ตทา ‘ปโรวโหตี’ติ วเทยฺยาติ ทสฺเสติ, ปาณินิยา หิ ชาติยํ ปทตฺเถ สกิเมว ลกฺขณํ ปวตฺตตีติ จริตตฺถตฺตา วิสยนฺตเร ทฺวินฺนมฺปิ ลกฺขณานมปฺปวตฺติยํ ปรํ ปจฺฉิมํ การิยนฺติ วิธฺยตฺถมิทํ วจนํ, พฺยตฺติยนฺตุ ปทตฺเถ ลตฺวาทีนมิว ปริยายปฺปสงฺเค นิยมตฺถนฺติ ปฎิปนฺนา, อิธ ปน ชาติยํ พฺยตฺติยญฺจ ทฺวินฺนมฺปิ สุตฺตานมปฺปวตฺติยเมว วิธฺยตฺถเมวิทํ วจนํ, น นิยมตฺถมฺปีติ ปฎิปาเทตุมาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, กามจารโต ปริสมาปียเตติ สมฺพนฺโธ, กามโต ปริสมาปนญฺเจติสฺสา สพฺพสฺมิํ อตฺตโน โคจเร อวิจฺเฉทพฺยาปเนน ปวตฺติสพฺภาวโตฯ กถมฺปเนกสฺสาปิ ปวตฺติ น ภเวยฺยาตฺยาสงฺกิย การณมาห‘อุภยมฺปิ’จฺจาทิ, หิสทฺโท ยสฺมาตฺเถ, ยสฺมา อุภยมฺปิทมาจริยวจนํ, ตโตเยว ปมาณํ, อภิมตการิยวิธาเน ลิงฺคภาเวน สทฺทิกานุมตตฺตา(เตสํ) วิธีนํ วิธายกญฺจ ตสฺมาติ อตฺโถฯ ปมาณตฺตา ทฺวินฺนมฺปิ อปฺปตฺติยํ การณมาห-‘อนุภยภาคิมฺหิ’จฺจาทิ, ยโต ลทฺธาวกาสา ตโต สมานพลาติ, อิติสทฺโท เหตุมฺหิ, วิรุทฺธาจาติ เอตฺถ อิติสทฺทํ ทตฺวา ‘อนุภยภาคิมฺหิ…เป.… วิรุทฺธาจาติ ทฺวินฺนํ วจนานํ ปมาณตฺตา อุภินฺนมฺปิ อปฺปวตฺตีติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ สมานพลานํ ทฺวินฺนํ โลเกปิ วิโรธิตฺตํ เอกกฺขเณเยว อุภินฺนมฺปิ การิเย อปฺปวตฺติ จ ทิสฺสตีติ ทิฎฺฐนฺตมาห ‘โลเกเจ’ตฺยาทิ, เอตฺถ จ เปสฺสสฺส (อ)วิโรธตฺถิโน การิเย อปฺปวตฺติริว [อปฺปวตฺติเยว (โปตฺถเก)] สมานพลาน มุภินฺนํ วจนานํ การิเย อปฺปวตฺตีติ สุเขโน ปมาสํสนฺทนํ วิญฺญาตพฺพํฯ

ชาติปกฺเขเยว ภสฺสกาเรน ทฺวินฺนํ ยุคปทิปฺปตฺติยํ ‘ลตฺวาทีนมิว’ ปริยายปฺปสโงฺค วณฺณิโต, ตสฺสายุตฺตตฺตมุปทสฺเสนฺโต อาห ‘นจาปิ’จฺจาทิ, ภินฺนวิสยตฺตาติ ทฺวินฺนํ วิธีนํ ภินฺนวิสยตฺตาฯ อภินฺนวิสยตฺเต หิ ปริยายกปฺปนา ยุตฺติมตี, อโตจ ลตฺวาทีนมภินฺนวิสยตฺตมฺปฎิปาทยิตุมาห- ‘ลตฺวาทโย หิ’จฺจาทิ, อนวยเวเนติ ธาตุ มตฺตโต วิธาเนนาวยวพฺยติเรกสพฺภาวโต สพฺพธาตุปริคฺคเหน, ยตฺถ ยสฺมิํ ธาตฺวตฺเถกเทเส ปวตฺตา สมานา ปวตฺตา สนฺโต ลทฺธาวกาสา สิยุํ ตสฺเสกเทสสฺส ปริหาเรนาปิ ปริจฺจาเคนาปิ น วิธียนฺเตติ สมฺพนฺโธ, ลตฺวาทีน เมกกฺขเณ อสมฺภวา เอกสฺมิํ กเต สตีตรวจนาน มานตฺถกฺยปฺปสงฺคาจ ปริยาเยน ภวนฺตีติ ยนฺตํ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิหาติ อิมสฺมิํ ยุคปทิปฺปตฺติยํ, อิห ตถาภาวสฺส การณมาห-‘สาวกา…เป.… วจน’นฺติ, ตตฺถาติ ยุคปทิปฺปตฺติยํฯ ชาติยมฺปทตฺเถ ‘‘ปุนปฺปสงฺควิชานนา สิทฺธํ, วิปฺปฎิเสเธ ยํ พาธิตํ ตมฺพาธิตเมวา’’ตีมาสมุภินฺนํ ปริภาสนมฺปวตฺติํ ปฎิปาเทนฺโต อาห- ‘ปรสฺมิํ เจ’ตฺยาทิ, ปรสฺมินฺติ อิฏฺเฐ, ปริภาสนมฺปน อยมตฺโถ ‘ปุนปฺปสงฺควิชานนาติ ทฺวินฺนํ สุตฺตานเมกตฺถปฺป สงฺคสงฺขาเต วิปฺปฎิเสเธ สติปรมิฎฺฐํ ปฐมํ โหติ, โหนฺเตน เตน ยทีตรสฺส นิมิตฺโตปฆาโต น กโต ตทา ตสฺสาปิ ปุนปฺปสโงฺค ตสฺส วิชานนา สิทฺธนฺติ, วิปฺปฎิเสเธ ยถาวุตฺเต สติ ปฐมํ โหนฺเตน ยํ สุตฺตํ พาธิตํ ตสฺส ปุนปฺปวตฺติยา ยทิ นิมิตฺตํ นตฺถิ ตํ พาธิตเมเว’ติฯ พฺยตฺติยมฺปิ วิธฺยตฺถเมวิทํ วจนํ, น นิยมตฺถนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘พฺยตฺติย’มิจฺจาทิ, เอวํ มญฺญเต ‘พฺยตฺติยํ ปฎิลกฺขิยํลกฺขณปฺปวตฺติยํ ทฺวินฺนํ สาธารณํ ฐานมฺปติ ยานิ วจนานิ ภินฺนานิ เตสมฺปิ นิรวกาสตฺเตน ตุลฺยพลตฺตา ทฺวินฺนมฺปฎิปตฺติเยวสิยา, นตุ ปริยายปฺปสโงฺค’ติฯ พฺยตฺติยมฺปิ ยถาวุตฺตานํ ปริภาสานํ ปวตฺติ วุตฺตวิธิเนวาติ ทสฺเสนฺโต ‘ปริภาสานมฺปิ’จฺจาทิมาหฯ

ชาติยมฺปทตฺเถ ‘‘วตฺตมาเนติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส เวฺห, เอ มฺเห’’จฺจาทีนํ ลกฺขณานเมกเมกตฺเถปิ วตฺตมาเนติ อนฺติ, วตฺตมาเน สิ ถ อิจฺจาทีนํ วากฺเยกเทสานํ คจฺฉติจฺจาโท คจฺฉ สิจฺจาโท จ ลกฺขิเย สกิมฺปวตฺติยา สพฺพสฺมิํ สเก วิสเย ปฐม มชฺฌิมปุริเสกวจนชาติ ปริสมตฺตาติ จริตตฺถตฺตา ตุมฺเห คจฺฉถาติ เอตฺถ ทฺวีหิ ทฺวินฺนํ ปุริสาน เมกกฺขเณ ปวตฺติยํ น กสฺสจิ, พฺยตฺติยมฺปิ ปฎิลกฺขิยํ ลกฺขณานิ ภิชฺชนฺตีติ สาธารณํ ฐานํ ปติภินฺเนหิ ลกฺขเณหิ ทฺวินฺนมฺเปกตฺเถ-กกฺขเณ ปวตฺติยํ น กสฺสจิ, ตถา วุตฺตนเยเนว ติณฺณํ ปุริสานเมกกฺขเณ ปวตฺติยนฺติ สพฺพถา อปฺปวตฺติยํ สมฺปตฺตายํ วจนมิทํ, ปโร โหตีติ มชฺฌิมุตฺตมํ ภวตีติ อธิปฺปาเยน ‘ยเถ’จฺจาทินา วุตฺตํ วุตฺติคนฺถมฺปญฺหมุเขนา หริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘กฺวปนา’ติอาทิมาห, เนทมุทาหรณมมฺหํ มนํ โภเสติ-ยโต วิปฺปฎิเสธวิสยเมเวทํ น โหติ, กุโต ยโต ‘‘วตฺตมาเนติ อนฺติ’’จฺจาทิปฺปภุตีนํ วตฺตมาเนติ อนฺติจฺจาทีหิ วากฺเยกเทเสหิ นิทฺทิฎฺฐานเมว ปุพฺพปรจฺฉกฺกานํ ปุริสวจนวิเสสวิธายเกน ‘‘ปุพฺพปรจฺฉกฺกาน เมกาเนเกสุ ตุมฺหามฺห เสเสสุ ทฺเวทฺเว มชฺฌิมุตฺตมปฐมา’’ (๖-๑๔) ตีมินา วากฺยาวยเวน ตุมฺหามฺหเสเสสุ ปยุชฺชมาเนสุ อปฺปยุชฺชมาเนสุ วา ยถากฺกมํ ปุพฺพจฺฉกฺกานํ ปรจฺฉกฺกานญฺจ มชฺฌิมุตฺตมปฐมานํ ปจฺเจกํ ทฺเวทฺเว วจนานิ ยถากฺกมํ ภวนฺตีติ ‘คจฺฉถ คจฺฉามา’ติ เอตฺถ เอกกฺขเณ ปวตฺติเยว นตฺถิ, ทฺวินฺนมฺปน สาวกาสาน เมกกฺขเณ ปวตฺติเยว หิ วิปฺปฎิเสโธติ, ตถาปิ วุตฺตนเยน วิปฺปฎิเสธปฺปกปฺปนาปิ สกฺกา กาตุนฺตีทมุทาหฎํ สิยาติ ทฎฺฐพฺพํ, อิมิสฺสา ปน ปริภาสาย นิรากุลปฺปวตฺติ ‘‘อาทิสฺสา’’ ตีมิสฺสา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา, กตากตปฺปสงฺคี โย วิธิ, โส นิจฺโจ, โยตฺวกเตเยวายมนิจฺโจติ วุตฺตนิจฺจานิจฺเจสุ อนฺตรงฺคพหิรงฺเคสุ จาตุลฺยพลตฺตา นาสฺส โยคสฺส พฺยาปาโร, ตถาหิ นิจฺจานิจฺเจสุ นิจฺจเมว พลวนฺติ นิจฺจานิจฺจานมตุลฺยพลตา, อนฺตรงฺคพหิรงฺคปฺปการ(มฺปน) อุปริ ‘‘โลโป’’ติ (๑-๓๙) สุตฺเต ปกาสิสฺสามฯ

๒๓. สงฺเกโต

วจนารมฺภสฺส ผลมาห-‘อนุพนฺโธติ ยํ วุตฺตํ’ตฺยาทิ, วุตฺติยํ ‘‘โยนวยวภูโต สงฺเกโต’’ติ สามญฺเญน วุตฺเตปิ ‘‘ภาสิสฺสํ มาคธํ สทฺทลกฺขณ’’นฺติ สทฺทลกฺขณา ภิธานปฺปกรณโต สทฺทสฺสานวยวภูโตติ วิญฺญายเตติ ทสฺเสตุมาห-‘กสฺส’ตฺยาทิลฺตุปฺปจฺจเย ลกาโร อุทาหรณํ, ปกติยาทิ สมุทายสฺสาติอาทิวากฺยสฺส สาปฺปายมตฺถํ วิวริตุํ ‘เอวมญฺญเต’จฺจาทิ วุตฺตํ, เกจิ สทฺทสตฺถการาติ ปาณินิํ สนฺธายาห, วจนนฺติ ‘‘ตสฺส โลโป’’ติ (๑-๓-๙) วจนํ, ปโยคาสมวายิตาติ กตฺตาอิจฺจาทิปฺปโยเค อสมวายิตา อปฺปโยคิตาติ อธิปฺปาโย, เอวมฺปิสฺส โลโป วเสโย… อนุปุพฺโพ พนฺธิวินาสตฺโถติ อาหุ อุจฺจาริตปธํสิตฺตา อนุพนฺธฺยเต วินสฺสเตตฺยนุพนฺโธติ อิมาย สทฺท พฺยุปฺปตฺติยาวเสนฯ

๒๔. วณฺณ

‘อเตนา’ติ (๒-๑๐๘) เอตฺถ อโตติ รสฺสพฺยตฺตินิทฺเทโส วา สิยา รสฺสชาตินิทฺเทโส วา สกลนิสฺสยพฺยาปี อตฺถชาติ นิทฺเทโสวา, ตตฺถ รสฺสพฺยตฺตินิทฺเทเส สติ พุทฺธสิทฺธาทีสุ ยตฺถกตฺถจิ อกาโร คยฺหเตติ เนฎฺฐปฺปสิทฺธิ… เกสญฺจิ อสิชฺฌนโต, รสฺส ชาตินิทฺเทเส ปน พุทฺธสิทฺธาทิสพฺพาการนฺตานํ ลกฺขณิกควาทฺยกา รนฺตานญฺจากาโร คยฺหตีติ สพฺพถา อิฎฺฐปฺปสิทฺธิ, นาญฺโญ ทีโฆ พฺยตฺตนฺตรตฺตาติ นานิฎฺฐปฺปตฺติ อาการโต นาสฺเสนาภาวา, ตสฺมา อโตติ รสฺสชาตินิทฺเทเส นิสฺสิเต สพฺพมิทมิฎฺฐํ นิปฺผชฺชตีติ นาตฺถชาติ นิสฺสียเต, น รสฺสพฺยตฺติจ, ‘‘ยุวณฺณานเม โอลุตฺตา’’ติ (๑-๒๙) อาทีสุ ปน รสฺสพฺยตฺติยา รสฺสชาติยา วา นิทฺเทเส ‘ตสฺเสทํ โนเปติ’จฺจาทีสุ เอโออาทิกมิฎฺฐํ กตฺถจิ ภเวยฺย, น สพฺพตฺถ, สพฺพตฺถ วา ภเวยฺย ‘วาเตริตํ สโมนา’ติอาทีสุ พฺยตฺตนฺต รตฺตา, ตสฺมา สพฺพถา อิฎฺฐปฺปสิทฺธิยา อิตฺตชาตฺยาทิ นิสฺสียเต, อถวา วณฺณุจฺจารณมฺปติ เกสญฺจิ วณฺณุปฺปตฺติฎฺฐานานํ อุจฺจนีจตทุภย สํหารวเสน วณฺณวิเสสุปฺปตฺติ ทสฺสนโต เตสํ วเสน รสฺส พฺยตฺตินิทฺเทเส รสฺสชาตินิทฺเทเส วา วุตฺตนเยน อิฎฺฐานิฎฺฐปฺปตฺติยํ สพฺพถา สพฺพถา อิฎฺฐปฺปสิทฺธิยา อิตฺตชาตฺยาทิ นิสฺสียเต, ตตฺถ วณฺณ ปเรน สวณฺณคฺคหณํ นิยมิตุํ วจนมิทมารทฺธนฺติ ‘สพฺพตฺเถวา’ติอาทินา วจนารมฺภผลมาห, สพฺพตฺเถวาติ สพฺพสฺมิํเยว สุตฺตปฺปเทเสฯ นนุ สยญฺจาติ วุตฺเตปิ ปริยตฺตํ, น หฺยญฺญํ รูปา สยมตฺถิ, อญฺญํ วา (สย)โต รูปนฺติ สิทฺเธปฺเยวํ สติ อตฺเถตฺถ ปโร โกจิ วิเสโสติ ญาเปตุํ สญฺจ รูป’นฺติ วุตฺติกาโร อาหาติ สมฺพนฺโธ, รูปสฺส วิเสสิตพฺพตฺตา ‘สญฺจ รูป’นฺติ วุตฺติยํ นิทฺทิสียมานตฺตา จ รูปนฺติ วิญฺญายตีติ ‘สญฺจ คยฺหตี’ติ วุตฺตํ, สํรูปคฺคหณายาปิสทฺทํ กโรโต-ธิปฺปาโย-ยนฺติ วตฺตุมาห-‘อญฺญเถ’จฺจาทิ, อญฺญถาติ อญฺเญนปฺปกาเรน สํรูปคฺคหณาย อปิสทฺทาภาเวติ อธิปฺปาโย, อญฺญปทตฺเถติ อญฺญปทตฺถ สมาสวิสเย, คุณีภูตสฺสาติ อปฺปธานภูตสฺสากาเร การาทิโน, สมาเสน วุตฺตตฺตา ปธานตู ตตฺเตปิ คุโณ ภวติ อญฺญปทตฺโถ-กาเรการาทิ วิธาย กตฺตา, วิธียมาโน สวณฺโณว ปธานํ… อิทมตฺถิตาย ตปฺปวตฺติยาติฯ นนุ วุตฺติยมปิสทฺทสฺสาตฺถํ วทตา สยญฺเจติ วตฺตพฺพํ, ‘‘ตถา สยมตฺตนี’’ติ นิฆณฺฑุโต สยญฺจ-ตฺตากาเรการาทิญฺจ คยฺหตีตฺยมตฺโถ สมฺภาวียตีติ โจทนมฺปนสิ นิธาย ‘สญฺจ รูป’นฺติ วทนฺโต สาธิปฺปายารุฬฺหํ กิญฺจิ อตฺถวิเสสํ ปกาเสตุํ ตเถวาหาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ-‘สยญฺเจ’ตฺยาทิ, ‘‘ธนญฺญาตีสุ สํสทฺโท, ตถาตฺตตฺตนิเยสุปี’’ติ นิฆณฺฑุวจนโต ‘ส’นฺติ อตฺตาปิ คยฺหติ, โก โส สทฺทรูปํ สาธารณํ, ‘ส’นฺติ อตฺตนิยมฺปิ, กินฺตํ สทฺทาน มสาธารณํ สทฺทรูปํ, ตถา สติ อตฺตนิยํ รูปํ นามาตฺตสงฺขาตสทฺทสมฺพนฺธีติ อาห-‘สํรูปํ สทฺทานมสาธารณํ รูป’นฺติ, เอตญฺจ อิทนฺตีมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ, อสาธารณนฺติ อสาธารณํ สทฺทรูปํ, สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนสฺส สาตฺถกตาย อสาธารณนฺติ รูปํ วิเสสตา สาธารณสฺสาปิ สมฺภโว วุตฺโตเยว นามาติ อาห-‘ทุวิธํ หิ’จฺจาทิ, กินฺตํ สาธารณมสาธารณญฺจรูปนฺติ สามญฺเญน รูปํ นิทฺทิสิตุมาห-‘ตตฺถา’ติอาทิ, ตตฺถาติ นิทฺธารเณ สตฺตมี, สทฺทานนฺติ สาตฺถกนิรตฺถกานํ เยสํเกสญฺจิ สทฺทานํ, ตํตํ สทฺทตฺตาทีหิ เตสํเตสํ พุทฺธ ออิอาทีนํ สทฺทานํ สทฺทตฺตาทิ, อุภยตฺถ อาทิสทฺเทน อตฺโถ สงฺคหิโต, เตน สาธารณํ สทฺทรูปมตฺถรูปํ ตถา-สาธารณนฺติ จตุพฺพิธํ สํรูปนฺติ ทสฺเสติ, จตูสุปิ เจเตสฺวสาธารณสฺส สทฺทรูปสฺเสโวปานํ ทสฺเสตุมาห-‘ตตฺถา’ติอาทิ, สาธารณรูปพฺยุทาเสนาติ สาธารณรูปสฺส ปริจฺจาเคน, อุปาทิยนฺโต รูปเมว สทฺทสฺสสํ, นาตฺโถติ จ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ, จ สทฺโท ปเนตฺถ ‘อิทํ ทสฺเสตี’ติ เหฎฺฐา วุตฺตํ สมุจฺจิโนติ, อสาธารณสฺเสโวปาทิยเน การณมาห-‘ตนฺต’มิจฺจาทิ, อิตรนฺติ เย สํเกสญฺจิ สทฺทานํ สทฺทตฺตาทิ, ปรสฺสาปีติ อญฺญสฺส ยสฺสกสฺสจิ สทฺทสฺสาปิ, อิติ อิทํ, ปติตํ ปสิทฺธํ, เอตฺถ ปน อิติสทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา อิทํ ยถาวุตฺตํ ปสิทฺธํ ตสฺมา ปุพฺพาจริยปรมฺปรายาคโต ปเทสโต อุปาทิยนฺโตติ ปกตํ, สํสทฺทวิเสสนสามตฺถิเยน อสาธารณรูโปปาทิยเนปิ อสาธารณํ สทฺทรูปเมโวปาทียติ นาสาธารณมตฺถรูปํ… อิมินา วกฺขมานการณตา [ตาย (โปตฺถเก)] วเสนาติ อาห-‘สทฺทสฺเส’จฺจาทิ, อาสนฺนํ…สทฺทโต สทฺทภาวสา นญฺญตฺตา, วิปริยยโตติ วิปริยาเสน อนาสนฺน ภาเวนาติ อตฺโถ, จกฺขุวิสโยปิ หิ อตฺโถ กถํ โสตวิสยสทฺทสฺส น อาสนฺโน สํรูปมฺภวิตุมรหตีติ, การณนฺตรมาห-‘อเหยฺยตฺตาจา’ติอาทิ, อเหยฺยตฺตาติ อปริจฺจชนียตฺตา, อิทมฺปิ นิจฺจสมฺพนฺธิตฺเต การณวจนํ, ตํ สทฺทรูปํ, นิจฺจสมฺพนฺธีติ นิรนฺตรสํโยคี, วิปริยยโตติ เหยฺยตฺตา, ตถาหิจฺจาทินา อตฺถสฺส เหยฺยตฺตํ โพเธติ, อปรํ การณมาห-‘อสาธารณญฺจ รูปํ’ตฺยาทินา, สาธารโณ ปริยาย สทฺทานํ, ปจฺเจตพฺพตฺตาติ วิญฺญาตพฺพตฺตา, อิทานิ การณตฺตยํ สโมธาเนตฺวา อิเมหิ การเณหิ รูปเมว สทฺทสฺส สํนาม, นาตฺโถติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘ตเทว’นฺติอาทิ อารทฺธํ, ตเทวนฺติ ยสฺมา เอวํ, ตํ ตสฺมาติ อตฺโถ, สรูปปฺปธาเนติ ‘‘โคสฺสา วง’’ (๑-๓๒) ตฺยาโท โคสฺสาตฺยาทิเก สรูปปฺปธาเนฯ

๒๕. นฺตุ

นฺตุสุติยา ชนฺตฺวาทีนมฺปิ ‘‘นฺตนฺตูนํนฺโต โยมฺหิ ปฐเม’’ (๒-๒๑๕) ตฺยาทินา คหณปฺปสงฺเค ชาติยมภิปฺปสงฺคพาธนตฺถํ พฺยตฺติยํ วนฺตฺวาทิ สมฺพนฺธีนมุปาทานตฺตมิทมารทฺธํ ‘‘วนฺตฺววณฺณา’’ (๔-๗๙) ‘‘ตเมตฺถสฺสตฺตีติ มนฺตุ’’ (๔-๗๘) ‘‘กตฺตริ ภูเต กฺตวนฺตุ กฺตาวี’’ (๕-๕๕) ติ วิหิตา วนฺตฺวาทโย นามฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฎีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

ปริภาสาธิกาโร สมตฺโตฯ

สรโลปาทิ วณฺณนา

๒๖. สโร

อาธารวิเสสาปสฺสยนนฺติ โอปสิเลสิกาธารวิเสสสฺส นิสฺสยนํ, โอปสิเลสิกาธารํ วินา อาธารนฺตเร คหิเต สติ วจนนฺตรํ สุตฺตนฺตรํ วินา พฺยวหิตนิวตฺติ กาตุํ น จ สกฺกาติ สมฺพนฺโธ, เกจีติ พุทฺธปฺปิยาจริยาทโย ทสฺเสติ, เต หิ ยทิ วณฺเณน กาเลน วา พฺยวธาเนปิ สนฺธิ ภเวยฺย ตทา สเรติ นิมิตฺตสฺโส ปาทานํ นิรตฺถกํ ภเวยฺยาติ สเรติ นิมิตฺโตปาทานสามตฺถิเยนาเนน วณฺณาทิพฺยวธาเน โน สนฺธีติ มญฺญมานา ‘นิมิตฺโต’จฺจาทิกํ วากฺยมาหุ, ตทยุตฺตนฺติ เตหิ’นิมิตฺโต’จฺจาทินา ยํ วุตฺตํ, ตํ อยุตฺตนฺติ อตฺโถ, อยุตฺตตฺเต การณํ พฺยภิจารสพฺภาเวน สามตฺถิยาภาโวเยวาติ พฺยภิจารนฺทสฺเสตฺวา สามตฺถิยาภาวนฺทสฺเสตุมาห-‘อวสาเน,จฺจาทิ, การิยาภาเวปีติ เอตฺถ น เกวลํ ‘อิทเมว สจฺจํ, สุมนา ภวนฺตุ อโถปิ’ตฺยาโท วณฺณกาลพฺยวธาเนเยว, อถ โข ‘เอเต น สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู’ตฺยาโท อวสาเน ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทํ’ ตฺยาโท อนฺต พินฺทุ สงฺขาตนิมิตฺตนฺตเร วา การิยาภาเวปิ นิมิตฺโต ปาทานสฺส สาตฺถกโตติ อปิสทฺทสฺสตฺโถ, สาตฺถกโตติ ภาวปฺปจฺจยโลเปน ภาวปฺปธานวเสน วา วุตฺตํ, สาตฺถกตฺตโตติ วุตฺตํ โหติ, อญฺญถา นิมิตฺโตปาทานเมว สาตฺถกํ นามาติ ‘นิมิตฺโต ปาทานสฺส สาตฺถกโต’ติ น ยุชฺชติ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘อวสาเน นิมินฺตเร วา การิยาภาเวน พฺยภิจารสพฺภาวา อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณํ สามตฺถิยํ นตฺถิ, นิมิตฺตนฺตุพฺยวธาเนปิ จตฺถิ, ยถา’ทารุนิมิตฺตํ วโนปสงฺกมน’นฺติ ตสฺมา วณฺณกาลพฺยวธาเนปิ สเรติ นิมิตฺเต สติ โลปการิยํ ปปฺโปเต วา’ติฯ ลุปฺปตีติ ‘ตตฺริเม’จฺจาทินา กถนกาเล น ทิสฺสตีติ อตฺโถ, อทสฺสนมตฺตเมว หิ โลโป, อญฺญถา ‘ตตฺรา’ทิสทฺทรูปาภาวปฺปตฺติยา อตฺถปฺปตีติ การิตฺตเมสํ น สิยาติ, ปฐมาย นิทฺทิฏฺโฐ… วุตฺตตฺตา กมฺมสฺส, สรสฺสาติ วเทยฺย… ภาเว ขาทิปฺปจฺจเยน อวุตฺตกมฺมตฺตา, อิหาติ อิมินา สตฺถนฺตเร ภาวสาธนวเสน คหณํ วิภาเวติ, คนฺถ ลาฆโว… สรสฺส โลโปติ วา โลปํ ปปฺโปตีติ วา อวตฺตพฺพตฺตา, สโรติ ปฐมาย นิทฺทิฎฺฐตฺตา สโร โลโป นาม โหตีติ สงฺกาปิ สิยาติ อาห-‘น เจ’จฺจาทิ, อิหาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต, โหนฺติจฺจาโทปิ ปุพฺพสรโลเป หนฺติจฺจาทิกมฺปิ สิยาตฺยาสงฺกิยาห-‘โสเจ’จฺจาทิ, อุสฺสคฺคโต อาคโต สมฺภูโต ตสฺส วา อยํติ โอสฺสคฺคิโก ปุพฺพโลโป , ตสฺส ภาโว โอสฺสคฺคิกตฺตํ, โอสฺสคฺคิกตฺตา ปุพฺพโลปสฺส การิยนฺตเรหิ ปรโลปาทีหิ อปวาทวิธีหิ อาพาธิโต เอว, โส จ ปุพฺพโลโป โหตีติ สมฺพนฺโธ, ‘‘ปโร กฺวจี’’ติ (๙๑-๒๗) กฺวจิคฺคหเณน ปุพฺพปรโลปานํ ตุลฺยพลตฺตาภาวา ยถา คมปฺปตฺติโต ปรโลปสฺสาปวาทรูปตฺตํ, อชฺฌาสิเตติ ปวิฏฺเฐ, น โหติ… ปรโลปาปวาเทน พาธิตตฺตา, เตหีติ ปรโลปาทีหิ, สพฺพถา มุตฺตวิสโย สทฺธินฺทฺริยนฺติ, วิกปฺเปน มุตฺตวิสโย ลเต วาติฯ

๒๗. ปโร

อิติสทฺโท อิทมตฺเถ, กฺวจิ โลปนีโย โหตีติ อิทํ วจนํ ทีเปตีติ สมฺพนฺโธ, กินฺติ อาห-‘ปโยคานุสาริต’นฺติ, กสฺสาติ อาห-‘การิยสฺส ปรโลปสฺสา’ติ, เกน เหตุนาติ อาห ‘กฺวจิคฺคหเณนา’ติ, กตฺถาติ อาห-‘อิห อิมสฺมิํ สุตฺเต’ติ, เตนาติ เตน ปโยคานุสาริตาทีปเนน, ยถาปโยคนฺติ อาคมปโยคานติกฺกเมน, นิจฺจํ ปกฺเขวา ปรโลโป สิยาติ โหนฺติจฺจาโท นิจฺจํ, ลตาวาติอาทีสุ ปกฺเข วา ปรโลโป ภเวยฺย, เอวํ มญฺญเต ‘‘กสฺมินฺติ อตฺเถ กฺวาติ นิปฺผนฺเนนานิยมวุตฺตินา อนิยมตฺถสฺเสว วิเสสกโต วจเน สพฺพตฺเถวานิยตตฺถวุตฺติตฺตา กฺวจิสทฺโท-ยํ ยถาคมํ นิจฺจมนิจฺจมสนฺตญฺจ วิธิํ ทีเปติ, ตตฺถ โหนฺติจฺจาทิโก นิจฺจ ปกฺโข ปรโลปสฺเสว วิสโย, ลตาวาติอาทิโก อนิจฺจปกฺโข อุภยสาธารณตฺตา ปุพฺพโลปสฺสาปิ วิสโยติ อิมินา นิจฺจํ ปกฺเข วา ปรโลโป โหติ, อสนฺตปกฺโข ปน สทฺธินฺทฺริยนฺติอาทิโก ปุพฺพโลปสฺเสว วิสโย สพฺพถาเนน ปริจฺจตฺตตฺตา’’ติ, ตีสุปิ เจเตสุ ปน ปกฺเขสุ นิจฺจานิจฺจปกฺเขสุ เยวสฺสาปวาทรูปตา… ปุพฺพโลปสฺส สพฺพถา โหนฺติจฺจาโท นิวารกตฺตา วา วิธายกตฺตา วา ปรโลปสฺส, น ตฺวสนฺตปกฺเข… ปุพฺพโลปสฺเสว สพฺพถาเนน ทินฺนา วสรตฺตา, โลกคฺโคติอาทิ ตุ กฺวจิสทฺทสฺส ปโยคานุสาริตา ทีปกตฺตา นิจฺเจ อสนฺเตวาปิ วิธิมฺหิ ทีปิเต ปรโลเปน วา นิปฺผชฺชตีติ เนฎฺฐพฺยาฆาโต, เอวํ ตาว กฺวจิคฺคหเณ สพฺพถานิฎฺฐปริหาเรน อิฎฺฐปฺปสิทฺธิ สิยา, ตทภาเวกถนฺติ ตทภาเว วิโรธมาห-‘อญฺญเต’จฺจาทิ, ปริยาเยน ภวนฺตีติ กฺวจิคฺคหณาภาเว ‘ปโร’ติ สุตฺตํ สิยา ตถา สติ สุตฺตทฺวยเมกวิสยํ ตุลฺยพลญฺจ สิยา, ตตฺถ วิปฺปฎิเสธาภาวา ปมาณภูตานมาจริย (วจนา)นํ นิรตฺถกตา มา ภวีติ วาเรน ภวนฺตีติ อตฺโถ, อิตีติ อิมินา ปริยายภวนการเณน, ปกฺเขเยว สิยาติ ลตาวาติอาทีสุ ปุพฺพโลเป ปริยายปฺปวตฺเต ปริยาเยน ปรโลปสฺสาปฺปวตฺติโต ลตาวาติ ปกฺเขเยว ปรโลโป ภเวยฺย, โหนฺติจฺจาโท นิจฺจํ น สิยาติ สมฺพนฺโธ, ตญฺจาติ ตํ ปริยายภวนญฺจ, โข วากฺยาลงฺกาเร, ปฎิปทนฺติ ปทมฺป ทมฺปติ โหติ, เนกเทสปริหาเรนาปิ, เตนาห ‘น กตฺถจี’ติ, อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘สพฺพตฺถ วิกปฺปปฺปสตฺติยา หนฺติ, สทฺธนฺทฺริยํตฺยาทิกํ ‘‘น ทฺเววา’’ติ (๑-๒๘) สุตฺเตปิ หนฺติจฺจาทิกญฺจานิฎฺฐรูปมฺปิ สมฺปชฺชตี’’ติฯ นเจวมิฎฺฐนฺติ เอวมิทํ ยถาวุตฺตํ วิกปฺปวิธานํ สทฺทลกฺขณญฺญูหิ เนวาภิมตนฺติ อตฺโถ, ตเมว สาเธติ ‘ปรโลโป หิ’จฺจาทินา, อถา นิจฺจปกฺเข วา ปรโลเป กเต-เนน ปริจฺจตฺตฎฺฐาเน อุสฺสคฺคปฺปวตฺติยา ลตาว ลเตวาติ รูปทฺวยํ สมฺปชฺชติ ตสฺมา ปโยคานุสาริตาทีปเกน กฺวจิสทฺเทเนว โหนฺติ สทฺธินฺทฺริยํ ลตาว ลเตวาติ ปโยค สมฺภโวปิ, ตถาปิ อนิจฺจปกฺเข ลตาอิวาติ ตติยรูปปฺปสิทฺธิยา ปริยาเยน ภวิตพฺพนฺติ ปริกปฺเปติ ‘นนุ เจตฺยาทินา, อถ ‘‘ปโร กฺวจี’ติ กฺวจิคฺคหเณ สติ อป(วาทรูป)ตฺตา กถมฺปริยายปฺปวตฺตีติ มนสิ นิธายานิจฺจปกฺเข ปริยายปฺปวตฺติทีปนตฺถํ ‘‘น ทฺเววา’’ติ สุตฺติตนฺติ อปวาเท รูปตฺตเยปิ ปริยายปฺปวตฺติยํ โทสาภาวมาห-‘นายํ โทโส’จฺจาทิ, ตถาหิจฺจาทินา ‘‘น ทฺเววา’’ติ สุตฺเตเนว ปริยายสฺสาปิ ทีปิตตฺตํ สาเธติ, สา จ เอกตฺถปฺปวตฺติ ปริยายํ วินา น สมฺภวติ… เอกกฺขเณ ปวตฺยสพฺภาวาติ อธิปฺปาโย, นนุ จ กฺวจาภาเว ปริยายปฺปวตฺติยํ ยถาวุตฺต โทสสฺเสวาปฺปสงฺคโต มา โหตุ ปริยาโย, ภินฺนวิสเย ปน ปุพฺพปรโลปปฺปวตฺติยา ‘‘น ทฺเววา’ติ นิเสเธ ลเตว ลตาว ลตาอิวาติ รูปตฺตยํ นิปฺผชฺชตีติ โจทนํ มนสิ นิธายาห-‘นเจ’จฺจาทิ, ตตฺถ โทสมาห-‘ตถา จ สติ’จฺจาทินา, กตฺถจิ เทมิจฺจาโท นิจฺจํ ปุพฺพโลปสฺเสว, กตฺถจิ โหนฺติจฺจาโท นิจฺจํ ปรโลปสฺเสว , วิกปฺเปน วา กตฺถจิ ยโถทกํ ยถาอุทกํ ตฺยาโท ปุพฺพโลปสฺเสว กตฺถจิ อิติปิ อิจฺจปิจฺจาโท ปรโลปสฺเสว กตฺถจิ ลเตว ลตาว ลตาอิวาจฺจาโท ปริยาเยนุภยโลปสฺเสว ทสฺสนโตติ สมฺพนฺโธ, เอตฺถจ อิติปีติ ววตฺถิตวิภาสตฺต ทีปเนน กฺวจิสทฺเทน ปรโลเป กเต-ญฺญตฺร ปุพฺพ โลเป สมฺปตฺเต ‘‘น ทฺเววา’’ติ เอตฺถานุวตฺตมาน กฺวจานุภาเวน นิจฺจํ นิเสเธ อิจฺจปิจฺเจว ภวติฯ สมฺพชฺฌติ เตสุ เตสุ สุตฺเตสุฯ ปริจฺเฉโทติ กมฺมตฺถวเสน อาธารวเสน วาติ อาห-‘ปริจฺฉิชฺชติ’จฺจาทิฯ

๒๘. นทฺเว

ตตฺถจาติ จสทฺเทน ภวิตพฺพํ, ตถา จ สติ อญฺโญญฺญานชฺฌาสิ ตํ ยโถทกํ ยถาอุทกํตฺยาทิ อิติปิ อิจฺจปิจฺจาทิจ สงฺคหิตํ ภวตีติ, ปุพฺพโลเป ปรโลเป จ ปริยาเยน สมฺปตฺเต ทฺวินฺนมฺปิ ปกฺเข อภาเว สติ กถมิทํ ยุชฺชตีติ โจเทติ‘ยเชฺชว’มิจฺจาทินา, ยเชฺชวนฺติ หิ อยํ นิปาตสมุทาโย อนิฎฺฐาปาทนารมฺภ วตฺตเต, เอวญฺเจ คยฺหตีติ อตฺโถ, ตเทติ อตฺถโต วิญฺญายติ, นิจฺจํ สนฺธิการิยาภาเว การณมาห-‘อุปสิเลสา ภาวโต’ติ, ตเทว สมตฺเถติ อีทิเสสุ หิ’จฺจาทินา, วตฺตุมิฎฺฐตฺตาติ อิมินา สนฺนิกํโส วณฺณาน มทฺธมตฺตกาลพฺยวธานา ปจฺจาสตฺติ, สนฺนิกํสสฺเสตสฺส วจนิจฺฉายํ สติเยว สนฺธิการิยํ โหตีติ ทีเปติ, อุปสิเลสาภาโว วาติ อุปสิเลสาภาโว เอว ภวติ, นาญฺญถาติ อธิปฺปาโย, ตทภาเวจาติ ตสฺส อุปสิเลสสฺส อภาเว จ, สนฺธิการิยาภาเว การณมาห-‘กาลนฺตเรน พฺยวธานา’ติ, กาลนฺตเรนาติ อุภยตฺถ ฐิตวณฺณาน มุจฺจารณกาลโต อญฺเญน มชฺฌปฺปติตกาเลน, สนฺธิ โหเตว… สนฺนิกํสวจนิจฺฉาวเสน อุปสิเลสภาวโต, พุทฺธ วีร อตฺถุราชปุตฺตํ อชรามโรติ เฉโท, ยทิปิ สพฺพมฺเปตํ ยเชฺชวํตฺยาทินา วุตฺตํ กฺวจิ สทฺทปฺปภาเวเนว สิชฺฌติ, ตถาปิ ปกาโร-ยมฺปิ สตฺเถ โยเชตพฺโพ วาติ ทสฺเสตุํ วุตฺโตฯ

๒๙. ยุว

นนุ สุตฺเต ‘ลุตฺตา’ติ ปญฺจมี นิทฺเทสา ‘ปเรส’นฺติ โหตุ, ‘ยถากฺกมํ’ติ ตุ วจนาภาเว กถํ ยถากฺกมนฺตีทํ วุตฺตนฺติ อาห-‘สเม’จฺจาติ, สมา สงฺขฺยา คณนา เยสุ เต สมสงฺขฺยา-อุทฺเทสิโน อนุเทสิโน จ, อุทฺทิสนํ ปฐมํ นิทฺทิสนํ อุทฺเทโส, อนุทิสนํ ปจฺฉา กถนํ อนุเทโส, อุทฺเทโส อนุเทโส เอสมตฺถีติ อุทฺเทสิโน อนุเทสิโน, เตสํ สมสงฺขฺยานมุทฺเทสีนํ อนุเทสีนญฺจ, อิวณฺณุวณฺณาหิ อุทฺเทสิโน ทฺเว, เอ โอการา อนุเทสิโน จ ทฺเวติ อุทฺเทสีนมนุเทสีนญฺจ ฐานฺยาเทสานํ สมสงฺขฺยา สิยา, สติยญฺจ ตสฺสํ ยถากฺกม มาทสา วิธียนฺเต, โลกโต สิทฺธิมุปทสฺเสติ ‘ตถาหิ’จฺจาทินาฯ อว…เป.… เอ โอติ ปเรสํ มตํ, วิปฺปฎิปตฺตีติ วิรุทฺธา ปฎิปตฺติ ปฎิชานนํ, ปเร ‘‘สติปิ เหฎฺฐา วาคฺคหเณ‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’ติ สุตฺเต กฺวจิคฺคหณกรณโต อวณฺเณ เอว ลุตฺเต อสวณฺโณ วิธิ โหติ, ตโต อิธ น โหติ ทิฎฺฐุปาทาน’’นฺติ วทนฺติ, กฺวจีติ อธิกาโร อิธ น โหติ มหุสฺสโว มาตูปฎฺฐานนฺติ, ปติสทฺโท อาธารตฺโถ, เตน สมานาธิกรโณ อุรสทฺโทปีติ อุรสฺมินฺติ นิจฺจ สมาสตฺตา อสกปเทน วิคฺคเห กเต ‘‘อสงฺขฺยํ วิภตฺติ’’จฺจาทินา (๓-๒) สุตฺเตน อสงฺขฺยสมาโสติ ทสฺเสตุมาห-‘วิภตฺยตฺเถสงฺขฺยสมาโส’ติ, เอตฺถ ปน ยุวณฺณานนฺติ สํสามิ สมีปสมูห วิการาวยวาทีสุ ฐานฺยาเทสสมฺพนฺเธ ฉฎฺฐี, ตสฺมา อิวณฺณุวณฺณานํ ฐาเน เอ โออาเทสา โหนฺตีติ อตฺโถ, ฐานมฺปน ติธา อปกํโส นิวตฺติ ปสโงฺค เจติ, ตตฺถ คุนฺนํ ฐาเน อสฺสา สมฺพนฺธียนฺตุ [พชฺฌนฺตุ (ชินินฺทพุทฺธิ)] ติ อปกํโส ฐานสทฺทสฺสตฺโถ, ‘‘เสมฺหสฺส ฐาเน กฎุกโมสธํ ทาตพฺพ’’นฺติ นิวตฺติ ‘‘ทพฺภานํ ฐาเน สเรหิ อตฺถริตพฺพ’’นฺติ ปสโงฺค, เตสุ อิธ ปฐมทุติยา น ยุชฺชนฺติ… นิจฺจตฺตา สทฺทตฺถสมฺพนฺธสฺส อปนยนวินาสา น ยุชฺชนฺตีติ, ตติโย ตุ (ยุชฺชติ)… สุตฺเต อตฺถาภิธานาย อิวณฺณุวณฺณานํ ปวตฺติปฺปสงฺเค ตทตฺถาภิธานาเยว เอโออาเทสา ภวนฺตีติฯ

๓๐. ยวา

‘‘สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺเส’’ติ (๑-๑๔) ปุพฺพสฺส การิยวิธานโต สตฺตมี นิทฺทิฎฺฐสฺส ปรตา วิญฺญายตีติ วุตฺติยํ ‘ปเร’ติ วุตฺตํ, เอวมุปริปิ, ปเรหิ อิจฺจสฺส อชฺฌิณมุตฺโต’ติ สาเธตุํ ‘‘สพฺโพจนฺติ’’ ‘‘อโชฺฌ อธี’’ติ จ สุตฺติตํ, เตสมิธ ปจฺจกฺขาตภาวทสฺสนตฺถมาห-‘อิท’มิจฺจาทิ, อพฺภกฺขานนฺติ [อพฺภุคฺคโภ] อิมินาว สิทฺธนฺติ ‘‘อพฺโภ อภี’’ติ จ น วตฺตพฺพํ, อิติ+อสฺส อิติ ฐิเต ปรโลโปติ ทสฺสนตฺถํ ‘อิติ อสฺส ปรโลโป’ติ อาห, อนฺวคมาติอาทีสุ นิจฺจํฯ

๓๑. เอโอ

ปุตฺตา เม+อตฺถิ, อสนฺโต+เอตฺถาติ ปทจฺเฉโทฯ

๓๒. โคสฺส

อนฺตาเทสตฺโถติ ‘‘ฉฎฺฐิยนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๗) พาธกสฺส ‘‘ฎานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺสา’’ติ (๑-๑๙) พาธเกน ‘‘วานุพนฺโธ’’ติ (๑-๑๘) สุตฺเตน อนฺตาเทสตฺโถ, เตเนว วุตฺตํ-‘พาธกพาธนตฺโถยมารมฺโภ’ติ, อววาเทเส ปุพฺพสรโลเป ทีเฆจ ควาสฺสํ, ควจฺฉนฺติ นิจฺจํฯ อิทํ กถํ สิชฺฌตีติ สมฺพนฺโธ, อิทนฺติ ยถริเวจฺจาทิกํ, กิํ วินา สิชฺฌตีติ อาห-‘เอวาทิสฺสา’ติอาทิ, เอวสฺส อาทิเอกาโร เอวาทิ, ตสฺส, ริอาเทสมนฺตเรนาติ สมฺพนฺโธ, จสทฺโท อฎฺฐานปฺปยุตฺโต, รสฺสวิธานญฺจาติ โยชนีโย, กเตปิ ตสฺมินฺติ ตสฺมิํ สุตฺเต วิหิเต จ, น สิชฺฌตีติ เอวาทิสฺส ริอาเทโส น กโตติ กตฺวา วุตฺตํ, ภุสํ+เอวาติ (ปน) ฐิเต มหาวุตฺตินา เอวาทิสฺส อิอาเทเส รูปสิทฺธิ โหเตว, อิธ ปน ปการนฺตเรน ‘ภุสามิเว’ติ สาเธตุมาห ‘ตมฺปิ’จฺจาทิฯ

๓๓. พฺยญฺช

รสฺสทีฆานนฺติ สุตฺเต อวุตฺเต กถํ รสฺสทีฆานนฺติ ลภติ อุทฺเทสิโนติ อาห-‘ทีฆสฺสา’ติอาทิ, ทีฆสฺสาติ รสฺสสฺสาติ จ ฐานสมฺพนฺเธ ฉฎฺฐี, ปจฺจาสตฺยาติ ฐานโส ปจฺจาสตฺยา, อิทญฺจ นิสฺสย วเสน วุตฺตํ, นิสฺสยกรณเมโก สตฺถาคโต ญาโยติ, อิธ นิจฺจํ-วีตินาเมติ ถุลฺลจฺจยํ, อิธ น โหติ-ชโน สายํฯ

๓๔. สร

ฐานสมฺพนฺเธติ ฐิติ ฐานํ ปสโงฺค, สมฺพนฺธนํ-สมฺพนฺโธ, ฐานฺยาเทสภาวลกฺขโณ ฐาเนโยคนิมิตฺตภูโต สมฺพนฺโธ ฐานสมฺพนฺโธ ตสฺมิํ, ทฺเว รูปานิ โหนฺตีติ อิมินา น สรูปปฺปธาโนติ ทสฺสิตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, เหตุมาห-‘พหุวจนนิทฺเทสา’ติ, ทฺเว รูปานิโหนฺตีตฺยาทิ วจนมิทํ [ปทมิทํ (โปตฺถเก)] ทสฺเสติ ‘‘สรูปปฺปธาเนปิ ทฺวิสทฺเท ทฺวิสทฺทสามญฺเญน สงฺขฺยาทฺวิสทฺทานุสิฎฺฐํ นปฺปยุชฺชเต, ตสฺส (ปน) สงฺเขฺยยฺยวจนสงฺขฺยาภาวา เอกวจนเมว ( ) [(ปน) (โปตฺถเก)] โหตี’’ติ, อิมินา จ-ตฺถปฺปธาโน-ยํ นิทฺเทโส น สรูปปฺปธาโนติ ทสฺเสติ, อธิปติปจฺจโย อธิปติปฺปจฺจโยติ อนิจฺจํ, อิธ น โหติ อิธ โมทตีติ, ตํ ขณนฺติ เอตฺถ เอกงฺควิกลํ ปจฺจุทาหรณนฺติ สรมฺหา ปรตฺตาภาวา น ทฺวิตฺตํฯ

๓๕. จตุ

ตพฺพคฺเค ตติยปฐมาติ กสฺมา วุตฺตํ จตุตฺถ (ทุติย) สทฺเทหิ วคฺคกฺขเรสฺเวว คยฺหมาเนสุ ตถา นิทฺเทโส ยุตฺโต, น หิ จตุนฺนมฺปูรโณ จตุตฺโถ ทฺวินฺนมฺปูรโณ ทุติโยติ อกฺขราเยว วุจฺจนฺตีติ อาสงฺกิย ‘วินาปี’ติอาทิมาห, อกฺขเร อกฺขรวิสเย จตุตฺถาทิ โวหาโร กรียมาโน วคฺคคฺคหณํ วินาปิ วคฺคกฺขเรเยว รุโฬฺห ปสิทฺโธติ สมฺพนฺโธ, เหตุมฺหิ อิติสทฺโท, ยโต เอวํ, ตสฺมา การณา ‘ตพฺพคฺเค ตติยปฐมา’ติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย, ตพฺพคฺเคติ จตุตฺถทุติยา ยสฺมิํ, ตสฺมิํเยว วคฺเคติ อตฺโถ, ปจฺจาสตฺตีติ ปติ อาปุพฺพา ‘สท-วิสรณคตฺยวสาทเนสุ’อิจฺจสฺมา อิตฺถิยํ ภาเวตฺติมฺหิ นิปฺผชฺชตีติ ทสฺเสตุมาห-‘ปจฺจาสีทน’มิจฺจาทิ, ยถาโยคฺคนฺติ จตุตฺถกฺขเร จตุตฺถสฺส ตติโย ทุติยกฺขเร ทุติยสฺส ปฐโมติ เอวํ โยคฺคมนติกฺกมฺม, ธสฺส ทภาโวติ อิมินาว ปุพฺพสฺส ธสฺส ทตฺตมุปลกฺเขติ, ตถา ยสตฺเถโรติฯ เถโรติ เอตฺถ เอกาโร วคฺคกฺขโร น โหตีติ ตสฺมิํ ตวคฺคทุติยกฺขรสฺส ตสฺส โต ปฐโม น โหติฯ ปนฺโถติ เอตฺถ ตวคฺค ทุติยกฺขเรน ถกาเรน ตพฺพคฺคภูเต นกาเร สตีปิ น โส ตพฺพคฺคทุติยกฺขโรติ น ตสฺส ปฐโม โต, เอตฺถ นิคฺโฆโส นิโฆโสติอาทิ อนิจฺจํ, ทโฑฺฒ นิฎฺฐานนฺติ นิจฺจํฯ

๓๖. วิติสฺส

อิติสทฺโท-นุกรณํฯ นิปาตสฺส ปกติวิยา-นุกรณํ ภวติ, อนุกรณญฺจ ทฺวิธา อสาธุสทฺทรูปํ สาธุสทฺทรูปนฺติ, เตสุ ภารวาหโก โกจิ เตน ปีฬิโต ‘อโห ภาโร’ติ วตฺตพฺเพ สตฺติเวกลฺลา ‘อโห พาล’ อิจฺจาห, ตํสมีปวตฺตี ‘กิมยมาเห’ติ เกนจิ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘อโห พาล อิจฺจยมาเห’ติ วทติ, อิธมสาธุสทฺทรูปํ, อิตีติ ปน สาธุสทฺทรูปํ, ตสฺมา ตโต-นุการิเยนาตฺเถน สาตฺถกตฺตา ฐานสมฺพนฺเธ ฉฎฺฐีฯ

๓๗. เอโอ

นนุ ‘‘วิติสฺเสเว วา’’ติ (๑-๓๖) โวตฺยนุวตฺติย อวณฺเณ เอโอนํ โว โหตีติ จ สกฺกา วิญฺญาตุํ, ตถา สติ ‘อวณฺเณ กฺวจิ โว โหตี’’ติ วตฺตพฺพํ ‘อโหติ วา’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ โจทนมาสงฺกิยาห-‘โอการสฺสปิ’จฺจาทิ, ฐานิภาเวน นิทฺทิฎฺฐตฺตาติ ‘‘เอโอน’’นฺติ (๑-๓๑) วการาเทสสฺส วิชฺชมานตฺตา วการาเทสมฺปติ ปุน โอกาโร ฐานิภาเวน นิทฺทิสิตพฺโพ น สิยาติ อธิปฺปาเยนาห, น นิมิตฺตนฺติ เอโอนํ วการาเทสตฺถํ อวณฺโณ การณํ น โหตีติ อตฺโถ, อญฺญถาติ อวณฺณสฺส นิมิตฺตตฺเต, โอการํ น ปเฐยฺยาติ สมฺพนฺโธ, มการาคเม’ยาจ กมาคเต อคฺคมกฺขายตี’ติ, สฺเว ภวนฺติ วิคฺคยฺห ตนปฺปจฺจเย ตทฺธิตวุตฺติยํ วิภตฺติยา ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ (๒-๑๑๙) โลเป อการาเทเส ทีเฆจ สฺยาทิมฺหิ สฺวาตนํ ทฺวิตฺเต หิยฺยตฺตนํฯ สฺวาตนนฺติอาทีสุ นิจฺจํ, อิธ นโหติ ปเรจ น วิชานนฺตีติฯ

๓๘. นิคฺค

กถ‘มาคโม โหตี’ติ วุตฺตํ ยทิ นิคฺคหีตมาคโม สิยา สุตฺเต อาคมคฺคหเณน วา ภวิตพฺพํ ญ-ม-กาทฺย นุพนฺธวิเสเสน วา ตฺยาสงฺกิยาห-‘อสติ ปิ’จฺจาทิ, อาคมาวสาเย การณมาห-‘อาเทสตฺตาโยคา’ติ, อาเทสตฺตาโยโค กถํ วิญฺญายติ จฺจาห-‘ฐานินิทฺเทสาภาวโต’ติ, ตถา สติ อาคมินิทฺเทสาภาวา อาคมตฺตมฺปิ น สิยาติ โจเทติ ‘ยเชฺชว’มิจฺจาทินา, น-อิติ โจทนํ ปฎิกฺขิปิตฺวา ตสฺส อาคมตฺตเมว สาเธตุมาห-‘ตสฺสา’ติอาทิ, ตสฺสาติ นิคฺคหีตสฺส, รสฺสานุปฺปวตฺติโต รสฺสสรเมว อนุคนฺตฺวา ปวตฺติโต, อยเมวตฺโถ วุตฺติยมฺปิ ทสฺสิโตเยวาติ วตฺตุมาห-‘เอตเทเว’จฺจาทิ, ปุริมา ชาตีติ วิเสสนสมาเสกเต รสฺเส จ พินฺทฺวาคโม, ปรนิมิตฺตสฺสานิทฺทิฎฺฐตฺตา พหุสทฺเท-นฺตสฺส พินฺทฺวาคเม พหุํ, สติปิ ปโยคานุสาริตฺตทีปกสฺส กฺวจิสทฺทสฺสาปิ ววตฺถิตวิภาสตฺเต วาสทฺทสฺสาปิ ตาทิสตฺตสฺเสว ปฎิปาทกตฺต สภาวํ ทสฺเสตุํ ‘ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺสา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ววตฺถิตสฺส ลกฺขิยสฺส อนุโรเธน ลกฺขณปฺปวตฺติกา วิภาสา ววตฺถิตวิภาสา, อเภเทน ตุ วาธิกาโร ววตฺถิต วิภาสา, ตสฺสา ภาโว ววตฺถิตวิภาสตฺตํ, ตสฺมา, อิธ น โหติ อิธ โมทติ, อิมสฺมิํ ฐาเน อาคมตฺตปฺปกาสโก ฐานินิทฺเท สาภาวา อาเทสตฺตาโยคสงฺขาโต การณวิเสโส สมตฺโถ, ตสฺส ภาโว สามตฺถิยํ-อตฺถพล-มญฺญถานุปปตฺติลกฺขณํ, สจาติ โส อาคโม จฯ

๓๙. โลโป

โลปสทฺทสฺส ภาวสาธนมตฺตเมว สาเธตุมาห-‘เตเน’จฺจาทิ, โลโปติ ยทิ กมฺมสาธโน สิยา ตทา เตน สมานาธิกรณํ กตฺวา อุปริ ‘‘ปรสโร’’ติ สุตฺตมารภีเยยฺยาติ พฺยติเรกมาห ‘น ปรสโร’ติ, อิธ น โหติ สงฺคโรฯ

๔๐. ปร

ตฺวํสิ ตฺวมสีติ วิกปฺโป, อิธ น โหติ ตาสาหํฯ

๔๑. วคฺเค

นนุ วคฺเควคฺคนฺโตติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต ยสฺมิํ (กิสฺมิ)ญฺจิ วคฺคกฺขเร ปเร พินฺทุโน โยโกจิ วคฺคนฺโต อนิยเมน ภเวยฺย ตถา สติ อนิฎฺฐมฺปิ สิยาตฺยาสงฺกิย ปจฺจาสตฺติํ สนฺนิสฺสายานิฎฺฐ นิวตฺตินฺทสฺเสตุมาห-‘วคฺเค วคฺคนฺโต’ติจฺจาทิ, โสวาติ วคฺคนฺโตว, ตสฺมินฺติ วคฺคกฺขเรฯ

๔๒. เยว

นนุ สทฺทตฺตา พฺยภิจาริตฺตา เอวสฺส ตาว สทฺโท โหตุ, สํยโต, สํหิโตติ สทฺเทกเทสภูตานมฺปิ สมฺภวา เตปิ คเห ตพฺพา สิยุนฺติ ‘ยเอวหิ สทฺเทสุ’ติ ยหีนมฺปิ กถํ สทฺทโวหาโร กโตติ อาห ‘เอวา’ติอาทิ, เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘อพฺยภิจารินา พฺยภิจารี นิยมฺยเต’ติฯ

๔๓. เยสํ

ยสทฺเท ปุพฺพสุตฺเตเนว สํสฺสปฺยาเทเส สิทฺเธ โส ( ) [(ตสฺส) (โปตฺถเก)] ย การมตฺเตเยว ปเร สํสฺเสว (ยถา) สิยาติ สุตฺตมิทมารทฺธํฯ

๔๔. วน

ฐานินมาสิลิสฺส คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อาคโม นาม, โก-ยเมตฺถ ฐานีติ อาห-‘สรสฺสาติ, สุตฺเต อนุวตฺตสฺส จ อวิชฺชมานตฺตา ‘สรสฺสา’ติ กุโต ลพฺภตีติ โจเทติ ‘นนุ เจ’ตฺยาทินาฯ อาคมสุติยา วนาทีนํ ฐานิสุติยา อภาเวปิ สามตฺถิยา พฺยญฺชนสฺส วา อาคโม สิยา สรสฺส วา, ยทิ พฺยญฺชนสฺส วา สิยา (น) ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ (๕-๙๒) สุตฺติต มาจริเยน, ตสฺมา ตเทว ญาเปติ ‘สโร เยเวตฺถ ฐานี ภวิตุมรหตี’ติฯ วุจฺจเตจฺจาทินา ปริหารมาห, นิปุพฺพา ปทิสฺมา อนปฺปจฺจเย ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ ยุกอนฺตาวยโว ‘‘ตวคฺควรนา’’ทินา (๑-๔๘) เย ทสฺส โช ‘‘วคฺคล เสหิเต’’ติ (๑-๔๙) (ยสฺส โช) นิปชฺชนํ, มานนฺตตฺยาทีสูติ อธิการาติ ‘‘กฺโย ภาวกมฺเมสฺวปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทีสู’’ติ (๕-๑๗) อิโต มานนฺตตฺยาทีสุติ อธิการา, ปจฺจยนฺตเรติ มานนฺตตฺยาทีโต อญฺญสฺมิํ ปจฺจเย, กจฺจายเนน ‘อติปฺปโคโขตาวา’ติ สาธนตฺถํ ‘‘กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน’’ติ โอการาคโม คการาคโม จ สุตฺตนฺตเรน วิหิโต, ตํ ปการนฺตเรน สาเธตุํ วุตฺติยํ-‘อติปฺปโค โข ตาวา’ติ ยํ วุตฺตํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘อติปฺปา’ติอาทิ วุตฺตํฯ

๔๖. ฉ

ทฺวาทโย อฎฺฐารสนฺตา พหุวจนนฺตาติ ‘ฉกี’ติ วตฺตพฺเพ ‘ฉา’ติ เอกวจนํ น ยุชฺชตีติ โจเทติ ‘นนุจา’ติอาทินา, ปริหรติ นจฺจาทินา, เนติ ‘ฉโฬ’ติ อยุตฺโต-ยํ นิทฺเทโส น โหตีติ อตฺโถ, ฉสทฺทสฺส อนุกรณตฺตา ฉสทฺทานุกรณตฺตา, เหฎฺฐา วุตฺตสาธุสทฺทรูปา สาธุสทฺทรูปมนุกรณํ วิภชติ ‘อนุกรณญฺจ ทุวิธ’มิจฺจาทินา, ปริจฺจตฺโต ชหิโต อตฺโถ วิธินิเสธรูโป ยสฺส ตํ ปริจฺจตฺตตฺตํ, เอตฺถ ปน ฉสทฺเทน ฉสงฺขฺยาวิเสโส ปริจฺจตฺโต, อภิธายโต โหตีติ อิมินา ฉสทฺทสฺส อนุการิเยนาตฺเถนาตฺถวนฺตตฺถมาห, เอกวจนนฺตสฺส นิทฺเทโส กโต… ฉสทฺทวจนียสฺส ฉสฺส เอกตฺตา, อนุการิยสฺสาติ เอกาทิโน สงฺขฺยา สทฺทสฺส ตทญฺญสฺส วา ยทนุการิยเมกาทิกํ ตทญฺญํ วา สทฺทรูปํ ตสฺสฯ สงฺขฺยาทิวิเสสนฺติ เอกตฺตาทิสงฺขฺยาวิเสสํ ตทญฺญํ วา, ‘‘โยมฺหิ ทฺวินฺนํ ทุเว ทฺเว’’ติ (๒-๒๑๙) สุตฺเต ทฺวิสทฺโท-นุการิยํ ทฺวิสทฺทรูปํ ตพฺพจนียญฺจ ทฺวิสงฺขฺยาวิเสสมฺปรามสตีติ ตพฺพาจกํ ทฺวินฺนนฺติ พหุวจนํ, อถ ‘ฬญิ’ติ กสฺมา น วุตฺตํ เอวญฺหิ สติ ญานพนฺธตฺตาฬกาโร อาทฺยวยโว ภวิตุมรหตีติ โจทนมฺมนสิ นิธาย ‘ฉสทฺทา’ติอาทิมาห, อนฺตาปวาเทน วิธียมาโน ฬกาโร ฉ สทฺทา ปรสฺสาทิสฺส อาคมตฺตา…เป.… โหตีติ สมฺพนฺโธ, อนฺตาปวาเทนาติ อิมินา ‘สรสฺสา’ติ ฉฎฺฐีนิทฺเทสโต ‘‘ฉฬียนฺตสฺสา’’ตี-มสฺส วิสยภาวํ ทีเปติ, ปรสฺสาติ อิมินา ‘ฉา’ติ ปญฺจมีนิทฺเทสโต ‘‘ปญฺจมิยํ ปรสฺสา’’ตีมสฺส วิสยภาวํ, อาทิสฺสาติ อิมินา ฬสฺเสกวณฺณตฺตา อนฺตาปวาเทน ‘‘อาทิสฺสา’’ติ สุตฺเต น อาทฺยนฺโต วิเยโกปิ สโรติ สรสฺสาทิสฺส ปตฺติํ ทสฺเสติ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘ฉา’ติ ปญฺจมีนิทฺเทสา ‘‘ปญฺจมิยํ ปรสฺสา’’ติ (๑-๑๕) ปรสฺส สมฺปตฺตํ การิยํ เอกวณฺณตฺตา ‘‘ฉฎฺฐิยนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๗) อนฺตสฺส สมฺปตฺตํ ‘‘อาทิสฺสา’’ติ (๑-๑๖) อาทิวณฺณสฺส ปปฺโปตี’’ติฯ อาทิภูโตว โหตีติ อสติปิ ญกาเร อาคมคฺคหณานุวตฺติยา อาคมินํ สรํ อวินาเสนฺโต ตสฺส อาทฺยวยวภูโตว โหตีติ อตฺโถ, ลการํ กโรนฺติ ‘‘ยวมทนตรลาจาคมา’’ติ สุตฺเตน, ตนฺติ ลการกรณํ อุภินฺนมวิเสสวจนญฺจ อยุตฺตตํ ทสฺเสติ ‘เตสมฺปิ’จฺจาทินา, เตสมฺปีติ กจฺจายนานมฺปิ, อกฺขรสญฺญายนฺติ ‘‘อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีส’’นฺติ วิธียมานอกฺขร สญฺญายํฯ อวิเสเส ลฬานํ นานตฺตาภาเว, ปากโฎ วาติ อิมินา สุติลิปิเภทสฺส ปจฺจกฺขสิทฺธตนฺทสฺเสติ, ตตฺถ หิ โสตวิญฺญาณวีถิยา ลฬานํ วิสุํวิสุํ คหณํ สุติ, ตํตํ เทสวาสีนํ เลขา ว วตฺถานํ ลิปิ, เตสํ เภโท โสตจกฺขุวิญฺญาณคยฺหตฺตา ปจฺจกฺขสิทฺโธ, ฉฬภิญฺญาติ วิกปฺเปน ฬการาคมปกฺเข รูปํฯ

๔๗. ตท

อิสฺส อตฺตํ นิปาตนา, ทกาโร ปน ‘‘มยทา สเร’’ติ (๑-๔๔), ปทนฺตเรนาติอาทีติ อิมินา อญฺเญน ปเทน, สาธูนิ ภวนฺตีติ วุตฺติ ปาฐสฺส อตฺถํ วตฺตุํ ‘สาธูนิ ภวนฺตีติ นิปาตนโต’ติ อาห, ตตฺถ การณมาห-‘ย’มิจฺจาทิ, อปฺปตฺตสฺส ปาปนมฺปตฺตสฺส ปฎิเสโธ จ นิปาตนํ, เตสํ อิธ ปาฐาติ เตสํ ตถา อิจฺฉนฺตานํ อิธาติ นิปาตสฺส อิมสฺมิํ ตทมินาทิสุตฺเต ปาฐา, อุทฺธสฺส อุทูติ อุทฺธํ ขมสฺสาติ อญฺญปทตฺถสมาเส อุทฺธํข อิติ ฐิเต อุทฺธํสทฺทสฺส อุทุอาเทโส, อส-โภชเน อิจฺจสฺมา ‘‘กฺวจณ’ อิติ (๕-๔๑) สุตฺเตน อณฺปจฺจเย อสสทฺโท นิปฺผชฺชตีติ อาห-‘ปิสิตมสนา’ติ ‘‘กฺวจณ’’ อิติ มหิยํ รวตีติ ฐิเต อิมินาว คณนิปาตเนน สมาเส กเต มยูรสทฺโท นิปฺผชฺชตีติ ทสฺเสตุมาห ‘มหิสทฺทสฺเส’จฺจาทิ, อสฺส ตทมินาทิคณสฺส อาคติคณตฺตา เอวมญฺเญปีติ สมฺพนฺโธ, วุตฺตนฺติ ปาฐเสโสฯ ทีฆนิกายาทีสุ ปญฺจสุ นิกาเยสูติ–

‘‘ทีฆมชฺฌิมสํยุตฺต, องฺคุตฺตริกขุทฺทกา;

นิกายา (ปญฺจ) คมฺภีรา, ธมฺมโต อตฺถโตจิเม’’ติฯ

วุตฺเตสุ ทีฆาคมาทีสุ ปญฺจสุ นิกาเยสุ, ญาตพฺพาติ วณฺณา คมาทิทฺวาเรน ชานิตพฺพา, ปญฺจวิธํ ปญฺจปฺปการํ นิรุตฺตมุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ, นิพฺพจนํ นิรุตฺตํ, นปุํสเก ภาเว ตฺโต, อตฺถกถนวากฺย ปุพฺพกมุจฺจารณมิจฺจตฺโถ, ตทภิธายิ สตฺถมปฺยภิธาเน-ภิเธโยฺย ปจารา ตทตฺถตาย วา นิรุตฺตมุจฺจเต, วุตฺตนิรุตฺติ ลกฺขเณน…เป.… เวทิตพฺพาติ อิมินา นิรุตฺตสตฺเถ เย สทฺทา ปฎิปทํ นิปฺผาทิยนฺติ เตสมิทํ สามญฺเญน นิปฺผาทนนฺติ ทีเปติ, ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโกติ เอตฺถ ณิเก ทการวการานํ มเชฺฌ โอการาคโม, หิํสิสฺมาติ ‘หิํส-หิํสาย’ มิจฺจสฺมา, อปฺปจฺจเยติ ‘‘สาวการเกสฺว ฆณฺฆกา’’ติ (๕-๔๔) อปฺปจฺจเย, นิชโกติ เอตฺถ ชการสฺส ยกาเร นิยโกฯ อถ วณฺณวิกาโรติ วุตฺตตฺตา ชวณฺณสฺส ยาเทเส นิยกาทโย ตาว สิชฺฌนฺตุ, สุสานาทโย กถํ ฉวปทาทิวิการตฺตา สุสานาทีนนฺติ อาห ‘ปทวิกาโรปิ’จฺจาทิฯ อญฺญถา วณฺณสมุทายาเทสสฺส วิสุํคหเณ ฉพฺพิโตปตฺติยา ‘ปญฺจวิธํ นิรุตฺต’นฺติ สงฺขฺยานิยโม น ยุเชฺชยฺยาติ ภาโวฯ โยโค สมฺพนฺโธ, ตถาหิจฺจาทินา ธาตุสฺส อตฺถาติสเยน โยคมฺปากฎีกโรติ, รวนกิริยาติ สมฺพนฺโธติ เกกายิตานฺยสทฺทนกิริยาภิสมฺพนฺโธฯ มยูโรติ เอตฺถ รวติ มยูรราเว เอว วตฺตเต, น สามญฺเญน รวนกิริยามตฺเตติ ภาโวฯ

๔๘. ตว

วณฺณมตฺตสฺเส วาติ วณฺณสามญฺญสฺเสว, มตฺตสทฺโท เอตฺถ สามญฺญ วจโนฯ ยการสฺสจ จาเทโสติ สมฺพนฺโธ, ทยการานํ ชตฺตนฺติสฺส อิมินา, ยสฺส ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ (๑-๔๙) ชตฺตํ, อตฺตานมธิกิจฺจ ปวตฺตนฺติ อตฺเถ อสงฺขฺยสมาโสฯ

๔๙. วคฺค

ยนฺตํ สทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺธิตฺเตปิ ปกฺกนฺตวิสยตฺตา ตํสทฺโท ยํสทฺทํ นาเปกฺขเตตฺยาห-‘เตติ อนนฺตร’อิจฺจาทิ, ตํ สทฺโท หิ ปกฺกนฺต วิสโย ตถา ปสิทฺธวิสโย อนุภูตวิสโย จ ยํสทฺทํ นาเปกฺขเต, ยถา เจโส ยํสทฺทนฺนา เปกฺขเต, ตํ สพฺพํ มหาสามินาธิกายํ สุโพธาลงฺการฎีกายํ–

มุนินฺทจนฺทสญฺชาต, หาสจนฺทนลิมฺปิตา;

ปลฺลวาธวลาตสฺเส, เวโก นาธรปลฺลโวติ (๑๒๒)ฯ

เอติสฺสา คาถาย อมฺเหหิ วิตฺถาริตนเยน คเหตพฺพํ, ยถา รหนฺติ สกมฺมากมฺมธาตูนมนุรูปํฯ

๕๐. เววา

กิญฺจาปีทํ [อิทํกิญฺจาปิ (โปตฺถเก)] วิกปฺปนตฺถํ กตนฺติ เหฎฺฐิเมน นิ(นฺนาน)ตฺตํ วิญฺญายติ, ตถาปิ อิมินา วากาเรน วิกปฺโปว, เหฎฺฐิเม ปน กฺวจาธิการา หการนฺตธาตุโต ธฺยณฺปจฺจเย เมหฺยํ, โทหฺยํ สิเนหฺยํ, เลหฺยนฺติปิ ภวตฺเววฯ

๕๓. สํโย

วตฺตุโน-ตฺตปฺปธานตฺตมตฺตวจสีติ นิยตาวยววาจิโน อุปาทานาติ วุตฺตมเนกตฺถตฺเตปฺยาทิสทฺทสฺส, อาทิยตีตฺยาทีติ กมฺมสา ธโนจายมาทิสทฺโท, โสยมตฺโถ สุมงฺคลปฺปสาทนิยา ขุทฺทสิกฺขา ฎีกาย‘อาทิโต อุปสมฺปนฺนา’ติ เอตฺถ อมฺเหหิ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ, สํยุชฺชตีติ สํโยโค-เอกตฺราวฎฺฐิตพฺยญฺชนาฯ

๕๔. วิจฺฉา

ยํวตฺตเตติ วุตฺติวจนํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส อตฺถํ วตฺตุมารภเต ‘สมฺภวาเปกฺขาเย’จฺจาทิ, ยํวตฺตเตติ จ สุตฺเต อวิชฺชมาเนปิ คมฺมมานตฺถสฺส สทฺทสฺส ปโยคมฺปติ กามจาโรติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ยสทฺทสฺสานิยมตฺถวุตฺติตฺเตปิ ปทวากฺยโต นาญฺญํ สมฺภวติ วิจฺฉายมาภิกฺขญฺเญ จ วตฺตมานนฺติ อาห ‘สมฺภวาเปกฺขายปทํ วากฺยํวา’ติ, สมฺภวตีติ สมฺภโว-ปทํ วากฺยํ วา, ตสฺมิํ อเปกฺขาย ปทํ วากฺยํ วา วตฺตเตติ สมฺพนฺโธ, วตฺตเตติ วิจฺฉายมาภิญฺเญ จาตฺเถ วตฺตเต, นนุ ปทสฺส วากฺยสฺส วา วิสุํเยว ทพฺพาทโย อตฺถา, ตํ กถมิท เมตสฺมิํ วตฺตุธมฺเม กิริยาธมฺเม จ วิจฺฉาภิกฺขญฺญตฺเถ วตฺตเตติ อนุโยคํ สนฺธายาห-‘วิสยภาเวนา’ติอาทิ, วิจฺฉาย วตฺตุธมฺมสฺส กิริยาธมฺมสฺส จาภิกฺขญฺญสฺส วิสโย ปทํ วากฺยํ วา… อนญฺญตฺถวุตฺติวเสน ตตฺถปฺปวตฺติยา, ตํ วเสนจ, อภิธายกตฺเตน เจติ โคจรตฺเตน ปกาสกตฺเตน จาติ อตฺโถ, ยํวตฺตเตติ อชฺฌาหฎสฺส ยนฺติ ปฐมนฺตสฺส วิภตฺติวิปริณามํ ทสฺเสติ (ตสฺสาติ) อาทินา, อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘ยชฺชปิ ‘วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสฺวิ’ ตฺยตฺร ฉฎฺฐีโนจฺจารียเต, ตถาปิ ฉฎฺฐีปสิทฺธิ โหเตว, กถํ ทฺเว อิจฺจาเทสนิทฺเทสา อาเทโส จ สมฺพนฺธีนมเปกฺขเต, ‘วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสู’ติ จาตฺถนิทฺเทโส, น จาตฺถสฺสาเทเสน สมฺพนฺโธ อุปปชฺชเต, ตสฺมา วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสุ ยํ ปทํ วากฺยํ วา วตฺตเต ตสฺส ทฺเว ภวนฺติจฺเจวํ ฉฎฺฐียตฺโถ สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ, ทฺเว รูปานิ โหนฺตีติ ทสฺสิตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, สทฺทรูเป สงฺขฺยเยฺยติ ทุติยา พหุวจนนฺตํ ปฎิปาทยมาโนติ เอตฺถ ปฎิปาทนกิริยาย สมฺพนฺเธโนปทิฎฺฐํ, ‘‘วากฺยนฺตรฏฺโฐปิ สทฺโท ตทญฺญสฺมิมฺปิ สมฺพนฺธมุปยาตี’’ติ ทฺวิสทฺโทติ อิทํ อุปริ วากฺยทฺวเยปฺยุปยุชฺชติ ‘ทฺวิสทฺโท วุตฺโต, ทฺวิสทฺโท น สรูปปฺปธาโน’ติ, อถ สรูปปฺปธาโน กสฺมา น วุตฺโตติ อาห-‘พหุวจเนน นิทฺเทสา’ติ, อถ ทฺเวติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา ปทวากฺยานํ ฐาเน ทฺวิพฺพจนํ วา สิยา, ตาเนวา วตฺตนฺตีติ ทฺวิปฺปโยโค วา, ตถา สติ ‘ยํวตฺตเต ตสฺสา’ติ กสฺมา ปฐมเมว นิสฺสาย วุตฺติยํ วิวรณํ กตนฺติ อาห-‘เอวญฺจา’ติอาทิ, อิทานิ ทฺวิปฺปโยคปกฺขสฺส สโทสตฺตา อคหิตภาวํ ทสฺเสตุมาห-‘ยทาตฺวิ’ ตฺยาทิ, ตุสทฺโท ปุพฺพสฺมา ปกฺขา วิเสสสฺส ปทสฺสโก [วิเสสนตฺโถ (โปตฺถเก)], ตตฺถ หิ ทฺเว [ทฺเวรูป (โปตฺถเก)] สทฺทรูปานฺยาทิสียนฺเต , อิห ตุ โสว สทฺโท ทฺวิราวตฺตเต, อาวุตฺตี สงฺเขฺยยฺยาติ เอวํ มญฺญเต ‘‘ทฺวิสทฺโท-ยํ ‘‘อาทสหิ สงฺขฺยา สงฺเขฺยเยฺย วตฺตนฺเต’’ติ วจนโต สงฺเขฺยยฺยวจโน, ตสฺเมห สงฺเขฺยยฺยํ สทฺทรูปํ วา สิยา อาวุตฺติ วา, อิจฺจปิ นิทฺเทโส ตทุภยมเปกฺขิย นปุํสกลิงฺเคน วา สิยา อิตฺถิลิงฺเคน วา, ตตฺถ ยทา นปุํสกลิงฺเคน นิทฺเทโส, ตทา สทฺทรูปานิ สงฺเขฺยยฺยานิ ภวนฺติ, ยทา ตุ อิตฺถิลิงฺเคน, ตทา สทฺทสฺสาวุตฺตี อุจฺจารณลกฺขณา กิริยา สงฺเขฺยยา ภวนฺติ, ตโต เจตฺถ อาวุตฺตีอปิ สงฺเขฺยยา โหนฺตี’’ติ, ตทา ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพวจนนฺติ เอส ปกฺโขติ อยเมตฺถ ภาโว’’ ยทา ทฺเว อาวุตฺติโย วิธียนฺเต ตทา ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺเต โสเปกฺโข, (อตฺร ฐานฺยาเทสภาโว นตฺถิ) [นตุฎฺฐาเน ทฺวิพฺพจนปกฺโข (โปตฺถเก)] อาวุตฺติ หิ กิริยา, ตสฺสา เจห สทฺโท สาธนํ, น จ กิริยาย สาธนสฺส จ ฐานฺยาเทสภาโว อุปปชฺชเต, ตสฺมา ยทาวุตฺตี วิธียนฺเต, ตทา ทิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺเต-โส ปกฺโข ภวตี’’ติ, อยมฺปิ ปกฺโข ปาณินีเยหิ ปริคฺคหีโต, ตทยุตฺตํ โทสทุฎฺฐตฺตาติ สนฺทสฺสยมาห-‘โส ปเน’ตฺยาทิ, เต หิ ทุติยมฺปิ ปกฺขมพฺภุปคมฺม อุปจารมตฺตโต เภโท, วตฺถุโตตฺวเภโท วาติ โปโนปุญฺเญน ตํ สาเธนฺติฯ กถมฺปน สโทสตฺตํ เยนายํ น คหิโตตฺยาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทิ, ณฺโย นสิยาติ ‘‘ตสฺส ภาวกมฺเมสุ ตฺต ตา ตฺตน ณฺย เณยฺย ณิย ณิยา’’ติ (๔-๕๙) ภาเว วิธียมาโน ณฺโย ทฺวิปฺปโยคปกฺเข สทฺทเภทสพฺภาวา ปุน ปุเนติ สมุทายสภาวโต ปุนปุน ภาโวติ อตฺเถ ปุนปุน สมุทายโต น ภเวยฺยาติ อตฺโถ, น เกวลํ ณฺโยว, อถ โข เอกปทนฺโตคธานํ สรานํ สรานมาทิภูตสฺสุการสฺส ภวนฺโต โอกาโรปิ ‘‘สรานมาทิสฺสา ยุวณฺณสฺสา เอโอ ณานุพนฺเธ’’ติ (๔-๑๒๔) น สิยา, ‘‘มนาทฺยาปาทีนโมมเย จ ‘‘อิติ (๓-๕๙) โอกาโร ปน ปกฺขทฺวเยปิ โหเตว… อุตฺตรปทสฺส นิมิตฺตภาเวน คหิตตฺตา, ปุพฺพปกฺเขปิ หิ ทฺเว สทฺทรูปานฺเยวาทิสียนฺเตติ โหเตว ปท เภโท, วกฺขติ หิ ‘สตีปิ อตฺตคเต เภเท’ติฯ นนุ อาวุตฺติธมฺมเภท สทฺทสฺสุปจริโต เภโท, สรูปโต ตฺวเภโทว, อญฺญถา อาวุตฺติเยว น สิยา, เอกสฺส หิ วตฺถุโน อาวุตฺติ โหติจฺจาห‘นานฺตเรเน’จฺจาทิ, อญฺญเถติ อุปจริโต เภโท น สภาวโตติ เจ, การิยมฺภวตีติ เอวิ น สกฺกา วตฺตุนฺติ สมฺพนฺโธ, สภาวโต ตฺวเภโท วาติ อุปจาราภาเวน วตฺถุโต วิชฺชมานเภทมวธารยติ, อญฺญถาติ ยทิ เภโท สิยา, อาวุตฺติเยว น สิยาติ เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘ยทิ สภาวโตว เภโท ภินฺนสฺส ปน กถมาวุตฺติ สิยา’’ติ, ฐานิสทิสตฺตาติ ‘‘ฐานีวิยาเทโส’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติฯ

กิริยายาติอาทีสุ สหตฺเถ ตติยา… กิริยาทีหิ ทพฺพาทฺยตฺถานํ วตฺตุ [กตฺตุ] พฺยาปนิจฺฉาปวตฺติโต, เทสาทีติ ( ) [(หิ) (โปตฺถเก)] อาทิสทฺเทน กาลาวตฺถาทิํ สงฺคณฺหาติ, นานาการยุตฺตเมว ภินฺนํ นาม โหตีติ อาห-‘อเนกปฺปการยุตฺเต’ติ, พหุวจนนิทฺเทสโต วุตฺตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, เตนาติ เยน พหุวจนนิทฺเทเสน สกิํ พฺยาปนิจฺฉา โชตียติ เตน กรณภูเตน เหตุภูเตน วา, กเมน พฺยาปิตุมิจฺฉายํ ชาติอาทีนญฺจ พฺยาปิตุมิจฺฉายนฺติ สมฺพนฺโธ, ตตฺถ อยญฺจ คาโม รมณีโย อยญฺจ คาโม รมณีโยติ กเมน พฺยาปิตุมิจฺฉา, เอตฺถ กิญฺจาปิ รมณียคุเณน คามทพฺพโยโค อตฺถิ, ตถาปิ คามานํ คุเณน โยโค, สพฺโพ คาโม รมณีโยติ พาหุเลฺลน, นตฺถิ สากเลฺลน [กเมน (โปตฺถเก)] พฺยาปิตุมิฎฺฐตฺตนฺติ สกลพฺยาปนิจฺฉายาภาโวติ น ทฺวิพฺพจนํ, เอวมุปริ โยเชตฺวา อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพ, สมฺปนฺโน ยโวติ สมฺปนฺนคุเณน ยวชาติยา พฺยาปิตุมิจฺฉา, เอกตฺถา ชาติ, อเนกตฺถ นิสฺสยา วิจฺฉา [เอกตฺถาชาติ, เอกมตฺถํ ญาปยิสฺสามีติ ชาติสทฺโท ปยุชฺชเต อเน กตฺถนิสฺสยาจ วิจฺฉา, อเนกตฺถํ สญฺญาปยิสฺสามีติ วิจฺฉาปยุชฺชเต-ติ มหาภสฺเส], โสภนํ ธวขทิรนฺติ โสภนคุเณน ธวาทิทพฺพานํ พฺยาปิตุมิจฺฉา, อตฺถสทฺเทเนตฺถ ทพฺพาทโย วตฺตุมิฎฺฐาติ อาห-‘ทพฺพคุณกิริยาลกฺขเณ’ติ, วิสทฺโท ปเนตฺถ พฺยาปนตฺโถติ อาห-‘พฺยาปิตุํ สมฺพนฺธิตุ’นฺติ, สาติ วิจฺฉา, วตฺตุธมฺโมติ ‘รุกฺขํรุกฺข’มิจฺจาทิกํ โย วทติ, ตสฺส วตฺตุโน ธมฺโม… อิจฺฉาลกฺขณสฺส ธมฺมสฺส ตปฺปฎิพทฺธตฺตา , สทฺโทติ รุกฺขมิจฺจาทิโก, ตสฺส สทฺทสฺส ยํ รูปํ อตฺต ภาโว, ตเมว ปจฺจาสตฺยา ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธว พลวา’’ติ วิจฺฉา ภิกฺขญฺเญสุ วตฺตมานสฺส สุตสฺเสว ตสฺส รูปสฺส ปจฺจาสนฺนภาวโต ทฺวิสงฺขฺยา ยุตฺตํ ทฺวิสงฺขาตาย สงฺขฺยาย ‘รุกฺขํ รุกฺข’มิจฺเจวํ ยุตฺตํ อติทิสียเต สุตฺเต ทฺเวอิจฺจเนน, ทฺวิพฺพจนสฺเสว [ทฺวิพฺพจนเมว (โปตฺถเก)] หิ ทฺวิสงฺขฺยายุตฺตตา, อถ กตเมกวจนนฺตสฺส ทฺวิพฺพจนํ, ตถาหิ สพฺเพเยเวเตตฺถ วิจฺฉายํ ทฺวิตฺเตหฺยภิธยนฺเตติ พหตฺตา พหุวจนํ ปปฺโปติ, เอกวจนนฺตุ น สิชฺฌติ ‘รุกฺขํ รุกฺขํ สิญฺจตี’ติ เอกตฺถาภิธานภินฺนสพฺพรุกฺขปฺปตีตีติ กถเมกวจนนฺตสฺส ทฺวิพฺพวจนนฺตี อาสงฺกิยาห-‘ตตฺเถ’จฺจาทิ, อตฺถสามตฺถิยาติ ‘พหุวจนนฺตปฺปโยเคหิ’จฺจาทินา วกฺขมานนเยน พหุวจนนฺตปฺปโยเคเนว วิจฺฉาตฺถโชตนโต น ตตฺถ ทฺวีพฺพจนํ สิยา, ภวิตพฺพญฺจ ทฺวิพฺพจเน (น, เอ) กวจนตฺตมนฺตเรน น จาตฺถิ ทฺวิพฺพจนาวกา โสติ ปตีติ พลาวคโต โย-ตฺโถ, ตสฺส อตฺถสฺส อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณํ สามตฺถิยํ อตฺถสามตฺถิยํ, อตฺถสามตฺถิยา เอกวจนนฺตสฺส ทฺวีพฺพจนนฺติ สมฺพนฺธา, กิริยาทิโยคนฺติ กิริยาคุณาทิ สมฺพนฺโธ, มนฺตฺวาติ พฺยาปิตุมิจฺฉายนฺตีมสฺส ปุพฺพกิริยาวจนํ, อภิสํหริตฺวาติ เอกโตกตฺวาฯ สทฺทสฺส ตาทิสตฺถปจฺจายกตฺเต สามตฺถิยํ สทฺทสตฺติ [สทฺทสฺส]ฯ ยุคปทาธิกรณตายํ สหวจนิจฺฉายํ พหุวจนปฺปวตฺติเยว, น ตตฺถ ทฺวิพฺพจนนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘อโตเยเว’จฺจาทิ, อโต เยวาติ พหุวจนนฺตสฺส สทฺทสตฺติยา วิจฺฉาโชตนโต ทฺวิพฺพจนาภาวาเยว, เอวมญฺญเต- ‘อิธ ปน โยคปชฺชํ ทุวิธํ สทฺทโยคปชฺชํ อตฺถโยคปชฺชญฺจ, ตตฺถ กิญฺจิ สาตฺถกานํ สทฺทโยคปชฺชมตฺถโยค ปชฺชํ น สมฺภวตีติ, ยุคปทิ อธิกรณํ ธวาทิ อตฺโถ ยสฺส โสธวขทิรปลาสสทฺโท ยุคปทาธิกรโณ, ตสฺส ภาโว ตถา, ตสฺสญฺจ สติ, สทฺทโยคปชฺชมนฺตเรน ภินฺนตฺถานเมกสทฺทวจนียาน เมกโต ปปตฺติ อตฺถโยคปชฺชํ, ตํ สหวจนิจฺฉายนฺติ อิมินา ทสฺสิตนฺติ ตสฺสํ สหวจนิจฺฉายญฺจ สติ, โสภนา ธวขทิรปลาสา โสภนา รุกฺขาติ โสภนคุณโยเคปิ พหุวจเนเนว วิจฺฉาโชตนโต ทฺวิพฺพจนาภาโวติ, โสภนํ ธวขทิรนฺติ ปน สตีปิ สทฺทโยคปเชฺช สมาหารตฺตา นตฺถตฺถโยคปชฺช [นาตฺวยาคปชฺช (โปตฺถเก)] นฺติ เอกวจนนฺตตฺตา ทฺวิตฺตปฺปสงฺเคปิ โสภนํ ธวขทิรนฺติ สทฺทานํ สกิํ พฺยาปนิจฺฉายาภาวา น ทฺวิพฺพจนนฺติ เหฎฺฐา วุตฺตํฯ

วาตฺติกกาเรน ‘‘อานุปุพฺพิเย ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (๘-๑-๑-วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘อานุปุพฺพิเยปิ’จฺจาทินา, อตฺเถวานุปุพฺพิเยปิ วิจฺฉา ตโตว ทฺวิตฺตนฺติ ปฎิปาทย ‘มานุปุพฺพิย’มิจฺจาทินา ‘อตฺถิเยเวจฺจาทิโน วุตฺติวากฺยสฺส วิวรณมาหฯ คามชาติยา ตุลฺยชาติยานํ ทิสา เทสาทิเภเทน ภินฺนานมิว คามานํ, น เอตฺถ วิจฺฉา, มูลมคฺคํ วา หิ มุขฺย เมกเมว… เหฎฺฐุทฺธภาคนฺตราภาเวเนกตฺตา, เยนุปริยโธ ภาคาเปกฺขาย กตมูลคฺคพฺยปเทเสน ภินฺนชาติยา มูลคฺคภาคา, เต ภินฺนชาติยา, น จ ภินฺนชาติยานํ วิจฺฉา โหติ, น หิ โคโคติ วุตฺเต (วาหีก)คตา วิจฺฉาวคมฺยเตติ อาจริยชินินฺทพุทฺธินา อานุปุพฺพิเย วิจฺฉายาภาวํ ปฎิปาทิตํ, ตํ วิฆฎยิตุํ ‘ยทิ หิ’จฺจาทินา ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตํ วิปญฺจิตุมาห- ‘ยเถ’จฺจาทิ, นสนฺนิวิฏฺโฐติ น ปติฎฺฐิโต, นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ, ยสฺสูปริภาโค อตฺถิ ตมฺปิ มูลนฺติ มูล พฺยปเทสสฺสาเปกฺขา กตตฺตมาห, อุภยนฺติ มูลมคฺคญฺจ, ตถา อญฺเญปิ มูลคฺคภาคาติ อิมินา มูลคฺคเภทานํ เหฎฺฐา วิย คหเณ สติ พหุตฺตมาห, ปุพฺพกถิเตนาติ ‘รุกฺขาทีนํ พาหุเลฺลนา’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘มูลาทีนํ พาหุเลฺลน ถูลาทิ คุณโยคมฺมนฺตฺวา สตฺตมีวิภตฺติยุตฺเตน มูลาทิสทฺทสหิเตน สพฺพ สทฺเทน มูลาทิกมตฺถมภิสํหริตฺวา สพฺพสฺมิํ มูเล ถูลา สพฺพสฺมิํ อคฺเค สุขุมาติ เอวํ (วตฺตุโน) พฺยาปิตุมิจฺฉายเมกวจนนฺตสฺส วิจฺฉายนฺตฺเวว ทฺวิพฺพจน’’นฺติฯ

เชฎฺฐานํ วิจฺฉาสมฺภเว สพฺพกนิฎฺฐสฺส เชฎฺฐตฺตาภาวานุปฺปเวโส น สิยาติ อานุปุพฺพิยมตฺตวจนิจฺฉายํ เตเนว ทฺวิตฺตมภิหิตํ ‘เชฎฺฐํ เชฎฺฐมนุปฺปเวสยา’ติ เตเนวาจริเยน, ตทธุนา วิฆฎียติ ‘เชฎฺฐ’ มิจฺจาทินา , กนิฏฺโฐปิ ปเวสียตีติ กนิฎฺฐสฺสปิ วิจฺฉาสมฺภวมาห, ตตฺถ การณมาห-‘ยเถว หิ’จฺจาทิ, ปรสฺสาติ มชฺฌิมสฺสาติ เอตฺถ วิเสสนํ, กนิฎฺฐสฺสาปิ เชฎฺฐพฺยปเทโสติ สมฺพนฺโธ, ยถาวุตฺตเมว สมตฺเถติ ‘วตฺติจฺฉานิพนฺธเน หิ’จฺจาทินา, วตฺติจฺฉาทิพนฺธเนติ วตฺตุโน อิจฺฉา นิพนฺธนํ การณมสฺสาติ สมาโส, วตฺถุสภาเว วตฺถุ ตตฺเถ, อภินิเวโส ปวตฺติ, นาภิสมฺภุณาติ น ปปฺโปติฯ

‘‘สกตฺเถ วธาริยมาเน เนกสฺมิํ ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (๘-๑-๑๒-วา) วาตฺติกกาเรน วุตฺตํ, ตทาห ‘สกตฺเถ’อิจฺจาทิ, อตฺถปฺปการณาทฺยนเปกฺขสฺส ปทสฺส อตฺเถ สกตฺเถ อวธาริยมาเน เอตฺตกเมเวติ คมฺมมาเน อเนกสฺมิํ ทิยฺยมาเน ทฺวิพฺพจนมิฎฺฐํ มตํ ปาณินิยานนฺติ อตฺโถ, อยมฺปเนสมธิปฺปาโย ‘มาสกํ มาสกํ อิมมฺหา กหาปณา ภวนฺตานํ ทฺวินฺนํ เทหี ตฺยตฺร ทฺเว เอว มาสา ทาตุมิจฺฉิตา, กหาปณํ นาม–

จตฺตาโร วิหโย คุญฺชา, ทฺเวคุญฺชา มาสโก ภเว;

ทฺเว อกฺขาว มาสกาปญฺจ,กฺขานํ ธรณมฎฺฐกํติฯ

วุตฺตวิธินาเนกมาสกสมุทาโย, ตตฺถ น สพฺเพ กหาปณ สมฺพนฺธิโน มาสา ทานกิริยาย พฺยาปิตา, ทฺเวเยวาติ เนตฺถตฺถ วิจฺฉาติ ยถาวุตฺตวตฺตพฺเพน ทฺวิพฺพจน’’นฺติ, ตํ ทสฺเสตฺวาติ ตํ ทฺวิพฺพจโนทาหรณํ ทสฺเสตฺวา, ปฎิปาทยิตุํ วิจฺฉายเมว ทฺวิตฺตํ ทสฺเสตุํ… มาสกํ มาสกมิจฺจาโทตฺวยมธิปฺปาโย-‘‘เทหีติ ทานกิริยาย มาสฺส พฺยาปิตุมิฎฺฐาติ วิจฺฉายเมเวตฺถ ทฺวิพฺพจนํ, ตถาหฺยโต ทฺวิรุตฺตา วิจฺฉาว คมฺยเต’’ติ, สทฺทนฺตรโตจฺจาทิกํ กิมาสงฺกิย วุตฺตนฺติ อาห‘เทหี’ติอาทิ, อวธารเณ ปตียมาเนติ กหาปณสมฺพนฺธินิ พหุมฺหิ มาสกสมุทาเย มาสกทฺวยนิจฺฉเย วิญฺญายมาเน สติ, อวิเสเสน สามญฺเญน มาสานํ เทหีติ ทานกิริยาย พฺยาปนา ภาวาติ สมฺพนฺโธ, สทฺทนฺตรโตจฺจาทิโน สาธิปฺปายมตฺถมภิธาตุมารภเต ‘ปเทเน’จฺจาทิ, เอตฺถ ปเทนาติ มาสกมิจฺจเนน ปเทน, อิมมฺหา กหาปณาติ อิทเมตฺถ สทฺทนฺตรํ, กตาภิสงฺขรณสฺสาติ มาสกํ มาสกมิจฺเจวํ นิปฺผาทิตสฺส, สทฺทนฺตรโตติ อิมินา ปทนฺตรโยโค คหิโตติ อาห-‘ปทนฺตเรน โยคโต’ติ อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ทฺวิตฺตกรณกาเล สทฺทนฺตรวจนียสฺสตฺถสฺสานเปกฺขิตตฺตา มาสกํมาสกนฺติ อวิเสเสน มาสกวิจฺฉายํ ทฺวิตฺตํ, ตทนุ ปน อิมมฺหา กหาปณาติสทฺทนฺตรสมฺพนฺเธ สติ ยทิ กหาปณสมฺพนฺธฺย น วเสสมาสกวิจฺฉา ปริคฺคยฺหติ ตทา อิมสฺส กหาปณสฺสาติ ฉฎฺฐิยา ภวิตพฺพํ, อิมมฺหา กหาปณาติ ปน อวธิปญฺจมีนิทฺเทสโต กหาปณโต ทฺวยเมว คเหตฺวา ภวนฺตานํ ทฺวินฺนํ เทหีติ อิมมฺหา กหาปณาติ สทฺทนฺตรโตวธารณํ คมฺยเต’’ติฯ

‘‘ปุพฺพปฐมานมตฺถาติสยวจนิจฺฉายํ ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (๘-๑-๑๒-วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘ปุพฺพปฐมานํ มิจฺจาทิ, ปุพฺพปฐมานํ ปุพฺพปฐม สทฺทานํ อตฺถาติสโย โย อตฺถสฺส ปกํโส, ตสฺส วจนิจฺฉายํ, สพฺพปฐมภาวสงฺขาต อตฺถาติสยมตฺตาว วจนิจฺฉาติ น เอตฺถ วิจฺฉาติ เตสมธิปฺปาโย, วิกสนกิริยาย ปากกิริยายาติ วุตฺเตปิ วิกาสกรณกิริยาย ปากกรณกิริยายาติ อตฺถสมฺภวโต ‘ปุพฺพํ ปุพฺพํ ปุปฺผ’นฺติ ตฺยาโท, ปุพฺพํ ปุพฺพํ วิกสนํ กโรนฺติ, ปฐมํ ปฐมํ วจนํ กโรนฺตีติ กิริยาวิเสสนวเสน อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพ, ปุพฺพาติ มตา ปฐมาภิมตาติ อิมินา ปุพฺพปฐมภาเวนาภิมตานํ พหุตฺต พฺยาปเนน วิจฺฉาสพฺภาเว การณมาหฯ

‘‘ฑตร ฑตมานํ สมสมฺปธารณายมิตฺถีนิคเท ภาเว ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (๘-๑-๑๒-วา) วุตฺตํ, เอตฺถ อิตฺถิลิงฺคสทฺโท อิตฺถิลิงฺคโยคา อิตฺถีติ วุตฺโต, นิคทฺยเตเนเนติ นิคโท, อิตฺถี นิคโท ยสฺส โส อิตฺถินิคโทภาโว, ตสฺมิํ อิตฺถีนิคเท ภาเว, ตทาห-รตรรต มนฺตาน’มิจฺจาทิ, อิตฺถิลิงฺเคติ อิตฺถิลิงฺคํ ยสฺส โส อิตฺถิลิโงฺคภาโว, ตสฺมิํ อิตฺถิลิงฺเค ภาเว วตฺตมานานํ รตรรตมนฺตานํ ทฺวิพฺพจนมภิมตนฺติ สมฺพนฺโธ, กสฺมิํ วิสเยติ อาห-‘สมสมฺปธารณ วิสเย’ติ, สเมน อฑฺฒตาทินา คุเณน อิเม อุโภ อฑฺฒา อิตฺเววํ รูปา สมฺปธารณา นิรูปนา อวโพโธ สมสมฺปธารณา, สาเอว วิสโย, ตสฺมิํ สติ, อฑฺฒตาย พหุวิธตฺตาภาวา กิริยาทิโย คาภาวา จ นตฺเถตฺถ วิจฺฉาติ เตสมธิปฺปาโย, ปุจฺฉิยมานาติ อิมินา อิเม อุโภ’ อิจฺจาทีนํ ปุจฺฉาวากฺยตํ ทสฺเสติฯ

ปรพฺยวหาเรนาห-‘อาขฺยาตาทีนํ วิสยตฺต’นฺติ, อิมินา อาขฺยาตาทีนเมว กิริยาโชตกปทภาเวน โปโนปุญฺญสงฺขาตกิริยา ธมฺมสฺส ธนสเมว วิสยตฺตํ ทีเปติ, อติสยวิสิฎฺฐนฺติ อิมินา ปปจติสทฺเทปกาโร ปกํสตฺถ โชตโก อุปสคฺโคติ ทสฺเสติ, หิวิธิมฺหีติ’ลู-จฺเฉทเน’อิจฺจสฺมา วิธิมฺหิ หิปฺปจฺจโย ‘‘ปญฺหปตฺตนาวิธีสุ’’ติ (๖-๙) อิมินา สุตฺเตนาติ อตฺโถ, โอสฺสาติ ‘‘ยุวณฺณานเมโอปจฺจเย’’ติ (๕-๘๒) โอการสฺส, ‘ปุพฺเพก-กตฺตุกาน’’ (๕-๖๒) มิจฺเจวาติ เอวกาเรน ปเรสมิวายมปฺยาภิกฺขญฺเญ ปจฺจโย เจ วิธียเต, ตทา ปปจติอิจฺจตฺร วิย อาภิกฺขญฺเญ วิธียมาเนน ปจฺจเยเนว อาภิกฺขญฺญตฺถสฺส ปกาสิตตฺตา น ทฺวิพฺพจเนน ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ, ยทา ตุ ภุสํ ปุนปฺปุนํ ปจตีติ วจนิจฺฉา ตทาปิ ปปจตีติ ภวตฺเยวฯ

อิห อิมสฺมิํ อุทาหรเณ, อาภิกฺขญฺเญ อิจฺเจวาติ อิมินา อนุกรณมตฺตเมเวตํ นตฺเถตฺถาภิกฺขญฺญนฺติ ปาณินิยา สุตฺตนฺตเรน ทฺวิตฺตมฺปฎิปาเทนฺติ, นตฺเถตฺถ ตาทิเสน วจเนน ปโยชนํ, อาภิกฺขญฺเญเยว ทฺวิพฺพจนนฺติ ทสฺเสติ, เอวมญฺญเต ‘‘ปฎอิจฺเจตมนุกรณํ ภวน กิริยมฺปติ วตฺตตีติ [ภวนกิริยามตี วุตฺตีติ (โปตฺถเก)] กิริยาธมฺมํ โปโนปุญฺญเมตฺถ อตฺเถวา’’ติ, เตเนว วกฺขติ-‘ปฎปฎา ภวตีติ อาภิกฺขญฺเญ ทฺวิพฺพจน’นฺติ, อนิติสฺมินฺติ อิติสทฺเท อวิชฺชมาเน, ราปฺปจฺจโยติ ปฐมํ ทฺวิตฺเต กเต ปจฺฉา ราปฺปจฺจโย, ราปฺปจฺจยมกตฺวาปิ ปการนฺตเรน สาเธตุมาห- ‘อถวา’ อิจฺจาทิ, ทีโฆ นิจฺจนฺติ ปฐมํ ทฺวิตฺเต ปฎปฎกโรตีติ ฐิเต นิจฺจํ ทีโฆ, ปฎปฎา กโรตีติ เอตฺถ นิปฺผตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฎปฎายตีติ เอตฺถ ทสฺเสตุํ ปฎปฎายตีติอาทิ อารทฺธํฯ

๕๕. สฺยาทิ

เอกสฺส เอกสฺส อิติ ฐิเต ปุพฺพวิภตฺติยา ลุตฺเต สํหิตายญฺจ กตายํ เอเกกสฺส, เอวํ มตฺถเกน มตฺถเกนาติ ฐิเต มตฺถก มตฺถเกนาติฯ

๕๖. สพฺพา

อญฺญํ อญฺญนฺติ ฐิเต อิมินา วิภตฺติยา โลเป อการสฺส ‘‘ตทมินา’’ (๑-๔๗) ทินา โอกาเร อญฺโญญฺญนฺติปิ โหติฯ

๕๗. ยาว

ยาวโพธนฺติ ‘‘ยาวาวธารเณ’’ติ (๓-๔) อสงฺขฺยสมาโสฯ

๕๘. พหุล

กฺวจิ ปวตฺยปฺปวตฺติ, กฺวจญฺญํ กฺวจิ วา กฺวจิ;

สิยา พหุลสทฺเทน, วิธิ สพฺโพ ยถาคมํติฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฎีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

ปฐมกณฺฑวณฺณนา สมตฺตาฯ