๒. ทุติยกณฺฑวณฺณนา

โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฏีกา

๒. ทุติยกณฺฑวณฺณนา

๑. ทฺเวทฺเว

อวยวสมฺพนฺเธติ สฺยาทฺยวยวีสมุทาเยน ทฺเวทฺเวติ วุตฺตานมวยวานํ สมฺพนฺเธ, อเตตฺถ วุตฺยนุกูลาย ปญฺจิกาย วา ภวิตพฺพํ, ปญฺจิกานุ กูลาย วุตฺติยา วา, น เจตฺถ ทฺวินฺนมญฺโญญฺญานุกูลตา ทิสฺสติ, ตถาหิ วุตฺติยํ-‘เอกาเนกตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา’ติ เอตฺตกเมว ปกติวิเสสนวเสน วุตฺตํ, ปญฺจิกายนฺตุ ตพฺพิเสสน วเสน จ ปจฺจยตฺถวิเสสนวเสน จ อตฺโถ ทสฺสิโต, ตเทว มุภินฺนนฺนาญฺญมญฺญานุกูลตา ทิสฺสติ, ตโต เอตฺถ ยถา ทฺวินฺนมญฺโญญฺญานุกูลตา สมฺปชฺชติ, ตถา พฺยาจิกฺขิสฺสาม ‘‘ยทิ ปเนตฺถ วุตฺยานุกูลา ปญฺจิกา ภเวยฺย ปจฺจยตฺถปกฺโข ชหิตพฺโพ สิยาติ ‘เต…เป.… เอกาเนกตฺเถสุ’ติ จ, เตน…เป.… โยชนิย’นฺติ จ เอเตสํ ชหิตพฺพตาย พหุปาฐวิโลโป อาปชฺชติ, ยทิ ปน ปญฺจิกานุกูลา วุตฺติ ภเวยฺย วุตฺติยํ กิญฺจิมตฺตํ ปกฺขิปิตพฺพ มตฺตเมว สิยาติ พหุวิโลปาปตฺติ (น) โหตีติ เอเตสํ ทฺเวทฺเว โหนฺติ เอกาเน กตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา’ติ วุตฺติยา ภวิตพฺพ’’นฺติ, เอวญฺหิ สติ สตฺถนฺตเรนาปิ สห ฆฎเต, สุตฺเต ‘ทฺเวทฺเวกาเนเกสุ นามสฺมา’ติ วุตฺตตฺตา ‘เอกาเนเกสู’ติ อิทํ ปจฺจยวิเสสนํ วา ยุชฺชติ

ปกติวิเสสนวเสน วา ยเทตํ ปจฺจยวิเสสนํ, ตทา สามตฺถิยา เอกาเนเกสูติ ปกติวิเสสนมฺปิ ลพฺภติ, ตตฺถ สามตฺถิยมตฺถ พลํ, ตถาเหฺยกาทีสุ ภวนฺตา ปกติวาจฺจานเมเวกตฺตาทิอพฺยติ ริตฺตอตฺถมตฺตาทีรูปานํ โชตกา สฺยาทโย กถเมกตฺตาทีสุ วตฺตมานโต นามสฺมา อญฺญโต สิยุนฺติ ยถาวุตฺตนามวิเสสากฺเขโป, ตถา อิตฺถิณาทิปฺปจฺจยาทีนมฺปิ ปน ปกติวิเสสานุปาทาเนปิ ยโต ธาตฺวาทิ วาจฺโจตฺโถ นตฺถิ, สามตฺถิยา ตโต, ธาตุตฺยาทฺยนฺเตหิ [ตฺยาทฺยนฺต วาจฺเจหิ (โปตฺถเก)] น โหนฺเต วิตฺติปจฺจยา, ตถา ณาทิปจฺจยาปิ… วิภตฺยนฺตา วิธานโต, ยเทตมฺปกติวิเสสนํ ตทาปิ สามตฺถิเยเนว เอกตฺตาทีสุ วตฺตมานโต นามสฺมา ตโชฺชตนาย ภวนฺตา สฺยาทโย กถมญฺญตฺถ โหนฺติ อสมฺภวาติ เอกาเนเกสุ ทฺเวทฺเวติ ลพฺภติ, อถวา สรูเปน อวุตฺตมฺปิ สามตฺถิเยเนกาเนกตฺเถสูติ คมฺมมานํ วุตฺตเมว โหตีติ กตฺวา‘เตจา’ติอาทิกํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ, เอกาเนเกสุ วตฺตมานโต นามสฺมาติ กิมตฺถํ อสตฺวภูตาย กิริยาเยกตฺตาทิสมฺพนฺธาภาวา กฺริยตฺถาจ ตฺยาทีหิ เยเวกตฺตาทีนํ วุตฺตตฺตา ตฺยาทฺยนฺเตหิ จ น ภเวยฺยุนฺติ ปโยชนนฺตรมาห-‘ยมฺปนา’ติอาทิ, ปญฺจกนามตฺถสฺสาธิปฺเปตภาโว เจตฺถ ปกฺขสฺเสตสฺเสว ยุตฺตตฺตาฯ ตถาหิ สงฺขฺยากมฺมาทโย นาม วาจฺจสฺส ทพฺพสฺส ธมฺโม สกตฺโถ-ปสชฺชโน จ สทฺโท ทพฺเพเยว วตฺตเต… ทพฺเพเยวานฺยนยาทิโวหารา, ตตฺถ ทพฺพวาจินา สทฺเทน ทพฺพธมฺมานมพฺภนฺตรีกรณนฺติ นายุตฺตเมตํ นาเมน ปญฺจนฺนมภิธานํ, วิภตฺติโย ปน โชติกา, อิตฺถิปจฺจยา จ อิตฺถิลิงฺคสฺส, ตถา จามฺเหหิ วุตฺตํ สมฺพนฺธจินฺตายํ–

สทฺโท สกตฺถํ วตฺวาน, ปทตฺถํ ทพฺพสญฺญิตํ;

สมเวตํ วเท ลิงฺคํ, สงฺขฺยํ กมฺมาทิกมฺมิ เจติฯ

เอกาเนเกสุ สฺยาทีนํ ยถากฺกมํ ทสฺเสตุํ ‘เตนา’ติอาทิ วุตฺตํ, เตนาติ เยน ปญฺจโก นามตฺโถ อธิปฺเปโต เอกาทีสุ จ อตฺเถสุ โช-ตนีเยสุ สฺยาทโย วิธิยิสฺสนฺติ เตน, สพฺพตฺถาติ ‘อํโย’อาทีสุ สพฺพตฺถ, สภาวโตตฺยาทิกสฺสายมธิปฺปาโย ‘‘ยทฺยปิ สฺยาทโย เอกาเนเกสุ โหนฺติ ตถาปิ เอกาทโย สงฺขฺยาย ปริจฺฉินฺเน อตฺเถ วตฺตนฺติ น สงฺขฺยามตฺเต, สงฺขฺยาย สมฺภวาภาวา สงฺเขฺยเย ภวตีติ น สงฺขฺยาปิ สฺยาทีนมตฺโถ’’ติ (น) เกวลํ สกตฺถ ทพฺพาทิเยว สฺยาทีนมตฺโถ น ภวติ, อปิ ตุ สงฺขฺยาปีตฺยปิสทฺทตฺโถ, อเนน สงฺขฺยา วิภตฺยตฺโถ จตุกฺโก นามตฺโถตฺยยมฺปกฺโข นิรากโต ปญฺจโก นามตฺโถติ ทสฺสเน สงฺขฺยากมฺมาทีนํ วิภตฺติโย โชติกา โหนฺติ, ติโก นามตฺโถติ ทสฺสเน ตุ สงฺขฺยากมฺมาทโย วิภตฺติวาจฺจา โหนฺติ, อิทานิ อธิปฺเปตปญฺจกนามตฺเถ สกตฺถาทิกํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถา’ติอาทิมาห, ตตฺถ สกตฺโถ วิเสสนนฺติ สรูปาทิ ยํ กิญฺจิ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตํ ตํ สกตฺโถ นามติ อตฺโถ, ตํ ทสฺเสติ ‘สรูปชาติคุณทพฺพานิ’ติฯ

พเลน ยสฺสา ภินฺเนสุ, ปวตฺตนฺเต คคาทีสุ;

สา ชาตฺยภินฺนธีสทฺทา, สุตฺตํ ปุปฺเผสฺวิวานฺวีตํฯ

ทพฺพาธาโร ตโต ภินฺโน, นิมิตฺตํ ตปฺปตีติยา;

ภาวาภาวสภาโว โย, โส คุโณ นิคฺคุโณ มโตฯ

สรูปํ สทฺทรูปํว, ชาติยา ยํ วิเสสนํ;

วิเสสียติ ยํกิญฺจิ, ทพฺพํ ตํ สมุทีริตํฯ

อิทานิ สรูปาทิโน วิเสสนสฺส สกตฺถภาวํ ชาตฺยาทิวิเสสสฺส ทพฺพภาวญฺจ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถา’ติอาทิมาห, สรูเป วตฺตเต สทฺโทติ วิยเภโทปจาเรนาห-‘สทฺทสฺส สรูเปนา’ติ, เอตฺถ ปน โคติ ชาติมตฺตวาจินิ โคสทฺเท ปยุตฺเต โคสทฺโท ชาติมตฺตมาเหติ โส ชาติํ วิเสเสติ นามฯ ยฎฺฐิอาทิสทฺเทหิ ยฎฺฐิอาทิสหจริตา อุปจารโต คหิตาติ ยฎฺฐิอาทิทพฺเพหิ ยฎฺฐิอาทิสหจริตา ปุริสา วิเสสียนฺตีติ อาห-‘ทพฺพมฺปิ ทพฺพนฺตรสฺส วิเสสนภูตมฺภวตี’ติ, ยฎฺฐิโยปเวสยาติ ยฎฺฐิสทฺทวจนีย ยฎฺฐิทพฺพวิสิฏฺเฐ ปุริเส ปเวสยาติ อตฺโถ, กุนฺเตปเวสยาติ เอตฺถาปิ เอเสวนโย, ยถาวุตฺตจตุพฺพิธสกตฺถโต ปโรปิ อตฺถิ สกตฺโถติ อาห-‘กตฺถจี’ติอาทิ, สมฺพนฺธนิมิตฺโตติ สมฺพนฺโธ นิมิตฺตํ การณํ ปจฺจยปฺปวตฺติยา อสฺส ปจฺจยสฺส โสติ สมาโส, เอตฺถ หิ ทณฺโฑ อสฺส อตฺถีติ อสฺสาติ สามิโน ปุริสสฺส สํสงฺขาตทณฺฑาทิทพฺเพน สหโย สสฺสามิสมฺพนฺโธ, โสปิ ปจฺจยสฺส นิมิตฺตํ, ตถา จ วกฺขติ-‘ทณฺฑปุริสสมฺพนฺธา ทณฺฑีติ ปจฺจโย’ติ, (กิริ)ยา ปทตฺถสฺสาปิ วิเสสนตฺเตน สกตฺถภาโว ชาติปทตฺถาทีนํ วุตฺต ฐาเนเยว วตฺตพฺโพติ ปาจโกติ เอตฺถ กิริยาการกสมฺพนฺธสงฺขาตํ ปราภิมตํ สกตฺถมฺปิ ปโรปเทเสโนปทิสิตุกาโม อิธ สมฺพนฺธสกตฺถสฺส วุตฺตฎฺฐาเนเยว กิริยาสกตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘กตฺถจิ กิริยาปี’ติอาทิมาหฯ นามสภาเวน วิญฺญายมานํ ปญฺจมํ นามสงฺขาตมตฺถํ ทพฺพปทตฺเถน สงฺคเหตฺวา ชาติคุณกิริยาทพฺพานีติ หิ จตุพฺพิโธ นามตฺโถ, นามมฺปิ อนฺวตฺถรุฬฺหิวเสน ทุวิธํ ปุมิตฺถินปุํสก ลิงฺควเสน ติวิธมฺปิ จตุพฺพิธํ โหติ… ยถาวุตฺเต จตุพฺพิเธ อตฺเถ นมติ, เต วา อตฺตนิ นาเมตีติ อิมินา การเณน. สามญฺญคุณ กิริยายทิจฺฉาวเสนาญฺญถาปิ จตุพฺพิธตฺตํ นามสฺส วทนฺติ, ตตฺถาปิ ยทิจฺฉานามสฺส ทพฺพนาเมเนว สงฺคโห เวทิตพฺโพ, อิตฺถตฺตํ เอสาติ ปสิทฺธิมา อตฺโถ, ยมฺปนาติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สาเธติ ‘ตตฺเถ’จฺจาทินา, อภิธายกตฺเตน โชตกตฺเตน, อิการนฺตโตติ มุนิสทฺทโต, อญฺญถาติ อิการนฺตโต น ภวติ เจ, อโตติ อาเทส ภวนโต ผลํ ทสฺสิตํ น สิยาติ สมฺพนฺโธ, วุตฺติยํ ‘เอวํ กุมารี กุมาริโย’ติอาทีสุ เอวนฺติ ยถา ปุลฺลิงฺเค อิการนฺตโต สฺยาทีนมุทาหรณมนาเทสตฺถํ วุตฺตํ เอวมิตฺถิยมฺปิ อนาการนฺตโตติ ทสฺเสติ, อุปลกฺขณํ เจตมินี-นี-อู-ติ-ปจฺจยนฺตาทีนํ, อสติ…เป.… วจเนติ อิมินา ปาณินิยานํ วิภตฺติสญฺญาวิธายกสฺส สุตฺตนฺตรสฺส อตฺถิภาวํ ทสฺเสติ, ‘‘วิภตฺติจ’’ (๑-๔-๑๐๔) อิติ หิ เตสํ สุตฺตํ, ตสฺสตฺโถ ‘สฺยาทีนํ ตฺยาทีนญฺจ วิภตฺติสญฺญา โหตี’ติ, ภวนฺตีติ อนฺวตฺถวเสน วิภตฺติสทฺทวจนียานิ ภวนฺติ, โส (เยวตฺโถ) วิภตฺติจฺจเนน วิภชียตีติ วิภตฺติ, กมฺเม กฺติปฺปจฺจยนฺโตยํ วิภตฺติ สทฺโทติ ทสฺเสติ, กถมฺปเนเตสุ สฺยาทีสุ วิภชียติจฺจสฺส วากฺยตฺถาสฺสานุคโม เยเนวํ วุจฺจติจฺจาสงฺกิย เยน ยถา จ วิภชียติ ตมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘ตถา หิ’จฺจาทิฯ

๒. กมฺเม

วุตฺติยํ กตฺตุกิริยายาติ กตฺตุสาทฺยตาย ตํ สมฺพนฺธินิยา กตฺตุกมฺมฎฺฐายปิ ทุวิธาย กิริยาย, อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ กโรติ เอตฺถ สมฺพนฺธนตฺโถติ อาห-‘กรียติ อภิสมฺพนฺธียตี’ติ, ยํกิญฺจิ ปทตฺถรูปํ สมฺพชฺฌตีติ อตฺโถ, อิมินา จานฺวตฺถวเสเนวายํ กมฺมโวหาโร สิทฺโธติ ทสฺเสติ, สพฺพการกานมฺปิ ปน กิริยาสมฺพนฺธ สพฺภาเวปิ กิริยาภิสมฺพนฺธียมานตฺเตเนว ยํ วตฺตุมิจฺฉิตํ ตเทว กมฺมํ วิญฺเญยฺยํ, กตฺตาทิ กตฺตุ กิริยายาภิสมฺพนฺธียมานตฺเตปิ กตฺตาทิตฺตวจนิจฺฉาเยว กมฺมํ น โหติ… ยสฺมา วจนิจฺฉาเยว การกานิ ภวนฺติ, เอวํ สพฺพการกานมฺปิ การกนฺตรปฺปตฺติยํ ตทภาโว ยถาโยคํ วตฺตพฺโพ, วากฺเยกเทเสเนตฺยเนน ‘‘ทฺเวทฺเวกา’’ทิโน วากฺยสฺส ‘‘กมฺเม ทุติยา’’อิจฺจาทิโน จ เอกวากฺยตฺตํ สูเจติ, ปกรณสฺส มหาวากฺยรูปตฺตา วิปฺปกฎฺฐานิปิ วากฺยานิ อากงฺขาทิสภาเว อญฺญมญฺญสมฺพนฺธานุภวเนเนกวากฺยภาวมฺปฎีปชฺชนฺเต, วุตฺตี หิ–

‘‘อากงฺขาโยคฺคตา สตฺตา, พีชํ สนฺนิธิโน ยโต;

วิปฺปกฎฺฐานิ วากฺยานิ, มหาวากฺยํ กโรนฺตฺยโตติฯ

สามญฺเญนาติ กมฺมาทฺยวิเสเสน, ปุพฺพาจริยสมญฺญาวเสนาห ‘ทุติยาทิกา’ติ, เตน ยทฺยปิ ตฺยาทิโนปิ ทฺวินฺนํ ปูรณิยา ทุติยาติ สกฺกา โวหริตุํ, ตถาปิ สฺยาทีนํ ทุเกเยว ทุติยาตติยา รุฬฺหีติ นตฺยาทีนํ ทุกานิ ทุติยาทิสทฺเทน คยฺหนฺติ, วิสิฏฺเฐสูติ กมฺมาทินา วิเสสิเตสุ, ติวิธํ กมฺมนฺติ สกสมยปฺปสิทฺธิยา กมฺมสฺส ติวิธตฺตมาห, อญฺเญ ตุ สตฺตวิธมิจฺฉนฺติ, กถํ–

นิพฺพตฺติวิกติปฺปตฺติ, เภเทน ติวิธํ มตํ,

ตตฺเถจฺฉิตตมํ กมฺมํ, กมฺมํตฺวญฺญํ จตุพฺพิธํ;

อิจฺฉิตญฺจานิจฺฉิตญฺจ, เนวิจฺฉิตมนิจฺฉิตํ,

ตถาญฺญปุพฺพํ นาญฺญปุพฺพนฺติ, เอวมญฺญํ จตุพฺพิธนฺติฯ

ตตฺถ อิจฺฉิตาทีนิ อุปริเยวาปิ ภวิสฺสนฺติ, ตตฺเรจฺจาทินา ติวิธํ กมฺมํ สรูปโต ทสฺเสติ, ตตฺถ นิพฺพตฺติกมฺมเมเก-เนกธา ปริกปฺเปนฺติ, ตทิห ปกาสยิสฺสาม–

สตี-สตี วา ปกติ, น ยตฺถ ปริณามินี,

นิสฺสียเต ตํ นิพฺพตฺติ, กมฺมมญฺเญสมญฺญถา;

อสนฺตํ ชายเต ยํ วา, ยํ สนฺตมปฺปกาสติ,

อุปฺปตฺยา-ภิพฺยตฺติยา วา, ตนฺนิพฺพตฺตีติ วุจฺจตีติฯ

อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘กฎวิการสฺส กาสสงฺขาตา วิชฺชมานา ปกติ ปริณามินี กฎวิการมฺปติ ปริณมนฺตี ยตฺถปฺปโยเค น นิสฺสียเต… กฎํ กโรตีเตตฺถ เกวลมตฺถาวคมมตฺตสฺส วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา กาเสติ อสุยฺยมานตฺตา จ, ปกติยา ตุ สุยฺย มานตฺเต วิการิยํ สิยา, เตเนว กาเส กฎํ กโรติ, ตณฺฑุเล โอทนํ ปจตีติ ทฺวยตฺโถ กโรติ ปจติ จ, ตสฺมา กาเส กโรติ ตณฺฑุเล ปจตีติ วิการียติ, กฎํ กโรติ โอทนมฺปจตีติ นิพฺพตฺตี ยตีติ อตฺโถ, อสตี วา ปกติ อวิชฺชมานตฺตาเยว ยตฺถ น นิสฺสียเต… [(ยถา) (โปตฺถเก)] ( ) สํโยคํ ชนยติ วิภาคมุปฺปาทยตีติ สํโยควิภาคานํ กสฺสาปิ ปกติยา อวิการตฺตา สํโยควิภาควนฺเต หฺยวิกเตเหว เตสํ ชนนโต, ตเมวมฺภูตมนิสฺสิตปกติกํ อวิชฺชมาน (ปกติ) กํ วา การิยํ นิพฺพตฺติกมฺมํ นามาติ เอโก, อญฺเญสมญฺญถาติ วตฺวา ตนฺทสฺเสติ ‘อสนฺต’มิจฺจาทินา, ยํ อสนฺตมวิชฺชมานํ ชายเต, ตนฺนิพฺพตฺติกมฺมํ, ยถา สุขํ ชนยติ พุทฺธิมุปฺปาทยตีติ, สนฺตํ วิชฺชมานเมว วา เกวลมปฺปกาสิตปุพฺพํ ยํ อุปฺปตฺติยา อภิพฺยตฺติยา วา ปกาสติ, ตมฺปิ นิพฺพตฺติกมฺมํ, ยถา ปุตฺตํ วิชายติสามญฺญมภิพฺยญฺชยตี’’ติ, ตเทวํ เกสญฺจิ มเตน อนิสฺสิตปกติกํ อวิชฺชมานปกติกนฺติ ทุวิธํ นิพฺพตฺติกมฺมมฺปิ อญฺเญสมฺมเตน อสนฺตํ ชายมานํ สนฺตมปฺปกาสมานนฺติ ทุวิธํ นิพฺพตฺติกมฺมมฺปีติสพฺพมฺปิ อฎฺฐิตปุพฺพเมว ชายตีตฺยสโต ชานนา น พฺยติริจฺจติจฺจาห-‘อสโต ชนนํ กรียตี’ติ, อวตฺถนฺตรนฺติ โอทนาทิโน กฺเลทนาทิลกฺขณมญฺญมวตฺถํฯ

ปกตฺยุจฺเฉทสมฺภูตํ, วิการิยํ กิญฺจิ กิญฺจิ ตุ;

คุณนฺตรสมุปฺปตฺยา, เอวํ สา วิกติ ทฺวิธาฯ

กิญฺจิ วิการิยํ กมฺมํ ปกติยา การณสฺส อุจฺเฉเทน สมฺภูตํ, ยถา กฎฺฐํ ภสฺมํ กโรตีติ กฎฺฐสฺสาจฺจนฺตปราวตฺติ [ปราวตฺติยา (โปตฺถเก)], กิญฺจิ ปน คุณนฺตรานมุปฺปตฺติยา, ยถา สุวณฺณํ กฎกํ เกยุรํ วา กโรตีติ เอวํ ทฺวีธา สา วิกติ โหตีติ อตฺโถ, น วิภาวียนฺเตติ น คมฺยนฺเต, สา ปตฺติ‘ปาปียติ วิสยีกรียตี’ติ กตฺวาฯ

ยตฺร กฺริยากโต โกจิ, วิเสโส นาวคมฺยเต;

ทสฺสนา วานุมานา วา, สา ปตฺตีติ ปกิตฺติตาฯ

ยตฺถ กิริยากโต กิริยาสมฺปาทิโต วิเสโส อติสโย โกจิ นาวคมฺยเต นปฺปตียเต ทสฺสนา วา ปจฺจกฺขปฺปมาเณน อนุมานปฺปมาเณน วา ยถา นิพฺพตฺติวิกตีนมติสโย ปจฺจกฺขานุมานา วคมนีโย, ตตฺร หิ นิพฺพตฺติยํ วิเสสสิทฺธิรติปสิทฺธา… อตฺถลาภาขฺยสฺส วิเสสสฺสาวิชฺชมานสฺส กิริยากตฺตา, วิการิเย ( ) [(เอว) (โปตฺถเก)] ตุ กฺวจิ ปจฺจกฺขวิสโย… กฎฺฐํ ฑหตีติ กณฺหตฺตาทิภาวสฺส ปจฺจกฺเขเนโวปลพฺภนโต, กฺวจิทนุมานคมฺโม… เทวทตฺตํ โรเสติ ปสาทยติ เวติ วิสิฎฺฐมุขวณฺณาทิการิยานุเมยฺยตฺตา โรสาทิโน, เอวํ ยตฺถ น วิเสสสิทฺธิ อปิ ตุ ปตฺติมตฺตํ, สา ปตฺตีติ ปกิตฺติตา กถิตา, อาทิจฺจมฺปสฺสติ ธมฺมมเชฺฌตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ, กถญฺจรหิ อสนฺตสฺส [สนฺตสฺส (โปตฺถเก)] ปตฺติกมฺมสฺส กิญฺจิ (อกโรนฺต)สฺส การกตฺตํ, น หิ กิญฺจิ อกโรนฺตํ การกมฺภวิตุมรหตีติ อุจฺจเต-

ทสฺสนกฺขมตาภาโส, ปคมพฺยตฺติอาทโย;

วิเสสา ปตฺติกมฺมสฺส, กฺริยาสิทฺธิยมิจฺฉิตาฯ

อตฺร ทฎฺฐุํ สกฺกา อิติ ทสฺสเน ขมตา อาภาโสปคโม วิสยตฺโตปคโม วิสยตฺโตปคมนํ พฺยตฺติ เจติ เอวมาทโย วิเสสา ยถาโยคํ ปตฺติกมฺมสฺส กิริยานิปฺผตฺติยํ อิจฺฉิตา, ตโต ตสฺส การกตฺตนฺติ อตฺโถ, อาทิจฺจํ ปสฺสตีติ เอตฺถ หิ อาทิจฺโจ ทฎฺฐุํ สกฺกา, ตโตว โส ทิสฺสติ อภิพฺยตฺติญฺโจปยาตีติ ทสฺสนกิริยานิปฺผาทกตฺเถนาสฺส การกตฺตมุปปชฺชเต, ตถา ญฺญตฺราปฺยาทิสทฺทคหิตวิเสสวเสน กิริยาสิทฺธิโต การกตฺตํ เวทิตพฺพํ , นนุ วิการิยมฺปิ นิพฺพตฺติกมฺมเมว… เตน รูเปนาสโตเยว ชนนโต, ปตฺติกมฺมมฺปิ กิริยาสมฺพนฺธรูเปนาสนฺตเมว ปจฺฉา ตถา ภวตีติ นิพฺพตฺติเยวาติ สจฺจํ-

อตฺเถสา วตฺถุฎฺฐิติ, สุขุมพุทฺธิโคจรปตีตฺยนุโรเธน,

ตตฺร ยมฺเปตํ ฆฎเต, ยถา ปตีติ สทฺทตฺถาวตฺตานโตฯ

วิเสสานุปาทานโตติ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา วุตฺตํฯ กรียติ กโฎ, กโต กโฎ จฺเจวมาทีสุ ตฺยาทิปฺปภุตีหิ อติหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุปิ เอกตฺตาทีสุ ทุติยาทโย ปปฺโปนฺติ นิยมาภาวา, ตถาหิ ปญฺจเก นามตฺเถ กฎาทิวจนียสฺส สมฺพนฺธี กมฺมาทฺยตฺโถ, ตฺยาทิปฺปภุตีติ อนภิ หิตสฺส สงฺขฺยาขฺยสฺสาปรสฺส วิภตฺยตฺถสฺสาภิธานาย อภิหิเตสุปิ กฎาทีสุ กมฺมาทีสุ ทุติยาทโย สิยุนฺติ ปาณินิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’จฺจาทีสุ (๒-๓-๒) ‘‘อนภิหิเต’’ติ (๒-๓-๑) วจนมธิกโรนฺติ, เวยฺยตฺติยาเยว ทุติยาทีนปฺปสงฺเคปิ ตนฺนิสฺสยภูเต-กตฺตาทฺยตฺเถ โชตนายาภิหิเตสุ ทุติยาทโย สิยุํ, ติเก ปน สงฺขฺยากมฺมาทโย วิภตฺติ วจนียา, ตตฺถ ยชฺชปิ กมฺมาทิโน ปจฺจเยนาภิธานํ, ตถาปฺเยกตฺตาทโย นาภิหิตาติ ตสฺส สงฺขฺยาขฺยสฺสาปรสฺส วิภตฺยตฺถสฺสาติ ธานาย อภิหิเตสุปิ กมฺมาทีสุ ทุติยาทโย สิยุนฺติ ปาณินิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ ‘‘อนภิหิเต’’ติ วจนมธิกโรนฺติ, ตมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘ตตฺริทํ สิยา’ติอาทิ, ตตฺร ตสฺมิํ ทุติยาทิ วิภตฺติวิธาเน อิทํ โจทฺยํ สิยา, กินฺติ อาห-‘ปญฺจเก’อิจฺจาทิ, อนภิหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุติ อนภิหิตา กมฺมาทโย นิสฺสยา เยสเมกตฺตาทีนํ, เตสูตฺยตฺโถ, ทุติยาทโย วิภตฺติโย ยถา สิยุนฺติ โชตนายาภิธานาย จาติ ยุชฺชมานวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ, อภิหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุปีติ อปิสทฺเทน อนภิหิตกมฺมาทินิสฺสยเมกตฺตาทิํ สมุจฺจิโนติ, อาสงฺกิยาติ ปุพฺพกิริยาย วุตฺตนฺติ อปรกิริยา เวทิตพฺพา, ปญฺจเก ติเก จา ภิหิตกมฺมาทินิสฺสเย เสกตฺตาทีสุ ทุติยาทิปฺปตฺติมาสงฺกาวเสน ทสฺเสตฺวา จตุกฺกวาทีนมฺปิ ปกฺขมุพฺภาวิย ปริหริตุํ ‘ยทิจฺจา’ทิมาห, อยนฺเตสมธิปฺปาโย ‘‘ยเทสา สงฺขฺยา ปาฎิปทิกตฺโถ ตปฺปฎิปชฺชเน กมฺมาทโย วิภตฺติวจนียา, ตทา ‘อนภิหิเต กมฺเม’ติอาทินา อนภิหิตคฺคหณํ กมฺมาทิวิเสสานมนุภวนฺตมนตฺถกํ… อภิหิเต วิภตฺติวาจฺจาภาวโต, ยทา ปนายํ ปกฺโข ‘สงฺขฺยา วิภตฺติวจนียา’ติ ตทา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ ตฺเยวมาทโย นิทฺเทสา วิสยสนฺทสฺสนมตฺตาเยว เวทิตพฺพา’’ติ, สพฺพถาติ ปญฺจกติกวาทีนํ จตุกฺกวาทีนญฺจ มตวเสน สพฺพปฺปกาเรน, สทฺทตฺถาพฺยติริตฺตตฺถมตฺโตเยวาติ พฺยติเรโก พฺยติริตฺตํ, นปุํสเก ภาเว กฺโต, น วิชฺชเต พฺยติริตฺตํ พฺยติเรโก เภโท ยสฺส ตํ อพฺยติริตฺตํ, อพฺยติภินฺนนฺติ อตฺโถ, สทฺทตฺถโต สกตฺถโต อพฺยติริตฺตํ อตฺถมตฺตํ อตฺถสามญฺญํ ยสฺส โอทนาทิสทฺทสฺส โส ตถา วุตฺโตฯ

กิญฺจาปิ วุตฺติยํ ตพฺพาทิณาทิสมาเสหิ อภิหิตมวุตฺตํ, ตถาปิ เตหิ อภิหิเตปฺเยวเมว ทฎฺฐพฺพนฺติ นิทสฺเสนฺโต อาห-‘เอว’มิจฺจาทิ, กร-กรเณ กรียิตฺถาติ กโต‘กฺโต ภาวกมฺเมสุ’ติ (๕-๕๖) กมฺเม กฺโต, สติโกติ เอตฺถ กีโตติ กมฺมตฺเถ ‘‘ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) อิโก, กมฺมตาคมฺยเต กิตปฺปจฺจยาทีนํ กมฺเม วิหิตตฺตา, เอวญฺจ ธุหิ กิเมกมุทาหรณํ ทตฺตมาจริเยเน ตฺยโต อาห- ‘อุทาหรณ’อิจฺจาทิ, อนภิหิเตติ วจนํ วินาปีติ วจนํ วินา เอวาติ อวธารเณ-อปิสทฺโท, สมฺภาวเนวา, ยทฺยภิหิเตหิ วจนํ วินาปิ ทุติยาทีนมปฺปวตฺติ ภเวยฺย, วจนสพฺภาเว ตุ กถาเยว นตฺถีติ อตฺโถ, เอวญฺจ ปเนตฺถ ทุติยาทีนมภิหิเต ปสงฺคาภาโว ชานิตพฺโพ ‘‘ปจฺจเต โอทโน, กโต กโฎจฺจาโทปิ ยทิ ทุติยาทโย สิยุํ ปฐมาวิธานสฺสาวกาโส น ภเวยฺย ตโต สามตฺถิยานภิหิเตเยว กมฺมาโท ทุติยาทโย สกิริยา (ยํ ตท)ภิพฺยตฺติยา ภวิสฺสนฺติ, ปฐเมวตฺวภิหิเต’’ติ, น นุจ ปฐมายาการกมวกาโส รุกฺโข ปิลกฺโขติ [รุกฺโข ปิลกฺโขติ กฺริยาปทํ น สูยเตติ วิภตฺยนฺตรสฺสปฺปตฺติ มญฺญเตภสฺสาปทีป] กิมิทมุจฺจเต อการกนฺติ ยทฺย การกํ เนทมฺปโยคมรหติ ตโต ยตฺถ วิเสสกิริยาน มสฺสวนํ ตตฺถ ปทตฺถสหจริตาย สตฺตาย ปตีติยา ‘รุกฺโข อตฺถิ ปิลกฺโข อตฺถี’ติ อเปกฺขียตีติ การกตฺตํ รุกฺขาทีน มตฺเถเวติ [อตฺเถเวติ ญฺญตํ วตฺถุํ ปรํ ปติปาทยิตุํ สทฺโท ปยุชฺชเต ญฺญณญฺจ สโตอิติ ยตฺร กฺริยาปทนฺตรสฺส อปฺปโยโค ตตฺร อุสฺสคฺคโต สตฺตา ปตีติตุตฺถีติ กฺริยาปทานุสงฺคร กตฺตริ ตติยปฺปสงฺครนวกาสา ปฐมา ตฺยตฺโถ-ภสฺสปทีป], น จ อุจฺจํ นีจํตฺยธิกรณวาจิตฺเต [วาจิกา] นิปาตสฺส อตฺถีตฺยเนน นตฺถิ สมฺพนฺโธติ อุจฺจมตฺถีตฺยาเธยฺยสฺเสว กตฺตุตฺตํ นาธารสฺสาตฺย การกตฺตมาธารสฺสาตฺยวกาโส-ตฺถิ ปฐมายาติ ‘‘ปฐมาวิธา นสฺสาวกาโส น ภเวยฺยา’’ติ ยถาวุตฺโต-ยํ เหตุ อสิทฺโธติ จ สกฺกา วตฺตุํ, อสงฺขฺยโต ปฐมาตฺยวตฺวา ‘‘ปฐมาตฺถ มตฺเต’’ติ (๒.๓๙) สามญฺญวิธานโต สิทฺโธเยว, ยํ เหตุตฺตานภิหิตวจนมนตฺถกมิจฺเจว ฐิตํฯ

ยญฺจาติ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย อปรมฺปิ กิญฺจิ วตฺตพฺพมตฺถีติ อตฺโถ, ยญฺจ ผลํ มญฺญเตติ สมฺพนฺโธ, ยเทตฺถาน ภิหิตาธิกาโร นตฺถิ ตทา ยถา ‘กโต กโฎ’จฺจตฺรตฺเตน กมฺมสฺสาภิหิตตฺตา ทุติยา น โหติ ตถา ‘กฎํ กโรติ วิปุลํ ทสฺสนีย’นฺติ กฎสทฺทโต อุปฺปนฺนาย ทุติยาย (วิปุลาทิคตสฺส) กมฺมสฺสา ภิหิตตฺตา วิปุลาทีหิ วิเสสเนหิ ทุติยา น สิยา, ตโต ตฺยาทิ ตพฺพาทิณาทิสมาเสหิ กมฺมสฺสาน ภิหิตตฺตมตฺเตวาติ วิปุลาทีหิปิ ทุติยาวิธานสงฺขาตํ อนภิหิเต’’ติ (๒-๓-๑) อนภิหิต วจนสฺส อธิกาเร ยญฺจ ผลํ จินฺตยตีติ อตฺโถ, ยุตฺตสฺสาติมสฺส อตฺโถ สมฺพนฺธสฺสาติ, ปจฺเจกํ กโรตฺยภิสมฺพนฺธตายาติ ‘กฎํ กโรติ วิปุลํ กโรติ ทสฺสนียํ กโรติ’จฺเจวํ ปจฺเจกํ ปจฺเจกํ กโรติสฺสาภิสมฺพนฺธตายาติ อตฺโถ, กมฺมตา อตฺถีติ เสโส, เอวํ มญฺญเต-‘‘กฎํ กโรมีติ ปวตฺโต วิปุลํ กโรมี ทสฺสนิยํ กโรมีติ จ ปวตฺโตวาติ วิปุลาทีนมฺปิ ปจฺเจกํ กมฺมตา อตฺเถว, ตตฺเถกสฺสาภิธาเน ปเรกสฺส สุขมวโลกยนฺตีติ ตทภิธานายปิ ทุติยา ภวิสฺสตี’’ติ, ปการนฺตราวตาโร นาจริเย โนปโรธิโตติ ตมฺปิ ปเนตฺถ ทสฺสยิสฺสาม-‘‘กฎสทฺทา อุปฺปชฺชมานา ทุติยา กฎชาติ กมฺมมภิหิตวตี, น วิปุลาทิคุณกมฺมํ, ตโต ตทภิธานาย จ ทุติยาเยว ภวติ, อถวา กโฎว กมฺมํ, ตํ สามานาธิกรณฺเยน วิปุลาทีหิปิ ทุติยา ภวิสฺสติ, กฎํ กโรติ วิปุโล ทสฺสนีโยติ หิ วุจฺจมาเน วิปุลาทโย กตฺตุสมานาธิกรณตาเยว ปตีเยยฺยุํ ตสฺมา กฎสทฺทสามานาธิกรณฺยมฺปฎิปาทยตา วสฺสเมตฺถ ทุติยา กรณียา’’ติฯ นนฺเวมิจฺจาทิโจทฺยํ, เอวนฺติ เอวํ คุณยุตฺตสฺส กมฺมตาย สติ, ปปฺโปตีติ กฎ กมฺเม-ภิธานิเย (กโต) ติ กฺตปฺปจฺจยสฺส กตตฺตา อุทาราทิโต กโรตฺยภิสมฺพนฺธา ทุติยา ปปฺโปตีติ อตฺโถ, เอวํ มญฺญเตจฺจาทิ ปริหาโร, อวยเวน กมฺมํ น วทตีติ สมฺพนฺโธ, อวยเวนาติ วิสุํวิสุํ, กิญฺจรหีติ อาห-‘สภาวโต สพฺพํ กมฺมํ วทตี’ติฯ โหตุ กามํ อุทาราทิโตปิ วุตฺเตน วิธินา ปฐมา, กตสทฺทโต กา ปวตฺตตีติ อาห-‘กตสทฺทโต ปิ’จฺจาทิ, อนฺโตภูโต อนฺโตคโธ นามสฺส สทฺทสฺส อตฺโถ ยสฺมิํ กมฺมลกฺขณตฺเถโส อตฺโถ กมฺมลกฺขโณ อภิหิโต กถิโต สมฺปนฺโน สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ, นนุ ‘กโต กโฎ’จฺจาโท สภาวโต สพฺพกมฺมวุตฺติยา อนฺโตภูตนามตฺถวุตฺติยา จาตฺถมตฺเต โหติ สพฺพตฺถ ปฐมาติ ‘กฎํ กโรติ อุฬารํ โสภนํ ทสฺสนีย’นฺติ กฎาทิโตปิ อุปฺปนฺนาย ทุติยาย กมฺมสฺสาภิหิตตฺตา อุฬาราทีหิ ปฐมาปฺปสโงฺค สิยาติ อภิหิตาภิธานปฺปสโงฺคปคตํ โจทนํ มนสิ นิธายาห-‘กฎาทิสทฺโท ตฺวิ’จฺจาทิ, สามญฺเญนาติ วิสุํ วิสุํ กฎาทิสามญฺเญนฯ

‘‘กตฺตุริจฺฉิตตม’’นฺตฺยเนน (๑-๔-๔๙) กตฺตุโน กิริยาย สมฺพนฺธิ ตุมิฎฺฐตมํ ตสฺมิํ อิจฺฉิตตเม กมฺมสญฺญํ วิธาย นิพฺพตฺยาทิเกสุตีสุ กมฺเมสุ ทุติยา วิธียเต ปาณินีเยหิ, อิจฺฉิตตมตฺตญฺจ ตทตฺถตฺตา กิริยาย, โอทนํ ปจติ คาวุมฺปโย โทหติตฺยาโท(หิ) โอทนาทฺยตฺถา ปจนาทิกิริยารพฺภเตติ โอทนปยาทีนมิจฺฉิตตมตฺตํ, ตทุปทสฺเสนฺโต อาห-‘ยํ กตฺตุ’จฺจาทิ, วิภตฺติํ วิธาย ทุติยาภิมตาติ สมฺพนฺโธ, ปุน ปยาทินิปฺผตฺตินิมิตฺตํ ยํกิญฺจิ โทหนาทิกิริยา ยุตฺตํ กรณาทิรูเปน อกถิตํ ควาทิกมิจฺฉิตํ การกํ, ตตฺถาปิ ‘‘อกถิตญฺจา’’ติ (๑-๔-๕๑) กมฺมสญฺญํ วิธาย เตเนว ทุติยา วิธียเต, ตทุปทสฺเสตุมาห-‘อุปยุชฺชมาเน’จฺจาทิ, อตฺร เจวมกถิตนิยโม กโต วาตฺติกกาเรน-

ปุจฺฉิจิภิกฺขีนํ ทุหิ,ยาจีนํ นิมิตฺตมุปโยเค;

ปุพฺพวิธิมฺหิ-กถิตํ, พฺรูสาสีนญฺจ คุณาสตฺตนฺติฯ

อุปยุชฺชเต อิฎฺฐตฺถสิทฺธิยํ พฺยาปารียตีตฺยุปโยโค-ปโยปฺปภุติ, ตสฺมิํ, นิมิตฺตํ ควาทิ, อปุพฺพวิธิมฺหิ อปาทานาธิกรณาทิ ปุพฺพสญฺญา วิธานาภาเว, วิธาเน หิ มาณวกา มคฺคํ ปุจฺฉติ, รุกฺขา ผลานฺยวจินาตฺยาทิ ยถารหํ ภวติ, คุณาสตฺตนฺติ คุเณน สตฺตํ สมฺพนฺธี, คุณสทฺเทเนตฺถ ปธานสาธนํ ธมฺมาทิกํ วตฺตุมิจฺฉิตํ ปธานสาธนญฺหิ กิริยาโยปการกมุปการิยํ ปธานภูตํ กิริยมเปกฺขิย คุโณ ภวติ, โจ-นุตฺตสมุจฺจเย, ปธานนฺตุ ธมฺมาทิโน ปวตฺติยา ตทตฺถตฺตา, อุปยุชฺชมานญฺจ ตํ ปโยปภุติเจติ วิเสสนสมาสํ กตฺวา อุปยุชฺชมานปโยปฺปภุติโน นิมิตฺตนฺติ ฉฎฺฐีสมาโส, ปภุติ สทฺเทน ควาทิโน คหณํ, อาทิสทฺเทน โคมนฺตาทิโน, ทุติเยนาทิ สทฺเทน อธิกรณาทิโน, จตุตฺเถน วินยาทิโน, วิธานนฺติ ทุติยา วิธานํ, ทุติยาวิธานมภิมตนฺติ โยชนียํฯ ปาณินิเยหิ ‘‘ตถา ยุตฺตญฺจานิจฺฉิตํ’’ (๑-๔-๕๐) อิจฺจเนน กมฺมสญฺญํ วิธาย ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ (๒-๓-๒) ตฺยเนเนว ทุติยา วิธียเต, ตนฺทสฺเสตุมาห-‘เยเน’จฺจาทิ, ‘‘ตถา ยุตฺตญฺจานิจฺฉิต’’นฺตีมสฺส อตฺโถ เยเนเวจฺจาทิปญฺจิกาปาฐานุสาเรน เวทิตพฺโพ, ยุชฺชเตติ กิริยาภิสมฺพชฺฌเต, ยุตฺตนฺติ กิริยาภิสมฺพนฺธํ, อตฺร ตุ–

ยทฺยพุทฺธฺยาหิลงฺฆาทิ, ตทาหฺยาทิมนิจฺฉิตํ;

ยทา ลชฺชาภยาทีหิ, ตเทจฺฉิ ตตมํ มตํฯ

‘‘ตถา ยุตฺตญฺจานิจฺฉิต’’นฺติ สุตฺเตนสฺส ปริยุทาสวุตฺติโต อิจฺฉิตา อญฺญมนิจฺฉิตมนภิมตมิตรญฺจ, ตโตเยว‘คามํ คจฺฉนฺโต รุกฺขมูลมุปสปฺปตี’ตฺยตฺร เนวิจฺฉิตนานิจฺฉิตสฺสปิ รุกฺขมูลสฺส กมฺม สญฺญา สิทฺธาติ ตตฺถ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ ทุติยา วิธียเต, ตนฺทสฺเสติ’เนวิจฺฉิตนานิจฺฉิตสฺมา’อิจฺจาทิ, รุกฺขมูลํ เนวิจฺฉิตํ ปุพฺพมนภิมตตฺตา, นาปฺยนิจฺฉิตํ อปฺปฎิกูลตฺตา, คามคเมน หฺยสฺส ตปฺปรตา, รุกฺขมูโลปสปฺปนนฺตุ ปสงฺคาคตนฺติ รุกฺขมูลานมฺปิ กิริยาภิสมฺพนฺโธ อตฺเถว, อตฺราปิ-

เนวิจฺฉิตานิจฺฉิตนฺตุ, มพุทฺธิยุปสปฺปเน;

มูลํ วิสฺสมนตฺถนฺตุ, ตมิจฺฉิตตมํ สิยาฯ

พฺรูสาสินญฺจาติ จสทฺโทปสงฺคหิเต ทสฺเสตุมาห-‘เอว’มิจฺจาทิ, เอตฺถ คามเทวทตฺตคคฺคานมกถิตสญฺญา, อชาทโย ตฺวิจฺฉิตตมา, อาทิสทฺเทน ‘ปตฺเถติ คาวุํ ปุริสํ ทฺวิโช’ตฺยาทโย สงฺคหิตา, นยติ นี=ปาปุณเน, วหติ วห=ปาปุณเน, หรติ หร=หรเณ, ชยติ ชิ=ชเย, สพฺพตฺถเลจ เอตฺเต อยาเทเส จ รูปํ, ทณฺฑ=ทณฺฑเน จุราทิตฺตา ณิมฺหิ รูปํ, อถ ‘‘อธิสีฎฺฐาสานํ กมฺมํ’’ตฺยาทินา (๑-๔-๔๖) เตน เตน กมฺมสญฺญํ วิธาย ‘ปฐวิํ อธิเสสฺสตี’ติ อาโท (ตตฺถ) ตตฺถ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ (๒-๓-๒) ทุติยา วิธียเต เตหิ เตหิ สตฺถ กาเรหิ, สพฺพตฺเถเวตฺถ โลกสฺส กมฺมวจนิจฺฉาติ กเมเนตํญฺญสญฺญาปุพฺพกํ กมฺมมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘อธิปุพฺพ’อิจฺจาทิ, ยาย วตฺติจฺฉาย ทุติยา สิยา ตาย วตฺติจฺฉาย กมฺมตา กถํหินามาติ สมฺพนฺโธ, เนว อุปลพฺภนฺตีติ กทาจิกสฺสจิ สิยาติ สมฺพนฺโธ, ปยติตพฺพนฺติ สุตฺตนฺตรมารพฺภนียํ, ตตฺเถวํ กิํ ภวโต มนสิ โทสธิชมฺภเนนาติ อตฺโถ, ธมฺเมติ เอตฺถาปิ เอวํ สทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ยถา อาธาเร กมฺมวจนิจฺฉา, ตเถหาปิ อาธารวจนิจฺฉาติ อตฺโถ, เตเนวาห-‘ธมฺเมติ อาธารวจนิจฺฉา’ติ, ธมฺเม อภินิวิสเตติ สมฺพนฺโธ, เอวํสทฺทสมานตฺถตฺตา ตถา สทฺทสฺส ตทตฺถานุสาเรเนว วิญฺญายตีติ ตถาสทฺทสฺส อตฺโถ วิสุํ น วุตฺโต, ปานญฺจ อาจาโรจ ปานาจารํ, ตํปานาจารมสฺส อาธารสฺส ตสฺมิํ ตปฺปานาจาเร, ปานตฺถาจารตฺถธาตุสมฺพนฺธี โย นทฺยาทิ โก อาธาโร โส ปานาจารวาเยวาติ อาห- ‘ปานตฺถาจารตฺถานํ ธาตูนมาธาเร’ติ , เกสญฺจีติ อนิยเมน เกสญฺจิ สทฺทสตฺถการานํ, เอตฺถาติ เอตสฺมิํ อาธารวจนิจฺฉาปกฺเข, ปติปรีหิ ภาเคเจตฺยวสิทฺธาติ อิมินา ปติสทฺทสฺส ธาตุนา อยุตฺตตํ ทสฺเสติ… ยทิ ยุเชฺชยฺย ฉฎฺฐิยาภาวา, เตนาห-‘ยทาตฺวิ’จฺจาทิ, วุตฺติยํ เตนาติ ตสทฺเทน, อปิสทฺโทปสงฺคหิตํ ตติยมฺปิ คเหตฺวา วาจาติ พหุวจนนิทฺเทโสฯ

๓. กาล

ยทา กาลทฺธานมิจฺจาทินา‘มาสมาสเต โกสํ สยติ’จฺจาโท อกมฺมเกหิปิ โยเค กาลภาวทฺธเทสานํ ปเรหิ กมฺมตฺตมนุญฺญาตนฺติ จ, ยทาตฺวิจฺจาทินา ตุ กิริยาว สพฺเพนสพฺพํ น สูยติ, ตถา สติ กุโต จ กมฺมตฺตนฺติ เตเหว วุตฺตนฺตี จ ทสฺเสติ, คมฺม มานกิริยาโยโคปิ น นิสฺสิโต… มาสมาสเตจฺจาทีสุ อาสนาทิ [อาสนาทีสุ (โปตฺถเก)] กิริยานํ มาสาทิโยโค วิย กลฺยาณิตฺตคุณาทิโยโค จ โลกสฺส ปตีติปถมุปยาตีติ, น สิชฺฌตีติ กิริยา น โหนฺติ คุณทพฺพานีติ กิริยาสมฺพนฺธาภาวา กมฺมตฺตาภาโวติ น สิชฺฌติ, คุเฬน มิสฺสา ธานา ภชฺชิตยวา คุฬธานาฯ อชฺฌยนกิริยาย ปพฺพเตน จ มาสโกสานํ สากเลฺลน สมฺพนฺธาภาวา อจฺจนฺตสํโยคาภาโวติ มาสสฺสาติอาทีสุ น ทุติยาฯ ปุพฺพณฺเห สมยนฺติ อิมินา ปุพฺพณฺเห สมโยติ สตฺตมีอามาทิสมาสํ ทสฺเสติ, อจฺจนฺต เมวาติ อิมินา สมยสฺส สากเลฺลน วิหรณกิริยาย สมฺพนฺธมาห, ยํสมยํ กรุณาวิหาเรน วิหาสิ, ตํ เอกํสมยนฺติ สมฺพนฺโธ, อุปสงฺกมนกิริยายจฺจนฺตเมว ยุตฺโตติ อิมินา นิวาสนวิหรณ กิริยาหิปิ ปุพฺพณฺหสมยาทีนมจฺจนฺตเมว ยุตฺตตํ อุปลกฺเขติ, ปการนฺตเรนาปิ สิทฺธิยมาสงฺกมุพฺภาวยติ ‘ยทา ตฺวิ’จฺจาทินา, วิภตฺติยา วิปลฺลาโส ยถาปกตมติกฺกมฺม อญฺญถา ภวนํ, อิธ ปน สตฺตมิ ยมฺปตฺตายํ สตฺตมฺยตฺเถ พาหุลเกน ‘‘กมฺเม ทุติยา’’จฺเจว ทุติยาปฺปตฺติฯ

ตติยาภิมตาติ ‘‘อปวคฺเค ตติยา’’ติ (๒-๓-๖) วจเนน ปาณินิยานํปปญฺจตฺตมภิมตา, กถมฺปน กาลทฺธานํ กรณตฺตมิจฺจาสงฺกิย กรณตฺตเมสมฺปฎิปาเทนฺโต อาห-‘ตถาปิ’จฺจาทิ, ตถาปีติ วุตฺตกฺกเมน กรณตฺตสมฺภวา ตติยาย วิชฺชมานายปิ, สิยาติ ตติยา สิยา, ตญฺจาติ ตํ กรณญฺจฯ การกมเชฺฌติ เอตฺถ ฉฎฺฐี สมาโส การกสทฺเทน จ สตฺติการกํ คหิตนฺติ (อาห) ‘ทฺวินฺนํ กตฺตุสตฺตีนํ มเชฺฌ’ติ, อภินฺนสฺสาปิ หิ เอกสฺส เทวทตฺตาทิกตฺตุโน ภินฺนานํ ตํสมเวตานํ กตฺตุสตฺตีนํ มเชฺฌ กาลทฺธานานิ, สตฺติเภทเมว พฺยญฺชยมาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, เอกตฺถาติ เอกสฺมิํ เทวทตฺเต, ทฺวีเหตีเต (ภุญฺชิกฺริยา) สาธนนฺติ สมฺพนฺโธ, ทฺวินฺนํ อหานํ สมาหาโร ทฺวีหํ ตสฺมิํฯ อิสุมสตีติ วา, อิสุมฺหิ อาโส อสฺเสติ วา นิปฺผนฺเนน อิสฺสาสสทฺเทน คมฺมมานํ กิริยํ ทสฺเสติ ‘อิสฺวสเน’ติ, นนฺวิจฺจาทิ โจทฺยํ, ธนุปญฺจสตํ โกโส, เอวมญฺญเตจฺจาทิ ปริหาโร, ฉฎฺฐิยาสมฺปตฺตายนฺติ โกสสฺเสกเทเสติ เอวํ ฉฎฺฐิยา สมฺปตฺตายํ, มุตฺตสํสเยเนทํ สมานนฺติ มุตฺโต สํสโย ยสฺมิํ อวธฺยาโท เตเนตํ ตุลฺยนฺติ อตฺโถฯ วุตฺติยํ อภิมตาติ ‘‘สตฺตมี ปญฺจมิโย การกมเชฺฌ’’ติ (๒-๓-๗) วจเนน สตฺตมีปญฺจมิโย ปปญฺจตฺตมภิมตา, ทฺวีเห ภุญฺชิสฺสตีติ ทฺวีสุ ทิวเสสุ คเตสุ ภุญฺชิสฺสตีติ อตฺโถ, ‘‘ยพฺภาโว ภาวลกฺขณ’’นฺติ (๒-๓๖) สตฺตมี, สกสกการกวจนิจฺฉาเยวาติ หิ อิทํ พาหุลฺลํ นิสฺสาย วุตฺตํ, ทฺวีหา ภุญฺชิสฺสติ โกสา วิชฺฌตีติ ทฺวีหา นิกฺขมฺม ภุญฺชิสฺสติ, โกสา นิกฺขมฺม ฐิตํ ลกฺขํ วิชฺฌติ อุปาตฺตวิสโย-ยมวธิ, โกเส วิชฺฌตีติ โกเส ฐิตํ ลกฺขํ วิชฺฌตีติ อตฺโถฯ

๔. คติ

กตจตฺถสมาสาติ กโต จตฺถสมาโส เยสุ เต ตถา วุตฺตา, อญฺญปทตฺถวุตฺตโยติ อญฺญปทตฺเถ วุตฺติ เยสนฺติ พฺยธิกรณญฺญปทตฺถสมาโส, จตฺตสมาเส คตฺยาทีนํ วิสุํวิสุํ ปธานตฺตา เตหิ ปรํ ปยุชฺชมาโน อตฺถสทฺโท คตฺยาทีหิ ปจฺเจกมภิสมฺพชฺฌตีติ มญฺญเต, อถ สุตฺเต ‘ปโยเชฺช’อิจฺเจตาวตฺยุจฺจมาเน ปโยโชฺช สยํ กตฺตาติ กถํ วิญฺญายติ เยน ‘ปโยเชฺช กตฺตรี’ติ วิวรณํ กตมิจฺจาสงฺกิยาห-‘คตฺยาทฺยตฺถ’มิจฺจาทิ, อาทิสทฺเทน โพธา ทีนํ คหณํ, ตกฺกิริยาสมตฺโถวาติ ตสฺสา คตฺยาทิกาย กิริยาย สมตฺโถ เอว นิยุชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, กิริยากรเณ สมตฺโถ นาม กตฺตาวาติ อาห-‘โสจ กตฺตา’ติฯ ทุติยาย สิทฺธายาติ วกฺขมานนเยน ปโยชฺชสฺส กตฺตุโน กมฺมตฺตสิทฺธิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ สุตฺเตเนว กมฺเม ทุติยาย สิทฺธายฯ กิํ ลกฺขโณ-ยํ นิยโม ยทตฺถมิ ทมารภียติจฺจาห-‘คตฺยาทฺยตฺถาน’มิจฺจาทิ, ปจฺจุทาหรียิสฺสเต ‘เอเตสเมเว’จฺจาทินา, ตถาจาพฺภุปคเม, ปโยโชฺช กตฺตา น กมฺมํ ตฺยพฺภุปคมฺม ปโยเชฺช กตฺตรี’ติ วิวริตนฺติ อตฺโถ, สามตฺถิยมฺปนอิจฺจาทินา สามตฺถิยสรูปมาห, คติ อาทฺยตฺถานนฺติ ปทจฺเฉโท, นิยุชฺชมาโน ปโยชกพฺยาปารสงฺขาตาย กิริยาย สมฺพนฺธียมานตฺตา กมฺมภูโตว ภวตีติ อตฺโถ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘คมนาทิกิริยาย สาธนตฺตา ยทิปิ ปโยโชฺช กตฺตา, ตถาปิ โส ปโยชเกน คมนาทีสุ พฺยาปาริยมาโน ปโยชกสฺส พฺยาปารลกฺขณาย กิริยาย สมฺพนฺธียมาโน ยทิ กมฺมํ น โหติ อญฺญถา กิํ โหตีติ อญฺญถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน กมฺมภูโตว โหตี’’ติ [(อตฺโถ) (โปตฺถเก)] ( ), ปตียเตติ อิมินา ปตีติวเสเนวาสฺส กมฺมตา, สภาวโต ตุ ปโยโชฺช กตฺตาวาติปิ ญาเปติ, ปโยชโกติ สพฺพตฺถ เทวทตฺตาทิโก วิญฺเญโยฺย, อตฺถคหณสฺสาติ ‘‘สทฺทากมฺมกภชฺชาทีน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘สทฺทตฺถากมฺมกภชฺชาทีน’’นฺติ อตฺถคฺคหณสฺส, โพธตฺถสฺส อุทาหรณนฺติ เสโส, นนุ วจนปฺปโยชนํ ทสฺสยตา วจนเมโวปทสฺสิย ปญฺโห กาตพฺโพ, อถ ‘เอเตสเมวา’ตฺยวิชฺชมาเนเนว กถํ ตฺยาสงฺกิยาห ‘เอเตสเมเว’จฺจาทิ, เหฎฺฐา วุตฺตกฺกเมน นิยมตฺถตฺตา วจนสฺส เอวกาโร ลพฺภติ, สมฺพนฺธิวจนตฺตา เอตสทฺทสฺส เตน ยถาปฐิตา คตฺยาทโยว วิเสสฺสภูตา สงฺเขเปน ปรามสียนฺตีติ เอเต สเมวาติ กตนฺติ มญฺญเต [เอโวสญฺจาติ มญฺญเต (โปตฺถเก)], (คจฺฉติ เทวทตฺโตติ…เป.… นโหตีติ) อิมินา อิมมตฺถญฺจ โชเตติ ‘‘ยทิปิ กิริยาภิสมฺพนฺธา ปโยชฺชสฺส วิย กตฺตุโนปิ กมฺมตฺตมฺปสชฺชติ, ตถาปิ ปโยเชฺชติ วุตฺตตฺตา กตฺตริ เทวทตฺเต ทุติยา นปฺปสชฺชตี’’ติ, อภิมตาติ ‘‘คติพุทฺธฺยา’’ทิ (๑-๔-๕๒) สุตฺเตน ปโยชฺชสฺส กตฺตุโน กมฺมสญฺญํ วิธาย ตสฺมิํ ปโยเชฺชทุติยาภิมตา, จรหิสทฺโท ปุจฺฉายํ, ปโยเชตีติ อสฺมิํ อุทฺเทเส ตทา กถํ ภวิตพฺพนฺติ เสโสติ ยทาจรหิจฺจาทิวากฺยสฺสาวสาเน ปโยเชตีติ อสฺมิํ อุทฺเทเส วจนสมีเป’ตทา กถมฺภวิตพฺพ’นฺติ ปาฐเสโส โหตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ยาวตาติ ตติยนฺตปฎีรูปโก นิปาโต, ยสฺมา ทตฺโถ วตฺตเต, ยสฺมา ทุติยา ปปฺโปติ ตสฺมา ‘ยญฺญทตฺเตเน’ติ ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

๕. หรา

นิยเมเนจฺจาทินา วจนารมฺภสฺส ปโยชนมาห, สาปิ ตติยาปิ [ทุติยาปิติ วตฺตพฺพ] ยทาตฺวิจฺจาทินา หรติ นาหารตฺเถ [นหรตฺยตฺเถ (โปตฺถเก)] ติปิ วิญฺญาเปติ, อุภยตฺถาติ ทุติยาย ปตฺตาย อปฺปตฺตาย จ, วิภาสา วิกปฺโปติ อตฺโถ, กาเรติกร-กรเณ, เลตฺตายาเทสาติลตฺต เอตฺตอยาเทสฺส, วท-วจเน, อภิวทนมภิวาโท ตํ กโรตีติ ‘‘ธาตฺวตฺเถนามสฺมี’’ติ (๕-๑๒) อิมฺหิ นามธาตุ ‘อภิวาทิ’ติสุตฺเต นิทฺทิฏฺโฐติ อาห-‘อภิวาทิสฺมา’อิจฺจาทิฯ

๖. นขา

ขาทยติ อาทยติ ขาท, อท=ภกฺขเณ, อวฺหาปยติ เวฺห=อวฺหาเน อาปุพฺโพ, ‘‘ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิเจ’’ติ (๕-๑๖) ณาปิมฺหิ ปุพฺพสรโลโป, กนฺทยติ กนฺท=อวฺหานโรทเนสุฯ

‘‘วหิสฺสานิยนฺตุเก’’ติ คณสุตฺเต อยเมตฺโถ ‘‘วหิสฺสธาตุสฺส ปโยเชฺช กตฺตริ นิยนฺตุรหิเต ทุติยา น ภวตี’’ติ, นิยนฺตา สารถิ กิริยาสิทฺธิํ นิยามโกติ วตฺวา ตเมว ปกาเสตุมาห-‘กิริยงฺค’มิจฺจาทิ, กิริยงฺค กิริโยปกรณภูตํ พลี พทฺทาทิํ กิริยาการณํ, นิยเมตฺวาติ เอกสฺมิํ กรณีเย กิริยา วิสเย ปติฎฺฐเปตฺวา, วาหยติ ภารํ เทวทตฺเตเนตฺยตฺร หิ เทวทตฺโต ปญฺญวา ปุริโส นิยนฺตารมนฺตเรเนว ภารํ วหตีตฺยนิยนฺตุโก กตฺตา, วาหยติ ภารํ พลีพทฺเท อิจฺจตฺร ตุ พลีพทฺทา นิยนฺตา รมนฺตเรน น วหนฺตีติ สนิยนฺตุกาฯ

‘‘ภิกฺขิสฺสาหิํสาย’’นฺติ คณสุตฺตสฺสายมตฺโถ ‘‘ภกฺขิสฺสาหิํสตฺถสฺส ปโยเชฺช กตฺตริ ทุติยา น ภวตี’’ติ, อถ กถเมตฺถ หิํสตฺถตา ภกฺขิสฺส หิํสา หิ เจตนาวติ สมฺภวติ, น เจตฺถสสฺสํ เจตนาวนฺตนฺติ อาห-‘สพฺเพ’อิจฺจาทิ, สพฺเพติ รุกฺขาทโย, ภาวา ปทตฺถา, อิทานิ สพฺพทสฺสนานุกูลหิํสตฺถตมุปทสฺเสตุมาห-‘ยทิเว’จฺจาทิ, นนุ พุทฺธวจน นิสฺสิตมิทํ พฺยากรณํ, ตถา สติ สมฺมตเมเว-ตฺโถ-ปทสฺเสตฺวา คนฺตพฺพํ กินฺนามาญฺญทสฺสโนปคาตาธิเรนาติ ตุณฺหี โหติ นิกฺการณิสฺสา [นิกฺกมฺมิสฺสา (โปตฺถเก)] ภวโต-ปาโยติ วิญฺญายติ, ปรตฺถานุพทฺธกิจฺฉํ ปน มหาปุญฺญปญฺญา น กิญฺจิ วิย มญฺญนฺติ, โหติ (หิ) เอเตน ปรตฺโถ ‘‘มตนฺตเรปิ สิทฺธิ สิสฺสานํ, ตํตํ มตญฺญุโน วา กทาจิ กรหจิ ยทิทมวโลเกยฺยุํ เต เจตฺถาวตารํ [เจตฺถการํ (โปตฺถเก)] ลเภยฺยุํ เอตาทิโส จ ปญฺญวา ปฎิลทฺธพุทฺธวจนปฺปสาโท’ติ ตทวตาเรน จ พุทฺเธ ภควติ กเมน ทฬฺหํ ปสาทํ ปฎิลเภยฺยุ’’นฺติ, เอวเมวํ ตตฺถ ตตฺถ ตํตํพฺยากรโณทาหรณปฺปสงฺเคปิ ตทนุสาเรเนว ตนฺตํปโยชนํ เวทิตพฺพํ, น นิรตฺถกกถาปสุโต-ยมาจริโยติฯ

ทุหาทีนํ ตฺเยวมาโท อมฺหากมฺปรมคุรุนา รตนมติปญฺจิกาลงฺการาทิกาเรน นานาการสารตฺถเวทเวทิตุ [เวทาเวทิต (โปตฺถเก)] มหาปญฺญาปาฎวานํ ปญฺญวนฺตานํ สามินา มหาสามินา สมฺพุทฺธสาสนรตนวโรปการเกน ‘อิทเมตฺถ วิจารณียํ’ตฺยภิธาย นานามตนฺตรมากฑฺฒิย พหุํ สมฺปเวทิตมตฺถิ, มยมฺปเนตฺถ อาจริเยนาธิปฺเปตมตฺตเมวาลมฺพ อตฺถมฺป กาสยิสฺสามฯ สตฺยปฺยเนกทสฺสนเภเท สิฎฺฐปฺปโยคานุสาเรน ยตฺถ ปธาเนกมฺมนิตฺยาทิปฺปภุตโยทิสฺสนฺติ, ยตฺร ตฺวปฺปธาเนตฺยาที, ยตฺโรภยตฺรปิ, ตํสพฺพมิห ภสฺสการาทฺยนุมตกฺกเมน ปฎิปาทยมาห-ทุหาทีน’มิจฺจาทิ, เอตฺถาทิสทฺโท ปการวาจี, เตน ยาจิปฺปภุตโย คยฺหนฺติ, กมฺมทฺวยยุตฺตานนฺติ นิทฺธารเณ ฉฎฺฐี, เตน กมฺมทฺวยยุตฺตานํ มเชฺฌ ทุหาทีนมปฺปธาเนปิ ควาโท กมฺเม ตฺยาทิปฺปภุตโยติ โยชนา ฯ อิจฺจาทิติอาทิสทฺเทน ‘อวรุนฺธติ วชํ คาวํ อวรุนฺธียเต วชํ โค’อิจฺจาทีนํ ปริคฺคโห, คมนาทฺยตฺถาน มิตฺยาทิสทฺเทน โพธตฺถาทีนํ คหณํฯ คมียเต คาโม เทวทตฺตนฺติ เอตฺถ กถํ ปโยชฺชตฺตสมฺภโวติ อาห-‘ปุริเส’จฺจาทิ, ยชฺชปิ คาโม ตุณฺหี โหติ นิพฺยาปารตฺตา ปุริโสว ตุ คมนกิริยํ นิปฺผาเทติ, ตถาปิ ปุริสสฺส คมนกิริยาย ยํผลปฺปตฺติลกฺขณํ, ตมุภินฺนมฺปิ คามปุริสานํ สมานนฺติ ปุริส กิริยาตุลฺยผลตฺตา คาโมปิ คมนกิริยาย กตฺตุพฺยปเทเส การณํ ภวตีติ อธิปฺปาโย, ตถาหิ คามํ คจฺฉนฺโต โกจิ คาเม อาสนฺเน สติ วทติ ‘อาคโต คาโม ปตฺโต คาโม’ติ, อโตญฺเญสนฺติ เย กมฺมทฺวยยุตฺตา ทุหาทโย คมนาทฺยตฺถาโจทาหฎา, เอเตหิ อญฺเญสํ, ปธาเน กมฺเมภิ อชาทิมฺหิ ปธาเน กมฺเม, ปธานตฺตมฺปน อชาทีนํ กิริยาย ปโยชนตฺตา, อชาทฺยตฺถา หฺยานยนกิริยารภฺยเตฯ อยมฺปเนตฺถ สงฺคโห-

‘‘ทุหิ ยาจิ รุธิ ปุจฺฉิ, ภิกฺขิ จิ พฺรุวิ สาสิ จ;

ชิ ทณฺฑิ ปตฺถิ มนฺถี จ, ธาตู โหนฺติ ทุหาทโยฯ

คตฺยาทิสุตฺตปฎฺฐิตา, คตฺยาทฺยตฺถา ภวนฺติ เต;

นีวหหรกสาจ, นีวหาที ภวนฺติ เตฯ

ทฺวิกมฺมเกสุ เจเตสุ, อปฺปธาเน ทุหาทินํ;

ตฺยาทิปฺปภุตโย โหนฺติ, ปธาเน นีวหาทินํ;

อุภยตฺถ ปโยคานุ, สารา คตฺยตฺถอาทินํ’’ติฯ

ปโยโค ปน สมฺพนฺธจินฺตายมิห จ วุตฺตานุสาเรน สพฺพถา วิญฺเญยฺยาฯ

๗. ธฺยาทิ

ปุพฺเพ กิริยานิสฺสเยน [การกนิสฺสเยน (โปตฺถเก)] ทุติยาย วิหิตตฺตา อาห ‘อิทานิ’จฺจาทิ, ธิสทฺทสฺส อตฺถปฺปธาน นิทฺเทเสน วา อาทิสทฺเทน วา ‘หา เทวทตฺต’นฺติปิ โหติ, หา เทวทตฺตทุกฺขนฺติ ตุ ทุกฺเขน โยคา เทวทตฺเตน น ยุตฺโต โหตีติ ปฐมาวามนฺตเณฯ นนุจ อนฺตราสทฺเทน โยเค ยถาราชคหนาลนฺทาหิ ทุติยา [(ตถา)] อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นา ลนฺท(นฺติ ตถา) อนฺตรามคฺเคติ เอตฺถ มคฺคโตปิ [อนฺตรามคฺคโตปิ] กสฺมา น ทุติยาติ เตนาโยคา, เยสญฺหิ ตํมชฺฌํ เต เตน ยุชฺชนฺตีติ เตหิเยว ทุติยา, อถวาพฺภุปคเตปิ ตํโยเค ตํสมฺพนฺธีเยว มคฺโคติ มุขฺยตฺตา ตโต [สพฺพสฺส (โปตฺถเก)] น ทุติยา, อตฺราปิ ฉฎฺฐีเยว ปปฺโปติ อนฺตรา ตญฺจ มญฺจ กมณฺฑลุอิติ, ตว มม มเชฺฌ กมณฺฑลุตฺยตฺโถ, อถ กมณฺฑลุสทฺทโต ทุติยา กสฺมา น ภวติ สตีปฺยนฺตเรน โยเค ตสฺส ปธานตฺตา, ตถาหิ กมณฺฑลุโน สกตฺถา ปวตฺติ, ตุมฺหมฺหานนฺตุ ปรตฺถา-กมณฺฑลุวิเสสนตฺเตน เตสํ ปวตฺตตฺตา, ตตฺร กมณฺฑลุโน สกตฺเถ วตฺตมานตฺตา ปธานตฺเตนาวตตฺตา ปาฎิปทิกโต อจฺจุตตฺตา ปรตฺตา ปฐเมว ภวตีติ ชีนินฺทพุทฺธินฺยาสฯ นินฺทาทิ ลกฺขณสฺส สมฺพนฺธสฺส สพฺภาวา สพฺพตฺถ สมฺพนฺธฉฎฺฐิยา สมฺปตฺตายํ วจนํ, อากติคโณ-ยํฯ

๘. ลกฺขณิ

ลกฺขณาทีสฺวตฺเถสุติ นามสฺสา [กสฺสา (โปตฺถเก)] ยมตฺถนิทฺเทโสติ อาห ‘อภินาโย ยุตฺโต’จฺจาทิ, เตนาติ อภินา ยุตฺตสฺสาตฺถนิทฺเทส การเณน, ลกฺขณสทฺเทน เหตุ วตฺตุมิจฺฉิโตติ อาห-‘ตตฺเถ’จฺจาทิ, ทุวิโธ เหตุ, วุตฺตญฺหิ สุโพธาลงฺกาเร ‘‘ชนโก ญาปโก เจติ, ทุวิธา เหตโว สิยุ’’นฺติ (๒๕๒), สมุปลกฺขยตีติ สมุปลกฺขณํ, สงฺเกตมตฺตํ ญาปกํ, น ตุ ชนกํ, สงฺเกโตปิ ลกฺขณมุจฺจเต ลกฺขียเต การิยมาเนนาติ กตฺวา, ชนกสฺสาปฺยตฺร ลกฺขณตฺเตน คหเณ ปโยชนํ ‘‘อนุนา’’ (๒-๑๐) อิจฺจตฺร ทฎฺฐพฺพํฯ กญฺจิปการนฺติ อิมินา อิตฺถํสทฺทสฺส อตฺถํ วทติฯ ปตฺโตติ อิมินา ภูตสทฺทสฺส, เอตฺถ หิ ภูธาตุ ปตฺติยํ วตฺตเต, รุกฺโขลกฺขณนฺติ รุกฺโข ญาปกเหตูติ อตฺโถ… รุกฺเขน วิชฺชุยา ญาปียมานตฺตา, อาจริยชินินฺทพุทฺธิ ปน อญฺญถา วณฺณยติ, ตสฺเสทํ มตํ-

กฺริยาย โชตโก นายํ, สมฺพนฺธสฺส น วาจโก;

นาปิ กฺริยนฺตราเปกฺขี, สมฺพนฺธสฺส ตุ เภทโกติฯ

อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘อยมภิ อภินนฺทติตฺยาทีสุ วิย กิริยาย โชตโก น โหติ, ฉฎฺฐี วิย สมฺพนฺธสฺส วาจโก น โหติ, นิกฺโกสมฺพีตฺยตฺร คมนกิริยาเปกฺขี นิสทฺโท วิย นาปิ กิริยนฺตรา เปกฺขี, กิญฺจรหิ สมฺพนฺธสฺส ตุ เภทโก วิเสสโก ภวตี’’ติ ตมุปทสฺเสตุมาห-‘อญฺเญ ตฺวิ’จฺจาทิ, เอตฺถ อิติสทฺโท นิทสฺสเน, รุกฺขมฺปตฺวา วิโชฺชตเต อิติเอวํ ปตฺติกิริยาย ปตฺวาติวุตฺตรุกฺขปาปนกิริยาย ชนิโตติ อตฺโถ, ตถาหิ รุกฺขสฺส วิชฺชุยา ปาปนาภาเว วิชฺชุยา ลกฺขิยาย ตลฺลณสฺส จ รุกฺขสฺส โย ลกฺขิยลกฺขณภาโว สมฺพนฺโธ, โส เกน สมฺปาทิโต ภเวยฺย, นนุ สมฺพนฺเธ อภินา โชตียมาเน รุกฺขสฺส ลกฺขณวุตฺติตา กถํ โชตียตีติ อาห-‘ลกฺขณตฺโถจ วิสยภาเวนา’ติ, ตถาเจตฺยาทินา ตสฺมิํ ปกฺเข สมฺภาวิตํ โทสมุพฺภาวยติ, ตตฺราย มิจฺจาทินา ยถาวุตฺตโทสปริหาราย ปเรเหวาภิธียมานมฺปริหารมาห, ปริหาโรปทสฺสเนนาสฺสาปิ ปกฺขสฺสาทุฎฺฐตาขฺยาปเนเนโสปิ ปกฺโข-พฺภุปคโตตฺยวเสโย, อโตเยวุปริ ยถาวุตฺต ปกฺขนิสฺสเยเนว พฺยาขฺยายเต, เทวทตฺตสฺส สาธุตฺตสงฺขาตอิตฺถมฺปการปฺปตฺติยา วิสยภาเวนาวฎฺฐิตา มาตา ตตฺถ วตฺตติ นามาติ อาห-‘มาตุยา’ติอาทิ, มาตา จ อิตฺถมฺภูเต ปวตฺตา วิสย ภาเวน เทวทตฺโต จ ตตฺถ วิสยีภาเวน, เตสญฺจ วิสยวิสยีภาวลกฺขโณ สมฺพนฺโธ อิตฺถมฺปตฺติลกฺขณาย กิริยาย ชาโต, โส มาตุสมฺพนฺโธ โหติ การณวเสน, โสจาตินา โชตียตีติ มาตุ เตนาภินา โยโคติ อาห-‘ยฺวาย’จฺจาทิ, มาตุสมฺพนฺโธอิติ โยชนา, อิตฺถมฺปตฺติยาติ อิตฺถมฺปตฺติลกฺขณาย กิริยาย กรณภูตาย, เอวํ มญฺญเต ‘‘กิญฺจาปิ โส สมฺพนฺโธ เทวทตฺเตนาปฺยวินาภาวีติ ตสฺส โสภินา โชตียเต, ตถาปิ มาตุสมฺพนฺโธภินา โชตียตีติ ‘มาตุ เตน โยโค’ติ จ (วุจฺจติ)… สทฺทสตฺติยา ตคฺคตาเยว ทุติยาย อุภยคตสฺสาปิ สมฺพนฺธสฺส โชตนโต’’ติ รุกฺโข รุกฺโข ติฎฺฐตีติ สมฺพนฺโธ, ฐิติมฺปฎิจฺจาติ ฐิตินฺนิสฺสาย เอสํ รุกฺขานํ โย จ สมฺพนฺโธติ โยชนา, รุกฺขานนฺติ อิมินา รุกฺขา กิริยาย ปเร สมฺพนฺธิโนติ ญาเปติ, ฐิติมฺปฎิจฺจาติ อิมินา ปน ติฎฺฐติสทฺทวจนียา สาธฺยรูปา ฐิติกิริยา รุกฺขโต ปเร สมฺพนฺธีติ, อเจตนานํ รุกฺขานมเปกฺขาวิรเหปิ โลกมฺปตีติวเสน ‘ปิปตีสา’ทีนํ วิญฺญายมานตฺตา วิญฺญายมานฐานาเปกฺขณกิริยายสาธฺยสาธนลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ชาโตติ วิญฺเญยฺยํ, โส จ รุกฺขสมฺพนฺโธ-ภินา โชตียตีติ อาห-‘โส’ติอาทิ, ทฺวิพฺพจเนเนว โชตนียาติ วิจฺฉาตฺเถ วุตฺติมตฺเต สตีปิ วิภตฺติยา [วิจฺฉตฺเถ วุตฺกิมตฺเตตฺยาทิวจนํ วิจาเรเรตพฺพํวิตตฺติยา อพิสทฺทสฺสจ วิจฺฉตฺเถ วุตฺติยา อภาวา, ลกฺขณิตฺถมฺภูติ หิ ปกติวิเสสนํ] โชเตตุมสมตฺถตฺตา วิจฺฉาย โชตนาย ทฺวิพฺพวจนํ กตฺตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

๙. ปติ

อุปาทิยมาโนติ อพฺภุปคมฺมมาโน, ยทิ ปน อุปาทิยมาโน ภาโค, อนุปาทิยมาโน กถนฺติ อาห-‘โย ปนา’ติอาทิ, ตครกุฎฺฐา คนฺธพฺพวิเสสา, มมาภชตีติ มํ อาภชติ, มม โกฎฺฐาโส โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

๑๐. อนุ

นตุลกฺขณนฺติ สจฺจกิริยา วุฎฺฐิยา เหตุ โหติ, น ตุ สงฺเกโตติ อตฺโถ, เหตุตฺตา ลกฺขณตฺตาภาเว สจฺจกิริยาย กถํ ลกฺขเณ ทุติยาติ เหตุตฺเตปิ ลกฺขณตฺตมสฺส สาเธนฺโต สาธมฺมปโยเคนานฺวยมาห-‘ยํ สกิมฺปิ’จฺจาทิ, เอตฺถ หิ ลกฺขณํ สจฺจ กิริยาติ ปฎิญฺญา, [ปกฺโข (โปตฺถเก)] สกิมฺปิ นิมิตฺตตาย กปฺปนตฺตาติ เหตุ, ยํ สกิมฺปิ นิมิตฺตตาย กปฺปเต ตมฺปิ ลกฺขณํ ภวติ, ยถา’อปิ ภวํ กมณฺฑลุปาณิํ สิสฺสมทฺทกฺขี’ติ สาธมฺมปโยเคนานฺวโย ทฎฺฐพฺโพ, กปฺปเตติ สมตฺโถติ อตฺโถ, กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺเสติ กมณฺฑลุปาณี, อปีติ ปญฺเห, กทาจิ เกนจิ กมณฺฑลุปาณีสิสฺโส ทิฏฺโฐ โส ตเมว ทสฺสนํ ลกฺขณํ กตฺวา ปุจฺฉติ ‘อปิ’ตฺยาทินา, อถ ยถา วุตฺเตน เหตุโนปิ ลกฺขณตฺตมตฺตุ ตถาปิ ปรวิปฺปฎิเสเธน เหตุมฺหิ ตติยา กสฺมา น สิยาติ โจทยมาห ‘น นฺเววมฺปิ’จฺจาทิ, ปุพฺพวิปฺปฎิเสเธนาติ อปวาทปุพฺพวิปฺปฎิเสเธน, ตถาหิ ฉฎฺฐิยา ปวาโท โหติ เหตุมฺหิ ตติยาวิธิ… สมฺพนฺธฉฎฺฐิยา ปตฺตาย เหตุตติยาวิธานโต อุปปทวิภตฺติวิธิปิ ฉฎฺฐิยาปวาโท… สมฺพนฺธวิเสสาภิพฺยตฺติเหตุโนปปเทน โยเค ตสฺมิํเยว สมฺพนฺเธ วิธานโต, ตตฺถ เหตุตติยาวกาโส ‘ธเนน กุล’นฺติ, อุปปทวิภตฺติยาวกาโส ‘รุกฺขมนุวิโชฺชตเต’ติ, สจฺจกิริยมนุ ปาวสฺสีติ ตุ เหตุมฺหิ ลกฺขเณ-ปวาทวิปฺปฎิเสเธ สติ ปุพฺพวิปฺปฎิเสเธน ทุติยา ภวติฯ

๑๑. สห

สหตฺเถ-นุโน วตฺตเน ปพฺพเตน โยโค กถนฺติ อาห‘ปพฺพเตเน’จฺจาทิฯ

๑๒. หีเน

วิสยภาเวนาติอาทินา หีนตฺเถติ วิสยสตฺตมิตฺตมาห, วิชานนปฺปการมาห-‘หีเน’จฺจาทิ, เตนาติ อนุนา, กถํ เตน ยุตฺตตฺตํ อุกฺกฎฺฐสฺสาติ หีนุกฺกฎฺฐสมฺพนฺธมุเขน วิภาเวนฺโต’ตตฺถา’ติอาทิมาห, ตตฺถาติ หีเนจฺจาทินา วุตฺเต ตสฺมิํ, ยโตติ อุกฺกฎฺฐสาริปุตฺตาทิโก, หีโนติ ปญฺญวตฺตาทิ(โต นิกฺกฏฺโฐ, โส สาริปุตฺตาทิโก อุกฺกฏฺโฐ) หีนตฺถวิสโย ชายเต… ตพฺพิสเย ตสฺส อุกฺกฎฺฐตา ปตฺติโต, หีนุกฺกฎฺฐสมฺพนฺโธ ปน อติสายนาทิกาย กายจิ กิริยาย กโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ

๑๔. สตฺต

กินฺตํ อาธิกฺยมิจฺจาห- ‘อธิกาธิกีสมฺพนฺโธ’ติ, อธิโก อสฺส อตฺถีติ อธิกี=ขารี, อถาธิกีวินิมุตฺเต อธิกาธิกิสมฺพนฺโธ กถมวสียเต นหฺยตฺราธิกี โกจิ สูยติจฺจาห-‘นวิเน’จฺจาทิ, อิติ สทฺโท เหตุมฺหิ ยถาวุตฺตสมฺพนฺธสาธโน, ตโทปสทฺเทนโยโคติ ตทา อุปสทฺเทนาธิกิโนโยโคติ อตฺโถฯ ทฺวิฎฺฐตฺตา สมฺพนฺธสฺส อธิกสฺสาปฺยุปสทฺเทน โยคา ตโตปิ กสฺมา น สตฺตมีตฺยาห-‘อธิกมฺหาตฺวิ’จฺจาทิ, ยถา เอกาเยว วิภตฺติยา อุภยคตสฺสาปิ สมฺพนฺธสฺส โชติตตฺตา วิชฺชุสงฺขาตลกฺขิยา สตฺตมฺยภาโว, เอวมิธา ปีติ ปุพฺเพ วุตฺตสมาธิมติทิสนฺโต อาห-‘ลกฺขิตา วิย สตฺตมฺย ภาโว’ติ, ‘‘มาณิกา จตุโรโทณา, ขาริตฺถี จตุมาณิกา’’ฯ

๑๕. สามิ

กินฺตํ สามิตฺตมิจฺจาห-‘สสฺสามิสมฺพนฺโธ’ติ, กาย กิริยาย ชนิโตติ อาห-‘ปริปาลนาทิกิริยาย ชนิโต’ติ, ตญฺจาติ สามิตฺตาเปกฺโข นปุํสกนิทฺเทโส, สมฺพนฺธสฺสาเนกวิธตฺตา อาห‘สพฺพตฺถ สมฺพนฺเธ’ติ, อาขฺยายเตตีมสฺส อตฺโถ วิธียเต ญาปียเตติ, ทิฎฺฐนฺโต-ปนีโตตฺโถ สุเขน ปฎิปตฺตุํ สกฺกาติ ปสิทฺธมนุวทิยมานมปฺปสิทฺธญฺจ วิธียมานํ ทิฎฺฐนฺตมาห-‘ยถา โย กุณฺฑลี โส เทวทตฺโต’ติ, กุณฺฑลิตฺตมฺปสิทฺธํ, เทวทตฺตตฺตมปฺปสิทฺธมิจฺจาห-‘กุณฺฑลิตฺตานุวาเทเน’จฺจาทิฯ ยเถโวภยาธิฎฺฐานตฺเตปฺยุปสชฺชนโตว ฉฎฺฐี ‘รญฺโญ ปุริโส’ติ, น วิเสสฺสโต ‘ปุริสสฺส ราชา’ติ, ตถา สมฺพนฺธาภิพฺยญฺชนเกนาธินา โยเคปิ วิเสสนโตว ภวติ, นาญฺญโตติ อาห-‘ตตฺถา’ติอาทิฯ พฺยติเรกมาปาทียตีติ การกฉกฺกโต พฺยติริตฺตตฺตา สมฺพนฺโธ พฺยติเรโก ตํ อาปาทียติ ปาปียตีติ อตฺโถ, อุภยโตติ สํโต สามิโต จ, อธิพฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลาติ พฺรหฺมทตฺตสฺส ปญฺจาลา สนฺตกา [สามิโน (โปตฺถเก)] ติ อตฺโถ, สนฺตกา [สามิโน (โปตฺถเก)] หิ ปญฺจาลา, น สามิ [นสํ (โปตฺถเก)], อธิปญฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโตติ ปญฺจาลานํ พฺรหฺมทตฺโต สามีตฺยตฺโถฯ

๑๖. กตฺตุ

กิํ ลกฺขโณ-ยํ กตฺตาอิจฺจาห-‘กตฺตริ’จฺจาทิ, คจฺฉติ เทวทตฺโตจฺจาโท กตฺตริ ปติฎฺฐิตํ, ปจตฺโยทนํ เทวทตฺโตจฺจาโท กมฺเม ปติฎฺฐิตํ กิริยํ กโรตีติ สมฺพนฺโธ, กโรตีติ จ อิมินา อนฺวตฺถ พฺยปเทโสว สิทฺโธ-ยํ กตฺตุ โวหาโรติ ญาเปติ, เกนจิ ปยุชฺชมาโนปิ สเก กมฺเม สยเมว ปธานตฺตมนุภวตีติ‘ปยุตฺโต วา ปธานภาเวนา’ติ วุตฺตํ โหติ เจตฺถ-

ปธานตาย โย กตฺตุ, กมฺมฎฺฐํ กุรุเต กฺริยํ;

สา กตฺตา นามปฺปยุตฺโต, ปยุตฺโต วาตฺยยํ ทฺวิธาติฯ

ตตฺถ ปุริเสน กตนฺติ อปฺปยุตฺโต, ปุริเสน กโรติ เทวทตฺโตติ ปยุตฺโต, นนุ กิริยา-ยมพฺยวธาเนน กรณาธิกรเณ เหว สาธฺยเต กตฺตารา ตุ ทูรฏฺเฐน, ตถาสติ กถมเนกสาธนสาธนียํ กิริยํ กตฺตาว กโรติ มุขฺยภาเวนาปเรตฺวมุขฺยภาเวนาติ วุจฺจเต-

กตฺตุโตญฺเญสมุพฺภูตฺยา, วิวิตฺตาโลจนาทินา [ววิเวเกจ ทสฺสนาติ วากฺยปทีเย, ปวิเวเกจ การกนฺถรามภาเวทิสฺสเภ กตฺตริกฺริยา อตฺถิ ภวติ วิชฺชติจฺจาโท ติตฎีกา, ตติยปาถานํปาต ๑๐๐, นํปาต ๒๔๓];

ทูราทปฺยุปการิตฺเต, กตฺตุ วาตฺตปฺปธานตาฯ

อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘กตฺตุโน สกาสา อญฺเญสํ กรณาทีนํ อุพฺภูตฺยา สมฺภเวนจ, ตถาหิ ปสิทฺธกรณสภาโวปิ ผรสุ กตฺตายตฺตวุตฺติตายาธิกรณมฺภ วติ‘ผรสุมฺหิ ฐเปตฺวา ฉินฺทตี’ติ, วิวิตฺตสฺส กรณาทีหิ ปุถพฺภูตสฺส, กตฺตุโน กิริยาย อาโลจเนน ทสฺสเนน จ ‘เทวทตฺโต อตฺถิ ภวติ วิชฺชตี’ติ [วุถพฺภูตสฺสาเนน อาโลจเนน ทสฺสเนนจ กตฺตุโนเทวทตฺเตนเทวทตฺตํ ภวติ วิชฺชตีติ (โปตฺถเก)], อาทิสทฺเทน กรณาทิโน (ตทธีน) ปวตฺติอาทีนํ คหณํ, อิมินา การเณน ทูรโต อุปการิตฺเตปิ กตฺตุเยว สปฺปธานตา สิยา’’ติ, ปุนปิ-

ถาลฺยาทีนนฺตุ กตฺตุตฺตํ, โหเตวาเจตนานปิ;

ยโต สทฺทสฺส วุตฺยตฺเถ, มิจฺฉาตฺยาเสน-นาทินาฯ

อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘อเจตนานมฺปิ ถาลีอสิอาทีนํ กตฺตุตฺตมฺภวติ ยถาวณฺณิตสปฺปธานตฺตนิมิตฺตาภาเวปิ, กสฺมาติ เจ ยโต การณา อตฺเถ อตฺตโน อภิเธเยฺยสทฺทสฺส วุตฺติ ปฎิปตฺติ อนาทินา มิจฺฉาภฺยาเสนภวติ ตสฺมา ถาลฺยาทีนนฺติอาทิ ปกตํ, กิํ วุตฺตํ โหติ ‘‘อญฺญถา สทฺทตฺโถ, อญฺญถา สภาวตฺโถ, น หิ สทฺโท พาเหฺย วตฺถุมฺหิ พฺยาปารมาปชฺชติ, ตถาหิ–

อญฺญเถ วาคฺคิ สํสคฺคา, ทาหํ ทโฑฺฒติ มญฺญติ;

อญฺญถา ทาหสทฺเทน, ทาหตฺโถ สมฺปตียเตฯ

พาหฺยปทตฺถสฺส สภาโว วิย หุตฺวา มิจฺฉาภฺยาเสน อนาทินา ปน ปวตฺเตน พาเหฺย วตฺถูนิ อวิชฺชมาเนน กรณภูเตน ถาลฺยาทีนํ กตฺตุตฺตํ โหตี’’ติฯ อถ จ ปน–

วตฺติจฺฉาโท ปวตฺเตหิ, สปฺปธานตฺต เหตุหิ;

กตฺตุธมฺเมหิ วุตฺเตหิ, กตฺตา สทฺทาว ญายเตฯ

เอกสฺสามุขฺยวตฺถาหิ, เภเทน ปริกปฺปเน;

กมฺมตฺตํ กรณตฺตญฺจ, กตฺตุตฺตํ โจปชายเตฯ

วุตฺเตหีติ ‘กตฺตุโตญฺเญสมุพฺภูตฺยา’จฺจาทินา, สทฺทาวาติ สทฺเท เตธมฺมา โหนฺตุ วา มา วา กตฺตุสมฺพนฺธิยถาวุตฺตธมฺมวจนิจฺฉาย สทฺทโตว กตฺตา ปตียเต, นิยเมน น วตฺถุโตติ อตฺโถ, อมุขฺยา วตฺถาหีติ พุทฺธิยา ตทาการตาย ปริณามาวตฺถาหิ, หนฺตฺยตฺต นาวตฺตานนฺติ เอกสฺเสวาตฺตโน กมฺมตฺตาทิ ชายเต, อโตเยวาจฺจนฺตมสนฺโตปิ องฺกุโร ชนนกิริยาย กตฺตา ภวติ ‘องฺกุโร ชายเต’ติ, วุตฺตํ หิ–

ปุราสญฺชนิโต [ปุราสญฺชาติโต] ภาวา, พุทฺธยวตฺถานิ พนฺธโน;

อวสิฏฺโฐ สตาญฺเญน, กตฺตา ภวติ ชาติยาอิติฯ

สตา อญฺเญน เทวทตฺตาทินาฯ

กินฺตํ กรณํ นามาติ อาห-‘โย ปนา’ติอาทิ, โยติ โย ปทตฺโถ, อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘กรณพฺยปเทสาย สุตฺตนฺตราภาเวปิ กโรตฺยเนเนติ กรณนฺตฺยนฺวตฺถโต ปสิทฺโธ-ยํ กรณโวหาโร’’ติ, อตฺเรทํ ปฎิภานํ–

ยํ วตฺตุมิจฺฉิตํ กตฺตุ, กฺริยายจฺจนฺตสาธนํ;

กรณนฺตํ ทฺวิธา โหติ, พาหฺยพฺภนฺตรเภทโตติฯ

ตตฺถ ยํวตฺตุมิจฺฉิตํตฺยาทินา อิทํ ทสฺเสติ-‘‘น วตฺถุโต กิญฺจิ กรณํ นาม อตฺถิ, วจนิจฺฉาวเสน ปน ปสิทฺธกรณานมฺปิ ผรสุอาทีนํ ‘ผรสุ ฉินฺทติ, ผรสุมฺหิ ฉินฺทตี’ติ กตฺตุอธิกรณตฺตสฺสปิ, ปสิทฺธาธิกรณานมฺปิ ตทนุตฺตาทิวิเสสสมฺภเว ถาลฺยา ปจตี’ติ กรณตฺตสฺสปิ ทสฺสนโต วจนิจฺฉาโตเยว กรณํ การกํ วิญฺเญยฺย’’นฺติ, ตญฺจ ทุวิธนฺติ อาห-‘ทฺวิธา โหตี’ติอาทิ, ตตฺถ อสินา ฉินฺทตีติ พาหฺยํ, จกฺขุนา ปสฺสตีตฺยพฺภนฺตรํฯ กิริยานิมิตฺตตฺตา การกนฺติ อิมินา การกสทฺทสฺส นิมิตฺตปริยายตฺตมาหฯ ปกติ ยาภิรูโปจฺจาโท กิริยายาวิชฺชมานตฺตา สมฺพนฺธมตฺตํ วิญฺญายตีติ สมฺพนฺธลกฺขณา ฉฎฺฐี สิยา, สเมน ธาวตีตฺยาโท ตุ กิริยาย วิชฺชมานตฺเตปิ กมฺมตฺตํ วตฺตุมิจฺฉิตนฺติ ทุติยา สิยา, สมํ ธาวติ วิสมํ ธาวตีตฺยตฺโถ, ตถา ทฺวิโทเณนาติ ทฺเวโทเณ กิณาตีตฺยตฺโถ, ปญฺจเกนาติ ปญฺจ ปริมาณสฺส ปญฺจโก ปญฺจกํ วคฺคํ กตฺวา ปสโว กิณาติ ปญฺจปญฺจ กตฺวา กิณาตีตฺยตฺโถติ วาตฺติกกาเรน ‘ตติยา วิธานาโยปสงฺขฺยานํ’กตํ, ตํ ทสฺเสตุมาห- ‘ปกติอาทีหี’ติอาทิ, ยตฺเถสํกรณภาโวติ ยสฺสํ กิริยายเม สมฺปกตฺยาทีนํ กรณตฺตํ, ตํ กิริยํ กถยตีติ สมฺพนฺโธ, สพฺพสฺเสว ปทตฺถสฺส สตฺตาพฺยภิจารโต อาห-‘ภู’อิจฺจาทิ, ปกติยาภิรูโปติ สภาเวนายมภิรูโป ภวติ, น ตุ วตฺถาลงฺการาทิเนตฺยตฺโถ, กโรติสฺส คมฺมมานตฺเต ปน ปกติยาภิรูโป กโตติอาทิ, ตทา กตฺตริเยว ตติยา, ยํ ยสฺมา อญฺญโคตฺโต โคตโม น โหติ อโตจ โคตโม ภวตีติ สมฺพนฺโธ, นนุจ ทฺวิโทณ ปญฺจกา กยมฺปฎิจฺจ กมฺมภูตา โหนฺติ ทฺวิโทณาทินา เกยตฺตา ตโต กิมุจฺจเต‘กยมฺปฎิจฺจ ทฺวิโทณปญฺจกา กรณานิ ภวนฺตี’ตฺยา สงฺกียาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, อิทํ วุตฺตํ โหติ-‘‘ทฺวิโทณาทิสทฺเทน หิ น คยฺหุปคํ วตฺถุมุจฺจติ, เตหิ ปน ทฺวิโทณาทฺยตฺถํ มูลํ ตาทตฺถิยา ภิหิตนฺติ น วุตฺตโทสาวสโร’’ติฯ

๑๗. สห

ยถากฺกมมาคมนกิริยาย ถูลตฺตคุเณน โคมนฺตทพฺเพน จ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘ตํ ยเถ’จฺจาทิมาห, อุทาหรณมตฺตํ ทสฺเสนฺโตปิ อิมินา อธิปฺปาเยนาปิ ทสฺเสตีติ วุตฺตํ ‘สพฺพตฺเถว วา’ติอาทิ, ปุตฺเตน สหาคโตติอาทีสุ อาคมนาทิกิริยมฺปฎิจฺจ ทฺเว กตฺตาโร ปธานาปฺปธานวเสน, เตสุ ปธาเน การิยสมฺปจฺจยญาเยน วา พหุลํวจเนน วา ปธาเน กตฺตริ ปจฺจโย, อิตเร’กตฺตริ ตติยา’ตฺเยว ตติยา สิทฺธา, ตโต-ยํ วจนารมฺโภ-นตฺถโกติ มญฺญมาโนโจ เทติ ‘นนฺวิ’จฺจาทินา, ตฺเตนาภิธียเต ปิเตติ ปธานกตฺตา, ตุโลฺยปิ กิริยาสมฺพนฺเธ ปิตาปุตฺตานํ ปิตาตฺร ปธานํ สทฺทโจทิตตฺตา, ปุตฺโต-ปฺปธานมสทฺทโจทิตตฺตา , สทฺทพฺยาปาราเปกฺขาย หิ ปธานาปฺปธานาย ววตฺถานํ, ปิตุเรวาตฺราคตาทิสทฺทสามานาธิกรณฺยา อาคมนกิริยา สมฺพนฺโธ สทฺเทโนจฺจเต, เนตรสฺส สทฺทสตฺติสภาวโต, ตถา วิธา หิ สทฺทสฺส สตฺติ ยโต ปิตุเรวาตฺร กิริยา สมฺพนฺธํ สกฺโกติ ปฎิปาเทตุํ, น ปุตฺตสฺส, เอวญฺจาคโตจฺจาโท เอกวจนมุปชฺชเต, อญฺญถา หิ พหุวจนํ สิยา, ‘ปิตา ปุตฺตา อาคตา’ติฯ (ยทิ) วุตฺตนเยน ตติยา สิทฺธา ‘สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย วา วิกปฺปาย วา’ น เจตฺถ นิยโม, นาปิ วิกปฺโป, ตโต กิมเนน โยเคนา ตฺยาสเยนาห-‘อปฺปธาเนเยว’จฺจาทิฯ นยิทเมวมิจฺจาทิ ปริหาโรฯ สหภาวมตฺตํ วตฺตุมิฎฺฐํ วาติ โยชนา, สามตฺถิยาติ เภทาธิฎฺฐานตฺตา สหตฺถโยคสฺส ปุตฺตสฺสาปิ กิริยาภิสมฺพนฺโธ วิญฺญายติ กถมญฺญถา สหตฺถโยโค สิยาติ อิมินา อตฺถ พเลนฯ อตฺถคฺคหณนฺติ สุตฺเต ‘‘สหตฺเถเน’’ติ อตฺถคฺคหณํฯ ปริยายตฺถนฺติ ปริโต อยนฺติ อวคจฺฉนฺติ อตฺถมเนเนติ ปริยาโย อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺสาติ วิคฺคโห, เอตฺถ จ ปริยายตฺถเมวาติ นาวธารณํ, อโตเยว วินาปิ สหสทฺทปฺปโยคํ ตปฺปริยายปฺปโยคํ วา สหตฺเถน โยเค วิธานโต อสตฺยปิ สหาทิสทฺทปฺปโยเค ยตฺถ ตทตฺโถ คมฺยเต ตตฺถาปิ ภวตฺเยว ตติยา… คมฺยมาเนน สหตฺเถน โยคา, ยถา‘‘สฺยาทิ สฺยาเน’’ติฯ (๓-๑) สห ปริยาเยนาติ สหสทฺทสฺส ปริยายโตฯ วิเสสานุปาทานโตติ ‘‘สหยุตฺเต-ปฺปธาเน’’ติ (๒-๓-๑๙) ปาณินีย สุตฺเต วิย อปฺปธาเนติ วิเสสสฺสานุปาทานโตฯ

๑๘. ลกฺขเณ

ลกฺขียตฺยเนนาติ ลกฺขณํ สงฺเกโต, กินฺตํ กมณฺฑลุปฺปภุติ, อตฺเถ การิยสฺสาสมฺภวา ตํวาจีหิ วิภตฺตีติ มญฺญมาเนน ยํวิวรณํ กตํ ‘ลกฺขเณ วตฺตมานโต’ติ, ตมุลฺลงฺคิยาตฺถํ วทติ ‘โย อตฺโถ’อิจฺจาทิ, วตฺตมานโตติ วิญฺญายติ… นามสฺมา ปจฺจยวิธานปฺป สงฺคโต, อุปาตฺโตติ คหิโตฯ กญฺจิปฺปณรมาปนฺนสฺส ลกฺขเณ ตติยา ยถา สิยา ‘รุกฺขมฺปติ วิโชฺชตน’มิจฺจตฺร ลกฺขณมตฺเต มา ภวีติ ปาณินีเยหิ ‘‘อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ’’ติ (๒-๓-๒๑) อิตฺถมฺภูตคฺคหณํ กตํ, ตมฺมนสิ นิธาย โจทยมาห–‘นนฺวิ’จฺจาทิ, อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขณนฺติ ฉฎฺฐีสมาโส, อาปนฺนสฺสาติ ภูตสฺส, สามญฺญสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร วุจฺจเต, ตถาหิ ‘ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทฺทกฺขี’ติ มนุสฺสตฺตสามญฺญสฺส ปริพฺพาชกตฺตมฺปกาโร, ตมฺปริพฺพาชโก ปตฺโต, ตสฺส ติทณฺฑกํ ลกฺขณํฯ อุปลกฺขณตฺเตติ อิมินา อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขณตฺตาภาวมาห, อุปลกฺขณนฺติ สงฺเกโตฯ นยิทมตฺถิจฺจาทิ ปริหาโร, รุกฺขมฺปติ วิโชฺชตนนฺติ เอตฺถ กสฺสจิ อิตฺถมฺภูตสฺสาภาวา อิตฺถมฺภูตคฺคหเณ ปโยชนํ น ทิสฺสติ ตนฺนิวตฺตนโต, รุกฺขมฺปติ วิโชฺชตเตติ เอตฺถตุ อิตฺถมฺภูตสฺส วิชฺชุสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส สพฺภาวา ตติยาปฺปตฺติยํ ตํนิวตฺติยา ยถาวุตฺตํ ญายมนฺตเรน นาญฺญํ กิญฺจิ ปฎิสรณมตฺถีติ สญฺญาปยมาห-‘อวสฺส’มิจฺจาทิ, อญฺญถาติ เอวมนพฺภุปคมฺม ‘อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ’ติ วจเน กรียมาเน สติ, อิตฺถมฺภูตวาทิโน อุตฺตรมาสงฺกิยาห-‘นจา’ติอาทิ, วตฺตุนฺติ วจนเสโส, โจ-วธารเณ, เนว สกฺกาติ วุตฺตํ โหติ, ทุติยาวิธานสามตฺถิยาติ ‘‘ปติปรีหิ ภาเค จา’’ติ (๒-๙) กสฺมา น สกฺกาติ อาห-‘อตฺถิ’จฺจาทิ, อสติ หิ ปโยชเน สามตฺถิยนฺติ ภาโวฯ อถ กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ อาโท ตติยา กสฺมา น สิยา ตฺยาห-‘กมณฺฑลุ’อิจฺจาทิ, กมณฺฑลุสฺส เสตสฺส จ อุปลกฺขณ ภาเวนานุปาทานโตติ สมฺพนฺโธ, อิมินา อุปาทาตุโน สวจสิ สตนฺตตมาห, วิสิฎฺฐาวยวาเธเยฺยนาติ ปาณิ กมณฺฑลุนา วิสิฏฺโฐวยโว, ตสฺสาเธโยฺย กมณฺฑลุ เตนาติ อตฺโถฯ เยนางฺเคน วิกเตน องฺคิโน วิกาโร ลกฺขียเต ตโต ตติยา ยถาสิยาติ ปเรหิ ‘‘เยนางฺควิกาโร’’ติ (๒-๓-๒๐) อารทฺธํ, ตทาห-‘เยเน’จฺจาทิ, ตตฺถ ยสทฺเทน วิกตาวยโว เหตุตฺเตน นิทฺทิฏฺโฐ องฺคสทฺโท จ สมุทายวจโน อุปาตฺโต เตนาห-‘เยเนจฺจาทิ, นนุจ กาณาทีนํ นิยตคุณีนมภิธายิตฺตา อกฺขิสทฺทสฺส ปโยโค น ยุตฺโต พฺยาวตฺติยาภาวาติ, เนส โทโส, โลกิโย-ยํ สทฺทสฺส โวหาโร, โลกสฺส จ สทฺทปฺปโยเค คุรุลฆุมฺปตฺยทโย นตฺถิ, ตถาหิ โลเกน ‘สีสปาติ’ปิ วุจฺจเต, รุกฺโข สีสปาติปิ, ยสฺส ตุ ตตฺถาทโร, โส-กฺขิสทฺทํ ปยุชฺชเตว, อถวา สามญฺญุปกฺกเม วิเสโส ปโยคมรหติ, อกฺขิ(นาติ) หิ วุตฺเต สนฺเทโห สิยา ‘กิมสฺส วตฺตุมิจฺฉิต’นฺติ ตโต กาโณติ วุจฺจเต, นากฺขินา นิรูปยติ โสภโนติ, กิญฺจรหิ กาโณติ, อกฺขิกาณมสฺเสตฺยาโท กสฺมา น สิยาติ อาสงฺกิย‘กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺสา’ตฺยตฺร โย วุตฺโต ปริหาโร, ต เมตฺโถปทิสนฺโต อาห-‘เหฎฺฐา วิย อปฺปสโงฺค’ติฯ

๑๙. เหตุ

กิสฺมิญฺจิ ผเล ทิฎฺฐสามตฺถิเยตฺเถ เหตุ นิรุโฬฺหฯ เอกตฺร หิ ทิฎฺฐสามตฺถิโยตฺโถ ตํโยคฺคตาย การิย (ม)กโรนฺโตปิ เหตุ วุจฺจเต สติ สห การินฺยสติ จ วิธุรปฺปจฺจโย ปปา(ต) โต, เตน การิยสฺส พฺยภิจาโร, เตเนวาห- ‘อนิปฺผาทยนฺโตปี’ติ, การเณ ตติยายาภาเว การณมาห- ‘ตกฺกิริยาโยคฺคตามตฺเต’จฺจาทิฯ

๒๑. คุเณ

อุปาธิ วิเสสนํ, ปรางฺคภูเตติ ปรสฺส พนฺธตฺตา(ทิโน) วิธานา ยางฺคภูเต ชฬตฺตาทิเหตุมฺหีติ อตฺโถ, อิมินา คุณสทฺโท ยมปฺปธานวจโนติ วทติ, ยญฺจาปฺปธานํ ตมฺปรางฺคภูตนฺติ คุเณตีมสฺส ‘ปรางฺคภูเต’ติ อตฺถมาห, ยญฺหิ ปรตฺถมุปาทียเต ตทปฺปธานมนุ วาทรูเปโนปาทียมานตฺตา, ยถา ‘ชฬตฺตา พทฺโธ, รุกฺโข ยํ สีส ปตฺตา, อคฺคิ เอตฺถ ธุมตฺเต’จฺจาทิ, เตเนวาห-‘ปรตฺถรูปาปนฺน’นฺติ, วาวิธานนฺติ ‘‘วิภาสา คุเณ-ถิยํ’’นฺติ (๒-๓-๒๕) เอวํ วิธานํ, อิตฺถิยนฺติอาทินา ปญฺจมีรูปสฺสปิ อภิมตภาวํ ทสฺเสติ, เตเนวาห-‘อุภยตฺถา’ติอาทิ, นนุ ‘โต ปญฺจมฺยา’’ติ (๔-๙๕) สุตฺเตน ตทฺธิตปจฺจยนฺตสฺส กถํ ปญฺจมฺยนฺตตา ตฺยาสงฺกิยาห-‘ปญฺจมินิทฺเทเส’ อิจฺจาทิ, อิมินา สุตฺเตน ปญฺจมิยา วินาติ โยชนา, วา ปญฺจมิยา วิธานโต ตติยารูเปนปิ ภวิตพฺพนฺติ โจทนมนสิ นิธาย ปญฺจมฺยุ ทาหรเณเยว การณํ ตติโยทาหรณสฺส จ ปฐโมทาหรณานุสาเรนานุ มนฺตพฺพตญฺจทสฺเสนฺโต อาห ‘ปญฺจมฺยาเยวิ’จฺจาทิ, อภาเวน สงฺขารนิโรเธนาติ ตติยนฺตรูปานิฯ

๒๒. ฉฎฺฐี

สมฺพนฺธวจนิจฺฉาเยเวตฺถ ฉฎฺฐี สิทฺธาติ อาสงฺกิยาห-‘เหตุมฺหิ’จฺจาทิ, เหตุมาห-‘ตํ โยคฺคตา’ อิจฺจาทิ, สทฺทสตฺติสามตฺถิยาติ สทฺทสตฺติสงฺขาตาย สามตฺถิยา, ตเมว ผุฎยติ ‘ยตฺถ’อิจฺจาทินา, เหตฺวตฺถวาจเกหิ อนฺตเรนาติ สมฺพนฺโธ, สมานาธิกรเณหีติ เหตฺวตฺถสมานาธิกรเณหิ อุทราทีหิ, ตโชฺชตนายาติ เหตฺวตฺถโชตนายาลนฺติ สมฺพนฺโธ, พฺยติเรเกน ตุ เหตฺวตฺถโต ตปฺปวตฺติมาห-‘ยตฺถ ปนิ’จฺจาทิ, เหตฺวตฺเถหิปิจฺจาทินา สามตฺถิยมุปทสฺสิตํ ‘วเส ธมฺมสฺส เหตุโน’ติ ตตฺโถทาหรณํฯ

๒๓. สพฺพา

นามภูเตหีติ สพฺพาทีสุ เกจิ เกสญฺจิ ยทิ นามานิ สิยุํ เตหิ, อปฺปธานภูเตหีติ ปิยสพฺพาทีหิ, กิมฺปโยชนนฺติอาโท ปโยชนสทฺโท ‘‘ปโยชนํ การิยเหตูสุ’’ติ นิฆณฺฑุโต เหตุวจโนฯ

๒๔. จตุ

ยสฺส สเจตนายาเจตนาย วา กสฺสจิ, ปูชานุคฺคหกามตฺต มนฺตเรน สมฺมาปทานํ น สมฺภวตีติ อาห-‘ปูชา’ อิจฺจาทิ, เตนาติ ยถาวุตฺเตนตฺเถน, จาคงฺคนฺติ ททาติโน ทานกิริยาย กมฺเมน สมฺพชฺฌมานญฺจาคการณํ, อิทานิ สมฺปทานลกฺขณํ สปฺปเภทมาวิกาตุกาโม อาห-‘ตทิท’มิจฺจาทิ, นนิรากโรตีตฺย นิรากรณํ, อาราธยตีตฺยาราธนํ, อพฺภนุชานาตีตฺยพฺภนุญฺญํ, เตสํ วเสน, อิธ สมฺปทานนฺติธา วุตฺตํ กถิตํ, เกเตติ อาห-‘รุกฺขยาจกภิกฺขโว’ติ, รุกฺขาทิกํ ตํ สมฺปทานํ วิภาเคน ทสฺเสตุมาห-‘ตตฺถ หิ’จฺจาทิ, อเชฺฌสเนนาราธเนน สมฺปทานํ ภวตีติ สมฺพนฺโธ, อนุมติยา อพฺภนุชาเนน, วิชฺชมาเนปฺยนิรากรเณ ภิกฺขุโน-ธิกมนุมตนฺตฺยธิปฺปาเยนาห-‘โส’ อิจฺจาทิฯ

๒๕. ตาท

ปโยชนปริยาเย อตฺถสทฺเท สติ อิทนฺติ ปโยชนํ ปรามฎฺฐุํ สกฺกาติ ‘ตสฺเสท’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตสทฺเทเนตฺถ วิกติยาติสมฺพนฺโธ, อตฺถสทฺเทน ตุ ปกติยา, อตฺถ กถนเมตนฺติ อิมินา วจนิจฺฉาย เมติสฺสํ นตฺถิ สมาโสติ ทีเปติ, วิคฺคเห วาสฺมิมิมสฺมาเยว นิปาตนา สมาโส ทฎฺฐพฺโพ,โส วิกติสงฺขาโต อตฺโถ, ปกติตฺวญฺญปทตฺเถนากฺขิปียเต, ตโต ตทตฺถสทฺทโต, โกยํ ตทตฺถ ภาโว จฺจาห-‘ตทตฺถภาโว นามา’ติอาทิ, นิมิตฺตํ ยูปาทิวิกติ, นิมิตฺตีทารุอาทิปกติ ตสทฺเทนาตฺถสทฺเทน จ คหิตา, เตสํ สมฺพนฺโธ ตทตฺถสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ตทตฺถภาโว นามาติ อตฺโถ, เหตุ เหตุมนฺตภาวลกฺขโณ สมฺพนฺโธ นามาติ วุตฺตํ โหติ, ปธานาวจฺเฉทคุณสฺมาติ วิธียมานตฺเตน ปธานสฺส ปุริสสฺส อาจฺเฉทกา วิเสสกา คุณา, ยญฺหิ วิธียเต ญาปียเต ตมฺปธาน, มิตรมปฺปธานมนุวชฺชมานตฺตา, ยทา อุปาทียเตติ วตฺวา อุปาทียมานปฺปการํ ทิฎฺฐนฺเตน ผุฎยิตุมาห-‘ยถา’อิจฺจาทิ, ยูโป นิมิตฺตํ ยสฺส ทารุโน ตํ ตถา วุตฺตํ นาญฺญนิมิตฺตนฺติ ยทา นิมิตฺยวจฺเฉทกตฺเตนุปาทียเต ตทา นิมิตฺตสทฺทโตว จตุตฺถี สมฺพนฺโธ, ตโต อญฺญนิมิตฺตโต, นิมิตฺตนิมิตฺตีนํ สมฺพนฺธสฺส อภิมุขภาเวน ตตฺเถว นิมิตฺเต ปวตฺตีติ สมฺพนฺโธ, นิมิตฺตสทฺทโต เหตุตติยาปิ นาสงฺกนียาติ สมฺพนฺโธ, การณมาห-‘นิมิตฺต’ [เหตุ] อิจฺจาทิฯ อุภยตฺถาติ ยูปาย ปากายาติ อุภยตฺถฯ

ปิณิยมานา กิํ สทฺทาทิวจนียา ปโร สาทุอาทิโก โย-ตฺโถ โส อญฺโญ กตฺตา ยสฺส โส อญฺญกตฺตุโก-ภิลาโส, อภิลาโส รุจีติ อิมินา ทิตฺยาทฺยเนกตฺถนฺโตปิ รุจิสทฺโท-ภิลาเส รุโฬฺหว คยฺหตีติ วทติ, สา รุจิ อตฺโถ-ภิเธโยฺย เยสํ เภ ตทตฺถา, เตสํ สมฺพนฺธิโน ปิณิยมานสฺส, อิมินา จ กิญฺจาปิ รุจิรยํ ยสฺสุปฺปชฺชเตโย วา ตสฺสา ชนโก, เตสมุภินฺนมฺปิ อตฺถิ, ตถาปิ ยสฺสุปฺปชฺชเต โสว ตสฺสาธิกรณํ, อชนโกปิ โส ตาย สํสตฺโตติ ตสฺเสว ปิณิยมานสฺส สมฺปทานสญฺญา, นตุชนกสฺส ตายาสํสตฺตสฺสาติ ทีเปติ, อิธาติ อิมินา สกฺกเต อุทาหรณานมสมานรูปกํ ทสฺเสติ, อิมินา จ อุทาหรณานมสมาน รูปตฺตเมว จตุตฺถีวิธาเน การณํ, อญฺญถา ฉฎฺฐีเยว เตหิปิ วิธีเยยฺย การณาสมฺภวา [การณสพฺภาวา] หิ ทีเปติ, อีทิสสฺส ปจฺจุทาหรณ(สฺส) ภาเว การณมาห-‘อนญฺญกตฺตุ กตฺตา-ภิลาสสฺสา’ติ, ปเรสมิทมฺปจฺจุทาหรณมฺภวตุ อิธ กถนฺติ อาห-‘อิหตฺวิ’จฺจาทิ, ตฺวนฺติ อตฺตมตฺเต ปฐมาเยว, สมฺภเว การณนฺตรมาห-‘อถวา’ติอาทิ, นตฺถิ อญฺโญ กตฺตา ยสฺสา สา อนญฺญกตฺตุกา รุจิ, ภาย รุจิยา สมฺพนฺธิโน ปิณิยมานสฺส สมฺปทานสญฺญํ เย ปน อิจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ, เย ปน อาหุ จาติสมฺพนฺโธ, อุปฺปชฺชนมุปฺปตฺติ, กสฺส อุปฺปตฺติ, รุจิยา, อุปฺปตฺติยา อาธาโร อุปฺปตฺยาธาโร‘เทวทตฺตาย โรจเต’จฺจาโท เทวทตฺตาทิํ อุปลกฺเขตีติ อุปฺปตฺยาธาโรปลกฺขณํ วจนํ, เอตฺถ รุจิยา อุปฺปตฺยาธาโรปลกฺขณเมว วจนนฺติ สาวธารณ มตฺโถ ทฎฺฐพฺโพ… สพฺเพสํ วากฺยานมวธารณผลตฺตา, เตน ปิณิย มานวจนมภิลาสสฺส อญฺญกตฺตุกตาสนฺทสฺสนปรํ น โหตีติ พฺยวจฺฉินฺนมฺภวติ, เตสํ กจฺจายนสฺส เจหาปิ ปสชฺชตีติ สมฺพนฺโธ, อิหาปีติ ตฺวมิติ เอตฺถาปิ, อญฺญถาสิทฺธตฺตาติ อตฺถมตฺเต ปฐมาย เอว สิทฺธตฺตา, วจนสฺสาติ อุภินฺนมฺปิ จตุตฺถีวิธานวจนสฺส, อติปฺปสโงฺคจาติ ‘‘กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี’’ติอาโท ตวาติ อนภิมตฎฺฐานปฺปตฺติจฯ

ธาริปฺปโยเคติ ธาริธาตุโน ปโยเค, อุตฺตมีโณ อธมีโณติ ธนิกคเหตูนํ รุฬฺหีตฺยาห-‘อุตฺตมีโณ ธนสามี’ติ, อุตฺตมีณมสฺสาติ อุตฺตมีโณ, ธารยตีติมสฺสตฺถมาห-‘วหตี’ติ, ธาริโตติ ธารํธาตุโตฯ สุตฺตนฺตเรน (ตํ ตํ) นิยเมน นิยมิตานํ เตสํเตสํ สมฺปทานสญฺญํ วิธาย จตุตฺถี วิหิตา ปเรหิ, ตทาห ‘สิลาฆ หนุฎฺฐาสปาน’มิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ โยคสมฺพนฺเธ ฉฎฺฐี, ญาเปตุนฺติ สิลาฆาทิเก โพเธตุํ, อิจฺฉิโตติ อติมโตฯ ตทตฺถวาจีนญฺจ ธาตูนํ สงฺคหณตฺถํ ‘กุธทุหิสฺโสสูยตฺถาน’นฺติ วุตฺตํ, ยมฺปติ โกโปติ อิมินา โกปสฺส วิสยมาห, ยสฺสาติ อิมินา ยํการกนฺติ วุตฺตเมว ปรามสติ, ยสฺสาติ ราชาทิโน, ปุจฺฉตีติ ปุจฺฉิยเต , เตเนว วกฺขติ-‘ยสฺส สมฺพนฺธิํ สุภาสุภํ ปุจฺฉติ เนมิตฺติโก’ติ, โยจานุกูลตฺตมฺภ ชตีติ อิมินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘ปติปุพฺพโก อาปุพฺพโกจ สุโณติ อพฺภุปคเม ปฎิชานเนจ วตฺตเต, ยทายมพฺภุปคโม ปตฺถนา ปุพฺพโต ภวติ ตทา ปตฺถนาย กตฺตุ ปตฺถยิตุโน จตุตฺถี รูปมฺภวติ, ยทาตฺวปตฺถตมฺปิ เกวลมานุกูเลฺยน วตฺตมานํทิสฺวา เทยฺยมพฺภุปคจฺฉนฺติ อิทมิทํ โวทสฺสามาติ [โกปิสฺสสามาติ (โปตฺถเก)] ตทานุกูเลฺยน ปวตฺตนสงฺขาตาย กิริยาย กตฺตุโน จตุตฺถีรูปมฺภวตี’’ติ, อิมินา จ ปาณินิยวุตฺติการสฺส ชยาทิจฺจสฺสมเต พฺยภิจารมาห, โส หิ ‘‘อพฺภุปคโม นาม ปเรน ปตฺถิตสฺส ภวติ ตตฺถ ปตฺถยิตุเยว จตุตฺถีรูปมฺภวตี’’ติ วทติ, ปุพฺพสฺสากิริยาย โย กตฺตาติ เวทวากฺเยน วิหิตถุติกกรณ สงฺขาตาย อุสฺสาหานุชานนโต ปุพฺพภูตาย กิริยาย โย กตฺตา โหตา โปตา จ, สพฺพตฺถาปิ‘ตสฺสา’ติ อิทํ ‘จตุตฺถียายทภิมตํ รูป’นฺติอิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ฉฎฺฐิยา สพฺพพฺยาปิภาวมาลมฺพ เอวนฺติ อติเทโสติ อาห ‘เอวนฺตี’ติอาทิ, รูปสามฺยโต ปน ตาทตฺถิยตฺถสพฺภาวาจ ยถาโยคํ ตาทตฺถฺห จตุตฺถีปิ น วิรุชฺฌติ, วกฺขติ หิ‘ตาทตฺถฺห วจนิจฺฉายนฺตุ ‘อิจฺจาทินา, อิจฺฉิโต ราชา, กมฺม วจนิจฺฉาติ อิมินา วจนิจฺฉาย ปธานตฺตมาห… วจนิจฺฉาภิมุขตฺตา สพฺเพสํ การกานํ, อปฺปจุรปฺปโยคตฺตาติ อพหุปฺปโยคตฺตา, หนุเต อปนยติ, อุปติฎฺฐเต อุปฎฺฐานํ อุปคมนํ กโรติ, ปิหยนฺติ ปตฺเถนฺติ, กุชฺฌ อมริสํ กโรติ, ทุหนาทโย โกปปฺปภวา นานนฺตเรน เต สมฺภวนฺตีติ ทูภาทโยปฺยุทาหฎา ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺเส อปรชฺฌามิ, อิสฺสยนฺติ นสหนฺติ, อารชฺฌติ ปุจฺฉิโต เนมิตฺติโก อุปปริกฺขติ, ภาทตฺถฺหํ วิภาเวติ ‘ยสฺเส’จฺจาทินา, ปริยา โลเจติ อุปปริกฺขติ, กิํ ลกฺขโณ-ยมนิยโมจฺจาห-‘นาวสฺส’มิจฺจาทิ, ยาจิตุสฺมาเยว [ยาจิตุเยว (โปตฺถเก)] ฉฎฺฐีติ นาวสฺสมยนฺนิยโมติ อตฺโถ, กุโตจฺจาห-‘สมฺพนฺเธ’จฺจาทิ, อญฺญสฺมาปีติ อยาจิตุโตอปิ, ถุติกรณสฺส กตฺตุภูตา โหตาโปตาโร อุสฺสาหนานุชานนานํ กมฺมํ โหตีติ อาห-‘ปจฺจนุปุพฺพสฺส คิณาติสฺส กมฺเม’ติฯ โหตุโปตุสทฺเทหิจฺจาทินา โปตุสทฺทสฺสปิ ฉฎฺฐิรูปํ ทสฺสิตํ, วุตฺติยนฺตุ ‘โหตุ ปติคิณาติ’จฺเจว ปาโฐ ทิสฺสติ, โหตฺเววมฺปิตฺยมฺหากมตฺโรเปกฺขา, อุสฺสาหยตีตฺยตฺเถ คิณาติ อนฺโตคตณฺยตฺโถฯ อนาวาโทติ นาวาอนฺนาทิวชฺชิเตฯ เอตฺถ ปน ตถา ปฎิเสธาภาเวปิ พหุลาธิการโต ‘น ตํ นาวมฺมญฺเญ นตํ อนฺนมฺมญฺเญ’จฺจาทิ ภวติ, อตฺเถว หิ พหุลาธิการโตวา ติปฺปสงฺคาภาโว, ปฐมนฺตํ รูปนฺติ มญฺญมาโนติ ปฐมนฺตํ รูปํ, เอตฺถจ ยทา ติณาทิโตปิ ขิกํสียเต ตทา นินฺทาวคโม, ตตฺถ จ นิโยคโตว นญฺปโยโค ญาถานุป ปตฺติยาติ สปฺปฎิเสธมุทาหฎํ ‘น มญฺญมาโน’ติ, อวธิมฺหิเยว ปญฺจมีติณาติ, นญฺปโยเคว นิโยคโต นินฺทาวคมา ติณนฺติ กมฺเมเยว ทุติยา, อถวา สตีปิ นินฺทาวคเม วจนิจฺฉาโต สวิสเยเยว ทุติยา, สมฺมุติปฺปโยเคติ สมฺมุติสทฺทสฺส ปโยเค, จตุตฺถิํ อิจฺฉนฺตีติ มตฺตายาติ เอตฺถ จตุตฺถิํ อิจฺฉนฺติ, ปุน รุตฺตตฺเต การณมาห-‘อถ โสติวิชฺชมานตฺตา’ติ, จณฺฑสฺส กุกฺกุรสฺสาติอาทิสุตฺเต ‘‘อถ โส’’ติ ปาฐสฺส วิชฺชมานตฺตา ‘ภิโยฺยโส มตฺตายา’ติ เอตฺถ โสกาโร ปุนรุตฺโตติ อธิปฺปาโย, จคฺคหเณนาติ ‘‘สิลาฆหนุ…เป.… สตฺตมฺยตฺเถสุจา’’ติ สุตฺเต จคฺคหเณน, จตุตฺถีภิมตาติ ‘‘นโม โยคาทิสฺวปิจา’’ติ สุตฺเตนฯ

๒๖. ปญฺจ

อวธียเต วิสิลิสฺสเต เอตสฺมาตฺยวธิ, อวปุพฺพาย ธาธาตุโต อวธิมฺหิ‘‘ทาธาตฺวี’’ติ (๕-๔๕) อิฯ

ยโต-วธียเต กิญฺจิ, กฺริยาปุพฺพํ กุโตจิปิ;

จลญฺจาจลมญฺญญฺจ, ตํ วทนฺตฺย วธิมฺพุธาฯ

เอตฺถายมตฺโถ ‘‘ยโตกุโตจิปิ อตฺโถ กิญฺจิ วตฺถุอวธียเต สํโยคสฺส วา กิริยานิมิตฺตํ คมนทานาทิกิริยาปุพฺพํ วิสิลิสฺสเต สยํ วา อเปติ อญฺเญน วา วิสุํ กรียเต, ตเมวํวิธํ จลญฺจา จลญฺจ วิสิเลสปริจฺเฉทภูตํ ปทตฺถมวธิํ วทนฺติ พุธา ตพฺพิทุโน’’ติ, ตํ ยถา ธาวตาสฺสา ปุริโส ปตติ, ปุริสํ ปาเตติ วา, รุกฺขา ปณฺณํ ปตติ, ปณฺณํ ปาเตติ วาติ, โสจ ติธาปฺยุจฺจเต วิสยเภเทน, ยถา–

นิทฺทิฎฺฐวิสโย โกจิ, อุปาตฺตวิสโย ตถา;

อนุเมยฺยวิสโย จาติ, ติธาวธิ สมีริโตติฯ

ตตฺถ นิทฺทิฎฺฐา วจโนปนีตา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส นิทฺทิฎฺฐ วิสโย วธิ, ยถา-‘คามสฺมา อาคโต’ติ, อุปาตฺตาชฺฌาหฎา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส อุปาตฺตวิสโย, ยถา-‘วลาหกา วิโชฺชตเต’ติ, วลาหกา นิกฺขมฺม วิโชฺชภเตติ อตฺโถ, อนุเมยฺยา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส อนุเมยฺยวิสโย, ยถา‘มาถุรา ปาฎลิปุตฺตเกหิ อภิรูปตรา’ติ, เอตฺถ อภิรูปคุเณน อุกฺกํสนมนุเมยฺยํ, อโตเยเวตฺถายเมว สญฺญา ปริปฺผุฎา วิญฺญายตีติ น กาจิทิห สญฺญา ปริภาสียเต พฺยาโมหการิณี, อถาวธิสฺมาติ วุจฺจมาเน ‘ปทตฺถาวธิสฺมา’ติ กุโต-วสียเต เยเนวํ วิวรณํ กตนฺตฺยาสงฺกิยาห-ปทาน’มิจฺจาทิฯ ยถา คามสฺมาติอาทินา อิทํ ทีเปติ ‘‘น เกวลํ กายสํสคฺคปุพฺพโกว วิสิเลโส, กิญฺจรหิ พุทฺธิสํสคฺคปุพฺพโกปิ, อตฺถิ เจห พุทฺธิสํสคฺค ปุพฺพโก, ตถาหิ โจเรหิ ภายติตฺยาโท โย (ภย)เปกฺขณ สีโล ภวติ, โส ยทิ มํ โจรา ปสฺเสยฺยุํ, ธุวํ เม มรณนฺติ วิจาเรนฺโต เต พุทฺธิยา ปปฺโปติ ปปฺปุยฺย จ ตโต นิวตฺตเต, ตถา โจเรหิ ตายติตฺยาโท โย เอกสฺส มิตฺโต ภวติ โส ยทฺเยตํ โจรา ปสฺเสยฺยุํ ธุวมสฺส มรณนฺติ ปสฺสนฺโต เต พุทฺธิยา ปตฺวา ตโต นิวตฺตยตีตฺยวธิตฺตา อวธิสฺมาว สพฺพตฺถ ปญฺจมี’’ติ, ปเรหิ ปน เอตาทิเสสุ สพฺพตฺถ ปฎิปตฺตุวิเสสานุคฺคหาย สุตฺเตเหว ปปญฺโจ กโต, อิธ ปน สามญฺญวจเนเนว สิทฺธตฺตา ตทนุคฺคหาย อุทาหรเณเหว ปปญฺจิตํ, ภีติภายนตฺถานนฺติ ภีติ ตายนานํ อตฺโถ เยสํ เต ภีติตายนตฺถา เตสนฺติ อตฺโถ, นนุ ภีตฺยตฺถานํ ปโยเค ภยเหตุ สมฺภวติ นตุ ตายนตฺถานนฺติ, เนส โทโส, ตายนญฺหิ รกฺขนมุจฺจเต [สายนาหิ รกฺขนมุปฺปชฺชเภ (โปตฺถเก)] ตญฺจ ภยเหตุโต เวตฺยาห-‘โย ภยเหตุ’ติอาทิ, อิมินา จ ‘‘ภีตฺยตฺถานํ ภยเหตุ’’ติ (๑-๔-๒๕) ปาณินิยานมปาทานสญฺญา สุตฺตมฺปฎิกฺขิปติ, ตโตติ ภยเหตุโต, เตสนฺติ ภยตายนานํ, ภยมนิฎฺฐปาตสงฺกา, อุตฺตาโสตฺยตฺโถ, ตายน มนิฎฺฐปาตโต ปริรกฺขนํ, ยถา ทสฺสนํ โหนฺเตวาตีมินา วจนิจฺฉาเยว ปธานตฺตมาห, โก หิ โลกิยํ วจนิจฺฉมติวตฺติตุํ สกฺโกติ, ตถาหิ สพฺเพว ทพฺพาทโย สพฺพการกสตฺติยุตฺตาว, ตตฺถายํ การกวิภาโค วจนิจฺฉาวเสเนว, ตํ ยถา ‘วลาหโก วิโชฺชตเต, วลาหเกน วิโชฺชตเต, วลาหเก วิโชฺชตเต’ติฯ ปราปุพฺพสฺสาติอาทินา ‘‘ปราชิสฺสาสโยฺห’’ติ (๑-๔-๒๖) สญฺญาสุตฺตํ ปจฺจกฺขาติ, อสโยฺห อตฺโถติ สหิตุํ อภิภวิตุมสมตฺโถ อตฺโถ, อเชฺฌนสกาสาอิจฺจาทินา อุทาหรณตฺถมาจิกฺขติ, นนุเจวมตฺถํ วทตา ยญฺญทตฺตสฺสาสยฺหตฺตํ วุตฺตํ, ตํ กถํ อชฺฌยนสฺสาสยฺหตฺตํ, เยนาสยฺหตฺตสฺสาวธิตฺตํ ปฎิปาทยติ ตฺยาสงฺกิยาห-‘ยญฺญทตฺตานภิภโว’จฺจาทิ, อสโยฺหตีมสฺส ปจฺจุทาหรณํ ปฎิปาทยติ ‘โย ปนิ’จฺจาทิฯ ‘‘วารณตฺถานมิจฺฉิโต’’ติ (๑-๔-๒๗) สุตฺติตํ, ตทาห ‘วารณตฺถาน’มิจฺจาทิ, วารณมตฺโถ เยสํ เต วารณตฺถา, อวธิมตฺตวจนิจฺฉายนฺติ วิเสสโต วิธานมนฺตเรนา วธิมตฺต วจนิจฺฉายํ, วิเสสวิธาเนติ อิจฺฉิโตติ วิเสสวิธาเน, จิตฺตสฺสาวธิวจนิจฺฉายมฺปน จิตฺตโต ปาปํ นิวารเยติ ภวติฯ ‘‘รกฺขนตฺถานมิจฺฉิต’’นฺติ (๒-๖-๓) สุตฺติตํ, ตทาห-‘รกฺขนตฺถาน’มิจฺจาทิ, เกสญฺจีติ กจฺจายนาทิเก ทสฺเสติฯ ‘‘อนฺตรธาเน เยนาทสฺสนมิจฺฉตี’’ติ (๑-๔-๒๘) สญฺญาสุตฺตมารทฺธํ, ตทาห-‘อนฺตรธาเน’จฺจาทิ, อยมุปชฺฌาโย ยทิ มํ ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ, ทสฺสเน โทสํ ตกฺเกติ ‘นุน’มิจฺจาทินา, เปสนมสกฺการปุพฺพโก นิโยโค, อเชฺฌสนํ สกฺการปุพฺพโก, มญฺญมาโน สิสฺสา อหํ กถนฺนาม พฺยวหิโต ภวามีติ อนฺตรธาเน พฺยวธาน นิมิตฺตํ, เยน อตฺตโน อทสฺสนมิจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ, อนฺตรธาเนติ นิมิตฺตสตฺตมีจายํ, อโต อาห-‘พฺยวธานนิมิตฺต’นฺติ, พฺยวหิโตติ อนฺตรหิโต, มามํ อุปชฺฌาโยตฺยาทินา อุทาหรณตฺถมาห, พฺยวธานตฺถํ พฺยวหิตตฺถํ, ‘‘อนฺตรธาเนติ กิํ โจเร น ทิทิกฺขตี’’ติ ปจฺจุทาหฎํ ปเรหิ, ตมฺปฎิปาทยมาห-‘ยตฺถาทสฺสน’มิจฺจาทิ, โจเร น ทิทิกฺขตี (ตฺย), ตฺร หิ โย โจเร น ทิทิกฺขติ เตหิ อตฺตโน อทสฺสนมิจฺฉตีติ น อนฺตรธานนิมิตฺตํ, กินฺตุปฆาตนิวตฺยตฺถํ, กินฺตุปฆาตนิวตฺติยาติ เอวํ มญฺญเต ‘‘นาตฺรานฺตรธานเม (วาวเสยํ), กินฺตุ ตนฺนิมิตฺโต ปฆาตนิวตฺติปิ, ‘อุปชฺฌายา อนฺตรธายตี’ตฺยตฺร วินาปฺยุปฆาตสมฺภวมนฺตรธานสมฺปาทนเมว สมฺภวตี’’ติฯ อิจฺฉติคฺคหณํ กิมตฺถํ อทสฺสนิจฺฉายํ สติ สตฺยปิ ทสฺสเน ยถาสิยา’’ติ วุตฺตํ, (ตํ) ปฎิปาทยมาห-‘อทสฺสนิจฺฉายมฺปนิ’จฺจาทิ, สตีปิ ทสฺสเนติ อุปชฺฌาเยน ทสฺสเน สตีปิ, ตโตติ อุปชฺฌายโต, อวธิรูปตา เอวาติ อุปชฺฌายสฺสาวธิรูปตา เอวฯ ‘‘อาขฺยาโต ปโยเค’’ติ (๑-๔-๒๙) ปรวจนํ, ตทาห ‘อุปโยเค’จฺจาทิ, นิยมปุพฺพกํ วิชฺชาคหณมุปโยโค ตฺราธิปฺเปโต, อุปโยควจนสามตฺถิยา วิชฺชาคหณตฺถํ สิสฺสวตฺตํ นิยโม, ตโตติ อาขฺยาตุโตฯ ‘‘ชนิกตฺตุโน ปกตี’’ติ (๑-๔-๓๐) สญฺญาสุตฺตํ กตํ, ตทาห-‘ชนฺยตฺถสฺสา’ติอาทิ, ชนิโน อตฺโถ ชนฺยตฺโถ, กินฺตํ ชนนํ, ตโตติ ชนิกตฺตุเหตุโต, ปกติสทฺเทน การณมตฺตํ คหิตํปเรหิ ‘ปุตฺตา ปโมทา ชายเต’จฺจาโท ปุตฺตาทิโตปิ ยถา สิยา’ติ, ทุวิธํ (หิ) การณํ อุปาทานการณํ สหการิการณญฺจ, ตตฺถ การิเยนาภินฺนเทโส ฆฎสฺส มตฺติกาปิณฺโฑ อุปาทานการณํ, ตสฺเสว ปน ทณฺฑจกฺกาทิ (การิเยน ภินฺนเทโส) สหการิการณํ, เตสูปาทานการณสฺเสห คหเณ’สิงฺคา สโร ชายเต’จฺจตฺเรว สิยา, น ตุ ‘ปุตฺตา ปโมทา ชายเต’จฺจาโท, การกนฺตรวจนิจฺฉายนฺติ เอตฺถ การกนฺตราทิวจนิจฺฉายนฺติ ปาเฐน ภวิตพฺพํ… เอตฺถนฺตเร สมฺพนฺธ วจนิจฺฉายปิ สมฺภวโต, ตตฺร ติฎฺฐนฺตีติ ตตฺรฎฺฐา, เตสํ, โลโก-นญฺญถาวาที โวหาริกชโน, ตตฺถ ภวา โลกิยา, นวตฺตุ ปฎิพทฺธาติ โลกวจนิจฺฉมุลฺลงฺคิย อหเมว วทามีติ สกชฺฌาสเยน วทนฺโต วตฺตา, ตปฺปฎิพทฺธา น โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘ปภโว ภวติสฺสา’’ติ (๑-๔-๓๑) สุตฺติตํ, ตทาห-‘ภวติสฺสา’ติอาทิ, ปฐมโต อุปลพฺภตีติ อตฺถกถเนน ชนฺยตฺโถ-ตฺร น สมฺภวตีติ วทติ, นหิ หิมวา คงฺคาย การณํ, สา หิ อญฺเญหิ เอวการเณหิ อุปฺปนฺนา , หิมวติ ตุ เกวลํ ปฐมโต อุปลพฺภติฯ ‘‘ชิคุจฺฉาวิรามปมาทตฺถานุมุปสงฺขฺยานํ’’ติ (๑-๔-๒๔วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘วิรมณตฺเถ’ตฺยาทิ, ชิคุจฺฉาปมาทตฺถธาตุโยเค ปน กมฺมาธิกรณวจนิจฺฉา ทิสฺสตีติ วุตฺตํ, อวธิวจนิจฺฉาปิ ปน ทิสฺสเก ‘ชิคุจฺฉติ นาหิริโก ปาปา’ติ, ธมฺมา ปมชฺชตีติปิ โหเตว ปฎิเสธาภาวาฯ ‘‘อญฺญาราทิตรริเต ทิสาสทฺทาญฺจุตฺตรปทาจาหิ ยุตฺเต’’ติ (๒-๓-๒๙) สุตฺติตํ, ตทาห-‘อญฺญสทฺทโยเค’จฺจาทิ, ยโตติ เทวทตฺตาทิโต, ‘‘อญฺญอิตฺยตฺถคฺคหณํ, เตน ปริยายปฺปโยเคปิ ภวตี’’ติ อญฺเญหิ พฺยาขฺยาตตฺตา อาห-‘ภินฺโน เทวทตฺตา’ติ, อาราสทฺทสฺส ทูรตฺถตฺตา อาสวกฺขยโต อารา ทูโร ภวตี(ตฺยตฺโถ อุ) ปาทียเตตฺยาห‘อาราสทฺโท ทูรตฺโถ’ติ, นิทฺทิสฺสมานปฎิโยคีติ ‘เทวทตฺโต สูโร’ติ นิทฺทิสฺสมานสฺส กสฺสจิ โย โส ทุติโย, โส ปฎิโยคีฯ ทิสาเทสกาลวุตฺตีนํ ทิสาสทฺทตฺเตน ปริคฺคหโต อาห‘ทิสา เทสกาลวาจีนํ โยเค’ติ, ปุพฺเพว สมฺโพธาติอาทีนิ กาลวาจีโยเค อุทาหรณานิ, อญฺจุตฺตรปทอาจอาหิปจฺจยโย เคตฺวิห โนทาหฎํฯ ‘‘ปญฺจมีวิธาเน ลฺยปฺโลเป กมฺมนฺยุปสงฺขฺยานํ ‘‘อธิกรเณ โจปสงฺขฺยาน’’มิติ (๒-๓-๒๘-วา) วาตฺติกํ, ตทาห‘ยตฺถ’จฺจาทิ, ลฺยปฺปจฺจยสฺส ยตฺราปฺปโยโค, ตสฺสตฺโถ เจ คมฺยเต, โส ลฺยปฺโลโป, ตฺวาโลโป ลฺยปโลโปตฺยวิเสโส, ปาสาท มารุยฺห เปกฺขติ อาสเน อุปวิสิตฺวา เปกฺขตีติ อิทํ วิสโย ปทสฺสนํ ปุพฺพํ ยสฺสาติ กิริยาวิเสสเน สมาโส, วกฺขมานสพฺพทสฺสเนสุปิ ปาสาทโต-ปกฺกมนเลสสพฺภาวา ปาสาโท (เยวา) วธิรูเปน วตฺตุมิฏฺโฐติ ทสฺเสตุมาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, อปกฺกมติ ตโต ตํ ทสฺสนนฺติ ตโต ปาสาทโต ตสฺส ทฎฺฐุโน ทสฺสนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อปกฺกมตฺยปยาตีตฺยตฺโถ, อวธิภาโว ปาสาทสฺสาติ วิญฺญายติ, เยสนฺติ เวเสสิกานํ, เต เหฺยวมาจิกฺขนฺติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุโคฬกโต-จฺจนฺตสุขุมภาเวน นิกฺขมฺม วิสาลีภวนฺตํ วิสยเทสมุปคมฺม สกลมตฺตนา ทิฎฺฐํ ปสฺสติ รํสิรูเปน, ยถา กาหลา มูเล กิสา อคฺเคมหตี, ตถา ญาณินฺทฺริยานี’’ติ, อธิฎฺฐานเทสนฺติ อินฺทฺริยาธิฎฺฐานภูตํ จกฺขุโคฬกเทสํ, วิสยปฺปวตฺตีติ โคจเร ปวตฺติ, สนฺตติยาติ อินฺทฺริยปพนฺธสฺส, อธิฎฺฐาน มนินฺทฺริยํ นาปชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, ตโตติ ปาสาทโต, อปกฺกนฺตฺยาติ อปคมเนน, ยชฺชปิ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุโคฬกโต พหิ นิคฺคจฺฉติ, ตถาปิปาสาทฎฺฐสฺสจกฺขุโคฬกา นิคฺคจฺฉตีติ ปาสาทสฺสาปฺยวธิภาโว, เยสนฺตูติ ขณิกวาทีนนฺตุ, อินฺทฺริยาธิฎฺฐานมฺปตฺเต วิสเย วิญฺญาณลกฺขณํ การิยํ กโรนฺติ สีเลนาติ ปตฺตการีนิ, อนินฺทฺริยาธิฎฺฐานโทโส เนติ สมฺพนฺโธ, ตโตติ ปาสาทโต, เยสมฺปนาติ ขณิกวาทิโนว ทสฺเสติ, อตฺร หิ จตฺตาโร ปกฺขา ปตฺตการีนินฺทฺริยานิ, อปฺปตฺตการีนิ, จกฺขุโสตานิ อปฺปตฺตการีนิ เสสานิ วุตฺตวิปริตานิ, จกฺขุเยว ปตฺตการี เสสมญฺญเถติ, จตุสฺเวว เตสุ ปฐมปกฺขทฺวยมุปนฺยสฺย ปฎิปาทิตํ… ตปฺปฎิปาทเนเนตเรสมฺปิ ปฎิปาทิตตฺตา, สพฺพสามยิกสาธารณตฺตาสทฺทสตฺถสฺสาติ อิทํ อยุตฺตมิว ทิสฺสติ… สทฺทสตฺถสฺสิมสฺส พุทฺธวจโนปโยคิตฺเตน โสคตสมยานุคุณปฺปวตฺติโต, ขณิกวาทิโน ปน นิสฺสาเยทํ สุนฺทรเมว, มนสิการาทีติอาทิสทฺเทน จกฺขุโต [จกฺขุนา (โปตฺถเก)] อเภโท รูปาปาถคโม จ ทสฺสิโต, โยคฺคเทเสติ ทสฺสนโยคฺเค ปเทเสฯ ‘‘ปุจฺฉนาขฺยาเนสุ จ ปญฺจมี วตฺตพฺพา’’ติ (๒-๓-๒๘วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘ปุจฺฉนสทฺทโต’จฺจาทิ, ปุจฺฉนาขฺยาเนสุ สามญฺเญน ปญฺจมีวิธาเน-ติปฺปสงฺคํ ทสฺเสตุมาห-‘อวสฺส’มิจฺจาทิ, กสฺสาติ ปญฺโห, เทวทตฺตสฺเสตฺยาขฺยานํ, โกโส ยญฺญ ทตฺโตติ ปญฺโห วิธิรูโปวายํ, โย-งฺคทีตฺยาทฺยนุวาทรูปมาขฺยานํ, องฺคทีเกยูรีฯ ‘‘ยโตจาทฺธกาลนิมฺมานํ ตโต ปญฺจมี วตฺตพฺพา’’ติ (๒-๓-๒๘วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘อทฺธ’จฺจาทิ, นิมียเต ปริจฺฉิชฺชเต เยน ตํ นิมานํ, ตเทว นิมฺมานํฯ ‘‘อทฺธสฺส ปฐมา สตฺตมี จ วตฺตพฺพา’’ติ (๒-๓-๒๘) วุตฺตํ, ตตฺถายมตฺโถ ‘‘ตํ ยุตฺตาติ วตฺตเต, ตํ ยุตฺตา ปญฺจมิยุตฺถา ปรสฺสาทฺธสฺส ปฐมา จ สตฺตมี จ วตฺตพฺพา’’ติ, ปาฎลิปุตฺตสฺมาติ ปญฺจมิ ยุตฺตํ, เอตาปิ น วตฺตพฺพาติ ทสฺเสตุมาห-‘สตฺตโยชนานี’ติอาทิ, อตฺร หิ ยทา ราชคหสฺส โยชนญฺจาเภโท วตฺตุมิจฺฉียเต, ตทา ปาฎลิปุตฺตสฺมา ราชคหํ สตฺตโยชนานีติ, เภทวจนิจฺฉายนฺตุ ‘‘สพฺภาโว’’ตฺยาทินา (๒-๓๔) สตฺตมี สิทฺธา‘สตฺตสุ โยชเนสุ’ติฯ ตถาหิ ปาฎลิปุตฺตสฺมา สตฺตสุ โยชเนสุ สติ ราชคหํภวตีตฺยยมตฺโถ ปตียเต, สตฺตโยชนสมฺพนฺธิภวนํ ราชคห (ภวน)สฺส ลกฺขณมฺภวติฯ สมฺพนฺเธ ฉฎฺฐีติ อิมินา ‘‘ตํ ยุตฺตา กาเล สตฺตมี วตฺตพฺพา’’ติ (๒-๓-๒๘วา) วจนมฺปฎิกฺขิปติฯ ‘‘กรเณจ โถกปฺปกิจฺฉกติปยสฺสา สตฺตวจนสฺเส’’ติ (๒-๓-๓๓) สุตฺติตํ, ตทาห-‘ยทา อิจฺจาทิ, กิจฺฉาทโยติอาทิสทฺเทน โถกอปฺปกติปเย สงฺคณฺหาติ, อสตฺตรูปนฺติ อทฺทพฺพรูปํ, คุเณ เหตุมฺหีติ คุณปทตฺเถ เหตุภูเต ‘‘คุเณ’’ติ (๒-๒๑) ปญฺจมีติ อตฺโถ, ยถาวุตฺตวิธาเนเนติ ‘‘คุเณ’’ติ สุตฺเต วุตฺตวิธาเนน, ‘‘คุเณ’’ติ สุตฺเต วุตฺตวิธาเนน, ยทาตฺวิจฺจาทินา ปเรสํ วิย กรเณ วิสุํ วิธาเน ปโยชนํ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ กตฺตพฺพรูปสฺส จลนสฺสาติ สมฺพนฺโธ, สมานาธิกรณตฺเตน วิเสสนนฺติ โยชนา, สมานาธิกรณตฺเตนาติ จ ‘รญฺโญ ปุริโส’ตฺยาโท อสมานาธิกรณสฺสาปิ วิเสสนตฺตทสฺสนโต วุตฺตํ, สมานาธิกรณตฺเตน วิเสสนภาโว จาสฺส โถกคุณานฺวิเต จลเน วตฺตมาโน โถกสทฺโท อสตฺตวจโนว วิเสสนนฺติ, เตเนวาขฺยายเต ‘โถกสฺส กมฺมตฺตา กมฺเม ทุติยา’ติฯ ปญฺจมีตฺยนุวตฺตมาเน ‘‘ทูรนฺติกตฺเถหิ ฉฎฺฐี วา’’ติ (๒-๓-๓๔) วุตฺตํ, ตทาห‘ทูรนฺติ กตฺเถหิ’จฺจาทิ, อวธิสมฺพนฺธลกฺขณาติ อวธิสมฺพนฺธาว ลกฺขณํ นิมิตฺตมาสํ ปญฺจมีฉฎฺฐีนํ ตา ตถา วุตฺตา, วตฺตุมิฏฺโฐติ อิมินา วจนิจฺฉาเยว ปธานตฺตมาห, เอวํ จรหิ ตํตํ การกวจนิจฺฉายมญฺญาปิ วิภตฺติโย กสฺมา นปฺปยุเชฺชยฺยุนฺติ อาห-‘โลกิยา เจตฺถา’ติอาทิ, เอตฺถ วิภตฺตีนํ นิยเม โลกิยา เอว วจนิจฺฉา นิพนฺธนํ การณนฺติ อตฺโถ, ปญฺจมีจาตฺยนุวตฺตมาเน ‘‘ทูรนฺติ กตฺเถหิ ทุติยา เจ’’ติ (๒-๓-๓๕) วุตฺตํ, ‘‘ปญฺจมฺยธิกรเณจ’’ (๒-๓-๓๖) อิจฺจตฺร จ กาเรน ทูรนฺติ กตฺเถหิ สตฺตมี จ วุตฺตา ปาฎิ ปทิกตฺเถ สารสงฺคหการาทีหิ, ตทกฺขิปฺป อญฺญาปเทเสน ปฎิกฺขิปิตุํ เกจิตฺยาทิ ยํ วุตฺตํ วุตฺติยํ, ตํ ทสฺเสตุมาห’เกจีติ สารสงฺคหาทโย’ติอาทิฯ ทูราปาทาวเสจนนฺติ อยํ เตสมฺปฎิกฺเขปน โยติ สมฺพนฺโธ, อิติสทฺโท ปเนตฺถ ปริหีโน, นหิตนฺติอาทีสุ ตสทฺเทนาสตฺตรูปํ ทูราทิ วตฺตุมิจฺฉิตนฺตฺยวเสยํ, น หิ ตํ คมฺยเต, น หิ ตโต คมฺยเต, น หิ เตน คมฺยเต, น หิ ตสฺมิํ ฐียเต’ติ วิสุํ สมฺพนฺโธ วเสโยฯ ปตียนฺเตจาติ โจ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย, อโตเจติ วกฺขมานเหตุปรามาโส, ยนฺติ ยสฺมา อตฺเถ นิปาโต, วากฺยกาโร วรรุจิ, ตํสามานาธิกรณฺยโตติ ทูราทิสา มานาธิกรณฺยโต, ตํยุตฺตโตปีติ ทูราทิยุตฺตา คามาทิสทฺทโตปิ, ปจฺจกฺขนฺโตติ วากฺยการวจนํ ปจฺจาจิกฺขนฺโต, ตถาหฺยตฺรายํ มหาภาสฺส ปาโฐ ‘‘ทูรนฺติกตฺเถหิ ปญฺจมีวิธาเน ตํยุตฺตา ปญฺจมีปฎิเสโธ วตฺตพฺโพ ทูรา คามสฺส, ตตฺราปิ ทสฺสนา อนตฺถโก-ยมฺปฎิเสโธ, ตตฺราปิ หิ ปญฺจมี ทิสฺสติ–

ทูรสฺมาวสถา มุตฺตํ, ทูราปาทาวเสจนํ;

คุรุโต กุปิตา ทูรา, ภาพฺยํ ทูรา จ ทสฺสุหิติฯ

อตฺร ทูรนฺติเกตฺยาทิ วตฺตพฺพํ วากฺยการวจนํ, ทูรา คามสฺสาติ ตสฺโสทาหรณํ, ตตฺราปิจฺจาทิ ปจฺจกฺขานภาสฺสํ, ทูรสฺมาวสถาติ อาวสถสฺส ทูเรติ อตฺโถหิ ภาสฺสปทีเป เกยฺยโฎ, ปฐโม ปุริโส ยสฺส โส ปฐมปุริโส ภวติ ‘‘ทูรนฺติกา’’ทิ (๒-๖-๕) กจฺจายนสุตฺเต สุทฺธาทิโยโคปิ สงฺคหิโต, เตนาห–‘สุทฺธปฺป โมจนวิวิตฺตปฺปมาณโยเค’ติ, ‘‘ธาตุนามานมุปสคฺคโยคาทีสฺวปิจ’’ อิติ (๒-๖-๒) สุตฺเต จคฺคหณโต ปภุติโยโค จ คหิโต, เตนาห–‘ปภุติ โยเคจา’ติ, ปภุติโยเคจาติ อิมินา ปภุตฺยตฺถโยโคปิ สงฺคหิโต, เตเนว ‘ยโตสรามิ อตฺตาน’นฺติ อุทาหฎํฯ

๒๗. อป

นนุ ผุโฎว เตสํ สาลาทีนํ โยโคติ กิเมตฺถ ปญฺเหน กสฺส ปเนเตหิ โยโค’ตฺยาสงฺกิยาห-‘วชฺชนํ หิจฺจาทิ, วชฺชนานนฺติ กตฺตริ อโน, วชฺชเน สมฺพนฺเธ วตฺตมาเนหีติ วชฺชนสงฺขาเต สมฺพนฺเธ วตฺต มาเนหิ อปปรีหิ, ยุตฺตสฺมาติ ยุตฺตโตว เอกสฺมา, นาญฺญโต, กิเมตฺถ วตฺตพฺพนฺติ อิมินา อปปรีหิ ยุตฺตสฺมาว ปญฺจมีภวเน ปสิทฺธตฺตมาห, ปสิทฺธมฺเปตมาหริตฺวา ปกาเสตุมาห-‘กตฺตุโน’จฺจาทิ, ยทตฺโถติ โยสาลาทิ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส วชฺชนกิริยา รมฺภสฺส โส ยทตฺโถฯ ‘‘ปญฺจมฺยปาปรีหี’’ติ (๒-๓-๑๐) อายุตฺเตปิ ปญฺจมี วิธียเต ปเรหิ, ตทาห-‘มริยาทาย’มิจฺจาทิ, อวธิมา เอตฺถ วสฺสนํฯ

๒๘. ปฎิ

ทิฎฺฐสมฺพนฺธสฺสาติ ปสิทฺธวเสน ทิฎฺฐการิยการณสฺส มุขฺยสฺส, ตสฺส การิยตฺถนฺติ ตสฺส มุขฺยสฺส ยํ การิยํ, ตทตฺถํ มุขฺยการิย กรณตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมิํ ปฎินิธิมฺหิ วตฺตมาเนน ปภิเนติ สมฺพนฺโธ, วินิมเยติ ปริวตฺตน นิมิตฺตํ ปฎิทาเนจาติ จ สทฺทสฺสาฎฺฐานปฺปยุตฺติ ทฎฺฐพฺพา, ปตินา ตสฺส โยโคติ สมฺพนฺโธฯ

๒๙. ริเต

ยทิ วชฺชนกิริยาย สมฺพชฺฌมานสฺส กมฺมตฺตา กมฺเม ทุติยา, กิมตฺถํ จรหิ ปุน ทุติยาวจนนฺติ อาห-‘ปฎิปทวิธาเน’จฺจาทิ, ปฎิปทํ อุชุกเมโวจฺจาริตํ วิธานํ ยสฺสา สา ปฎิปทวิธานา, วิเสสวิธาน วตีตฺยตฺโถ, ยชฺชตฺร ทุติยาวจนํ น สิยา ตทา ริเตสทฺเทน โยเค อุชุกํ วิธียมานาย ปญฺจมิยา ทุติยา พาธีเยถาติ มญฺญเตฯ ยทฺยตฺร ปญฺจมิยา ทุติยาย พาธาภาโว เอว ปโยชนํ, เอวญฺจรหิ ‘ริเต วา’ติ สุตฺตยิตพฺพํ เอวํ สติ ปกฺเข ทุติยา จ ภวิสฺสติ, ลหุ จ สุตฺตมฺปณีตมฺภวตี ตฺยาสงฺกิย ปโยชนนฺตรมาห-‘อุตฺตรตฺถญฺเจ’ติ, อโตเยวาติ อุตฺตรตฺถตฺตาเยว, ปุน ปโยชนนฺตรํทุติยา คหณสฺส ทสฺสยมาห-‘วิภตฺยนฺตเร’จฺจาทิ, อาหจฺจ กณฺฐาทิฎฺฐาเน วายุนาอาหนิตฺวา อาหริตฺวา วา วจนํ อาหจฺจวจนํ, อุชุกวจนนฺติ วุตฺตํ โหติ, วิภตฺยนฺตรํ ฉฎฺฐีวิภตฺติ, ตสฺส พฺยุทาสตฺถํ, นิราสตฺถนฺตุตฺโถ, อญฺญาปีติ ทุติยาย อญฺญา ฉฎฺฐีปิ, ปกตาย ปญฺจมิยา สมฺพนฺธนตฺโถ ปกตสมฺพนฺธนตฺโถฯ

๓๑. ปุถ

น ทุติยาปิ โยควิภาคโตติ เอวํ มญฺญเต ‘‘ตติยา เจติ วตฺตมาเน ตตฺถ ยทิ จกาเรน ‘ทุติยา เจ’ติ สมฺพนฺธีเยยฺย, ตตฺราปิ จ กาเรน ปญฺจมีตฺเยวํ น กสฺสาปฺยปกํโสติ‘วินาญฺญตฺรปุถนานาหิ ตติยา เจ’ตฺเยกโยคมกตฺวา โยควิภาคสามตฺถิยา ‘ตติยา เจ’ติ จ กาเรน ชาตุ ปญฺจมี’’ติ, อสหายตฺถตฺเต สติ ‘วินาตฺเถ หี’ตฺเยวมวตฺวา กิํ วิสุํ สุตฺตรจนาเยตฺยาห-‘เภโท ปาทานนฺตฺวิ’จฺจาทิฯ

๓๒. สตฺต

ยนฺตํ สทฺทานํ นิจฺจตฺตา สมฺพนฺธสฺส ยตฺถาติ ปรามฎฺฐํ โสติ, โยติ ปรามฎฺฐํ ตสฺสาติ จ นิทฺทิสติ, โย ยตฺเถตฺยาทิกญฺจ ‘กิริยาธารภูเต’จฺจาทิวุตฺติคนฺถ วิวรณนฺติ โยติ กิริยาเธยฺยภูตาธิปฺเปตา, เอตเนวาห‘กิริยา จา’ติอาทิ, เตนายมาธารียติ กตฺตุกมฺม สมเวตา กิริยาสฺมินฺตฺยธิกรเณ วา ตํ อาธารยตีติ กตฺตริ วา ฆณนฺเตน ทฎฺฐพฺโพ, กตฺตารํ กมฺมญฺจ กิริยานิสฺสยภูตมาธาร ยตีตฺยาธาโรติ วา กตฺตริ ฆณ, วุตฺตํ หิ–

อาธารยติ โย กตฺตุ, กมฺมํ กิริยนิสฺสยํ;

อาธารํ การกญฺจาหุ, ตํ จตุพฺพิธเมว เจติฯ

นนุ จ กิริยาธารเณนาธาโรตฺยุจฺจเต, ตํ กิเมวมุจฺจเตติ เจ, เนสโทโส ยเทว หิ กิริยาธารณมสฺส, ตนฺตนฺนิสฺสยภูต กตฺตุกมฺมธารณํ, นหฺยญฺญตา ตทฺธารณํ สมฺภวติ ตโต กิริยา การเณนาธารเณนาธาโรตฺย ยเมวตฺโถ, น กตฺตุกมฺมปริจฺจาเคนาธาเรน อุชุกํ กิริยา คยฺหเต, เตเนว วกฺขติ-‘กิริยายโย อาธาโร’จฺจาทิ, นนุ ยทฺยปฺยุชุกเมว กิริยํ ธารยติ กตฺตา กตฺตุสมวายินิํ, กมฺมสมเวตญฺจ วิกฺเตทนาทิํ กิริยํ กมฺมํ… ตถา สติ ตาเนวาธาโรติ, น… โลเก สตฺเถ จ เตสมาธารตฺเถ นาปฺปตีติโต, กตฺตุกมฺมตาเยว หิ เตสมฺปตีตีติ ทสฺเสตุมาห-‘กิริยา เจ’ตฺยาทิ, ตถา จ วุตฺตํ–

กตฺตุกมฺม พฺยวหิตํ, ธาเรนฺตมนุชุ กฺริยํ;

กฺริยาสิทฺธุปการิ จ, สตฺเถ-ธิกรณํ มตนฺติฯ

กตฺตุกมฺมพฺยวหิตนฺติ กตฺตุกมฺเมหิ ตํสมเวตภาเวน พฺยวหิตํ, อนุชุ ปารมฺปริเยน, กฺริยาสิทฺธุปการิติ กตฺตุกมฺมสมเวตาย กิริยาย ปสิทฺธิยํ อุปการี อุปกุพฺพนฺตํ, นนุ จ น กิริยา ธารเณเนวายมาธาโร, กตฺตุกมฺมานํ ธารเณนาปฺยาธาโรติ สกฺกา ววตฺถเปตุนฺติ โจทนมฺมนสิ นิธายาห-‘น เจ’ตฺยาทิ, กิริยา นิมิตฺตสฺเสวาติ กตฺตุกมฺมสมวายินิยา กิริยาย นิมิตฺตสฺเสว, ตเทวํวิธมาธารํ จตุพฺพิธมฺมตนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘อาธาโร จาย’มิจฺจาทิ, จตฺตาโร วิธาปการา อสฺสาติ จตุพฺพิโธ, อาเธเยฺยน สโหปสิเลโส สํโยคลกฺขโณ-สฺส อตฺถีติ โอปสิเลสิโก อาธาโร-‘กเฎนิสีทติ ถาลิยํ ปจติ’ตฺยาโท กฎาทิ, ตถาหิ เทวทตฺตสมเวตํ นิสีทนกิริยํ กโฎ เทวทตฺตํ ธารยํ ธารยติ เทวทตฺตพฺยวหิตํ, เอวํ ถาลีปิ ตณฺฑุลสมเวตํ วิกฺเลทนาทิกิริยํ ตณฺฑุเล ธารยํ ธารยตีตฺโยปสิเลสิกาธารตฺตํ กฎาทิโนฯ ยโต-ญฺญตฺราเธยฺยํ น วตฺตเต สพฺพถา ภิโยฺย วา, โส เวสยิโก, วิสโยหฺยาเธยฺยสฺสานญฺญตฺรภาโว, ยถา จกฺขาทิปฺปวตฺตีนมญฺญตฺราภาวา จกฺขาทีนํ รูปาทโย วิสยาติ วุจฺจนฺเต, เอวมากาเส สกุนโยตฺยาโท สกุนฺยาทีนมากาสาทิโต-ญฺญตฺราภาวาเต เตสํ วิสยาตฺยุจฺจนฺเต, วิสโย เอว เวสยิโกฯ โย อาธาราเธยฺยานมภิพฺยาเปตฺยาเธยฺยมิตฺยภิพฺยาปโก, ตถา หิ‘ติเลสุ เตลํ, ทธิมฺหิ สปฺปิ,ตฺยตฺร ติลาทิกํ เตลาทิกมาเธยฺยํ พฺยาเปตฺวา ติฎฺฐตีติ ติลาทิ พฺยาปกาธาโรฯ สมีเป ภโว, สมีโป เอว วา สามีปิโก, ยสฺส สมีปเทเส อาเธยฺยํ วตฺตเต โส เอวมุจฺจเต, อตฺโรทาหรณํ ‘คุรูสุ วสติ คงฺคายํ โฆโส’ติฯ นนุ จาตฺราปฺยาธาเร สตฺตมี วิธียเต อาธาโร จ นิสฺสโย วุจฺจเต, นิสฺสโย จ สํโยคสมวาเยหิ โหติ, น จ สิสฺสาทีนํ คุรุปฺปภุตีติ เทวทตฺตสกุนฺยาทีนมิว กฎากาสาทีหิ สํโยโค, เตลาทีนมิว จ ติลาทีหิ สมวาโย วา อตฺถิ, เตนายุตฺตํ เต สมาธารตฺตนฺติ, เนตทตฺถิ, ยทายตฺตา หิ ยสฺส ฐิติ โส วินาปิ สํโยคสมวาเยหิ ตสฺส นิสฺสโย ภวติ, ตถาหิ ปุริสสฺส น รญฺญา สห สํโยโคสมวาโย วาตฺถิ, อถ ปน ตทธีนฎฺฐิติตฺตา ราชนิสฺสโย ปุริโสติ พฺยปทิสฺสียเต, สิสฺสาทีนญฺจ คุรุปฺปภุติน มายตฺตา ฐิตีติ เตสมยํ [เตนสฺสายํ (โปตฺถเก) ยุตฺโถ เต ปติ คุรุปภุตีนํ นิสฺสยภาโว (ชินินฺทพุทฺธิ)] ยุตฺโต คุรุปฺปภุตินํ นิสฺสยภาโวติ, เอตฺถ ปน ยชฺชปิ เวสยิกาภิพฺยปกานมาธาราเธโยฺยปสิเลโส อตฺถิ, ตถาปิ ปการนฺตรสฺเสว ปริปฺผุฎตฺตา ตเถว วจนิจฺฉา, นาญฺญถา โอปสิเลสิเกน วา [โอปสิเลสิเกว] วิสยาภิพฺยาปกานมคฺคหณโต อุปสิเลสสฺเส วา [อุปสิเลสสฺเสว] ปริพฺยตฺตตฺตา ตเถว โวหาโรติ น สงฺกโร สงฺกนีโยติฯ

๓๓. นิมิตฺต

นิมิตฺตภาวมตฺเตตีมินา กมฺมสํโยคาภาเวปิ สตฺตมิยา ปวตฺติ มาห, น ปเรสํ วิย กมฺมสํโยเค เอว, เตเนว วกฺขติ-‘เอวมญฺญเต’จฺจาทิ, พาหิรานํ หิ-‘นิมิตฺตา กมฺเมน’’ (จํ, ๒-๑-๘๙) อิติ สุตฺตํ, ตตฺถ กมฺเมน โยเค ปโยชนา สตฺตมีภวตีตฺยตฺโถ, อชินมฺหิ หญฺญเต ทีปีติทีปิโนหนนสฺส ปโยชนํ จมฺมํ, ตสฺส ทีปินํหนฺตีติ กมฺเมน โย โค, สุตฺเต กมฺเมนาตฺยวจเน ปโยชนํ วตฺตุมารภเต ‘น ปเน’จฺจาทิฯ

๓๔. ยพฺภา

ยสฺส กิริยาติ ยสฺส ควาทฺยตฺถสฺส สมฺพนฺธินี โทหนาทิกิริยา, กิริยนฺตรสฺสาติ คมนาทิกิริยนฺตรสฺส, เอเตนาติ ลกฺขณนฺติ เอเตน, ตโต-จฺจสฺส วิวรณํ กิริยาวตาติ, ‘‘กาลภาเวสุ เจ’’ติ (๒-๖-๔๓) กจฺจายเนหิ สุตฺติตํ, ตทาห-‘กาลตฺเถหิ จา’ติอาทิฯ

๓๕. ฉฎฺฐี

สามิสฺสราทิโยเค ฉฎฺฐีสตฺตมิโย ยถา สิยุนฺติ ‘‘สามิสฺสราธิปติทายาทสกฺขิปติภูปสุเตหิ จ ‘‘อิติ (๒-๓-๓๙) อารทฺธํ ปเรหิ, ตทาห-‘สามิ’จฺจาทิ, อตฺร จ ชินินฺทพุทฺธินา ‘‘สามฺยาทีนํ เภเทโน ปาทานํ ปริยายนฺตรนิวตฺยตฺถมิห มา โหตุ คามสฺส ราชา’’ติ วุตฺตํ วากฺยมุปนฺยสฺย หสฺสาปฺย ยุตฺตตฺตมุปทสฺสยมาห-‘สามิสฺสเร’จฺจาทิ, เกน นิวารียเต, น เกนาปีตฺยตฺโถ, วิสยวจนิจฺฉายํ ‘คาเม ราชา’ตฺยปิ ภวิตพฺพมิตฺยเนนาห, ‘‘อายุตฺตกุสเลหฺยาเสวาย’’มีติ (๒-๓-๔๐) อารทฺธํ, ตทาห-‘อายุตฺเต’จฺจาทิ, อาสวา ตปฺปรตา, พฺยาวโฎ นิยุตฺโต, ตตฺเถทํ สิยา ‘‘อาเสวายนฺติ วกฺขามี ตฺยวสฺสํ วจนมิทมารพฺภนียมญฺญถา อีสํยุตฺเตปิ ‘อายุตฺโต โค สกฎสฺสา’ติ ปสชฺชตี’’ตฺยาสงฺกิย นตฺเถเวตมฺปิ ปโยชนนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘วินาปิ’จฺจาทิ, ‘‘สามิสฺสรา’’ตฺยทิกํ กจฺจายนสุตฺตํ, เตเนวาติ กจฺจายนสุตฺเต ปสูตสทฺทานนฺตรํ กุสลสทฺทนิทฺเทเสเนว, อิธาติ โมคฺคลฺลานวุตฺติยํฯ กจฺจายเนน ‘‘กมฺมกรณ นิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี’’ (๒-๖-๔๐) ‘‘ปญฺจมฺยตฺเถ จ’’ (๒-๖-๔๑) อิติ จ สุตฺติตํ, เตนาห-‘กมฺเม’จฺจาทิ, คหณสฺส พาหา วิสโยติ สมฺพนฺโธ, กจฺจายนานํ‘ภิกฺขูสู’ติอาทีนิ กมฺมตฺเถ อุทาหรณานิ, หตฺเถสูติอาทีนิ กรณตฺเถ, กทลีสูติ ปญฺจมฺยตฺเถฯ ‘‘มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ ตติยา เจ’’ติ (๒-๖-๔๕) กจฺจายนสุตฺตํ, ตทาห ‘ปสนฺนตฺเถ’จฺจาทิ, ปสนฺนตฺเถติ มณฺฑิตตฺเถ, อุสฺสุกฺกตฺเถติ อุสฺสาหตฺเถฯ

๓๖. ยโต

วิสุํ กรณํ นิทฺธารณํ, ชินินฺทพุทฺธาจริเยน ‘‘กิมตฺถมฺปุนริทํ วจนํ ยาวตา นิทฺธาริยมาโน-วยโว สมุทายพฺภนฺตโร, ตตฺถ ยทา สมุทายสฺสา-ธิกรณตฺตํ วตฺตุมิจฺฉียเต, ตทา สตฺตมี สิทฺธาว, ยถา รุกฺเข สาขาติ, ยทา ตฺววยวสมฺพนฺโธ ตทา ฉฎฺฐี, ยถา รุกฺขสฺส สาขาติ สจฺจเมตํ ปปญฺจตฺถนฺตุ วจน’’นฺติ วุตฺตํ, ตญฺเจต มยุตฺตนฺติทสฺเสนฺโต อาห-‘น สาลโย’จฺจาทิสูกยุตฺตานิธญฺญานิ สูกธญฺญานิ, อาหิตา อวฎฺฐิตา, อาเธยฺย ภูตาติ วุตฺตํ โหติฯ ยโตติ อาหิตตฺตการณา, ตโตติ ยโต ชินินฺทพุทฺธิวจนเมวมยุตฺตํ, ตสฺมา การณาฯ ‘ปญฺจมี วิภตฺเต’’ติ (๒-๓-๔๒) ปาณินีย สุตฺตํ, ตทาห-‘สมุทายโต’จฺจาทิ, สุตโต สกาสา สีลํ อติสเยน เสโยฺยติ สมฺพนฺโธ, ‘‘นิทฺธารเณ ฉฎฺฐี สตฺตมีสุ ปตฺเตสุ ตทปวาโท, ยํ โยโค’’ติ ปเรหาขฺยายเต, ตตฺถ ตาว นิทฺธารณเมเวตฺถ นตฺถิ กุโต ฉฎฺฐีสตฺตมีนํ ตตฺถปฺปวตฺติ, ยโต ตาสํ พาธนตฺถมิทมารพฺภเตติ ทสฺสยมาห-‘นาตฺร ชาตฺยาทีหิ’จฺจาทิ, นหิจฺจาทินา ชาตฺยาทีหิ นิทฺธารณาภาวํ ทสฺเสติ, ชจฺจาทีนนฺติ นิทฺธารเณ ฉฎฺฐี, กุโต น ภวติจฺจาห-‘ชจฺจาทิสมฺพนฺเธเน’จฺจาทิ, อตํ พฺยปเทสโตติ สีลตฺตาทิพฺยปเทสาภาวโต, ปุน นิทฺธารณาภาเว เหตฺวนฺตรมาห-‘ตุลฺยานญฺเจ’’จฺจาทิ ฯ สาธุนิปุเณหิ โยเค ปูชายํ คมฺมมานายํ สตฺตมี, ตถา อสาธุโยเค, ตถา ปสิตอุสฺสุกฺเกหิ โยเค ตติยาสตฺตมิโย, ตถา โลปนฺตนกฺขตฺตสทฺทา จ เตน เตน วจนนฺตเรน ปาณินิเยหิ วิหิตา, ตํ สพฺพํ ตํตํการกวจนิจฺฉายเมว สาเธตุํ ‘มาตริ สาธุ’ อิจฺจาทโย อุทาหฎา เกเสสุ ปสิโต ปสตฺโต, อวพทฺโธติ อตฺโถ, เกเสหิ กรณภูเตหิ ปสิโต ภวติ, กตฺตุภูเตหิ วา ปสิโต กโตติ อตฺโถ, ผุสฺเสนินฺทุยุตฺเตน ลกฺขิโต กาโล โสยมิตฺยเภเทน สมฺพนฺธา ผุสฺเส, เตน กรณภูเตนฯ

๓๗. ปฐมา

ปฐมาตฺถมตฺเตติ เอตฺตเก วุตฺเตปิ วากฺยตฺโถ ปทตฺโถ วา น วิญฺญายเต นามคฺคหณานุวตฺติโตติ ทสฺเสตุมาห-‘ทฺเวทฺเวกาเนกาทิ สุตฺตโต’ติอาทิ, นาเมนาตฺโถ ปฎิปาทิยมาโน นามสงฺขาเต-ตฺตนิ อภิเธยฺยตฺเตนาชฺฌาโรปฺย ปฎิปาทยตฺยนเปกฺขิต วิภตฺติวิเสสนฺติ อาห-‘อภิธียติ’จฺจาทิ, ปกติรูเปนาติ นาเมน, ตสฺส อภิเธยฺยสฺส, มตฺตสทฺทสฺสาติอาทินา สามญฺญนฺตีทํ มตฺตสทฺทสฺสตฺถวจนนฺติ ทสฺเสติ, อิทํ วุตฺตํ โหตีติ นามสฺสาภิเธยฺยมตฺเตติ อิมินา อิทํ วกฺขมานํ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปาฎิปทิกตฺถลิงฺคปริมาณวจนมตฺเต ปฐมา’’ติ (๒-๓-๔๖) ลิงฺคาทีสุ เภเทน ปฐมาวิธานมฺปฎิปนฺนา, ตทาห-‘ลิงฺคปริมาเณ’จฺจาทิ, ลิงฺคํ อิตฺถิปุนฺนปุํสกานิ, ปริมาณํ ปริจฺเฉโท, สงฺขฺยา เอกตฺตพหุตฺตานิ, ตพฺพนฺโตปิ สทฺทตฺโถเอวาติ ลิงฺคาทิวนฺโตปิ สรูปา พฺยติริตฺโต สทฺทตฺโถ เอว, อุจฺจตฺตนีจตฺตสามญฺญมฺปุโรธาย ปวตฺติยา อุจฺจนีจสทฺเทหิ ปฐมา โหเตว, ตํยุตฺตสฺสาปิ สทฺทตฺถภาวโต ‘อุจฺจํ ฆรานิ’ตฺยาทีนิปิ อุจฺจตฺตํ คุณํ นิมิตฺตํ กตฺวา โสยมิตฺยเภทสมฺพนฺธ ฆเรสุ วตฺตนฺตีติฯ ปลมฺพเต อชฺฌาคจฺฉติตฺยาโท ‘‘อสงฺเขฺยหิ สพฺพาสํ’’ติ (๒-๑๑๙) โลปวิธานสามตฺถิยา ปาทีหฺยนตฺถเกหิปิ ปฐมา สิทฺธาเยวฯ

๓๘. อามนฺต

อภิมุขํ กตฺวาติอาทินา โยคารมฺภสฺส ผลํ ทสฺเสติ, นามตฺเถติ สทฺทตฺเถ, ปทโตติ อามนฺตณาธิกอตฺถมตฺตปฺปกาสกปทโต, โหนฺติ เจตฺถ…

สิทฺธสฺสาภิมุขีการ [ภิมุขีภาว (โปตฺถเก)], มตฺตมามนฺตณํ สิยา;

อตฺโถ กตาภิมุโข หิ, กฺริยายํ วินิยุชฺชเต;

อามนฺตณํ น วากฺยตฺโถ, ปทโตว ปตีติโต;

นตฺเถวามนฺตณํ โลเก, วิธาตพฺเพน วตฺถุนา;

ตํ ยถา ภว ราเชติ, นิปฺปนฺนตฺโถ ภเวติ จฯ

สิทฺธสฺสาติ เทวทตฺตตฺตาทินา สิทฺธสฺส, อตฺโถติ เทวทตฺตาทิ, กตํ อาภิมุขฺยํ สมาธานํ เยนาติ วิคฺคโห, กฺริยายํ วินิยุชฺชเต คจฺฉ ภุญฺชาติ, อามนฺตณํ นตฺถิ… อิทานิ วิธียมานตฺเตนาลทฺธสตฺติกสฺสาภิมุขยิตุมสกฺกรูปตฺตา, วิธาตพฺเพนาติ นิปฺผาเทตพฺเพนฯ

๓๙. ฉฎฺฐี

กิริยาการเกจฺจาทิวุตฺติคนฺถสฺส อตฺถสํวณฺณนํ กตฺตุมารภเต ‘เอกายํ สมฺพนฺโธ นาเม’จฺจาทิ, กิริยาย การเกหิ จ นิปฺผาทิโตติ อิมินา สมฺพนฺธสฺส กิริยาการกสมฺพนฺธ ปุพฺพกตฺตมาห, ตโตเยวายํ นากสฺมีโกติ น เยสํเกสญฺจิ ทฺวินฺนํ ภวติ, วิสิฎฺฐานํเยว ตุ ทฺวินฺนํ ภวตีตฺยติปฺปสงฺคาภาโว, กิริยาการกสมฺพนฺธปุพฺพโก หิ การเกหิ อญฺโญ สสฺสามิภาวาทิโก สมฺพนฺโธ, ตถา จ วุตฺตํ–

‘‘สมฺพนฺโธ การเกหญฺโญ, กฺริยาการกปุพฺพโก;

สุตายมสฺสุตายํวา, กฺริยายํ โส-ภิธียเตติฯ

ตตฺถ อสฺสุตายํ กิริยายํ ‘รญฺโญ ปุริโส’จฺจาโท กิริยา การกสมฺพนฺธปุพฺพโก-ญฺโญ เอว สสฺสามิภาวาทิโก สมฺพนฺโธ ปตียเตติ, ‘สรติ รชฺชสฺส’ตฺยาโท ตุ สุยฺยมาเน กิริยาสทฺเท, เอตฺถ ปน สนฺตมปิ กมฺมํ วตฺตุมนิจฺฉิตํ, วิเสสนภาโวเยว สรณมฺปติ รชฺชสฺส ปฎิปาทียเต’รชฺชสมฺพนฺธิสรณ’นฺติ, กิริยาการก สมฺพนฺโธ หิ สพฺพตฺถ วตฺถุฎฺฐิติวเสเนวตฺถิ, ตนฺนิมิตฺโต จ สสฺสามิ ภาวาทิ, ตตฺถ สสฺสามิภาววิวจฺฉายํ วิชฺชมาโนปิ กิริยาการก สมฺพนฺโธ น วตฺตุมิจฺฉิโต, ยถา ‘อนุทรา กญฺญา’ติ, โส จายํ สมฺพนฺโธ สสฺสามิภาวชญฺญชนกภาวา-วยวาวยววิภาวาทิลกฺขโณ พหุวิโธติ เวทิตพฺโพ, ตตฺถ สสฺสามิสมฺพนฺเธ รญฺโญ ปุริโส, ชญฺญชนกสมฺพนฺเธ นิคฺโรธสฺส พีชํ, อวยวาวยวิสมฺพนฺเธ รุกฺขสฺส สาขา, อิทานิ สมฺพนฺธสฺเสตสฺส กิริยาการกสมฺพนฺธสญฺชาตตฺตํ ยถาโยคมญฺญตฺราปฺยวคมยิตุํ กิญฺจิ อุทาหรณมาห-‘ตถา หิ’จฺจาทิ, ปริปาลนกิริยากโต เนสํ สมฺพนฺโธติ อิมินา ปริปาลฺยปริปาลนลกฺขโณ-ยํ สมฺพนฺโธติ ทสฺเสติ, สา อยมฺปริ ปาลนลกฺขณา กิริยา สมฺพนฺธมสฺเสทมฺภาวเหตุํ ชนยิตฺวา นิวตฺตติ, อตฺถปฺปกรณาทินา ตฺวิมาย กิริยายายํ สมฺพนฺโธติ วิเสโส วสียเต, น ฉฎฺฐิยา วิเสสาวคมเน สามตฺถิยํ… ตสฺสา สพฺพตฺเถกรูปตฺตา, สุยฺยมาเน เอว วา กิริยาสทฺเท การกภาวสฺส เหตุโน วจนิจฺฉายาภาเว อสฺเสทมฺภาภาวสงฺขาตสฺเสว ผลสฺส วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา ตเถว สมฺพนฺโธ ชาโต ฉฎฺฐิยาภิธียเต ‘รชฺชสฺส สรตี’ติ, วุตฺตํ หิ–

ชนยิตฺวาน สมฺพนฺธํ, กฺริยา กาจิ นิวตฺตติ;

สุยฺยมาเน กฺริยาสทฺเท, สมฺพนฺโธ ชายเต กฺวจีติฯ

ปริปาลยตีติ ปุริสมฺปริปาลยติ, ตโต ปาลนาทิกา อุปการ สภาวา กิริยาทฺวินฺนมฺปิ เตสํ สมฺพนฺธินี ภวติ, รญฺญา หิ การิยมานา ตํสมฺพนฺธินีปุริสวิสยตฺตาวปุริสโยคินีตฺยุภินฺนมฺปิกิริยาสมฺภวติ, ตโตเยวตสฺสา อุภยสมฺพนฺธินิยา กิริยาย สมฺภเวอสฺเสทนฺติ พุทฺธิยา เหตุภูตสฺส อญฺญมญฺญาเปกฺขสภาวสฺส สมฺพนฺธสฺส ภาวโต กิริยาชนิตตฺตมสฺส, อญฺญมญฺญาเปกฺขาลกฺขโณ… สพฺพถา นิรเปกฺขตฺเต สมฺพนฺธาภาวา, สมฺพนฺธิ พุทฺธิสพฺภวสฺสาติ สมฺพนฺธีสุ ราชปุริสาทีสุ อสฺเสทนฺติ เอวมฺปวตฺตาย พุทฺธิยา สพฺภวสฺสฯ ปเรสํ วิย ‘‘คุเณ ฉฎฺฐี’’ติ วจนนฺตราภาเว อุภยตฺถปิ (เจตฺถ) [(เยว) (โปตฺถเก)] ฉฎฺฐิปฺป- สโงฺคติ โพเธตุมาห-‘นนุ เจ’จฺจาทิ, สจฺจนฺติ ยถา วุตฺตํ โจทนมพฺภุปคมฺม โจทกมฺปติ ยถาวุตฺตํ สมฺพนฺธรูปํ ตโต-ญฺญตฺราปฺยุปสํ หริตฺวา ตตฺถ ฉฎฺฐิปฺปสงฺคํ โจเทตุมาห-‘เทวทตฺโต’จฺจาทิ, อเถว มิจฺจาทินาสตีปิอญฺญมญฺญาเปกฺขาลกฺขเณ สมฺพนฺเธ วจนิจฺฉาเยเวตฺถ การณนฺติ โจทกาธิปฺปายมตฺโรปเนตฺวา ตเทว วิเสสโต ฉฎฺฐิยา อภาเว สมุปเนตุํ‘ยเชฺชวมิหาปิ’จฺจาทิกมาห, ตตฺถ อถาติ โจทกาธิปฺปายปฺปกาสนารมฺเภ นิปาโต, เอวํ วตฺตพฺพนฺติ เอวํ ยทิปิจฺจาทินา วกฺขมานนเยน วตฺตพฺพํ, ปฎิปาเทตพฺพตายาตฺยาทินา อิทนฺทีเปติ ‘‘วิเสสฺสํ วิเธยตาย น ปราธีนนฺติ อปฺปธานภาวโต พฺยติริจฺจเต ตโต-ตฺตนิฎฺฐเมว, น รูปนฺตรมฺภชติ‘ปุริสสฺเส’ติ, วิเสสนนฺตุ ราชาทิกํ ตทงฺคตายานุวทิยมานมปฺปธานตฺตา การกรูปโต พฺยติริจฺจเต, ตโต รูปนฺตรํ ภชติ ‘รญฺโญ’ติ, ตโต พฺยติเรก ลกฺขโณ สมฺพนฺโธ โหติ, เอกสฺส สมฺพนฺธิตฺตาสมฺภวา วตฺถุโต ทฺวิฏฺโฐ วิเสสนคตตฺเตน ปตียเต ตโต ฉฎฺฐี วิเสสนเมวานุธาวติ ปตีติวิสเย สทฺทปฺปวตฺตี’’ติ, โย หิ วิกปฺปนํ วิสโย โส สทฺทานนฺติ, อโตเยว สมฺพนฺโธ นิยเมน วิเสสนเภทมนุวิทธาติ… วตฺถุโต ทฺวิฎฺฐสฺสาปิ ตคฺคตตฺเตน ปตีติยา ยถา ภาตูนํ ธนนฺติ, นาวสฺสมฺภาตูนํ ธนนฺติจฺเจว ภวติ, ตถา สตฺยปิ วิเสสฺส เภเท วิเสสนคตเมว เภทมนุ(วิทธา)ติ ‘เทวทตฺตสฺส อสฺสา’ติ, ตเทตํ สพฺพํ วิเสสนคตตฺเตน สมฺพนฺธปตีติโต-วกปฺปียเต, วิเสสฺสคตตฺเตนาปิ ตปฺปตีติยํ นิยเมน ตคฺคตเภทานุวิธานํ สิยา วิเสสนคตเภทานุวิธานมิว, ทฺวิฎฺฐตฺตนฺตุ วตฺถุโต [จตฺตุโน] น วิรุชฺฌเต, วตฺตุปฎิพทฺธเมว จ ทฺวิฎฺฐตฺตํ มนสิกตฺวา ตํวาทีหิ ทฺวิฏฺโฐ สมฺพนฺโธภิธียเต, อโตเยวายํ พฺยติเรกวิภตฺติ (ยาคมฺยเต)… พฺยติริจฺจมานวิเสสนภูตสมฺพนฺธิคตพฺยติเรกลกฺขณสมฺพนฺธาภิ- ธานปฺปวตฺติโตติ, นีลาทิวิเสสนนฺตุ ปรตฺถตฺเตนาปฺปธานมฺปิ น การกภาวโต พฺยติริจฺจติ… นีลาทิสทฺเทนุปฺปลาทิทพฺพาภิธานโต, ยถา ‘นีลมุปฺปลมฺปสฺส, นีเลนุปฺปเลน ฐิตํ, นีลสฺสุปฺปลสฺส คนฺโธ’ติ, ยทา ตุ น วิเสสฺสปวตฺติ ตทา พฺยติริจฺจเตว ‘นีลสฺส คุณสฺส อุปฺปลนฺนิสฺสโย’ติ การกภาวลกฺขณา ปธานภาวา พฺยติริจฺจเต เอว นีลาทิ, ตโต วิเสสนเมวาเนกปฺปการตายาว ติฎฺฐเต, ตโต วิเส- สนํ กิญฺจิเทว การกรูปโต ปธานภาวา พฺยติริจฺจเตติ วิเสสน มตฺเตนาปิ เสสํ สพฺพํ ตถา สิยาติ นาสงฺกนียนฺติฯ

ทฺเวปีติ ราชปุริสา ทฺเวปิ, ตติเย เคหสงฺขาเต สมฺพนฺธินีฯ สหยุตฺตมฺปฎิจฺจ เอวนฺติ อิมินา ปุริสสฺส อปฺปธานตฺตเมว ทีเปติ, อภิมตาติ ปาณินิยานํ สุตฺตนฺตเรน อภิมตา, ยโต ฉฎฺฐีย-มตฺตโน มเต สมฺพนฺธนิสฺสยา, เตนาห- ‘สมฺพนฺธเมวิ’จฺจาทิ, สมฺพนฺโธ เจตฺถ มาตุ สรณานมวฎฺฐานาทิกิริยานิมิตฺโตติ เกจิ, อญฺเญ ตุ สรณสฺส กิริยารูปตฺตา กิริยนฺตรมนฺตเรเนว ทพฺเพน สมฺพนฺโธปปตฺติมาหุยถา ทฺวินฺนํ ชตุกโต สํสิเลโส, ชตุโน ตุ กฏฺเฐนาตฺตนาเยว, น ชตฺวนฺตรกโต สํสิเลโสติฯ ปเรสํ ตติยตฺเถ ทุติยตฺเถ จ กิตกปฺปโยเค ญฺญตฺราปิ (ปญฺจมฺยตฺเถ) สตฺตมฺยตฺเถ จ (‘‘ฉฎฺฐี จา’’) ติ (๒-๖-๒๐) ทุติยา ปญฺจมีนญฺจา’’ติ (๒-๖-๒๙) จ สุตฺตนฺตเรหิ ฉฎฺฐีติมตา, ตสฺสาปิ วตฺติจฺฉาโตว สาธิตภาวํ ทสฺเสตุมาห-ยถาเจตฺถาติอาทิ, เอตฺถาปฺยาโท อุทาหรณทฺวเย สุตฺตนฺตรมนฺตเรน สมฺปทานตฺตาภาวา สมฺพนฺธวจนิจฺฉายเมว ปเรสมฺปิ ฉฎฺฐี, เตนาห-‘เอตฺถา’ติอาทิ, พหุลนฺตีมสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ ‘ยถา ทสฺสน’นฺติ, อวิสํวาทกาโลกสฺสตฺยาทิกํ กมฺเม อุทาหรณํ, ปญฺจมฺยตฺเถ ปน วตฺติจฺฉาโตว สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺสาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ เวทิตพฺพานิฯ

๔๐. ตุลฺย

อนภิมตาติ ‘ตุลฺยตฺเถหฺยตุโลปมาหิ ตติยาญฺญตริสฺส’นฺติ (๒-๓-๗๒) สุตฺเตน ตุโลปมาหิ อญฺเญหิ ตุลฺยตฺเถหิ โยเค ตติยาย วิธียมานตฺตา ปาณินิยานํ อนภิมตา, ยสฺมา สทิสา ภาวา เตสํ โนปมาติ ‘อชฺชุนสฺส ตุลา นตฺถี’ตฺยาทิกมุจฺจเต, ตสฺมา เอวํ ยถาวุตฺตนเยนาติ ตเทวนฺตีมสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ตเทวนฺติ วา นิปาตสมุทาโย ยถาวุตฺตนิทสฺสนตฺโถ, ตุเลฺยสูติ สทิเสสุ, ตถาวุตฺตาติ อชฺชุนสฺสตุลานตฺถีตฺยาทินา เตน ปกาเรน วุตฺตาฯ

๔๑. อโต

สุตฺเต ‘อโต’ติ วุตฺตํ ‘อการนฺตโต’ติ กถํ วุตฺตีติ อาห ‘อโต’ติอาทิ, อาเทสา โหนฺตีติ เสโส, ยการานํเยว สิยุํ… อาเออาเทสานเมกวณฺณตฺตา, โลเป กเตติ โอการสฺส โลเป กเต, ตนฺเนติ ยถาวุตฺตํ ธจาทฺยปฺปฎิกฺขิปติ, ปฎิกฺเขเป การณมาห-‘ปรโลปสฺสา’ติอาทิ, การณนฺตรํ วตฺตุมารภเต ‘กิญฺจา’ติอาทิ, นิจฺจมฺปรโลโปว สิยา, น ปุพฺพโลโปปิ อาคมปฺปโยคานุกูเลฺยนาติปิ สกฺกา วตฺตุนฺติ อาห-‘นจา’ติอาทิ, นิจฺจมฺปรโลโปเยวาติ น จ สกฺกา มนฺตุนฺติ สมฺพนฺโธ, เอวํ สนฺเตตฺยาทินา ตตฺถ วิโรธมาห, อโตสมฺภวาติ อาเทสาการโต สมฺภวา, ฌิสฺสาการวิธานํ ‘‘โยสุ ฌิสฺส ปุเม’’ติ (๒-๙๓) เอตเทวปโยชนนฺติอาทินา วุตฺตปฺปโยชนาภาเว การณมาห-‘อนิฎฺฐตฺตา’ติ, อนภิมตตฺตาติ อตฺโถ, ปโยชนาภาวานภิมตตฺตเมว ทสฺเสสุมาห-‘เอตทตฺถเมวา’ติอาทิ, อิมสฺสาติ ‘‘อโต โยนํ ฎาเฎ’’ตี มสฺส สุตฺตสฺส, ฌิสฺมาตฺเววาติ ‘ฌิสฺมา’ อิติ เอตาทิสํ สุตฺตเมว, ฌิสฺมา โยนํ ฎาเฎติวาติ ‘‘ฌิสฺมา โยนํ ฎาเฎ’’ติ สุตฺตํ วา, อโตติ ‘อโต’ อิติ สุตฺตํ, ตาทิสสฺสปโยคสฺสาติ อคฺคา, อคฺเค อิติ ปโยคสฺสฯ

๔๒. นีนํ

ยสฺมา เอกเมว รูปมุทาหฎํ, ตสฺมา รูปารูปานิ รูเปรูปานีติ เภโท เวทิตพฺโพ, เตน หิ พหุวจเน [พหุวจเนน (โปตฺถเก)] ปฐมาทุติยาสุ ‘อฎฺฐีนี’ติ เอกเมว รูปมุทาหฎนฺติ ทสฺเสติฯ

๔๔. สสฺสาย

สุญิติ ญกาโร กิมตฺโถติ อาห-‘ญกาโร’ติอาทิ, อสติ หิ ญกาเร‘ญานุพนฺโธ’ติ ญกาเรน วิเสสเนน สุกาโร น วิเสสี เยยฺย สติเยว ตสฺมิํ เตน โส วิเสสีเยยฺย, ตสฺมา ‘‘ญกานุพนฺธาทฺยนฺตา’’ติ สุตฺเต ‘ญกานุพนฺธา’ติ วิเสสนํ วิเสสนภาโว อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส โส วิเสสนตฺโถ, พหุลํ วจเนนานภิมตมนวเสสํ ววตฺถาปียตีติ วุตฺติยํ ‘‘ภิโยฺย’’ตฺยาทิกมุปทิฎฺฐนฺติ ทสฺเสตุมุปกฺกมเต ‘สามญฺเญนา’ติอาทินา, ฉฎฺฐี ภวตีติ (เส)โส, นนุจ อตฺถสทฺเทนาญฺญปทตฺถสมาเส กถํ จตุตฺถฺยตฺโถ-วสียตีติ วุจฺจเต, จตุตฺถีเอกวจเน อตฺตตฺถ’นฺติ เอตฺถ สทฺธมฺมสวนาทิกมตฺตนิมิตฺตนฺติ โย-ตฺโถ, โส จตฺโถ-ญฺญ ปทตฺเถปิ, ตสฺสา-ญฺญปทตฺถภูตสฺสาปิ อตฺตา อตฺโถ ปโยชนมฺภวติ นิมิตฺตภาเวนาติ นาตฺถเภโทติ ต เอต อิมวชฺชิตานํ สพฺพาทีนนฺติ ต เอตอิมสทฺเทหิ เอว วชฺชิตานมญฺเญสํ สพฺพาทีนํ, ปฎิสิทฺเธสุปิ กสฺสจิ อาเทโส ทิสฺสตีติ ทสฺเสตุมาห‘ตสทฺทสฺส จา’ติฯ

๔๕. ฆป

อิตฺถิยา วธุยาติ ปสญฺญานมี อูนมุทาหรณานิฯ

๔๖. สฺสาวา

ฆปสญฺเญหีติ อิทํ เตติมามูหิ ตีมสฺส อญฺญปทตฺถสมาเสน วา วิเสสนํ ทฎฺฐพฺพํ, วุตฺติยํ กตนฺติ อาทิกํ กตฺตาทิปฺปกาสนตฺถํ กตํ, ตายาติ สพฺพตฺถ วิกปฺโปทาหรณํฯ

๔๗. นมฺหิ

‘‘อาคมา ตคฺคุณีภูตา ตคฺคหเณน คยฺหนฺตี’’ติ ปริภาสา วจนเมตํ ตตฺถ ตคฺคุณีภูตาติ ตสฺมิํ อาคมิมฺหิ คุณีภูตา, อวยววเสน ปจฺฉา ภวนฺโต อมุขฺยภูตา, ตคฺคหเณนาติ อาคมิคฺคหเณน ตคฺคหเณน คหณโตติ อาคมิภูตสฺส นํ อิจฺจสฺส คหเณน คหณโต, ‘นมฺหิ วิภตฺติมฺหิ’ติ ตุ วตฺตพฺพํ, วิปลฺลาโส วา เอตฺถ ทฎฺฐพฺโพฯ

(๔๙) อิการสฺเสววาติอาทินา วุตฺตเมว วิวรติ ติสฺส อิจฺจาทินา, ตสฺส ติสฺส, นิทฺทิฎฺฐตฺตาติ ติสฺส นิทฺทิฎฺฐตฺตา, ‘‘นมฺหิ ติจตุนฺนมิตฺถิยํ ติสฺส จตสฺสา’’ติ (๒-๒๐) ติสฺสาเทโส ‘‘นมฺหิ นุก ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺน’’นฺติ (๒-๔๗) นุก, ติสฺสนฺนํฯ

๕๑. สุญ

วิภตฺติสุตฺเตติ ‘‘ทฺเวทฺเวกาเนเกสฺวิ’’(๒-๑) จฺจาทิสุตฺเต, สฺสนนฺติ พหุวจเนน สหิตเมกวจนมาห, สุตฺตมิทนฺติ ‘‘สุญฺสสฺสา’’ติ อิทํ สุตฺตํ, สุตฺเต ปน สตีติ ‘‘สุญ สสฺสา’’ติ สุตฺเต สติฯ

๕๕. รตฺยา

รตฺติ จ อาทิ จ รตฺยาทโย, เตหิฯ

๕๖. สุหิ

อนุกรณวเสนาติ อนุสทิสํ กรณํ วจนมนุกรณํฯ

๕๗. ลฺตุ

เตนาติ ยโต ลฺตุอิติ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตสฺส ปจฺจยสฺส คหณํ, เตนาติ อตฺโถ, ปจฺจยสฺส คหณา ตทาทิคหณํ ลพฺภเต… ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยโต โส วิหิโต, ตทาทิโน คหณ’’นฺติ ญายา, วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา ตทนฺตคฺคหณํ… ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๓) วจนโตติ มนสิ นิธายาห- ‘ยโต’อิจฺจาทิ, โส กฺริยตฺโถ อาทิ ยสฺส โส ตทาทิ, โส ปจฺจโย-นฺโต ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทนฺโต, ตาทิสสฺส ตทา ทิตทนฺตสมุทายวิเสส(สฺส) คหณํ, น ตุ ตทนฺตมตฺตสฺเสตฺยตฺโถ, นนุ จ ‘ลฺตฺวี’ติ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิเต ภวตุ ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ ตทนฺตสฺส คหณํ, ปจฺจยคฺคหเณน ปน ตทาทิโน คหณํ กถํ สิยา วจนาภาวาตฺยาห-‘ตทวินาภาวิตฺตา’ติ, ยโต วิหิโต, เตน วินา น ภวติ สีเลนาติ ตทวินาภาวี, ตสฺส ภาโว ตสฺมาฯ ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยโต โส วิหิโต ตทาทิโน คหณ’’นฺติ ญายสฺส ยตฺถ ปจฺจยคฺคหณํ ตตฺถ สาธารณตฺตา ‘ตทาทิโน’ติ วุตฺตํ, ตทาทิสมุทายสฺส คหเณ ปเนตฺถ วิเสโส น ทิสฺสติ… อธิกตฺตาติ [อธิคตนฺตาวาติ (โปตฺถเก)] อาทีสุ วิเสสทสฺสนาสมฺภวา, ‘ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต’’ ตฺยตฺร (๕-๔) ตุ ทิสฺสติ วิเสโส, วกฺขติหิ ตตฺถ ‘‘ตุํตาเยตเว ภาเว ภวิสฺสติ กฺริยายํ ตทตฺถาย’’นฺติ (๕-๖๑) ตุํปจฺจยํ วกฺขติ’’จฺจาทิฯ

๕๘. เค

ออิตฺเยววตฺตพฺพนฺติ ‘เคอ’อิตฺเยว วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ, ปกฺเข ทีฆวิธาเนเนวาติ อิมินา อการาเทเส กเต ปกฺเข ทีฆวิธาเนเนว, อญฺญตฺถจริตตฺถตายาติ ลฺตฺวนฺตาทิโต อญฺญตฺถ โภปุริสา โภปุริสอิจฺจาโท ชาติปทตฺถนิสฺสยเนน กตตฺถตาย, ปริส มตฺตตฺถตายาติ วุตฺตํ โหติ, อวสฺสํ ทีฆภาเว การณมาห ‘ยทิจากาโร’อิจฺจาทิ, ยทิจ อากาโรติ ปทจฺเฉโทฯ

๖๐. ฆพฺรหฺมา

ฆอิติสญฺญา ฆสญฺญา ตาสํ, กญฺญาสญฺญาติอาทีสุ ฆสญฺญานํ พหุตฺตา พหุวจเนน นิทฺเทโส, ฆรูปสฺสาติ ฆสฺสาติ ฆสทฺทรูปสฺส, ตถา โภ พฺรหฺมาติ เอตฺถ ตถาติ อิมินา พฺรหฺมาติรูปสฺส นิรุตฺติยํ นิทฺทิฎฺฐตฺตาว เอตฺถ สงฺคหิตภาวํ ทสฺเสติฯ เอวํ วิวรนฺตีติ ตสฺมา ส สขโต คสฺส อการอาการา’’ติอาทินา เอวํ วิวรนฺติ, เต หิ อจ อาจ อิจ อีจ เอจาติ ทฺวนฺเท ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา เอตฺตุปสิเลสนิทฺเทสํ วณฺเณนฺติ, สามญฺญวิธานนฺติ ‘พฺรหฺมกตฺตุอิสิ สขโต’จฺเจวมวิเสเสตฺวา สามญฺเญน กถนํ, กิมตฺถนฺติ กิํ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส ตํ กิมตฺถํฯ สามญฺญวิธานํ กิมตฺถมฺปเนวํ ปโยชนาสงฺกายํ ปโยชนาสงฺกาวิจารณํ มนสิ นิธาย ‘อาคติ คโณย’นฺติ วุตฺตตฺตา อาห– ‘อตฺถโต’จฺจาทิ, อตฺถโตติ สา มตฺถิยโต, อเนนาติ‘อาคติคโณย’นฺติ อิมินา วจเนน, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘อาคติคโณยนฺติ อิมินา ตทาการสงฺขาตชาติปฺปธานคณตฺตปฺปกาสเนน ยทิ สมฺโพธเน เอการนฺตาการนฺตลาภีนํ กตฺตุ อิสิ สข มุนิ ภทนฺตาทีนํ คหณํ ปโยชนํ น สิยา, อญฺญถา อนุปปชฺชนํ สิยาติ เอวมญฺญถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยโต สามญฺญวิธาเน ปโยชนมาเห’’ติ, โสยนฺติ อิมินา วุตฺติยํ ‘อาคติ คโณย’นฺติ วุตฺตํ วจนํ นิทสฺเสติฯ

๖๓. โฆสฺสํ

สฺสญฺจ สฺสาจ สฺสาโยจ อญฺจ ติญฺจาติ อิตรีตรโยเค จตฺถ สมาโส,สฺสํ สฺสา สฺสายํ ติํสุฯ

๖๔. เอก

โฆจ โอจ โฆ ฆานฺตโอการนฺตา, นตฺถิ โฆ เยสนฺเต อโฆ, เตสํ, สามญฺญวิธานโตติ กสฺสจิ ลิงฺคสฺส อปรามาสา สามญฺเญน วิธานโต, นาเทกวจเนสูติ นาทีสุ เอกวจเนสูติ อตฺโถ, หิ เหตุมฺหิ, ยสฺมา กสฺสจิ เอวํ ทุฎฺฐาธิปฺปาโย สิยา, ตสฺมา ทุติยมุทาหรณนฺติ อตฺโถ, ทุติโยปิ เหตุมฺหิ, ยสฺมา สพฺเพสํ สงฺคหณตฺถํ, ตสฺมา น จ ตถาธิปฺเปตนฺติ อตฺโถ, สพฺเพสเมกวจนานํ สงฺคหณาภาเว สุตฺตานํ วิรจนปฺปการมาห-‘อญฺญถา’ติอาทิ, อุปริจาตฺยาทีสฺวยมธิปฺปาโย ‘‘สุตฺตสฺส ‘อํโยสฺวโฆน’นฺติ วิรจิตตฺตา สามญฺเญเน-กวจเนสฺวฆสฺส นรสฺสตฺตปฺปตีติ ตปฺปฎิเสธาภาวา’ทณฺฑิ กุล’นฺติ รสฺสตฺตํ ‘สิสฺมิํ นปุํสเก’ติ วิธิสุตฺตํ วเทยฺยา’’ติ, โอการนฺตปฺปฎิเสธนฺติ ‘อโฆน’นฺติ โอการนฺตปฺปฎิเสธํ, อาเทสนฺตรํ ‘‘โคสฺสา คสิหินํ สุคาวควา’’ตฺยาทินา (๒-๖๗) กรียมานํ คาวาเทสาทิกํ, เอตฺถ ปน นปุํสเก เอกวจนนฺตํ ทณฺฑิ กุลนฺติ วกฺขมานตฺตา โนทาหฎํ, โยสุ ปน ‘‘โยโลปนิสุทีโฆ’’ติ (๒-๘๘) อทีฆสฺสาปิ ทีฆวิธานสามตฺถิยา ปฐมเมว ทีฆสฺส รสฺสาภาเวกาว กถาติ โนทาหฎํ, ทณฺฑีทณฺฑีนิ อิจฺเจว ตุ ภวติ, โนสฺสวาติ ปาโฐ ทิสฺสติ, เอตฺถ วิชฺชมาเน เค ปเร โอการนฺตสฺส วา รสฺสาปชฺชนโทสมฺปสงฺคโต โนสฺสา’ติ ปาเฐน ภวิตพฺพํฯ

๖๗. โคสฺสา

คาเวน คเวนาติ กรเณปิ สมานํ, คาวสฺส ควสฺสาติ ฉฎฺฐิยาปิฯ

๖๙. ควํ

เสนาติ สุตตฺตา เสอิติ วุตฺติยํ นิมิตฺตํ ปริกปฺปิตํฯ

๗๒. คาวุ

สทฺทนฺตรตฺเตน โกจิ โทโสติ สมฺพนฺโธ, อาทิสิตพฺพา อาเทสา กาตพฺพาฯ

๗๓. ยํ

เปน ปสญฺญาย ยุตฺตา อีปี, ปจ โส อีจาติ วาปี อเภทคฺคหเณน, อญฺญสฺสาติ อิการ อุการอูการสฺสฯ

๗๗. สฺมิ

โลเก เทวทตฺโต ทตฺโตติ เอกเทเสน สมุทายโวหาร ทสฺสนโต สฺมิโนตีมสฺส สฺมิํ วจนสฺสาตฺยยมตฺโถ ทสฺสิโตตฺยาห-‘สฺมิติ อิมินา’ติอาทิฯ

๘๑. ฌลา

พฺรหฺมาทีสุ ‘อิโต กฺวจิ สสฺส ฎานุพนฺโธ’ติ ปาฐาติ สมฺพนฺโธ, พฺรหฺมาทีสูติ ‘‘ฆพฺรหฺมาทิเต’’ติ (๒-๖๐) สุตฺเต วุตฺตพฺรหฺมาทีสุ, ปาฐาติ ‘อิโต’ตฺยาทิโน คณสุตฺตสฺส ปาฐา, ฎานุพนฺโธติ อิมินา (เอฎาเทสํ) นิทฺทิสติฯ

๘๕. กู

โส [ภสฺมา] อนฺโต ยสฺส โส ตทนฺโต สมุทาโย, ตสฺส, ‘‘จานุกฑฺฒิตํ โนตฺตรตฺรานุวตฺตตี’’ติ วิญฺญูวจนํ, วิทุโน วิทูติ กูปจฺจยนฺตสฺส อุทาหรณํ, วิญฺญุโน วิญฺญูติ ‘‘วิโต ญาโต’’ติ (๕-๓๙) สพฺพญฺญุโน สพฺพญฺญูติ ‘‘กมฺมา’’ติ (๕-๔๐)ฯ

๘๖. โล

โลโปตฺเวว สิทฺธตฺตาติ โวมุตฺตปกฺเข โลโปตีมินาว สิทฺธตฺตาฯ

๘๗. นโน

อมุยาติ อิตฺถิยํ ยาเทโส, นโนตีมสฺสิทํ ปจฺจุทาหรณํฯ

๘๘. โยโล

ปฐมาทุติยาโยนเมกโต อุทาหรณานิ อฎฺฐี อฎฺฐีนิติ, ตานิจ โยโลปนิลาติสฺเสว ทสฺสิตานิ, ตถาเยวาญฺญานิปิ ญายนฺตีติฯ

๙๒. นฺตสฺส

ฎมุตฺตปกฺโขติ อสนฺตํ กุพฺพนฺตสฺสาติ ฎาเทเสน มุตฺตปกฺโข,นฺตุสฺสเจวนฺติ ปสิทฺธตฺตาว ฎาเทสมุตฺตปกฺขํ อุปเมติ, ‘‘สญฺชาตํ ตารกาทิตฺวิโต’’ติ (๕-๔๕) อิโต อนฺธิตาฯ

๙๓. โยสุ

ฎาเทโส-ติปฺปสชฺชตีติ กสฺมา วุตฺตํ นนุ ตทนฺตสฺส สมุทายสฺส ปตฺเต ‘‘ฉฎฺฐิยนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๗) อนฺตสฺเสว โหติ, ตถาสติ เนวาติปฺปสโงฺค, ตสฺมา กสฺมาติปฺปสชฺชตีติ วุตฺตนฺติ, สจฺจํ, ตถาปิ ‘ฌิสฺสา’ติ วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺเต อิสฺสาติ วุตฺตตฺต [วุตฺตนฺถิ] สามตฺถิยโต ตทนฺตสฺส ฎาเทโส-ติปฺปสชฺชตีติ ตถา วุตฺตนฺติ, นนุ ‘ฌิสฺสา’ติ วุตฺเตปิ โสวาติปฺปสโงฺค ตทวตฺโถเยวาติ สจฺจํ, ตถาปิ ยทิ สมุทายสฺส ฎาเทโส-ภิมโต สิยา ‘ตถา สติ กิํ ฌคฺคหเณน อิสฺสตฺเวว วเทยฺยาติ นาติปฺปสชฺชตีติ, ฌคฺคหเณ นามนฺเต อิการสฺเสว ฌสญฺญตฺตาติ อิทํ ปน วิเสสนตฺเตน วตฺตุ มนิจฺฉิเต ยุชฺชติฯ

๙๔. เวโว

สหจริตญายสฺสาติ ‘‘ตํสหจริตา ตคฺคหเณน คยฺหนฺตี’’ติ ญายสฺสฯ

๙๕. โยมฺหิ

เหตุกุรุสทฺเทหิ โยสุ อิมินา ฎาเทเส ‘‘โลโป’’ตีมินา โยโลเป วา สมฺปตฺเต ‘‘ปจฺจยนิสฺสิตํ พหิรงฺค’’นฺติ โยโลปโต ‘‘ปกตินิสฺสิตมนฺตรงฺค’’นฺติ ‘‘อนฺตรงฺคพหิรงฺคสุ อนฺตรงฺควิธิ พลวา’’ติ ปฐมํ ฎาเทเส นิมิตฺตาภาวาว โลปา ภาโวติ ทสฺเสตุมาห-‘เหตุกุรุสทฺเทหิ’จฺจาทิฯ

๙๙. สพฺพา

นนุ กตราทโยว สพฺพาทิสทฺทวจนียา โหนฺติ สมาเสนาภิหิตตฺตา, น ตุ สพฺพสทฺโท [สทฺทสฺเส (โปตฺถเก)] ตฺยาห-‘อวยเวเน’ตฺยาทิ,ยทิปิ ‘สพฺพ สทฺโท อาทิ เยส’นฺติ อวยเวน วิคฺคโห, ตถาปิ สมุทาโยวาสฺสตฺโถ ภวติ… เยสนฺตฺยเนน สมุทายสฺส ปรามาสาติ ภาโว, อิตีติ เหตุมฺหิ, โก ภวนฺตานํ ทฺวินฺนํ พหุนฺนํ วา เอโก เทว ทตฺโต กฐาทีหิ วา อตฺเถ ทฺวีหิ พหูหิ วา เอกสฺส นิทฺธารเณ สติ กิมฺหา นิทฺธารเณ รตร รตเมสุ ณาทิวุตฺติยํ ‘‘เอกตฺถตาย’’นฺติ (๒-๑๑๙) วิภตฺติโลเป ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (๔-๑๓๒) อนฺตสราทิโลเป กิํสทฺทสฺส รูปสิทฺธีติ ทสฺเสตุมาห กตมา’ติอาทิ, อุโภ อํสา อสฺสาติ อตฺเถ ‘‘อยุภทฺวิตีหํเส’’ติ (๔-๔๙) อเย‘‘สโร โลโป สเร’’ติ (๑-๒๖) สรโลเป รูปสิทฺธีติ อาห-‘อุโภ อํสา’อิจฺจาทิ, กายํ ววตฺถา นาเม ตฺยาห-‘สาภิเธยฺยา’ตฺยาทิ, อวธิจฺจาทินา ตสฺเสวาตฺถํ วิภาเวติ, อธํโส อภฎฺฐตา อวธิภาเวเยวาวฎฺฐานํ, สาภิเธยฺยา เปกฺขาติ เอตฺถ โส สโก อภิเธโยฺย อตฺโถ ทิสาทิ สาภิเธโยฺยติ คหิโตติ อาห-‘ปุพฺพาทีน’นฺติอาทิ, สาภิเธยฺยนฺติ กมฺมโต ปรา อปปุพฺพา ‘อิกฺข=ทสฺสเน’ตีมสฺมา ‘‘กฺวจณ’’อิติ (๕-๔๑) อณฺปจฺจเย สาภิเธยฺยาเปกฺโข, โส วาวธินิยโมติ ทสฺเสตุมาห-‘ตมเปกฺขติ’จฺจาทิ, ตตฺถาธิปฺปายํ วิวรติ ‘ตถาหิ’จฺจาทินา, เอตฺถ จ ปราทิสทฺทาภิเธโยฺย-ตฺโถ ทิสาเทสาทิ ปุพฺพาทิสทฺทาภิเธยฺยสฺสาตฺถสฺส ทิสาย เทสาทิโน วาวธิภาเวน นิยมวเสน ปวตฺตติ, โย จาวธิภาโว นิยมวเสน ปวตฺตติ, โสจาวธิภาโว นิยมวเสน ปวตฺโต ปุพฺพาทิสทฺทวจนียํ ทิสาเทสาทิ มเปกฺขตีติ สาภิเธยฺยาเปกฺโขวธินิยโมเยว ววตฺถาติ วุจฺจตีตฺยยมธิปฺปาโย, น ตุ อภิเธยฺยายนฺติ อสมฺภวา, อสมฺภวเมว ทสฺเสนฺโต อาห-‘โย หิ’จฺจาทิ, โกสเลฺลน นิมิตฺเตนาติ กุสล สทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺเตน โกสเลฺลน, อุตฺตรากุรโว อุตฺตรกุรุทีป วาสิโน, เทโส วา, ‘นาญฺญญฺจ นามปฺปธานา’’ติ (๒-๑๓๖) อเนเนว สญฺญายํ สพฺพาทิการิยสฺส นิสิทฺธตฺเต กิมสญฺญายํภฺยเนเนตฺยาห ‘นาญฺญญฺเจ’ตฺยาทิ, กิญฺจิ ปุพฺพตฺตาทิกมุทฺทิสฺส เกสญฺจิ ปุพฺโพปโรตฺยาทิกา อตฺถานุคตา สญฺญา อนฺวตฺถสญฺญาฯ

๑๐๔. ติ

‘‘วาเนกญฺญตฺเถ’’ติ (๓-๑๗) วิกปฺปานุวตฺตนโต อยุตฺตตฺตาภาวํ ทสฺเสติ‘นยิทมยุตฺต’นฺติ, ยุตฺตตา จาสฺส ปาเฐ พฺยภิจาร ทสฺสนโตติ วตฺตุมาห-‘นปุํสเก’จฺจาทิ, ปาฐานุคตา หิ สุตฺตรจนา, วิกปฺปานุวตฺติยา อนปุํสกมิทเมว วจนํ ตสฺส กฺวจิ พฺยภิจารตฺเต ญาปกนฺติ วตฺตุมาห-‘ตสฺส จา’ติอาทิ, อวสฺสเมวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพ, อญฺญถา ยถาวฎฺฐิตปาฐานุกฺกเมนาตฺถคฺคหเณ สติ สุตฺตสฺส [สุตฺตสฺสา (โปตฺถเก)] มุขฺยตฺตปฺปตีติโต กถนฺตมญฺญสฺส ญาปกํ ภเวยฺย, มุขฺยภาเว หิ ญาปกตฺถํ น ยุเชฺชยฺยฯ

๑๐๘. อเต

นนุ จ ‘‘ลกฺขณปฎิปทวุตฺเตสุ ปฎิปทวุตฺตสฺเสว คหณ’’นฺตีมาย ปริภาสาย ลกฺขณิกสฺสาการสฺส คหณํ น ปปฺโปตีตฺยาสงฺกิย ปฎิปาทยมาห-‘รสฺสากาเร’จฺจาทิ, ปริภาสาย จสฺสายมตฺโถ ‘‘ลกฺขียเตเนเนติ ลกฺขณํ, สาธฺวสาธุชานน เหสุตฺตา สุตฺต [สตฺถ] มุจฺจเต, ปฎิคตมฺปทํ ปฎิปทํ, อุจฺจาริตมญฺชเสตฺยตฺโถ, ลกฺขณญฺจ ปฎิปทญฺจ ลกฺขณปฎิปทานิ, เตหิ วุตฺตานิ รูปานิ ลกฺขณปฎิปทวุตฺตานิ, เตสุ, วุตฺตสทฺโท ปจฺเจกมฺปริสมาปียเต ‘ลกฺขณวุตฺเตสุ ปฎิปทวุตฺเตสู’ติ, ตตฺราญฺจสา ยมนิทฺทิฎฺฐํ, เกวลํ ลกฺขณทสฺสเนนาสฺมิํ ลกฺขเณ สตฺยวสฺสมเนน รูเปน ภวิตพฺพนฺติ ลกฺขเณน ปฎิปาทิตํ, ตํ ลกฺขณวุตฺตมิตฺยุจฺจเต, ยนฺตฺวญฺชสา สทฺเทเนว ปฎิปาทิตํ, ตํ ปฎิปทวุตฺตนฺติ วุจฺจเต, ตสฺมิํ ลกฺขณวุตฺเต ปฎิปทวุตฺเต จ รูเป สติ ปฎิปทวุตฺตสฺเสว คหณํ, เนตรสฺเส’’ติ, ปฎิปทวุตฺตสฺเสเวตฺยวธารเณน นิยมรูปภาสฺสา ปริภาสายาวคมฺยเต, โส จ นิยโม อนิยมปุพฺพเก สนฺเทเห สตฺยวติฎฺฐเต, ตสฺมา ยตฺร ลกฺขณวุตฺตเมว เกวลํ, น ปฎิปทวุตฺตํ, ตตฺร นายํ ปริภาสา วติฎฺฐเต, ยตฺราปิ ปฎิปทวุตฺตเมว เกวลํ, น ลกฺขณวุตฺตํ, โสปฺเยติสฺสา อวิสโย, ยตฺร ทฺเว รูปานิ สมฺภวนฺติ ตตฺเรวา ยมฺปริภาสา สนฺเทหาปากรณมุเขน ปวตฺตาติ ญายปฺปตฺโตเยวา มตฺโถ อิมาย ปริภาสายานุวาทฺยเต, ตถาหิ สนฺเทหฐาเนสุ ยทฺยปฺเยกรูปเมวมภินฺนมุภินฺนํ, ตถาปิ ลกฺขณวุตฺตํ รูปํ ลกฺขเณ โนนฺนียมานํ ธูมคฺคิ วิย ชลพลากา วิย จานุ มานิกํ, ยนฺตุ ปฎิปท วุตฺตํ รูปํ, ตํ ปจฺจกฺขสิทฺธํ, ปจฺจกฺขานุมาเนสุ จ ปจฺจกฺขมฺพลวนฺตรํ ปมาณนฺติ อโต ปฎิปทวุตฺตเมว คยฺหตีติฯ

๑๑๐. กฺวเจ

นปุํสกลิงฺเค เอกาเรน น ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

๑๑๔. โลโป

อการสฺสนฺตรงฺคตฺเต การณมาห-‘ปกตินิสฺสิตตฺตา’ติ, ปกติยา อิทํ ปากตํ ‘‘โณ’’ติ (๔-๓๔) โณ, โลปสฺส พหิรงฺคตฺเต การณมาห-‘ปจฺจยนิสฺสิตตฺตา’ติ, อนฺตรงฺเคจฺจาทินา ‘‘อนฺตรงฺคพหิรงฺเคสฺวนฺตรงฺควิธิ พลวา’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติ, องฺคสทฺโท-วยววาจี, อนฺเต สทฺโท สตฺตมฺยตฺเถ, องฺเค ภวมนฺตรงฺคํ วิภตฺถฺยตฺเถ-สงฺขฺยสมาโส ‘‘เอโอนม วณฺเณ’’ติ (๑-๓๗) อตฺตํ ราคโม, องฺคโต พหิ พหิรงฺคํ ‘‘ปยฺยปาพหิติโร ปุเรปจฺฉา วา ปญฺจมฺยา’’ติ (๓-๕) อสงฺขฺยสมาโส, อตฺร จานฺตรงฺคํ พหิรงฺคนฺติ นางฺเคภวมนฺตรงฺคํ, อปิตฺวนฺตรงฺคนิสฺสิตํ การิยมนฺตรงฺคํ, นาปฺยงฺคโต พหิภูโต สมุทาโย พหิรงฺคํ, กินฺตุ พหิรงฺคนิสฺสิตํ การิยมฺพหิรงฺคํ ยถา มญฺจนิสฺสิเตสุ สทฺทายนฺเตสุ ‘มญฺจา สทฺทายนฺตี’ตฺยุจฺจเต ตํ วิเยติ อโตเยวา สงฺขฺยสมาเสปิ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรโยโค ‘อนฺตรโงฺค อนฺตรงฺคา’ติ, สงฺเกติโก หฺยยมสงฺขฺยสมาโส, น ปุพฺพปทตฺถปฺปธาโน, ยถา-ปจฺจกฺขสฺสากฺขนิสฺสิตตฺตาวโพธตฺถํ ‘อกฺขมกฺขมฺปติ วตฺตเต’ติ วิจฺฉาย-มสงฺขฺยสมาเสปิ กเต ปจฺจกฺข ญาณสฺสากฺขนิสฺสิตตฺตญาปนตฺถํ สงฺเกตวเสน กโต-ยมสงฺขฺย สมาโส, น ปุพฺพปทตฺถปฺปธาโนติ‘ปจฺจกฺโข ปจฺจกฺขา’ติ ลิงฺควิภตฺติ วจนนฺตรโยโค, ตเถวาย-มนฺตรงฺคนิสฺสิโต-ยํ สมุทายนิสฺสิโตติ ญาปนตฺถํ สงฺเกตวเสน กโต-ยมสงฺขฺยสมาโสติ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรโยโค น วิรุชฺฌเต, อถวา อนฺตรมงฺคมสฺส การิยสฺสาตฺถีติ ‘‘สทฺธาทิตฺว’’ (๔-๘๔) ตถา พหิรงฺคนฺติ, อนฺตรงฺคญฺจ พหิรงฺคญฺจ อนฺตรงฺคพหิรงฺคานิ, เตสฺวนฺตรโงฺค พลวาติฯ อนฺตรงฺค การิยสฺส พลวตฺตํ สาเธตุํ ‘สพฺพปฐมํ วิเธยฺยตฺตา’ติอาทิ วุตฺตํ, อิทมฺปน อนฺตรงฺคการิยสฺส พลวภาวสาธเน การณํ น โหติ, อนฺตรงฺคตฺตา พลวภาโวเยว หิ สพฺพปฐมํ วิเธยฺยตฺต การณํ, ตถา จาห-‘โย โลปโต อการสฺส ปฐมเมว ภวเน การณมาห อนฺตรงฺคตฺตา อการสฺสา’ติ, ตสฺมา นายํ ปาโฐ ฆฎเต, อนฺตรงฺคพลวภาวสาธนสฺส ปน โลกโต อิจฺฉิตตฺตา อยเมวตฺเถ ปาโฐ ฆฎเต’’อนฺตรงฺคเมว การิยมฺพลวํ โลเก ตถาทิฎฺฐตฺตา, ตถา หิ โลโก ปาโตวา’’ตฺยาทิ, โลเก ตถาทิฎฺฐตฺตาติ อนฺตรงฺคพลวภาวสฺส โลเก เอวํ วกฺขมานนเยน ทิฎฺฐตฺตา, อถวา เกนจิ วิธุรปฺปจฺจโยปนิปาเตน การณเว กเลฺลน วา กทาจิ กตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺเตปิ อนฺตรงฺคสฺส อวสฺสํ วิเธยฺยตฺตํ ทสฺเสตุมาห สพฺพปฐมํ วิเธยฺยตฺตา’ติ, สติสมฺภเวติ นิมิตฺตสฺสานุปหตตฺตา การิยสฺส สมฺภเว สติฯ

๑๑๖. เย

อิวณฺณสฺสาติ วุตฺตตฺตาติ ‘เย ปสฺสิวณฺณสฺสา’’ติ เอตฺถ อิวณฺณสฺสาติ วุตฺตตฺตาฯ

๑๑๘. อสํ

ลิงฺควจนเภเทปิ พฺยยรหิตตฺตา อพฺยยวนฺตอุปสงฺคนิปาตานํ ปุพฺพาจริยสญฺญา, อสตี สงฺขฺยา เยสนฺตฺยานฺยสงฺขฺยานีตฺยาห- ‘เอกตฺเต’จฺจาทิ, เอกาเนเกสูติ วุตฺตตฺตา สงฺขฺยาวิเสเส วิธียมานาสฺยาทโย กถมสงฺเขฺยหิ อุปฺปชฺชิตุมุสฺสหนฺเต อิจฺจาสเยนาห- ‘กถมสงฺเขฺยหิ สฺยาทีนํ สมฺภโว’ติฯ อถ นิสฺสงฺเขฺยหิ โหตุสฺยาทีนมสมฺภโว อุจฺจํ รุกฺขสฺสิจฺจาโทตุ สงฺขฺยาสมฺภเว ภวิตพฺพเมว สฺยาทีหิจฺจาห-‘สงฺขฺยาสมฺภเวเว’จฺจาทิฯ วุตฺติคนฺถสฺสาธิปฺปายํ วิวรติ ‘อญฺญเถ’ ตฺยาทินา, กิเมสมุปฺปตฺติยมฺปโยชนํ เยนาสงฺเขฺยหิ ตทุปฺปตฺติ โน-นุมียเต จฺจาสงฺกิยาห-‘ตสฺสญฺจ สติย’นฺตฺยาทิ, อสติ หิ สฺยาทีนมุปฺปตฺติยมุจฺจมาทีนมสงฺขฺยานมฺปทตฺตํ นตฺถีติ โย อาทีสุ ปทสฺมา ปเรสํ ตุมฺหามฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ โวโนอาทิกํ ปทนิมิตฺตํ การิยํ น สิยาติ ‘อุจฺจํ โว, อุจฺจํ โน’ติอาทโย ปโยคา น สิชฺฌนฺติ, สติ ตุ สฺยาทุปฺปตฺติยํ ลุตฺเตสุปิ เตสุ ปทตฺตนิปฺผตฺติยาเยว ตทุปฺปตฺติโต ปทตฺเต สิทฺเธ ปทลกฺขณํ การิยํ สิชฺฌเตวาติ ภาโวฯ ปเรหิ เอตฺถ ‘ตสฺสํ สาลาย’นฺติ วจนิจฺฉายํ ‘ตตฺร สาลาย’นฺติ ยถา สิยาติ ‘‘อพฺยยตฺวา สฺยาทิโน’’ติ (ปา, ๒-๔-๘๒) อพฺยยโต ปรสฺสิตฺถิยมาปฺปจฺจยสฺสาปิ โลโป วิหิโต, เตนาห- ‘อสงฺเขฺยหิ’จฺจาทิ, ตทยุตฺตนฺติ อาปฺปจฺจยสฺส โลปวิธาน มยุตฺตํตฺยตฺโถฯ อถ เกนาตฺร อาปฺปจฺจโย วิธียเต เยนาสฺสาปิ โลโป-นุสาสียเต ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ (๓-๒๖) เจ เนตทตฺถิ, อิตฺถิยมาปฺปจฺจยสฺส วิธานโต-สงฺขฺยานญฺจาลิงฺคตฺตา, ตสฺมา อสงฺเขฺยหิ อาปฺปจฺจยสฺส สมฺภโวเยว นตฺถีตฺยนตฺถกมาปฺปจฺจยสฺส โลปวจนนฺติ นานตฺถกํ อิตฺถิยนฺติ (๓-๒๖) หิ คุณิปฺปธาโน นิทฺเทโส อิตฺถตฺตวติ อาปฺปจฺจยาทโย วิธียนฺเต ‘ตสฺสํ สาลาย (มิจฺเจ ตสฺมิํ ปทตฺเถ) ตตฺเร’ติ อสงฺขฺยมิทมิตฺถตฺตวติ วตฺตเต, ตสฺมา สิยาเย เวตสฺมา อาปฺปจฺจโยตฺยวสฺสมาปฺปจฺจยสฺส โลโป วิเธโยฺยติ โย มญฺญเต, ตมฺปติ อาห-‘ยทีปิ’จฺจาทิ, วิเสสาภิธานาตฺยุปคเม วตฺต มาโนยมสงฺขฺยสมุทาโย‘นิทฺเทโส วตฺตเต’ติ โจภยมิกฺขเต, อิตฺถิยนฺติ นิทฺเทสสฺส คุณิปฺปธานตฺตํ สาเธตุํ ‘อิตฺถตฺตวติ หิ อาปฺปจฺจยาทโย’ติอาห, ตตฺเรตีมสฺสาสงฺขฺยสฺส สาลายํ วตฺตนโต อาห- ‘อิตฺถตฺตวติ จา’ติ, อยมฺปสิทฺธิรูเปน น วตฺตเตติ สมฺพนฺโธ, ยทิ อยมฺปสิทฺธิรูเปน วตฺตเต, กุโต จรหิ อิตฺถตฺตาวสาโยตฺยาห- ‘อิตฺถตฺตาวสาโย’จฺจาทิฯ อิทานิ ชินินฺทพุทฺธิวจนมานีย ตสฺสา ยุตฺตตฺตมุพฺภาวยิตุมาห- ‘โยปฺยาหิ’จฺจาทิ, ยทีปิจฺจาทิ ชินินฺทพุทฺธิวจนํ, ตสฺสาติ อิตฺถตฺตสฺส, ปทตฺโถ จ อิตฺถตฺตํ สิยาติ โยปฺยาเหติ สมฺพนฺโธ, คมฺมมานตฺถตฺตา อิติสทฺทาปฺปโยโค, ตสฺสายุตฺตนฺติ ตสฺเสวํ วาทิโน ชินินฺทพุทฺธิโน วจนมยุตฺตํตฺยตฺโถ, กุโตจฺจาห- ‘เอวํ หิ’จฺจาทิ, ยทิ อิตฺถตฺตสฺส วากฺยตฺถตา อิตฺถิปฺปจฺจยนิวตฺติกตา, เอวํ สติ สาลายมิจฺจาทิสทฺทนฺตราเปกฺขา อิตฺถตฺตปฺปตีติ ตตฺเรตฺยาทีสุ สิยาติ อตฺโถ, เนว ตถา ปตียตีติ ภาโว, วุตฺตเมวตฺถํ ผุฎยิตุมาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทิ, อวิทฺทสุอยนฺติ ทิฎฺฐนฺโต ปญฺญาโส, อวิทฺทสุ อยนฺติ อุภยตฺราปฺยตฺเรกวจนสิสฺส นิวตฺติยา กตํ ยเมกตฺตํ, ตํ สทฺทนฺตราทฺยนเปกฺขเมว ปตียเตตฺยตฺโถ, อิตฺถตฺต วุตฺตินา สาลาทิสทฺเทน สามานาธิกรณฺยํ ตตฺเรตฺเยตสฺสาติ เอตาวตา อาปฺปจฺจโย อุปฺปชฺชตีติ จ น สกฺกา วตฺตุนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห-‘สมานาธิกรณตฺตมฺปิ’จฺจาทิ, สมานาธิกรณตฺตมฺปีติ (อิตฺถิ) วุตฺตินา สาลาทิสทฺเทน สามานาธิกรณฺยมฺปิ, อาปฺปจฺจยาทีนํ นางฺคนฺติ สมฺพนฺโธฯ

๑๑๙. เอก

เอวาติ อนุวตฺตเตเอว, เอโกตฺโถ ยสฺส ปกตฺยาทิสมุทายสฺส โส เอกตฺโถ ‘อสฺส เจกตฺถสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ อียาทิ วิธานนฺตฺยาห- ‘เอกตฺถตา อียาทิวิธาน’นฺติ, อียาทิวุตฺติยนฺติ วตฺตนํ วุตฺติ อียาทีนํ วุตฺติ, อียาทิวิธาเน สติตฺยตฺโถ, สมาสโตติ สมาสิตา, เตเนวาติ ‘‘ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) สุตฺเตเนวฯ

๑๒๐. ปุพฺพ

ยทา จาตฺราธิสทฺทปฺปโยโค ตทา เตเนว วิภตฺยตฺถสฺส วุตฺตตฺตา น สตฺตมี ปยุชฺชเต, ยทา สตฺตมี, น ตทาธิสทฺโท, เตนา สกปเทเนว วิคฺคโห เอวํ ทสฺสนีโยติ อาห- ‘อิตฺถีสุ กถา ปวตฺตา’ติ, อิตฺถิสทฺทโต สตฺตมีภวเน การณมาห- ‘ตํสมานาธิกรณตฺตา’ติ, เตน อธิสทฺเทน สมานตฺถตฺตาติ อตฺโถฯ

๑๒๑. นาโต

โส จ อมาเทโส, อาเทสสฺเสวาติ อํอาเทสสฺเสว, อปญฺจมิยาติ ปญฺจมิํ วเชฺชตฺวาฯ อญฺญตฺร วิธียมาโน-ยมมาเทโส ปญฺจมิยมฺปฎิสิทฺธตฺตา ปญฺจมิยา ปฎิเสเธน สยมฺปิ ปฎิสิทฺโธ นาม โหตีตฺยาห ‘อาเทสสฺเสวายํ ปฎิเสโธ’ติ, โลปปฎิเสธสฺส ‘นาโต’ติ ปุพฺพวากฺเยน วุตฺตสฺส อยมฺปฎิเสโธ เนติ สมฺพนฺโธ, อถ กถมิทมปญฺจมฺยาตฺยมาเทเสเนวาติสมฺพนฺธติ น โลป ปฎิเสเธนาติ ปริภาสมาห-‘อนนฺตรสฺส วิธิ วา โหติ ปฎิเสโธ วา’ติ, เอตฺถ อนฺตรสทฺทสฺสาเนกตฺถตฺเตปีหานฺตราฬวาจีติ น วิชฺชเต อนฺตรมฺมชฺฌมสฺเสตฺยนนฺตโร, อนฺตราฬมตฺตปฎิเสเธ ปโยชนํ นตฺถีตฺยนฺตราฬคตสฺส วิธิโน ปฎิเสธสฺส จาภาวานนฺตโรตฺยุป จรียเต อนนฺตรา คามาตฺยาทิ วิย, ทิฎฺฐตฺเต ปน มชฺฌสฺส น วิชฺชเต-นฺตร เมสนฺติ วิคฺคเห สุตฺเตปฺยนนฺตรสฺส วิธานนฺตรสฺสาปิ ทิฎฺฐตฺตา ทฺวินฺนเมโกปฺยนนฺตโรตฺยุจฺจเต, เตเนวานนฺตรสฺสาติ ปริภาสายเมก วจนํ, อิติสทฺโท อิทมตฺเถ, อิติ อิมาย ปริภาสายาเทเสนาภิสมฺพนฺธตีตฺยตฺโถ, เตนาติ ยถาวุตฺตปริภาสาย วเสน, เยน การเณนาเทเสนาภิสมฺพนฺธติ เตนาตฺยตฺโถ, อโลโปติ โลป ปฎิเสโธ, สามตฺถิยาลทฺธนฺติ ทฺวินฺนมตฺถานํ วิธานาย ทฺเว วากฺยานิ ภวนฺติ, ตตฺร ‘นาโต’ตีทํ ปฎิเสธวิธายกเมกํ วากฺยํ, ‘อมปญฺจมิยา’ติ ทุติยมมาเทสสฺส, ตตฺราปญฺจมิยาตฺยาเทเสเนวาติ สมฺพนฺธติ, วุตฺตวิธานา น โลปปฎิเสเธน, ตถาสตฺยมปญฺจมิยาติทํ วากฺยํ ยทิ น วิเสสตฺถมาลมฺพเต ตมนฺตเรนานุปปตฺติโต-ญฺญถา กินฺตฺยเนนาตฺถพเลน ลทฺธนฺติ อตฺโถ, อโลโปติ โชเตตีติ สมฺพนฺโธ, วากฺยเภเทน วิวรณํ กตํ, น เอกวากฺยตฺเตนาติ พฺยติเรโก เอกวากฺยตายญฺหิ การิย ทฺวยสฺสปิ ปญฺจมิยมฺปฎิเสโธ สิยา ‘ปญฺจมิํ วเชฺชตฺวา ตํ การิยทฺวยํ เวทิตพฺพ’นฺติ, ยทิปิ สิทฺธาติ สมฺพนฺโธ, เยน นาปฺปตฺติยาตฺยเนน ‘‘เยน นาปฺปตฺเต วิธิรารพฺภเต, ตสฺส พาธนมฺภวตี’’ติ มมฺปริภาสมุปลกฺเขติ, กิมตฺถมิหายํ ปริภาสา ปฐฺยเต อิห สตฺเถ-ปวาทา อุสฺสคฺเค พาธนฺเตติ นิยโม, ตตฺร จุสฺสคฺคา ทุวิธา นิยตปฺปตฺตโย อนิยตปฺปตฺตโย เจติ, เย สพฺพตฺถาปวาทวิสยมฺปวิสนฺติ, เต นิยตปฺปตฺตโย วุจฺจนฺเต, เย กฺวจิเทวาปวาทวิสยมวคาหนฺเต, เต อนิยตปฺปตฺตโย วุจฺจนฺเต, เอวํ ทุวิเธสุสฺสคฺเคสุ เย-นิยตปฺปตฺตโย, เตสเมว พาธนมิจฺฉียเต, น นิยติกานํ, เตน ตปฺปทสฺสนตฺถมยมฺปริภาสา ปฐฺยเตติ, เยเนตฺยุสฺสคฺคสฺส นิทฺเทโส, เนติ ปฎิเสธวาจี นิปาโต, อปฺปตฺเต อสมฺผุฏฺเฐ วิสเย อิตฺยชฺฌาหาริยํ, เยน อุสฺสคฺเคน นาปฺปตฺเต ปตฺเตเอว สมฺผุฏฺเฐเอว วิสเยตฺยตฺโถ… ‘ทฺเว ปฎิเสธา ปากตมตฺถํ คเมนฺตี’ติ กตฺวา, วิธียตีติ, ปฎิเสโธ วิธานญฺจ, อารพฺภเต วิธี

ยเต ปฐฺยเตตฺยตฺโถ, อเนนาปวาทวิธินฺทสฺเสติ, ตสฺเสติ อาโทเยเนติ นิทฺทิฎฺฐสฺสอุสฺสคฺคสฺสพาธนมฺภวตฺยปวาเทน, เยน ตฺวปฺปตฺเต วิสเย อารพฺภเต ตสฺส พาธนํ น ภวตีตฺยตฺโถ, กุโตติ เจ อนวกาสตฺตา, ตถาหิ ยทิ อุสฺสคฺเคน สพฺโพ วิสโย คหิโต สิยา, โก-ปวาทสฺสอญฺโญ วิสโย สิยา, ตสฺมา อนวกาสตฺตา (น) อป (วาเท) ปน ตสฺส พาธนมฺภวตีตฺยวเสยํ, เยน ตุสฺสคฺเคน โกจิ เทวาปวาทวิสโย-นุปฺปตฺโตสิยา, นสพฺโพ, ตมฺปติ สาวกา สตฺตา ตมฺพาธเตติ วุตฺตํ โหติ, ‘ปญฺจปูลิมานเย’ตฺยตฺร ปญฺจนฺนํ ปูลานํ สมาหาโรติ วิเสสนสมาโส ‘‘นทาทิโตวี’’ (๓-๒๗) สมาหรณํ สมาหาโรติ สมาหารสฺสปิ ภาวรูปตฺตา อาห ‘ภาวปฺปธานตฺเตปี’ติ, คุณภูตทพฺพานิ ปูลานิฯ

๑๒๕. อิม

สุตฺเต อนิตฺถิยนฺติ กิมตฺถิย (มเนน) ปฎิเสธวจเนน, ยโต อิมสฺเสตฺเววานิตฺถิลิงฺเคน นิทฺเทโสติ มนสิกตฺวา อาห-นามคฺคหเณ’อิจฺจาทิ, ‘‘นามคฺคหเณ ลิงฺควิสิฎฺฐสฺสาปิ คหณ’’นฺติ ปริภาสายํ, ตตฺถ ลิงฺเคน สุตฺเต นิทฺทิฎฺฐโต อญฺเญน เกนจิ วิสิฎฺฐํ นามํ ลิงฺควิสิฎฺฐํ, ตสฺส, ยตฺถ สทฺทสามญฺญสนฺนิสฺสยนํ, ตตฺถ นามคฺคหเณ สติลิงฺควิสิฎฺฐสฺสาปิ คหณํ โหติ… สามญฺเญ สพฺพวิเสสานุปฺปเว สโตตฺยธิปฺปาโย, อิทเมวาติ อนิตฺถิยนฺติ วจนเมว, ญาปกนฺติ ปตฺติ ปุพฺพโก ปฎิเสโธ, โส อิตฺถิยมฺปตฺติยํ สติ อนิตฺถิยนฺติ กโต สิยาติ อนิตฺถิยนฺติ ปฎิเสธวจนเมเวมํ ปริภาสํ ญาเปตีติ อตฺโถ, อิมินา อิมิสฺสา ปริภาสาย สามตฺถิยลทฺธตํ ทสฺเสติฯ

๑๒๗. สิมฺห

อนปุํสกสฺสาติ ปริยุทาโสติ อนปุํสกสฺสาติ เอตฺถ นญฺสทฺทสฺส ปริยุทาโส-ตฺโถตฺยตฺโถฯ

๑๒๙. มสฺสา

ตนฺเนติอาทินา กตฺถจิ ปริภาสาวติรนิจฺจาติ สูเจติฯ

๑๓๐. เกวา

โหตุ สิโต-ญฺญตฺรเก สติ สาเทโส, สิมฺหิ ตุ กปฺปจฺจยา ปฐมเมว กโต มสฺส สาเทโสติ ตปฺปจฺจเย สติ ‘เกวา’ติ กิํ สามญฺเญน สาเทสวิธาเนเน ตฺยาสงฺกิย สุตฺตสฺส สามญฺญ วิธาเน ผลํ ทสฺเสตุํ ‘เกเนกตฺถตายํ’ตฺยาทิมาห, เกเนกตฺถตายนฺติ กปฺปจฺจเยน สห ณาทิวุตฺติยํ, ปุพฺพภาคสฺสาติ อสุภาคสฺส ปทตฺตาภาวาติ ‘‘เอกตฺถตายา’’ติ (๒-๑๑๙) วิภตฺติยา ปทตฺตสาธิกายาปคเมน ปทตฺตาภาวา, ปทสงฺขารนิพนฺธโนติ ปท สิทฺธิ เหตุโก, ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาปฺยภาโว’’ติ ญายสฺสายมตฺโถ ‘‘นิมิตฺตํ การณํ เหตูตฺยนตฺถนฺตรํ, นิมิตฺตสฺส อภาโว นิมิตฺตาภาโว, ตสฺมิํ นิมิตฺตาภาเว เหตุวินาเสตฺยตฺโถ, นิมิตฺตา อาคโต เนมิตฺติโก, ผลภูโต ธมฺโม, นิมิตฺเต ภาโว วา เนมิตฺติโก, นิมิตฺตสฺสาภาเว ตํ เหตุโต ปวตฺตสฺส เนมิตฺติกสฺส ผลสฺสาปฺยภาโว ภวตี’’ติ, ตถาหิ ฉตฺตนิมิตฺตฉายา ฉตฺตาปาเยน ภวติ, ปทีปนิมิตฺตทสฺสนํ ปทีปาปาเย น ภาติ, ตเถหาปิ นิมิตฺตโต ปวตฺตานํ นิมิตฺตาภาเว อภาโวเยว ยุตฺติ มาติ มญฺญเต, อญฺญตฺรจาติ สิโต อญฺญตฺร จฯ

๑๓๑. ตต

ตฺยเอตานํ ตการสฺส ปริจฺจาคาย ‘ตตสฺสา’ติ วุตฺตํฯ

๑๓๒. ฎส

อิมิสฺสายาตฺยาทีสุ ‘‘สฺสํ สฺสา สฺสาเย’’ตฺยาทินา (๒-๕๒) อิ, ‘‘ตทาเทสา เต วิย โหนฺตี’’ติ ปริภาสโต สาทฺยาเทสีนํ คหณาสฺสายาเทสาทีนํ คหณสมฺภเวปิ กิํ สฺสายาทิคฺคหเณ น สุตฺตคุรุกรเณเน ตฺยาสงฺกิย‘สฺสายาทิคฺคหณ’มิจฺจาทิ, วุตฺติ คนฺโถ วุตฺโตติ ทสฺเสตุมาห-‘นนุ เจ’ตฺยาทิ, ฎสสฺมาทิกํ ‘ฎสสฺมาสฺมินฺนนฺนาสฺวิมสฺส จา’ติ วตฺตพฺพํ, นมาทีนมฺปิ วิธิคฺคหณาย [นาทีนมฺปวิคฺคหาย (โปตฺถเก)], ตสฺสา

เทสิโน อาเทโส ตทาเทโส, ตสฺส, ตสฺส อาเทสิโน คหณํ ตคฺคหณํ, เตนฯ

๑๓๔. ทุติ

อญฺญถาติ คุรุนิทฺเทสมกตฺวา อญฺเญน ลหุปฺปกาเรน นิทฺทิสเน สติ, เอกวิภตฺตินิทฺทิฎฺฐตฺตาติ‘ทุติยาโยสฺสา’ติ เอกวิภตฺติยา นิทฺทิฎฺฐตฺตา, อญฺญถาติอาทินา เนกเทโสติวจนปริยนฺเตเนเตน ‘น ตฺเวกวิภตฺติยุตฺตาน’นฺติ ปริภาเสกเทสสฺส อธิปฺปาโย ปกาสิโตติ ญาตพฺพํ, เอตเทวานุวตฺตตีตฺยเนน ตุ ‘‘เอกโยค นิทฺทิฎฺฐานมฺเปกเทโส-นุวตฺตเต’’ตีมสฺส, เอกวิภตฺติยุตฺตานํ เอกเทโส นานุวตฺตเตติ โยชนา ปริภาสายํ, ญาเปตีติ ปุพฺเพ วิย สามตฺถิเยน ญาเปติฯ

๑๓๙. นาญฺญํ

อปฺปธานปฺปฎิเสธโต สพฺพาทีนํ ตทนฺตวิธินา ภวิตพฺพํ, อญฺญถา หิ สพฺพาทิคฺคหเณ โก ปสโงฺค ปิยสพฺพาทีนํ, ยโต อปฺปธานปฺปฎิเสโธ, กรียเต เตน ปรมสพฺเพอิจฺจาทิ โหตีติ ทสฺเสตุมาห-‘อปฺปธานปฺปฎิเสโธ’อิจฺจาทิฯ

๑๔๐. ตติ

ยตฺถาติ ยสฺมิํ กตฺตริ กรเณ วา, กตฺตริ ตติยาสิทฺธิมาห-‘กโรติ’จฺจาทิ, กโรติมฺหิ กรธาตุมฺหิ คมฺมมาเน, มาเสน กตาติ ปาเฐน ภวิตพฺพํ… มาเสน กตานํ ปุพฺพานนฺติ วตฺตพฺพตฺตา, ปุพฺพภาเวติ ปุพฺพภวเน มาสสฺส กรณตฺตํ, เอตฺถ ตุ มาเสน กรณภูเตน ปุพฺพภูตานนฺติ อตฺโถ, เตเนเวตฺถาปิ ภวนฺตีติ ปาเฐน ภวิตพฺพํฯ

๑๔๑. จตฺถ

จสฺส อตฺโถ จตฺโถ, โสเยวาติ เอตฺถ สมาสสฺส ปรามาโส, จตฺโถ เอตฺถ สมฺภวติ กินฺตุ สพฺพาทิ น จตฺถสมาสวิสโยติ ปาเฐน ภวิตพฺพํฯ

๑๔๔. มนา

กิํ พหุลํวิธานา ‘วุทฺธฺยภาโว’ [โอตฺถาภาโว (ปญฺจิกายํ)] ติ ปาเฐน ปโยชนํ เยเน ตทตฺถเมว ‘‘สุเมธาทีนมวุทฺธิ เจ’’ติ คณปาโฐ กโต, เหมสทฺเทน เหมมยานิ คหิตานฺยเภเทนตฺยาห- ‘เหมมยานี’ติ, กปฺปน สทฺเทน สีสาลงฺการชาลานิ คยฺหนฺติ, ตานิเยว วาสสานิ ปฎา ตํสริกฺขตาย, สกตฺเถปิ ยถาคมมฺภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ, พาณาทีสุ อภิเธเยฺยสุ มนาทีสุ น ปฎฺฐียนฺตีติ โยชนา, พาณาทีสุติ พาณ สทฺทกฺขยาทีสุ, อหสทฺทสฺส มนาทิการิยาสมฺภวา อหสทฺโท มนาทีสุ น ทฎฺฐพฺโพ, รหสีติ นิปาตตฺตา อิการสฺส จ อสพฺภวา รหสทฺโท จ มนาทีสุ น ทฎฺฐพฺโพติ สชฺฌาหาโร สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ, อิการสฺส กจฺจายเน สฺมิโน กรียมานสฺส อิการาเทสสฺส จ, รหติสทฺทสฺส นิปาตตฺตํ สภาวโต ปกาเสตุํ ‘รหสีตฺยาทิ’มาห, รโหสทฺเทติ เอตฺถ รหสทฺโทติ ปาโฐ-วคนฺตพฺโพ, เตนาติ เยน อหสทฺทสฺส มนาทิการิยาสมฺภโว รหสีติจ นิปาโต, เตน, อิหมนาทีสุฯ

๑๔๖. ภว

เคติ คสญฺเญ ปเร, กุโต-นุอิจฺจาโท โภ’อิติ พหุวจนนฺโต นิปาโต, ตถาสติ ‘ตโยชนา’ติ ยุชฺชติ, ตญฺจ นิปาตตฺตํ สมตฺเถตีติ [นิปาตมตฺเตติ] ทสฺเสตุมาห- ‘พหุตฺเต’จฺจาทิฯ

๑๔๘. นฺตสฺสํ

สตฺตมฺยนฺตํ ภวตีติ เสโส, นนุจนฺตสฺสาติ วุตฺเต นฺตนฺตุปฺปจฺจโยวาวสียติ, น ตทนฺตวิธีติ [นฺตนฺตุปฺปจฺจโยว นาวสียติ, ตทนฺตวิธิปีติ ปาเฐน ภวิตพฺพํ] อาห- ‘นฺตปฺปจฺจย สฺเสเว’จฺจาทิ, สุตตฺตาติ โสตวิญฺญาเณน คหิตตฺตา ปจฺจกฺขตฺตาติ วุตฺตํ โหติ, อนุมิตสฺส ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (๑-๒๖) ลิงฺคโต ตทนฺตสงฺขาต อตฺถทสฺสนสงฺขาตอนุมานญฺญาเณน วิญฺญาตสฺสาติ อตฺโถฯ

๑๕๔. ราช

ทโฬฺห ธมฺโม ธนุ อสฺส ทฬฺหธมฺมาฯ ราชาทีสฺวิมปฺปจฺจเย ปฐิเต

ตทนฺโต ปจฺจยคฺคหณ ปริภาสาย คยฺหตี ตฺยาห- ‘อิมินา อิจฺจาทิฯ

๑๖๒. ลฺตุ

ปจฺจยอิจฺจาทินา ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณ’’นฺติ ญายํ ทสฺเสติ, ตตฺถ ยโต วิหิโต ตํ วินา น ภวติ ปจฺจโยตฺยเนน ญาเยน ปตฺโตเยวาตฺโถ อาขฺยายเต ‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต, ตทาทิโน คหณ’นฺติ, ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺเส’’ติ ตทนฺตคฺคหณํตฺยาขฺยายเต ‘ตทนฺตสฺส จ คหณ’นฺติ, โส ปกติวิเสโส อาทิ ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทาทิ, โส ปจฺจโย-นฺเต ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทนฺโต, ตาทิสสฺส ตทาทิตทนฺตสมุทายวิเสสสฺส คหณํ, น ตุ ตทนฺตมตฺตสฺเสตฺยตฺโถ, อิห ตุ ตทนฺตคฺคหณเมวานุรูปนฺติ’ ทสฺเสตุมาห-‘‘กตฺตริ ลฺตุณกา’’ติ อิมินา ตฺยาทิ, ตทาทิตทนฺต สมุทายสฺส ตุ คหเณ ผลํ ‘พฺยชิคิสี’ติอาทีสุ ทฎฺฐพฺพํ, ตญฺจ ‘‘ตุํสฺมา โลโปจิจฺฉายํ เต’’ติ (๕-๔) สุตฺเต สยเมว วกฺขติฯ

๑๖๕. สโล

กจฺจายเน ‘‘สกมนฺธาตาทีนญฺเจ’’ติ (๒-๓-๔๔) สุตฺติตํ, โสปิ ลฺตฺวนฺโตเยวาตฺยภิมตสิทฺธีติ ทสฺเสตุํ วุตฺติยมุทาหฎํตฺยาห- ‘สกมนฺธาตุ’อิจฺจาทิ, ลฺตฺวนฺโต มนฺธาตุสทฺโท อตฺถีติ ‘สกมนฺธาตุ’ สทฺโทปิ ลฺตฺวนฺโตติ สชฺฌาหาโร ปทสมฺพนฺโธ ทฎฺฐพฺโพ, ตโตปีติ น เกวลํ กตฺตุโตว, มนฺธาตุสทฺทสฺส ลฺตฺวนฺตตํ สาเธตฺวา สกมนฺธาตุสทฺทมฺปฎิปาเทตุํ ‘สพฺเพส’นฺติอาทิมาหฯ

๑๖๙. ฎป

สงฺขฺยาสทฺโท ยทีปิ สงฺขฺยาเน วตฺตเต, ตถาปิ สงฺขฺยานทฺวาเรนิธสงฺเขฺยเยฺย วตฺตตีตฺยาห-‘จุทฺทสหิ สงฺขฺยาหี’ติ ปาเฐน ภวิตพฺพํ, จุทฺทสสทฺทวจนียาว ปญฺจาทิสงฺขฺยา, ยโต สงฺขฺยาสทฺโท เนห ปริคฺคหิโตติฯ

๑๗๕. ทิวา

ทิวสโต สฺมิโน ฎิมฺหิ ปุพฺพสรโลเป ทิวิฯ

๑๘๑. โยนํ

ทุติยาคฺคหเณนาติ ‘ทุติยาโยสฺส เน วา’ตฺเยวํ สุตฺต รจนายํ ทุติยาคฺคหเณนฯ

๑๘๕. นามฺหิ

เอนาเทสสฺสาสมฺภวาติ นาสฺส สฺมาเทสตฺตาฯ

๑๘๗. คสฺสํ

อุภยวิกปฺโปติ สมาสาสมาสปกฺขทฺวยวิธานํ, กจฺจายนวุตฺติ การสฺส วิปฺปฎิปตฺติมาวีกตฺตุมาห-‘กจฺจายเน’จฺจาทิ, อิตฺถิปุมนฺนปุํสก สมูโหติ เอตฺถายนฺเตสํ สาธนกฺกโม ‘ทฺวนฺทฉฎฺฐีหิ สมาเส อิตฺถิปุมนปุํสกสมูโห’ติ ฐิเต ‘‘สมาเส จ วิภาสา’’ติ (๒-๒-๓๕) ปุมนฺตสฺส อมาเทเส ‘‘วคฺคนฺตํ วา วคฺเค’’ติ (๑-๔๒) นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺโตฯ

๑๙๒. ปุม

กมฺมาทิตฺตา เอนสฺสาปิ อภาวปกฺเขติ ‘‘นา สฺเส โน’’ติ (๒-๘๐) กมฺมาทิโต นาสฺส เอนาเทสกรณโต วุตฺตํฯ

๑๙๗. อิเม

อาเทโส กถนํ, อนฺวาเทโส-นุกถนมิจฺจาห-‘อนฺวาเทโส กถิตานุกถน’มีติ, กถิตสฺสานุกถนํ กถิตานุกถนํ, อเนน จ เนห ปจฺฉา อุจฺจารณมตฺตมนฺวาเทโส, กิญฺจรหิ เอกสฺสาภิเธยฺยสฺส ปุพฺพสทฺเทน ปฎิปาทิตสฺส ทุติยมฺปติปาทนมนฺวาเทโสติ วทติ, เตเนห น ภวติ ‘เทวทตฺตํ โภชย, อิมญฺจ ยญฺญทตฺต’นฺติ, เกนจิ วิเสสนฺตรโยเคน กถิตสฺสานุกถนํ อนฺวาเทโสติ สมฺพนฺโธฯ กถมฺปน วิเสสนฺตรโยโค คมฺยเตจฺจาห- ‘สามตฺถิยา’ติ, เกนจิ วิเสเสนาโยเค วุตฺตสฺเสว ปุนพฺพจนานุปปชฺชนํ สามตฺถิยํ, เตเนวาห- ‘อญฺญเถ’จฺจาทิฯ

๑๙๘. กิสฺส

นวิรุชฺฌตีติ อิมินา ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ (๓-๒๖) สามญฺเญน วิธานโต สฺยาทฺยนฺตมเชฺฌปิ อิตฺถิยมฺปจฺจโย นวิรุชฺฌตีติ วทติฯ

๒๐๔. นมฺหิ

นนุ ยถากฺกมํ นํวิภตฺติกฺกเมนาปิ สมฺภวติ, ตถาสติ ‘ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ทฺเวอาเทสา กเมเน’จฺเจว กสฺมา วุตฺตํ ตฺยาสงฺกิยาห ‘น นํวิภตฺติกฺกเมนาปี’ติฯ การณมาห- ‘ตสฺสานเปกฺขิตตฺตา’ติ, อิมินา นิสฺสยกรณเมกา สตฺถิยา ยุตฺตีติ ทสฺเสติ, อเปกฺขิเต กถํ ภเวยฺยา ตฺยาห- ‘ยทิ หิ’จฺจาทิ, อเปกฺขิติ ยถากฺกมํ, เอวมญฺญเต ‘‘กิญฺจาปิ ชาตินิทฺเทเสน ทฺเวปิ นํ รูปานิ คยฺหนฺติ, ตถาปิ ‘ติจตุนฺน’นฺติ วิย พฺยตฺตินิทฺเทโสว ยถากฺกโมปการียมานาน, มนุเทสสฺส ตถา วิญฺญยมานตฺตาติ นํสุอิจฺเจว วเทยฺย, น ตถา วุตฺตํ, ตโต-วสียเต ‘น ยถากฺกมเมตฺถาเปกฺขิต’นฺติฯ

๒๐๕. นฺต

นนุ นฺตนฺตูนนฺติ ตทนฺตา คยฺหนฺติ ปจฺจยคฺคหณปริภาสาย, ตถา สติ การิยิตฺเตน ตทนฺตาว คยฺหนฺติ กถํ นฺตนฺตูเยวา ตฺยาสงฺกิยาห- เตเยเว’จฺจาทิ, ปจฺจกฺขตายาติ [สุตถาย-ปญฺจิกา] สุตตฺตา, พลวตฺตา เตเยว การิยิตฺเตน คยฺหนฺตีติ สมฺพนฺโธ, น ตทนฺตา, ทุพฺพลาติ พฺยติเรกํ วตฺวา ทุพฺพลตฺเต การณมาห- ‘อนุมิตตฺตา’ติ, อนุมิตตฺตํ สาเธตุมาห- ‘อนุมิตาหิ’จฺจาทิ, ภวิภตฺตีนนฺติ ปาโฐ ยุตฺต ตโร, ตสฺส อนฺตาเทเส อกาเรติ สมฺพนฺโธฯ

๒๑๙. โยมฺหิ

โยมฺหีติ สตฺตมฺยนฺตชาตินิทฺเทสา ลพฺภมานตฺถวเสน ‘ปจฺเจก’นฺติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, เตเนวาห ปญฺจิกายํ- ‘กถมิทมวสียเต โยมฺหีติ นิทฺเทสา’ติ, ตสฺสทานิ อตฺถมฺปกาเสตุํ ‘ปจฺเจกนฺติ เอเกกสฺมิ’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอเกกสฺมิํ โยมฺหิ ทฺวินฺนํ อาเทสานํ สมฺภวา อาเทสีนมฺปิ พหุตฺตสมฺภโวติ สุตฺเต ‘ทฺวินฺน’นฺติ พหุวจนนิทฺเทโส, วุตฺติยมฺปน ปจฺเจกํ โยมฺหิ ปจฺเจกํ ทฺวิสทฺทสมฺภวา ‘ทฺวิสฺสา’ติ วุตฺตํ, ทุติยายมฺปิ ทุเว ทฺเวฯ

๒๒๘. นาสฺมา

ปกตวเสนาติ ตุมฺหามฺหานมาเทสานมธิกตวเสน, กมมนติกฺกมฺม น ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

๒๓๐. จํวา

กจฺจายนาจริโย ตุมฺหามฺเหหิ ปราย จตุตฺถี ฉฎฺฐี สวิภตฺติยา ‘‘สสฺสํ’’ติ (๒-๓-๓) สุตฺเตน อมาเทสํ วิธาย ‘ตุมฺหํ อมฺห’นฺติ พหุวจนรูปานิ สาเธติ… เอกสฺมิมฺปิ อตฺตนิ คุรุอาทิเก จ คารว วเสน พหุวจนรูปทสฺสนโตติ ทสฺเสตุมาห-ตุมฺหํ อมฺห’นฺติอาทิ, ตสฺสายุตฺตตฺตา ‘ตมยุตฺต’นฺติ วตฺวา อยุตฺตตํ สาเธติ ‘เอวํ หิ’จฺจาทินา, อิมสฺมิมฺปน สตฺเถ เอกสฺมิมฺปิ สพฺพถา พหุวจน รูปสาธนกฺกมํ ทสฺเสตุํ ‘อิธ ปนา’ติอาทิมารทฺธํฯ

๒๓๒. อปา

เนนาติ นกาเรน, ปทสญฺญาวิธาย กวจนาภาเวปีติ ปาณินิ ยานมิว สฺยาทิตฺยาทฺยนฺตานํ ปทสญฺญาวิธายกสฺส สุตฺตสฺส อภาเวปิ, อนฺวตฺถวเสน ปทนฺติ คยฺหมาเน อติปฺปสโงฺคปิ สิยาติ อาห-‘รุฬฺหิยาวาติปฺปสงฺคา ภาโว’ติ, อาขฺยาตํ สาพฺยยการก วิเสสนํ วากฺยนฺติ เกจิ, เอกาขฺยาติกํ วากฺยนฺตฺยปเร, ตํ สพฺพํ เอกโต สงฺคเหตฺวา ‘ปทสมูโห วากฺย’นฺติ วุตฺติกาเรน วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘สาพฺยเย’จฺจาทิ, อาขฺยาตํ ตฺยาทฺยนฺตมาหุ, อพฺยยมสงฺขฺยํ, อาขฺยาตํ สาพฺยยํ สการกํ สวิเสสนญฺจ วากฺเยสญฺญํ ภวตีตฺยตฺโถ, วิเสสนนฺติ การกวิเสสนสฺส กิริยา วิเสสนสฺส จ สามญฺเญน คหณํ, สาพฺยยํ-สทฺธิํ วจติ, สการกํ โอทนํ ปจติ เทวทตฺโต ปจติ, สการกวิเสสนํ-มุทุํ วิสทโมทนมฺปจติ, ทสฺสนีโย เทวทตฺโต ปจติ, สกิริยาวิเสสนํ- มุทุํ ปจติ, มนฺทํ ปจติ, ปทสมูโห วากฺยนฺติ วุตฺเต อยมฺปิ อธิปฺปายวิเสโสวสียตีติ วตฺตุมาห-วตฺตุ’มิจฺจาทิ, ยเถจฺจาทินา อเนกาขฺยาติ กมฺปิ คุณปฺปธานภาเว โนปการโต วากฺยเมกมฺภวติ… ปท สมูโห วากฺยนฺติ วุตฺตตฺตาติ วทติ, ยถา วากฺยนานตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิหาปีติ วตฺตุมิจฺฉิตตฺเถตฺยาโทปิฯ

๒๓๓. โยนํ

หิคฺคหเณ ปญฺจมีหิสฺสาปิ คหณมฺภเวยฺยาติ สุตฺเต ‘อปญฺจมฺยา’ติ วุตฺตํ, ตุมฺเหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปกนฺติ คาถาปาเท ตุมฺเหหิติอาทิสู ตตฺตา น โวอาเทโส, ตุมฺเห ติฎฺฐถ นคเรติ ปุพฺพวากฺยโต วากฺยนฺตรตฺตา เอกวากฺยตา นตฺถิ, ตุมฺเห วิย ทิย ทิสฺสนฺติ อมฺเห วิย ทิสฺสนฺตีติ วิคฺคยฺห ‘ทิส-เปกฺขเณ’ อิจฺจสฺมา ‘‘สมานญฺญภวนฺตยาทิ ตูปมานา ทิสา กมฺเม รีริกฺขกา’’ติ (๕-๔๓) กปฺปจฺจเย ‘‘นเต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ (๕-๘๕) เอตฺตาภาเว ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’นฺติ (๓-๑) สมาเส จ ‘เอกตฺถตายํ’’ติ (๒-๑๑๙) วิภตฺติโลเป จ ‘‘สพฺพาทีนมา’’ติ (๓-๘๖) อา ‘ตุมฺหาทิสาน’มิจฺจาทิฯ

๒๓๕. อนฺวา

ปจฺฉา อาเทโส อนฺวาเทโสติ คหิเต กถิตานุกถนนฺติ กถํ ญายตีติ อาห- ‘ปจฺฉา กถนญฺจ กถิตาเปกฺขนฺติ กตฺวา’ติฯ

๒๓๖. สปุ

สห วิชฺชมาโน ปุพฺโพ ยสฺส โส สปุพฺโพฯ

๒๓๗. นจ

อปรมฺปรโยคปฺปติปตฺยตฺถนฺติ ‘คามนครานํ เจนา’ติอาทินา วุตฺตสฺส ปรมฺปรโยคสฺส อคฺคหณตฺถํฯ

๒๔๐. นสา

ชฎา อสฺส อตฺถีติ ชฎิโล, โสว ชฎิลโก, ชฎิลกาติ เอกตฺเถ นิทสฺสิตวิเสสวจนํ, มาณวกาติ วิย น สามญฺญวจนํ, อสตฺเต สมฺปตฺเตติ อิทํ ‘‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํ วา’’ติ (๒-๒๓๙) สุตฺตสฺส สามญฺญตา วุตฺตํ, สามญฺญวจนสฺส ปฎิเสโธติ อิมินา วิเสสวจเน ชฎิลกอิจฺจตฺร ‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํ วา’’ตีมสฺส ปตฺตินฺทสฺเสติ, เทวทตฺตาทิสามญฺญวจเนติ เทวทตฺโต เทวทตฺตสทฺโท อาทิ ยสฺส, ตญฺจ ตํ สามญฺญวจนญฺจ, ตสฺมิํ เทวทตฺตาทิสามญฺญวจเน มาณวเก มาณวกสทฺเท ปรภูเต สติ, อุภินฺนมฺปิ อสตฺเตติ อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘เทวทตฺตาติ วิเสสวจนตฺตา ปฎิเสธาภาวา ปุพฺพปรานมุภินฺนมฺปิ ‘‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํ วา’’ตีทํ ปปฺโปตี’’ติฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฎีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

ทุติยกณฺฑวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ