๓. ตติยกณฺฑวณฺณนา

โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฏีกา

๓. ตติยกณฺฑวณฺณนา

๑. สฺยาทิ

ยสฺสาติกมาวฎฺฐิตสฺสโยอาทิอกฺขรสมุทายสฺส, กินฺตนฺติ อาห- ‘อิท’มิจฺจาทิ, อิทนฺติ ยถาวุตฺตํ สฺยาทิสมุทายรูปํ, อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ, สมุทาเย ปวตฺตา สทฺทา อวยเวสุปิ วตฺตนฺตีติ สฺยาทิสทฺโท สิอาทิเก อวยเวปิ วตฺตเต, วิธิคฺคหณญาเยนาติ ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา ส วิหิโต ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณ’’นฺติ ญาเยนฯ สฺยาทิ อนฺเต ยสฺส ตํ สฺยาทฺยนฺตํฯ นนุ จ ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’นฺติ สามญฺเญน วุจฺจมาเน ยํกิญฺจิ สฺยาทฺยนฺตํ เยนเกนจิ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถีภาวมรหติ, ตถาหิ ยถา คามคโตติอาโท, ตถา ปสฺส เทวทตฺเต คามํ, คโต ยญฺญทตฺโต คุรุกุลนฺติ อาโทปิ สมาโส ตฺยาสงฺกิยาห-‘สามญฺเญน วุตฺเตปิ’จฺจาทิ, ยสฺส สฺยาทฺยนฺตสฺสเยน สฺยาทฺยนฺเตน สมฺพนฺโธ, เตน สฺยาทฺยนฺเตน สหตํ สฺยาทฺยนฺตเมกตฺถมฺภวตีติ สมฺพนฺธโต วิญฺญายติ อวสียตีติ ยสฺสาตฺยาทิสฺวตฺโถ, ตถา จ คามคโตตฺยตฺรตฺถีเมส-มญฺญมญฺญาเปกฺขาลกฺขโณ สมฺพนฺโธตฺเยกตฺถีภาโว, ตโตเยเวตฺถาหุ-

นิยตํ สาธนํ สาเธฺย, กฺริยา นิยตสาธนา;

สนฺนิธาเนน เมเตสํ [เจถิสฺสา (โปตฺถเก)], นิยโม-ยมฺปกาสตีติฯ

อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘ยโต คามมิจฺเจตํ สาธนํ สาธฺยํ กิริยํ ตํพฺยปเทสชานนโยคฺยมเปกฺขเต คโตติ, อโต สาธนํ การ กํ สาเธฺย กิริยาย นิยตํ, ยโต จ กิริยา สยํ สาธนมเปกฺขเต กิํ คโตติ, อโต กิริยาปิ นิยตํ สาธนเมติสฺสาติ นิยตสาธนา โหติ อยํ ยถาวุตฺโต นิยโม อญฺญมญฺญาเปกฺขาวเสน วตฺตมาโน เอเตสํ สาธฺยสาธนานํ สนฺนิธาน มตฺเตน อญฺญมญฺญโต ปกาสตี’’ติฯ ปสฺส เทวทตฺต คามํ, คโต ยญฺญทตฺโต คุรุกุลํตฺยตฺร ตุ คามนฺติ สาธนํ ปสฺเสติ สาธฺยมเปกฺขเต, คโตติ คมนกิริยา ตุ คุรุกุลมเปกฺขเต, ตโต จ คามคตานํ วากฺยนฺตราวยวานํ นตฺเถวาเปกฺขาติ น ภวติ สมาโส, สพฺพตฺเถวมูหนียํ, สมฺพนฺโธ หิ อญฺญมญฺญาเปกฺขาลกฺขโณ สมฺพนฺธฺยนฺตรโต-นวฎฺฐิตํ นิวตฺเตตฺวา วิเสเส นิเวเสติ, ตถาจ วุตฺตํ–

ตสฺส ตฺวากงฺขโต เภเท, ยา ปริปฺลวมานตา;

วิเสเส ตํ นิเวเสนฺโต, สมฺพนฺโธวาวฉินฺทตีติฯ

เภเท วิเสเส คามนฺเตตํ สามญฺญํ วิเสสาเปกฺขํ ‘คามมาสีสติ, ชหาติ, คโต’ติ, ตถา ‘คโต คามํ, วนํ, คุรุกุล’นฺติ เววมากงฺขโต-ภิลสโต ตสฺส ตุ ปธานปทสฺสุปสชฺชนปทสฺส จ ยา ปริปฺลวมานตา อนวฎฺฐิตตา ตํ วิเสเส วิสิฏฺเฐ สมฺพนฺธินิ นิเวเสนฺโต ปติฎฺฐเปนฺโต สมฺพนฺโธวาเนกปฺปกาโร กฺวจิ สาธฺยสาธนภาวลกฺขโณ กฺวจิ ปกติวิการภาวสภาโว กฺวจิ สสฺสามิ สมฺพนฺธรูโป อวฉินฺทติ สมฺพนฺธฺยนฺตรโต นิวตฺเตตีติ อตฺโถ, ยโต-ยมเปกฺขา วากฺยกาเลเยว นิรูปฺยเต, ตโต ยตฺถาตฺถิ ปทานมเปกฺขา, ตตฺถ สมาสาวคโม, ยตฺร ตุ นตฺถิ, ตตฺร น ภวตีตฺยนุปทิฏฺโฐ วิสยวิภาโค ญายเตติ ภาโว, พาเล อพุเธตุ นิสฺสาย วิจิตฺโต สมาสวิธานโลปาทินาเนกปฺปกาโร ปฎิปตฺติยา สาธุสทฺทปริชานนตฺถมุปาโย สมฺภวติ, ปรมตฺถโต ตุ สทฺทนฺตรตฺตา อจฺจนฺตํ [อญฺญตฺตํ] วากฺยสมาสานํ เภโท, น หิ วากฺเย ทิฎฺฐปทานิ สมาเส สนฺติ, ตถา จ วุตฺตํ–

พาเล นิสฺสายุปาโย-ยํ, วิจิตฺโต ปฎิปตฺติยา;

เภโท วากฺยสมาสานํ, จฺจนฺตํ [ญฺญตฺตํ (โปตฺถเก)] สทฺทนฺตรํ ยโตติฯ

อโตเยวาติ ยโต สามญฺเญน วุตฺเตปิยสฺสเยน สมฺพนฺโธเตน สห ตเทกตฺถมฺภวตีติ สมฺพนฺธโต วิญฺญายตีติ นานิฎฺฐํ กิญฺจิปีห โหติ, อโตเยว เหตุโตติ อตฺโถฯ พฺยเปกฺขา สามตฺถิยปริคฺคหาเยติ ปทานมญฺโญญฺญากงฺขา พฺยเปกฺขา, สาว สา มตฺถิยํ, ตสฺส ปริคฺคหายฯ สมตฺถวจนํ น กตนฺติ ปาณินิเยหิ วิย ‘‘สมตฺโถ ปทวิธี’’ติ (ปา, ๒-๑-๑) สมตฺถวจนํ น กตํฯ สมตฺโถ ปท วิธีติ ปริภาสายมยมตฺโถ ‘‘วิธียเต [วิธียตีติ (โปตฺถเก)] วิธิ, ปทานํ วิธิ ปทวิธิสมาสาทิ, โยโกจีห สตฺเถ ปทวิธิ,โส สมตฺโถ วิคฺคห วากฺยตฺถาภิธาเน (สตฺติ) เวทิตพฺโพ’’ติ, ตาทิสปริภาสาย พฺยาปารโต เตสํ ‘ปสฺส เทวทตฺต คามํ, คโต ยญฺญทตฺโต คุรุกุลํ’ ตฺยาโท นานิฎฺฐปฺปตฺติ, สามตฺถิยญฺเจตฺถ ทฺวิธาตฺยุปคมฺยเต วากฺเย พฺยเปกฺขาวุตฺติยเมกตฺถีภาโว เจติ [วุตฺติยเมกตฺถีภาโว วากฺเย พฺยเปกฺขาเจติ (โปตฺถเก)]ฯ ตตฺถ ปฐมสฺส ปริคฺคหํ วจนมนฺตเรน ปฎิปาทิย ทุติยสฺส ปริคฺคหมิทานิ วจเนน ปฎิปาทยมาห- ‘เอกตฺถี ภาโว’จฺจาทิ, เอกตฺถีภาโว ภินฺนตฺถานํ สาธารณตฺถตาวเสน ปวตฺติวิเสโส, วากฺเย หิ สาธารณตฺถตา นตฺถิ ภินฺนตฺถตฺตา, อโตเยเวตฺถ เภทนิพนฺธนา ฉฎฺฐฺยุปชายเต ‘รญฺโญ ปุริโส’ติ, วุตฺติยนฺตูภยปทพฺยวจฺฉินฺนตฺถาภิธานโต สาธารณตฺถตา ภวติ, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘สมาเส วิเสสนํ วิเสสฺสมนุปวีสติ เอกีภวติ วิเสสนํ, วากฺเย ตุ วิเสสนํ วิเสสฺสโต วิสุํเยวา วติฎฺฐเต’’ติฯ ทฺวนฺทสมาสสฺส ตุ ปทานํ วิเสสนวิเสสฺสาภาเวปิ สกลปทตฺถปฺปธานตฺตา ‘รญฺโญ โค จ อสฺโส จ ปุริโส จา’ติ วากฺยโต ‘รญฺโญ ควาสฺส ปุริสา’ติ สมาสสฺส วิเสโส เอกตฺถี ภาวลกฺขโณ ภวตฺเยว, ตถาหิ ตตฺถ วากฺเย ภินฺนตฺถนิพนฺธน สมุจฺจยปฎิปาทนาย จสทฺโท ปยุชฺชเต, สมาเส ตุ นปฺปยุชฺชเต, เอกตฺถ วจเนเนวาติ ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’ ตฺเยกตฺถวจเนเนว, เอกตฺตีภาโวเยว ภวตีติ เสโส, เอวกาโร น วากฺเย ตถาหิ ทีเปติฯ วากฺเย กถนฺติ อาห- วากฺเย’ติอาทิฯ

วากฺเยติ วิคฺคหวากฺเย, วิเสเสน คยฺหติ ญายตฺยเนเนติ วิคฺค- โห , โส จ ตํ วากฺยํ เจติ วิคฺคหวากฺยํ, วิเสเสน วา คหณํ วิคฺคโห, ตทตฺถํ วากฺยํ วิคฺคหวากฺยํ, ตสฺมิํ, กายํ พฺยาเปกฺขาติ อาห-‘เภทาทิลกฺขณา’ติ, อาทิสทฺเทน สํสคฺค เภท สํสคฺคานญฺจ คหณํฯ

ตตฺถ สานฺตเรหิ สามฺยนฺตเรหิ จ พฺยาวุตฺติ เฉโท, สํวิเสส สามิวิเสสานํ สมฺพนฺโธ สํสคฺโค, ตทาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทินา, เภทโก พฺยาวตฺตโก, อตฺถคหิโตติ การณวเสน เภทวาทินา คหิโต, ยเทจฺจาทินา สํสคฺควาทิโน-ธิปฺปายมาห ยทา ตูภยมฺปิจฺจาทินา อุภยวาทิโน, อภิมโตติ ‘‘ปากฺกฑาราสมาโส’’จฺจเนน (๒-๑-๓) ปาณินินา อิจฺฉิโตฯ ปากฺกฑาราติ ‘‘กฑารา กมฺมธารเย’’จฺจเนน (๒-๒-๓๘) กฑาราสํสทฺทนา ปเควาติ อตฺโถฯ

‘ปุถ ภินฺโน อตฺโถ เยสํ ปทานํ ตานิ ปุถคตฺถานิ, วากฺเย หิ รญฺโญ ปุริโส เตตฺถ ราชสทฺโท ราชตฺถเมว วทติ, ปุริสสทฺโท ปุริสตฺถเมว, วุตฺติยนฺตุ ราชปุริโสเตตฺถ ราชสทฺโทปิ ปุริสตฺถเมว วทตีติ ทฺวินฺนเมกตฺถีภาโว ภวติ, อญฺโญเยวาวยวตฺถานฺวิโต สมุทายตฺโถ ปาตุภวตีติ ตทเปกฺขาย เจกตฺถีภาโว วุจฺจเต, ชหมานสกตฺถวุตฺติมภฺยุปคมฺม วุตฺตํ- ‘วิเสสนสฺส สกตฺถ ปริจฺจาเคเน’จฺจาทิ, อโตเยว ปโร โจเทสฺสติ ‘นนุ เจ’จฺจาทินาฯ เอกตฺถีภวนํ สมสนนฺติ อิมินา เอกตฺถนฺติ สมาโสติ นาตฺถนฺตรนฺติ ทีเปติฯ

ชหมานานิ ปทานิ สกตฺถํ ยสฺสํ (สา) ตถา วุตฺตา, นาจฺจนฺตาย ชยาตีติ เอวมฺมญฺญเต ‘‘ปริจฺจาคมตฺตมภิสนฺธาย ชหมานสกตฺถํตฺยุจฺจเต, น ตุ สพฺพถา ปริจฺจาโคปโรปการาย ตสฺโสปาทานโต, สพฺพถา จ สกตฺถปริจฺจาเค ปโรปการาสมฺปาทนโต-นุปาทานเมว ปโยชนาภาวา ตสฺส สิยา’’ติ, ถปติ วฑฺฒตีฯ อตฺถนฺติ ราชสทฺทวาจฺจํฯ อจฺจนฺตปริจฺจาเคปิ น โทโส… วากฺเย ทิฎฺฐสฺสุปสชฺชนสฺส วุตฺติยํ โสเยวายนฺตฺยนฺวยาวสายโต ตทตฺถาว คติยาติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘อถ เว’จฺจาทิฯ

โสเยวายนฺตฺยชฺฌวสาโย-นฺวโย, โสเยวายํ ราชสทฺโท โย วากฺยตาเล ทิฏฺโฐติ โวหารีนเมกตฺตาวสาเยนาสตฺยปิ (ราชสทฺทสฺส)ตฺเถ ปุริสสฺส วิเสสนมฺภวิสฺสตีติ ภาโว, เอตฺเถว ทิฎฺฐนฺตมาห- ‘ยเถ’จฺจาทิฯ

๒. อสํ

อพฺยยนฺติ ยทญฺเญสํ ปสิทฺธนฺติ ลิงฺควจนเภเทปิ พฺยยรหิตตฺตา อุปสคฺคนิปาตานํ ปเรหิ อพฺยยสญฺญากรณโต อพฺยยนฺติ ปเรสํ ปสิทฺธํ, เตสนฺตฺวยํ สมาโส อพฺยยตฺถปุพฺพงฺคมตฺตา อนพฺยยํ อพฺยยมฺภวตีติ อพฺยยีภาโว ปสิทฺโธ, อสงฺขฺยสฺส สุตตฺตา ตสฺเสว วิภตฺยตฺถาทโย วิสยภาเวน วิเสสนานีติ วิญฺญายนฺตีตฺยาห- ‘อสงฺเขฺย’จฺจาทิ, อิมินา เนเมสมาสตฺถาติ ทีเปติฯ

ตาวสทฺทสฺส กมวุตฺติยํ โย-ตฺโถ สมฺปชฺชเต ตมาห- ‘วิภตฺย’จฺจาทิ, วิภตฺยตฺเถ อุทาหริตฺวาติ วิภตฺยตฺถวิสเย วตฺตมานสฺสาสงฺขฺยสฺส อิตฺถิสทฺเทน สมาสมธิตฺถีติ อุวาหริตฺวา, นิจฺจยมาสาน มวิคฺคโห, อสกปทวิคฺคโห วา ยุตฺโต, อญฺญถา อนิจฺจตาปตฺตีตฺยาห- ‘นิจฺจสมาสตฺตา’อิจฺจาทิฯ

อสกปเทน อนตฺตนิยปเทน อญฺญปเทน วิคฺคโห อสกปทวิคฺคโห, เตน, เอตฺถ หิ ยถา กุมฺภสฺส สมีปํตฺยญฺญปทวากฺเย สมีป สทฺเทนุปสทฺทวจนียสฺส วุตฺตตฺตา อุปสทฺโท นปฺปยุชฺชเต, ยถา อิตฺถี สูติ เอตฺถาธิสทฺทวจนียสฺสา (ธา)รตฺถสฺส สตฺตมิยา วุตฺตตฺตา นาธิสทฺโทติ ‘อิตฺถีสู’ติ อญฺญปทวากฺยํ วุตฺตํ, กถาปวตฺตาติ ตฺวาเธโยฺย ปทสฺสนํ, เอวํ สพฺพตฺโถนฺเนยํ, อสกปทวิคฺคเหนาตฺโถว วุตฺโต,

อธิสทฺทสฺส ปน ปุรโตวฎฺฐิตสฺสาธาเร วตฺตมานสฺส ตํสมานาธิกรเณน สตฺตมฺยนฺเตนิตฺถิสทฺเทน สห สมาโสติ ทสฺเสตุมาห-‘อธิสทฺโท’จฺจาทิฯ

สฺยาทิโลโปติ อธิสทฺทโต อิตฺถิสทฺทโต จ ปเรสํ สตฺตมี พหุวจนานํ โลโปติ อตฺโถฯ อตฺต (ภาว) สมฺปตฺตีติ สรีรสมฺปตฺติ อธิปฺเปตาติ พฺรหฺมสทฺทสฺส สรีรํ อตฺโถติ อาห- ‘พฺรหฺมํ สรีรนฺติ, กตฺถจี อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตาวาสงฺขฺยสมาสสฺส ‘สมฺปนฺนํ พฺรหฺม’นฺติ วิคฺคโห วุตฺโตฯ

สมาสวิภตฺติยาติ สมาสโต อุปฺปนฺนวิภตฺติยา, สกโล ปเทสสกโล, ปริคฺคหาเปกฺขาติ อภฺยุปคมาเปกฺขายาติ อตฺโถ, อภฺยุปคเมปิ หิ ปริคฺคหสทฺโท–

สปเถ ปริวาเร จ, มูลาภฺยุปคเมสุ จ;

รวิมฺหิ ราหุคหิเต, ทาเรสุ จ ปริคฺคโห’’ติ นิฆณฺฎุฯ

สกลสฺส ภาโว สากลฺยํ-สกลสทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ, ตมฺปน นิสฺเสส [มตนิสฺเสส (โปตฺถเก)] คฺคหณา ปุถุ ภวตีตฺยาห- ‘อเสสคฺคหณ’นฺติ, ติณานํ สากลฺยนฺติ วิคฺคโห, ติณสทฺเทน หิ ติณสหิตานิ คหิตานิ, เตเนว วกฺขติ พฺยติเรกนเย- ‘ตํ สพฺพํ ติณสหิตมโชฺฌ- หรตี’ติ, สติณมโชฺฌหรตีเตตฺถาธิปฺปายตฺถ มาห-‘ยาวา’ติอาทิฯ

ติณสทฺโท อุปลกฺขณํ เสสา-นโชฺฌหาริยานํ, เตนาห ‘ติณาทิกมฺปี’ติฯ ปริคฺคหาเปกฺขายนฺตภูตสฺส คหณตฺถํ ‘‘อพฺยยํ วิภตฺติสมีปา’’ทิสุตฺเต ‘สาคฺยธีเต’ติ นิปฺผาทนตฺถมนฺตวจน มุทาหตมฺปาณินินา, ตมฺปิ สากเลฺยเยวาหริตุํ [สากเลฺลโนทาหริตุํ] สาคฺยธีเตตฺยูทาหฎนฺติ ทสฺเสตุํ ‘ตโต’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ

ตโตติ ยโต สกลสกเล น วตฺตติ, ปริคฺคหาเปกฺขาย สมตฺติยา อนฺตโต สกาสา สากลฺยํ น ภิชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, สมตฺถิยมฺปิ อนฺเต อุทาหรณนฺติ เสโสฯ

อคฺคิปริยนฺตนฺติ อคฺคิอตฺโถ คนฺโถ ตาทตฺถิยา อคฺคิ, โสปริยนฺโต-สฺส อเชฺฌยสฺสาติ อคฺคิปริยนฺตํ, ยตฺตกสฺสาเชฺฌยสฺส ปริคฺคโห, ตสฺส อคฺคิ ปริยนฺโต, อคฺคินา ปริยนฺตภูเตน สหิโต สกโลติ วิคฺคโห, อคฺคิโน สากลฺยนฺติ วาฯ

สทฺทิกานนฺติ พฺยากรณญฺญูนํฯ อตฺถาภาเวอิตฺยตฺถคฺคหณํ อิตเรตราภาเว ธมฺมาภาเว จ มา สิยาติ, อโตเยว โจจฺจเต ‘อเถตเรตราภาเว’อิจฺจาทิ, อิตรสฺมิํ อิตรสฺส อภาโว อิตเรตราภาโว, โค อสฺโส น ภวตีติ หิ อตฺถนฺตรตฺตํ นิเสธียเต, น วตฺถุภาโว, พฺราหฺมโณ น ภวตีตฺยตฺรปิพฺราหฺมณตฺตธมฺโม นิเสธียเต, น วตฺถุภาโว, ปรตฺตาติอาทินา วิปฺปฎิเสธ วิสยมาหฯ

อติกฺกมาภาเวตี เอตฺถ อติกฺกมาติ ปญฺจมิยา อสมาสนิทฺเทโสติ อาห- ‘อติกฺกมา’ติ, น ปนุปฺปนฺนสฺส ปจฺฉาติ อิมินา อติกฺกมาภาโว นาม อุปฺปนฺนสฺส ปจฺฉา อภาโวติ ทสฺเสติฯ

นิตฺติณนฺติ อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน-สงฺขฺยสมาโสฯ สมฺปติสทฺทสฺส สามญฺญวจนตฺเตปิ อิธาธิปฺเปตํ กาลํ ทสฺเสตุมาห- ‘อุปโภคสฺเส’’จฺจาทิ, อุปโภโค กมฺมสาธโน ลหุปาวุรณสฺส นายมุปโภคกาโลติ วิคฺคโห, (อติ) ลหุปาวุรณนฺติ รูปสิทฺธีติ ทสฺเสตุํ ลหุปาวุรณสฺสาติอาทิ วุตฺติยํ วุตฺตํฯ

โยคฺคํ รูปนฺติ วิคฺคเห อนุรูปํ, นนุ จาตฺร นิจฺจสมาสตฺตาสปทวิคฺคเหน ภวิตพฺพํตฺยาสงฺกิยาห-‘วิจฺฉาย’มิจฺจาทิ, อนุสทฺเทน หิ โยเค วิจฺฉายํ ‘‘อนุนา’’ติ (๒-๑๐) ทุติยา วิธียเต, วากฺเยเยวาสฺส จ ปโยโค นาญฺญตฺเรติ วากฺยมฺปิ ภวตีติ มญฺญเตฯ สกิขีติ เอตฺถาปิ ‘‘อกาเล สกตฺเถ’’ติ (๓-๘๑) สหสฺส โสฯ

สทิโส กิขิยาติ เอตฺถ กิขิยา ปสิทฺธภูตาย สาธิยสฺส สาธนภาเวน คหิตาย สธมฺมตฺเตน โกจิ สาธิโย สทิโสติ วุตฺโตติ กิมิธ สทิโส อปฺปธานํ [ปธานเมวาติ อตฺโถ] ตถา สติ ปุปฺปปทตฺถปฺปธาเนนาสงฺขฺยสมาเสน สกิขีติ เอตฺถ น ภวิตพฺพนฺติ อาห-‘นนุเจ’ตฺยาทิ, กิขิยาติ สมฺพนฺเธ ฉฎฺฐี, เอตฺถ ปน สทิสตฺตสฺส กิขียา-ปฺปฎิพทฺธตฺตาปฺปธานตฺตํฯ เนตทตฺถีติอาทินา ยถาวุตฺตํ โจทนํ ปริหรติฯ

ยถา เทวทตฺโตติ เอตฺถ ยทิ สมาโส ภเวยฺย, เทวทตฺเตน สทิโส ยถาเทวทตฺตนฺติ ภเวยฺย, ปฎิสิทฺธตฺตา ปน (น) สมาโสติ, กิขีติ มกฺกฎสฺสาภิธานํฯ เชฎฺฐานุกฺกเมนาติ วุตฺตตฺตา อนุเชฎฺฐนฺติ ตติยนฺตตา คมฺยเตฯ จกฺเกน ยุคปทิ สจกฺกํฯ

๔. ยาวาวธารเณ

อมตฺตานํ ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวามตฺตํฯ

๕. ปยฺยปาพหิติโร ปุเรปจฺฉาวาปญฺจมฺยา

ปญฺจมฺยาติ กสฺมา วุตฺตํ นนุ อวุตฺเตปิ ตสฺมิํ วกฺขมานนเยน ปญฺจมฺยนฺตตฺตา ปญฺจมฺยนฺเตเหว สมาโส วิญฺญายตีตฺยาสงฺกิยาห‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ ตถาปิจฺจาทินา ปริหรติ, โหตุ กามํ ‘ปริปพฺพตํ วิโชฺชตเต’ติ ทุติยานิเสธาย, อญฺญตฺร กถนฺติ อาห ‘อิห เจ’ตฺยาทิฯ

อาจตฺตาโร วาติ อาสทฺโท วากฺเย, สรเณ วา, คาโม พหิ ติฎฺฐตีตฺยตฺโถ, ปุรโต คามมฺปสฺสาติ วทนฺโต ปุเรตฺยตฺถปฺปฆาโนยนฺนิทฺเทโส, นสรูปปฺปธาโนติ ทสฺเสติ, อภิมุเข คามมฺปสฺสาตฺยตฺโถฯ อวุตฺตานเมตานฺยุปลกฺขณานิ, ตสฺมา ‘ติโร คามมฺปสฺสา’ติปิ วุตฺตํ โหติ, ติริยโต คามมฺปสฺส, ปจฺฉโต คามมฺปสฺสาติ อตฺโถฯ

อปสทฺทโยเค นิจฺจปญฺจนฺตสฺส วิกปฺเปน สมาสวิธานาวาภวเนโนทาหรณํ ทินฺนํ (เอตฺถ) ปญฺจมฺยาติ ปโยชนาภาเวปิ อญฺญทตฺถํ กริยมานมิหาปฺยตฺถวนฺตํ โหติฯ

๖. สมี

‘‘อนุ ยํ สมยา’’ติ (๒-๑-๑๕) จ ‘‘ยสฺส จายาโม’’ติ (๒-๑-๑๖) จ ปาณินิโน วจนทฺวยํ, อยเมเตสมตฺโถ ‘‘ยสฺส สมยา สมีปวาจี อนุสทฺโท, เตน สห สมสฺสเตติ จ, อนุ ยสฺสายามวาจี, เตน สฺยาทฺยนฺเตน สห สมสฺสเต’’ติ จฯ วตฺถุโต ตุ สามีปฺยายามวนฺตานมนิทฺเทเสปิ สามตฺถิยา ตทากฺเขโปติ ทสฺเสนฺโต อาห-‘สมีปายามาน’มิจฺจาทิฯ

สมฺพนฺธิตฺตาติ สมฺพนฺธิสทฺทา สกตฺถมิว นิยตปฎิโยคินมากฺขปนฺติ… เตน วินา เตสํ สกตฺถาภาวาฯ อายาโม ทีฆตา, ‘‘ยสฺส สมีปายาเมสฺวนุ’’ติ ยถาวุตฺตสุตฺตทฺวยมากฺเขเปนุปทิสติ, วนสฺส สามิปฺยมนุวนํ, ‘‘อสงฺขฺยํ วิภตฺติสมฺปตฺติสมีป’’ อิจฺเจว (๓-๒) สิทฺเธปุน สมีปคฺคหณํ วิกปฺปตฺถํ, เตน วนสฺสานุติ วากฺเยนาปิ ภวิตพฺพํฯ

คงฺคาย อายาโม อนุคงฺคํ, ภาควุตฺติกาโร ‘‘ลกฺขเณเน’’ติ วตฺตเตฯ ยสฺสายามวาจี อนุ, เตน ลกฺขเณน สมสฺสเต อนุคงฺคํ พาราณสี, คงฺคาย ลกฺขณภูตาย ปสิทฺธายามคุณาย พาราณสี ลกฺขียเต ยาวายตายามา คงฺคา ตาวายมฺปีติ สภาวโต ตูปมาโนปเมยฺยภาโว สมาเส ปตียเต คงฺคา วิย ทีฆา’’ติ ลกฺขิยลกฺขณภาวํ วณฺเณติฯ เอวํ สติ พาราณสีติ ปฐมา โนปปชฺชเตติ มญฺญมาโน อาห-‘คงฺคายา เมน ยุตฺตา ‘‘ตฺยาทิฯ อนุคงฺคํ พาราณสิยาติ พาราณสิยา คงฺคายาโม ลกฺขณนฺติ อตฺโถฯ

๗. ติฎฺฐ

อกตสมาสาจาติ อเนน อิมินา กตสมาสตํ ทีเปติ, ติฎฺฐนฺตีติ อิทํนฺตปฺปจฺจยนฺตสฺสาตฺถปทนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘‘นฺโตกตฺตริ วตฺตมาเน’’ติจฺจาทิ, (๕-๖๔) อายตีตีมสฺสาตฺตปทํ อายนฺตีติ, ปุมฺภาวาภาโว นีปาตนา, อกาโร จ นิปาตนา ‘‘โคตฺว จตฺเถ จา โลเป’’ตฺยตฺร (๓-๔๖) ‘นาญฺญาสงฺขฺยตฺเถสู’ตฺยนุวตฺตนโตฯ

ลูนยวาทีนเมตฺถ นิปาตนา กาเลปิ นปุํสกลิงฺคตฺตํ, สํหฎายวา ยสฺมิํ กาเล สํหฎยวํ, อุมฺมตฺตคงฺคนฺติ สญฺญายมญฺญปทตฺเถ วาธิกาเรปิ นิจฺจสมาโส, น หิ วากฺยํ สญฺญาติ, อาทิสทฺเทน‘สมสฺส โสภนตฺตํ สุสม’มิจฺจาทีนญฺจ สงฺคโห, ปภาวนํ ปกาสนํฯ

๘. โอเร

โอรํ คงฺคาย, ปารํ ยมุนายาติ สมาเส กเต นิปาตนา เอกาโร, เตเนว วุตฺติยํ วุตฺตํ ‘เอการนฺตตฺตํ นิปาตนโต’ติ, วุตฺติวิกปฺปนตฺถโตติ วุตฺติยา วิกปฺโป อตฺโถ ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ

๑๐. อมา

โสเจกตฺถีภาโว วิสิฏฺโฐ-ภิมโตติ สมฺพนฺโธ, มุหุตฺตนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค ทุติยา, ปาทิสมาสํ กตฺวาติ อาสทฺทสฺส หรสทฺเทน วุตฺติสทฺเทน [วุตฺติปเทน (ปญฺจิกา)] กิริยาขฺยาปฺยเตติ อสตฺยุปเสจนาทิกิริยายํ สงฺขารกํ สงฺขาริยํ วา น ภวติ, อตฺถิเจห ตทุภยํ, ตโต เตสํ สมฺภวาเยว สมาสนฺโตภูตกิริยา คมฺยเตติ มญฺญเต, ตถาหิ ทธิโภชนํตฺยาโท วุตฺเต อธฺยาทิโน สงฺขารกตฺตํ โภชนาทิโน จ สงฺขาริยตฺตํ ปตียเต, น โจปเสกาทิมนฺตเรน สงฺขาริยสงฺขารกภาโว-ตฺถีติ สามตฺถิยาเยวุปเสกาทิปฺปตีติฯ

ตทเปกฺขายาติ คมฺมมาโนปเสจนาทิกิริยาเปกฺขายฯ ปาณินิเยหิ อตฺเถน ‘เอตสฺสิท’นฺติ อตฺเถ นิจฺจสมาโส-ภิมโต สพฺพลิงฺคตา จ, ตถา วจนาภาวมิห มนสิกตฺวา ‘กถ’มิจฺจาทินา วุตฺติ ยํวุตฺตํโจทกวจนมาหริตฺวา ตตฺถาธิปฺปายํวิวรติ ‘เอวมญฺญเต’จฺจาทินา, วิธานํ กตนฺติ เอวมญฺญเตติ สมฺพนฺโธ, ตตฺเถจฺจาทินา อญฺญ ปทตฺเถ ภวิสฺสตีตฺเยตฺถาธิปฺปายํ วิวรนฺโต นิจฺจสมาสตํ สพฺพลิงฺคตญฺจ ปฎิปาทยติ, วากฺยนิวตฺติสิทฺธาเยวาติฯ

อตฺถสทฺเทนาวคตตฺถตาย เอตสฺสาติ วตฺตุมยุตฺตนฺติ ‘เอตสฺส อตฺโถ’ติ วากฺยนิวตฺติ สิทฺธาเยว, กถญฺจิปิ จตุตฺถฺยนฺตา ภินฺนตฺถสฺส สมาเส กเตปิ ตตฺถ วิโรธมาห- ‘จตุตฺถฺยนฺตสฺเส’ตฺยาทิฯ

วจนมฺปีติ ‘‘อตฺเถน นิจฺจสมาโส สพฺพลิงฺคตาจ’’อิติ (๓-๑-๓๖) วากฺยกาเรน ปติฎฺฐิตวจนมฺปิ, ปาณินียานํ ‘เอตสฺส อิท’นฺติ อตฺเถ สมาเส กเต โย-ตฺโถ สมฺปชฺชติ, อญฺญตฺถสมาเสปิ โสเยวตฺโถติ ทสฺเสติ ‘โย’ อิจฺจาทินา, อนุปาทาปรินิพฺพานนิมิตฺตํ วายาโมจฺจาทินา โยเชตพฺพํ… ตํนิมิตฺตตฺตา วายามาทีนํ, เตสํ กถาทีนนฺติ เอตฺถ เตสํ วายามาทีนนฺติ วตฺตพฺพํ… วายาโมตฺยาทินา วุตฺตตฺตา โส จ ตนฺนิมิตฺตํ โหเตว, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘เอตสฺส อิทนฺติ วากฺเย อตฺเถน สมาเส สพฺพลิงฺคตา จ ‘เอตทตฺโถ เอตทตฺถา เอตทตฺถ’นฺติ วายามาทโย จ สมาสตฺถา โหนฺติ, เอตํ อนุปาทาปรินิพฺพานมตฺโถ ปโยชนเมตสฺส เอติสฺสา เอตสฺสาติ อญฺญปทตฺเถปิ เอสํ ปทานํ โสเยวตฺโถติ นาตฺถเภโท’’ติฯ

อิทญฺจ ‘‘อวิปฺปฎิสารตฺถานิ โข อานนฺทํ กุสลานิ, อวิปฺปฎิสาโร ปาโมชฺชตฺถาย…เป.… วิมุตฺติญาณทสฺสนํ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย เอตทตฺโถ วายาโม เอตทตฺถา กถา เอตทตฺถา มนฺตนา เอตทตฺถํ โสตาวธาน’’นฺติอาทิ (ติกงฺคุตฺตร, อานนฺทวคฺค) ปาฬิํ นิสฺสาย วุตฺตํฯ

ปาณินิเยหิ ‘‘กตฺตุกรเณ กิตนฺเตน พหุล’’นฺติ (๒-๑-๓๒) กิตนฺเตน ตติยาสมาสวิธานา ตตฺเถว พหุลคฺคหเณน ‘คามนิคฺคตา’ทีสุ สมาโส วุตฺโต, เตเนตฺถานฺโตทาหรณานํ ทฺวินฺนมธิกตฺตํ, สมาสาภาโว-ภิมโตติ ปาณินีเยหิ ‘‘ปูรณคุณสุหิตตฺถสทพฺยยตพฺพสมานาธิกรเณเน’’ติ (๒-๒-๑๑) สุตฺเต คุณ อิติวจเนนาภิมโต, สทิติ สญฺญา เตสํ นฺตมานานํฯ

โส กถนฺติ อิห ‘ภาวติตฺตตฺเถหี’ติ ภาวปฺปจฺจยนฺเตเนว สมาสปฎิเสธวิธานา ‘พฺราหฺมณสฺส สุกฺกา’ อิจฺจาโท โส สมา สปฺปฎิเสโธ กถํ สิชฺฌตีติ อตฺโถฯ

คุณตฺตนิเยวาติ คุณสภาเว เอว, อภิมโตติ วาตฺติกการสฺสาภิมโต ‘‘ตทวฏฺเฐหิ จ คุเณหี’’ติ, ตสทฺเทนาสฺส คุณสฺส ปรามาโส ตสฺมิํเยว คุเณ อวติฎฺฐนฺตีติ ตทวฎฺฐา, คุเณเยว คุณาติฎฺฐนฺติ น กทาจิปิ โสยมิตฺยเภทา ทพฺพวุตฺตโย สุกฺกาทโย วิย เต ตทวฎฺฐา คุณา คนฺธาทโย, ตทวฎฺฐิเตหิ คุเณหิ ฉฎฺฐี สมสฺสเตติ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

อาภิมโตติ ‘‘ปูรณา’’ทิสุตฺเต อพฺยยคฺคหเณน, เทวทตฺตสฺสาติ ฉฎฺฐิยา คุรุมฺหิ สาเปกฺขตฺเตปิ คุรุสทฺทสฺส สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา สกตฺเถ [วากฺเย] วิย วุตฺติยํ พฺยเปกฺขา-ยาหานิโต วุตฺติสพฺภาวํ วจนนฺตเรน สาเธตุมาห- ‘ตถาจาหู’ติฯ

สาตฺเถวาติ สกตฺเถ วิย, อสฺสาติ สมฺพนฺธิสทฺทสฺส, สามตฺถิยํ คมกตฺตญฺจตฺถีติ ปทานมญฺโญญฺญาเปกฺขาลกฺขณํ สามตฺถิยํ สามตฺถิยาภาเวปิ วิคฺคหวากฺยตฺถสฺส คมกตฺตํ วา อตฺถีติ อตฺโถ, คุรุโน กุลํ ทาสสฺส ภริยาติ วิคฺคโห, อถาตฺร พฺราหฺมณสฺส อุจฺเจ’อิจฺจาโท สามตฺถิยํ คมกตฺตํ วา นตฺถีติ กุโต-วสิตํ, เยน ตทาภาวาตฺร สมาสาภาโว วณฺณียเตจฺจาห-‘สามตฺถฺยาทิโนตฺวิ’จฺจาทิฯ

สมาสาภาโว-ภิมโตติ ‘‘ปูรณา’’ทิสุตฺเต สมานาธิกรสฺสาปิ อุปาทานโตฯ เสหีติ อตฺตนิเยหิ, นาภิมโตติ ‘‘จยุตฺเตหิ เสหิ อสมาสิเตหิ ฉฎฺฐีสมาสปฺปฎิเสโธวตฺตพฺโพ’’ (วา) ตฺยเนน, ปุถคตฺถตาย [ภินฺนตฺถตายํ-วุตฺติ] มิจฺจสฺสวิวรณํ ควาทีนมสมาเสติ, เอวมสฺสาทีนํ สมาเสนาลนฺติ สมฺพนฺโธฯ

โยคีนนฺติ อิตรีตรโยคีนํ, อเนเนตเรตรโยคจตฺถสมาสํ วทติฯ วุตฺติโหตีตฺยสฺส วิวรณํ ฉฎฺฐีสมาโส ภวตีติ, เอกตฺถีภาเวอิจฺจสฺส วิวรณํ ควาทีนญฺจ จตฺถสมาเส สตีติฯ

รุฬฺหิตฺตาติ สมาสสฺเสว กีฬาวาจกตฺเตน ชีวิกาย จ ปจฺจาย กตฺเตน ปสิทฺธตฺตา, น วากฺยสฺสาติ ‘อุทฺทาลปุปฺผภญฺชิกา’ตฺยาโท รุฬฺหีวเสน นิจฺจสมาโส ภวิสฺสตีติ ตตฺร กิํ วจเนเนติ มญฺญเต, สรสิ รุฬฺหนฺติ วิคฺคโหฯ

อยมฺปน อมาทิสมาโส กมฺมธารยทิคุสมาสาติ สพฺเพปิ ปเรสํ ตปฺปุริสสทิสตฺตา ตปฺปุริสา, ยถา หิ ตสฺส ปุริโส ตปฺปุริโสติ อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน, ตถา เต สิยุํ, สงฺขฺยาปุพฺพตฺต นปุํสกตฺตสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ ลกฺขเณหิ คจฺฉติ ปวตฺตตีติทิคุฯ

๑๑. วิเส

กินฺตํ วิเสสน มิจฺฉาห-‘ยมิ’จฺจาทิ, ยํ อวตฺถาปยติ ตํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ, กินฺตํ วิเสสฺสมิจฺจาห-‘ยทเนเก’จฺจาทิ, ยํ อวตฺถา ปียเต ตมภิธียเตติ สมฺพนฺโธ, นนฺเวกตฺเถเนตฺยุจฺจมาเน วิเสสฺเสเนติ กถมวคมฺยเต, ยโต เอวํ วิวริตวา ตฺยาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ

สมฺพนฺธิสทฺทตฺตาติ เอวํ มญฺญเต ‘‘สมฺพนฺธิสทฺทา สกตฺถมิว นิยตมฺปฎิ-โยคินมากฺขิปนฺติ… เตน วินา เตสํ สกตฺถสฺสาสมฺภวาติ, วิวริตวาติ วิวริตฺถ, เอกตฺเถเนตีมสฺส สมานาธิกรเณน สห สมาโส โหตีติ เอวํ สาชฺฌาหาโร อตฺโถ เวทิตพฺโพ, อตฺถสทฺทสฺสาเนกตฺถตฺตา วิเสเสติ ‘อตฺโถ อภิเธโยฺย’ติฯ กถํ เตนตฺโถ วุจฺจตีตฺยาห- ‘อธิกรียติ’จฺจาทิฯ

วิเสสฺสสฺส สมานาธิกรณตฺตญฺจ วิเสสนาเปกฺขนฺติ สมฺพนฺโธฯ วิเสสฺสสทฺทสฺส วิเสสเนน สห สมานาธิกรณตฺตํ วิเสสน สทฺทาเปกฺขนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพ, ตตฺถ การณมาห- ‘สมฺพนฺธา’ติ, อธิกรณสฺส สมานตฺตํ นาม ภินฺนานํ สมฺพนฺธีนํ ภวติ, สมฺพนฺธิโน จ สมฺพนฺธมนฺตเรน น โหนฺตี [โหติ (โปตฺถเก)] ติ วิเสสนวิเสสฺสานํ สมฺพนฺโธ วิญฺญายเต, เอวํ วิญฺญาตา ตสฺมา สมฺพนฺธาติ อตฺโถฯ

สทฺทพฺยติเรเกน เหตฺถ อตฺถานํ วิเสสนวิเสสฺสภาโว น สมฺภวติ, ตถา หิ ‘นีลมุปฺปล’นฺติ ปญฺจ วตฺถูนิ สนฺนิหิตานิ นีลนฺติ นีลตฺตํ คุณสามญฺญํ, นีโล คุโณ, ตทาธาโร ทพฺพนฺติ ตีณิ, อุปฺปลนฺติ อุปฺปลตฺตํ อุปฺปลชาติ, ทพฺพญฺจ ตนฺนิสฺสโยติ ทฺเวฯ

ตตฺถ อุปฺปลชาติ คุณชาตีนํ [นีลชาติอุปฺปลชาภธนํ (กาตนฺตฎีกา)] ตาว น สมฺภวติ วิเสสนวิเสสฺสภาโว ชาติยา นิคฺคุณตฺตา, นีลตฺตสฺส จ นีลคุเณ สมวายิโน, อุปฺปลตฺตสฺส จ อุปฺปลทพฺเพ สมวายิโน สมานาธิกรณตฺตมฺปิ นตฺถิ, อุปฺปลชาติยา นีลสฺส จ คุณสฺส อตฺถิ สมานาธิกรณตฺตํ… นีล มุปฺปลนฺติ ปวตฺตินิมิตฺตานํ อุปฺปลชาตินีลคุณานเมกมธิ กรณํนิสฺสโยติ, วิเสสน วิเสสฺสภาโว ตุ นตฺถิ ชาติยา อนีลตฺตา, คุณทพฺพานนฺตุ สมฺภวติวิเสสนวิเสสฺสตฺตํ ทพฺพสฺสาเนกคุณตฺตา, สมานนฺตุ เตสมฺปรมธิกรณํ ตติยํ นตฺถิ, เยน สมานาธิกรณตฺตํ สิยา, เอวํ นีลทพฺพ อุปฺปลทพฺพานมฺปิ อญฺญมญฺญปริหาเรน วตฺตุมิจฺฉิตานํ น วิเสสน วิเสสฺสภาโว, นาปิ สมานาธิกรณตฺตํ, กสฺมา อญฺญมญฺญาสมฺพนฺธโต อเปกฺขาภาวโต, วุตฺตปฎิปกฺขโต ปน วกฺขมานนเยน สทฺทานเมว สามานาธิกรณฺยํ วิเสสนวิเสสฺสตฺตญฺจ เวทิตพฺพํ, เตเนวาห-‘อโตเยเว’จฺจาทิฯ

อโตเยวาติ ยโต วิเสสฺสสฺส สมานาธิกรณตฺตํ วิเสสนาเปกฺขํ, อโตเยว เหตุโตติ อตฺโถ, ภินฺนนิมิตฺตปฺป ยุตฺตานเมวาติ สามญฺเญน นีลคุณาธาเร ทพฺเพ คุเณเยว วา นีลสทฺทสฺส, อุปฺปลสทฺทสฺส จ สามญฺเญน คุณวติ ทพฺเพ วตฺตมานตฺตา อญฺญมญฺเญสุ ภินฺเนสุ สทฺทปฺปวตฺติยา การเณสุ ปยุตฺตานํ สทฺทานเมว [นิฎฺฐานเมว (โปตฺถเก)]ฯ

สมานาธิกรณตฺตนฺติ นีลุปฺปลสทฺทานํ วิสุํวิสุํ โยเค วิสิฎฺฐทพฺพ วาจิตฺตสฺสาสมฺภวา, นีลญฺจ ตํ อุปฺปลํ เจติ สามานาธิกรณฺเย สนฺนิปติเต สติ สมฺภวา เอวํ ตตฺถ วิสิฏฺเฐ วตฺถุมฺหิ ปวตฺตานํ เตสํ สมานตฺถตา, เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถํ ทสฺเสตุมาห-‘นตฺวภินฺเน’จฺจาทิฯ

นนุเจตฺยาทิ โจทฺยํ, สีสมฺปาตีติ สีสปา รุกฺขวิเสโส, นยิท เมวมิจฺจาทิ ปริหาโรฯ

อถ ตุจฺจเตอิจฺจาทินา ปรสฺส วจนาวกาสมาสงฺกเต, วิเสสวุตฺตีติ ผลสฺส รุกฺขสฺส จ สามญฺญสทฺทตฺตา ภาเวน วิเสเส วุตฺติ, อิเมสนฺติ สีสปาทีนํ น สโมธาริตาติ น นิจฺฉิตา, สามญฺญวุตฺติเยว สโมธาริตาติ อธิปฺปาโย, อวสิตา นิจฺฉิตา วุตฺติ เยสํ สีสปาทีนํ เต อวสิตวุตฺตโย, ปยตนํ วินา ตทา ปปฺโปติ จาติ สมฺพนฺโธ, ปยตนนฺติ ‘สามตฺถิยลทฺเธปิวิเสสฺเส’ติวจนํฯ ตญฺจนตฺถิจฺจาทิ ปริหาโร, สรูปมตฺตกถนายาติ วุตฺตตฺถานมฺปิ สรูปมตฺตกถนาย ‘ปูเป พหู อานเย’ติ ยถา, เอวํ ชาตียกนฺติ สรูปกถนปฺปการยุตฺตํฯ อุปสํหรมาห-‘ตเทว’มิจฺจาทิ, นิปาตสมุทาโยวายํ วุตฺเตน ปกาเรเนตฺยสฺส อตฺเถ วตฺตเตฯ

อญฺญตรสมฺภเวปิ ตนฺนิวตฺติยา วจนสพฺภาวํ ทสฺเสตุมาห- ‘อถปิ’จฺจาทิ, อญฺญตรสมฺภเวปีติ วิเสสนสฺส วิเสสฺสสฺส วา สมฺภเวปิ, ยตฺรปฺยุภินฺนมตฺถิ วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภโว ตตฺถปิตาว พหุลํวจนโตว นิวตฺติ โหติ, กิมฺปนา-ญฺญตรสมฺภเวติ ทสฺเสตุมาห-‘ยถา ปุณฺโณ’อิจฺจาทิ, เอตฺถ ปน อญฺเญปิ ปุณฺณนามกา สนฺตีติ พฺยภิจารสมฺภวา อุภินฺนมฺปิ วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภเว พหุลํวจนเมว สมาสํ นิวตฺเตติ, เอวํ วิเธปีติ อญฺญตรสมฺภเวปิ, น เกวลํ วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภเว, อถ โข เอวํ วิเธปฺยญฺญ ตรสมฺภเวปิตฺยวิสทฺทสฺส อตฺโถฯ

ยเชฺชวมิจฺจาทิ ปจฺเจกํ วิเสสนวิเสสฺสภาเว สติ อนิฎฺฐา ปาทนโจทนา, ปจฺเจกํ วิเสสนํ สิยา อุภินฺนมฺปิ วิเสสนตฺตา, ตตฺถ โทสมาห-‘วิเสสฺสสฺสจ ปุพฺพนิปาโต’ติ, โจ-วธารเณ, วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย วา, กุโตจฺจาห- ‘นาคฺคหิเต’จฺจาทิ, อิติ การเณ, อโต กิมนิฎฺฐมายาต มิจฺจาห- ‘อุปฺปลนีลนฺติปิ สิยา’ติ, อิตฺถญฺจรหิ กินฺตฺยาห- ‘นีลุปฺปลนฺติ เจ’จฺจาทิฯ ปริหารมาห-‘เนสโทโส’จฺจาทิ, อุปปตฺตฺยนฺตรมาห- ‘อถ เจ’จฺจาทิฯ

อญฺญมญฺญานุปการิตฺตาติ อญฺญมญฺญสฺส วิเสสนวิเสสฺสตฺเต นานุปการิตฺตา สปฺปธานตฺตาติ อตฺโถ, อถ ทฺวินฺนมฺปิ อปฺปธานตฺตํ กสฺมา น สิยา ตฺยาห- ‘อปฺปธานตฺเตปิ’จฺจาทิ, สกสกปฺปธานาเปกฺขาวนฺตานนฺติ สเกสเก ปธาเน อตฺตนิ อเปกฺขาวนฺตานํฯ อถ กุโต ทพฺพสฺเสว ปธานตฺตมสิตํ, น ตุ คุณสฺเสตฺยาสงฺกิย ญายมุปนิสฺสยติ ‘อถ เจ’ตฺยาทินาฯ ฉาโคตฺยโช วุจฺจเต, ตํ เสตวณฺณมาลเภถ มาเรยฺย, ผุสนํ วา กเรยฺยาติ อตฺโถ, อาปุพฺโพ ลภิ หิ มารเณ ผุสเน จ วตฺตเต, เทสนายนฺติ [โจทนายนฺติ โจทนาวากฺย (โปตฺถเก)] เวทวากฺเยติ อตฺโถ, กุโต ฉาคโต-ญฺโญ นาลพฺภเตจฺจาห- ‘น หิ’จฺจาทิฯ

ฉาคาภาเวติ เสตคุณยุตฺตสฺส ฉาคสฺสาภาเว, ปิฎฺฐปิณฺฑิมาลพฺภาติ เสตคุณโยเคน วิฎฺฐปิณฺฑิํ อาลมฺภ, น จ นาลมฺภเต ตสฺมา คุโณ อปฺปธานนฺติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ

ปุน โจเทนฺโต อาห- ‘นนุ เจ’จฺจาทิ, อเถตฺยธิปฺปายมาสงฺกเต, อนิฎฺฐมาปาทยติ นีลสทฺเทปิ ปสโงฺค’ติ, กุโตจฺจาห- ‘โสปิหิ’จฺจาทิ, อิทํ วุตฺตํ โหติ- ‘‘อุปฺปลสทฺโท ชาติวาจี, น ตุ ทพฺพวาจี, ชาติ วิสิฎฺฐทพฺพวาจิตฺตา ยทิ ทพฺพวาจีติ วุจฺจเต, ตทา นีลสทฺโทปิ คุณวิสิฎฺฐ ทพฺพวาจิตฺตา ทพฺพวจนมาปชฺชตีติ อิเมสํ น โกจิ วิเสโส’’ติ, ปริหรนฺโต อาห ‘เนทมตฺถิ’จฺจาทิ, อปายิโน อปคนฺตาโร ทพฺพาติ คมฺยเต, กุโตจฺจาห- ‘สตีปิ’จฺจาทิ, อิติ การเณฯ

วิเสสนเมกตฺเถเนติ สิทฺเธปิ ปปญฺจตฺถํ ปริปฺผุฎตฺถญฺจ อุทาหรณพหุตฺตํ ทสฺเสตุํ ปาณินิเยหิ พหุํ สุตฺติตํ, สพฺพสฺเสตสฺส ปจฺจกฺขาตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺติยมุทาหรณมตฺตํ ทสฺสิตํ, ตทิทานิ พฺยาขฺยาตุกาโม อาห- ‘ปุพฺพกาเล’จฺจาทิ, ฉินฺโนจ วิเสสนนฺตี สมฺพนฺโธ ‘‘ปุพฺพกาเลก สพฺพธุรปุราณนวเกวลานิ สมานาธิกรเณเน’’ติ (๒-๑-๔๙) เต สเมตฺถ สุตฺตํ, ตตฺเถกาทีนํ วุตฺติยมุทาหรณานิ น ทสฺสิตานฺยุปลกฺขณโตว วิญฺญายนฺตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เอเก’จฺจาทิ, เอโก จ โส ปุริโสจาตฺยาทินา วิคฺคโห อุปลกฺขณตฺตาเยว จ ‘สตฺต จ เต อิสโย จ สตฺติสโย’จฺจาทิกญฺจ ทฎฺฐพฺพํฯ

อุปมียเต ปริจฺฉิชฺชเต-เนเนตฺยุปมานํ, อุปมียตีตฺยุปเมยฺยํ, เตสํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารโณ โย ธมฺโม สามตาเตน วิสิฎฺฐํ ยทุปเมยฺยํ, ตํ วจเนเนตฺยตฺโถ อุปมาโนปเมยฺยจฺจาทิ กสฺส, สมาโส ภวตีติ เสโส, การณมาห- ‘วิเสเส’จฺจาทิ, วิเสสาปริคฺคหาติ วิเสสนนฺตฺเยว สามญฺเญน ปริคฺคหา, เอวมฺภู ตสฺสาปีติ อุปมานรูปสฺสาปิฯ นนุ สตฺถีสทฺทสฺสสตฺถิยํ วุตฺติ สามาสทฺทสฺส ตุ เทวทตฺตาย, อโต พฺยธิกรณตฺตา กถเมตฺถ สมาโสจฺจาสงฺกียาห- ‘ยเท’จฺจาทิ, สมาโน ธมฺโม สามตฺตาทิ ยสฺส โส สธมฺโม, ตสฺส ภาโว สาธมฺมิยํ สามตฺตํ, ตสฺมา เทวทตฺตาตฺเถ วตฺตเต อุปจารวเสน, สามาสทฺโทปิ คุณวจโนปิ สามตฺตํ วตฺวา สทฺธาทิตฺตวเสนาเภโทปจาเรน วา เทวทตฺตายํ วตฺตเต, นนุ จ สามาสทฺทสฺส เทวทตฺตาภิธาเน จริตตฺถตาย สตฺถี คุเณน นิทฺทิฎฺฐาตฺยนิยตคุณปฺปตีติปฺปสโงฺค เนกคุณาธารตฺตา สตฺถิยาตฺยาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ

อิหาติ นิทฺธารเณ, เอเตสํ คุณานํ มเชฺฌติ อตฺโถ, อิห วา สตฺถิยํ, สามคุณวนฺตตาย สามายาติ คมฺยเต, ปสิทฺธิวเสนาติ สตฺถิสามาตฺยตฺโรปมานํ สตฺถี, อุปเมยฺยา เทวทตฺตา, ปสิทฺธนฺตุปมานํ ภวติ นาปฺปสิทฺธํ… ปสิทฺธสาธมฺมิยา สาธฺยุ สาธนมุปมานนฺติ กตฺวา สตฺถิเยว สามงฺคุเณน ปสิทฺธา น เทวทตฺตา, ตสฺมา สามคุณปฺปสิทฺธิยาติ อตฺโถฯ สาธฺยุเต อุปมียเตเนเนติ สาธนมุปมานํ, สาธฺยเต อุปธียเตติ สาธฺยมุปเมยฺยํ, ปสิทฺธสฺส สาธมฺมิยํ เตน, สาธฺยสฺสาปฺปสิทฺธสฺส กสฺสจิ สาธนํ สาธฺยสาธนํฯ ยตฺรตฺวิจฺจาทินา พหุลํวจนสามตฺถิยา สามญฺญวจเนเนว สมาสสพฺภาวํ วตฺวา อญฺเญนาสพฺภาวมุทาหรเณน ผุฎยิตุํ ‘ผาลา อิว ตณฺฑุลา’ตฺยาทิ อารทฺธํฯ

ตณฺฑุลสทฺโทติ อุปเมยฺยภูตตณฺฑุลสทฺโท, ตณฺฑุลตฺตมฺปิ วตฺวา ทพฺเพ ปวตฺโต สามญฺญวจโน นตุ ภวตีติ สมฺพนฺโธ, ทพฺเพติ ตณฺฑุลทพฺเพ ผาลทพฺเพ จฯ

อุปมาโนปเมยฺยสาธารณสูรตฺตาทิธมฺมวจนาปฺปโยเคติ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารโณ โย วิสารทตฺตาทิธมฺโม ตพฺพจนสฺส ‘มุนิ อยํ สีโห วิย วิสารโท’ตฺยาโท วิสารทาทิสทฺทสฺสาปฺปโยเคติ อตฺโถ, เกสญฺจิติ เกสญฺจิ สทฺทานํ มเชฺฌ, วิเสสฺสตฺตเมว ผุฎยติฯ ‘ตถา เจ’ตฺยาทินา, วิเสสนวิเสสฺสานํ ยถิฎฺฐตฺตา นิจฺจํ สีหาทีนํ วิเสสฺสตาเยว วจนิจฺฉาติ ปุพฺพนิปาตตฺตาปฺปสโงฺคติ ภาโว, อุปปตฺยนฺตรมาห-‘วิเสสนสฺเสเว’จฺจาทิ, ยทิปิ สีโห วิเสสนเมว น วิเสสฺสํ, ตถาปิ พหุลาธิการา วิเสสนสฺสาปิ ปรนิปาโตติ ภาโวฯ

อถาตฺราปิ วิเสสนนฺเตว สมาสปฺปฎิปาทเน’มุนิ อยํ สีโหว วิสารโท’จฺจาโท สามตฺถิยโตว สมาสาปฺปสงฺเคปิ อุปมาโน ปเมยฺยานํ สาธารณวิสารทตฺตาทิธมฺมวจนาปฺปโยเค สติ ตปฺปสงฺคาภาวตฺถํ วจนมารพฺภนียนฺติ โจเทติ ‘นนุเจ’ตฺยาทินา, สามตฺถิยโตติ สามญฺญวจนปฺปโยเค สาเปกฺขตฺตา สมาสาปฺปสโงฺคติ สามตฺถิยํ ตสฺมาติ อตฺโถฯ สามญฺญปฺปโยคตฺถนฺติ สมาสวากฺเย สามญฺญวจนสฺส สูรตฺตาทิ(โน), อปฺปโยคตฺถํ, ตถา หิจฺจาทินา สามญฺญสทฺทปฺปโยเค สามตฺถิยโต สมาสาสพฺภาวา สุตฺตนฺตรสฺสานารพฺภนียภาวํ สาเธติฯ

วิเสสานนฺตพฺภาวาติ สามญฺญสฺส สมาเส อนฺโตภาเวปิ ติขีณตฺตาทิโต วิสิฎฺฐสฺส สูรสฺสาทิวจนียสฺส วิเสสสฺส สมาเส อนนฺโตคธตฺตา อปฺปสโงฺค สาเปกฺขมสมตฺถนฺติฯ อเถติ ‘สจฺจเมต’นฺติอาทิํ ปรวจนมาสงฺกิย วทติ, เอวมาทิสิชฺฌนตฺถํ สมาโสติ (ญาปนตฺถํ) อารพฺภนียมฺภวตีติ สมฺพนฺโธฯ

ปธานสฺสาติ ‘รญฺโญปุริโส-ภิรูโป’เตตฺถ อภิรูปสาเปกฺขสฺส ปุริสสฺส วิเสสนตฺเตเนวา [วิเสสนํ เตเนวา (โปตฺถเก)] ปฺปธานํ, สมาสาวยวภูตํ ราชานํ ปติ วิเสสฺสภาเวนาวิผลิตสกตฺถตาย ปธานภูตสฺส ปุริสสฺสฯ อาทิสทฺเทน ‘ราชปุริสสฺส ทสฺสนียสฺส เคห’นฺติ สงฺคณฺหาติฯ

เอตฺถ หิ เคหมฺปติ วิเสสนภาเวนาปฺปธานตฺเตปิ ราชานมฺปติ ปธานภูตสฺส ปุริสสฺส สาเปกฺขสฺสาปิ สมาโส โหเตวฯ อิทญฺจญาปนตฺถํ วจนารมฺภปฺปโยชนญฺจ, การณมาห- ‘คมกตฺตา’อิจฺจาทิฯ

คมกตฺตาติ วิคฺคหวากฺยตฺถสฺส วุตฺติยมฺปตียมานตฺตา คมกตฺตํ ตสฺมา, นเจห คมกตฺตมตฺถีติ ‘มุนิ สีโหว สูโร’ตฺยตฺร ตุ วากฺยโต โยตฺโถ ปตียเต, นายํ ‘มุนิ สีโห สูโร’ตฺยโต คมฺยเตติ คมกตฺตํ นตฺถี-ติ อตฺโถ, ตถาหิ มุนิสีหสทฺเทเนโว ปมาโนปเมยฺยภาวนิมิตฺตสฺส วิสารทตฺตสฺส สภาเวเนโวปาทานโต วิสารทสทฺทสฺส เตน สมฺพนฺธาภาโวฯ

อปวคฺโค นิพฺพานํ, วากฺยเมเวติ เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถมฺปทสฺสยมาห- ‘วุตฺตินิวตฺเตตี’ติ พหุลาธิการโต วิญฺญายติ, นนุ จาตฺร วิเสสฺสภาวาสมฺภวาปฺปสโงฺคเยว วุตฺติยาติ โจเทติฯ ‘นนุเจ’ตฺยาทินาฯ

ปุณฺณตาพฺยภิจาราติ ปุณฺณตาสงฺขาตสฺส พาลาทิอวตฺถาวิเสสสฺส อวินาปฺปวตฺติโต พฺยภิจารี หิ วิเสสฺสมฺภวติ ยถา นีลตายุปฺปลํ, ปริหรติ ‘เนทมตฺติ’จฺจาทินา, มนฺตาณิปุตฺตานํ อเนกตฺตาติ เกวลํ มนฺตาณิยา ปุตฺโต ปุณฺโณเยวาติ อภาวา เตสํ พหุภาวโต, อตฺตโน อตฺตโน คหสฺส ปตโยติ คหปตีนํ พหุตฺตํ ปากฎเมวฯ

วุตฺติเยเวติ เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถมาห-‘วากฺยํ นิวตฺเตตี’ติฯ วิสิฎฺฐชาติวจนาติ วุตฺตํ กณฺหสปฺปชาติยา โลหิตสาลิชาติยา จ วิสิฎฺฐตฺตาฯ

ตจฺฉโก สปฺโปติ พฺยาเขฺยยมุปนิกฺขิปฺปโจทยมาห- ‘นนุ เจ’จฺจาทิฯ ตจฺฉกภาวานเปโตติ พาลยุวตฺตาทิสงฺขาตตจฺฉกภาวโต อพฺยาวุตฺโต, อตฺถินามเธโยฺยติ ตจฺฉโก นาม โกจิ ตนฺนาโม อตฺถิ, กิริยาสทฺโทติ ตจฺฉตีติ ตจฺฉโกติ เอวํ กิริยาย ปวตฺตินิมิตฺตตฺเตโนปาทินฺโน วฑฺฒกีวาจี ตจฺฉกสทฺโท, เอวํ มญฺญเต ‘‘ยถาวุตฺตนเยน วิเสสนวิเสสฺสสพฺภาวา สมาเสน ภวิตพฺพํ, ตถา สติ กิมิทํ ปจฺจุทาหรณํ กต’’นฺติฯ อตฺร เกนจิ น นามเธยฺยสฺเสตฺยาทิ โนปชายเตวาตฺเยตทวสานํ วุจฺจมานมนุทฺยตํ นิรากตฺตุกาโม อาห-‘โยปา เห’จฺจาทิฯ

อิมสฺสายมธิปฺปาโย ‘‘วุตฺตนเยน ตจฺฉกสทฺทสฺส กิริยา สทฺทสฺสาตฺถวิสยาเปกฺขายาภาวโต วิเสสฺสตฺตาภาวา ปจฺจุทาหรณมิทํ กต’’นฺติฯ

กสฺมา อยุตฺตมิจฺจาห-‘ยโต’จฺจาทิ, นามเธยฺยสฺส กิริยาวาจิโน จ อตฺถาภิธานสามตฺถิยํ ตุลฺยํ วา น วา, อวยวปฺปสิทฺธิยา สมุทายปฺปสิทฺธิ พลวติ วา นเวตฺเยตํ วิจาเรตุํ ยโต นาธิกตนฺตฺยตฺโถ, กิญฺจรหิ อธิกตนฺตฺยาห- ‘อปิตฺวิ’จฺจาทิ, ตจฺฉกสทฺโทเนกตฺถวุตฺติ นาเนกตฺโถติ วิจาเรตุมธิกตนฺติ โยชนาฯ

เอวํ มญฺญเต- ‘‘วิเสสนวิเสสฺสภาวจินฺตายํ สทฺทานมตฺถาภิธานสามตฺถิยจินฺตา น ยุชฺชเต ‘สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนํ สาตฺถกํ โหตี’ติ วิเสสนํ มคฺคียเต, นาสมฺภเว นาพฺยภิจาเร ยถา สีตํ (หิมํ) อุณฺโหคฺคีติ, ตสฺมา สมฺภวพฺยภิจารจินฺตา วิเสสนวิเสสฺสภาวจินฺตายมุปยุชฺชตีติ ตจฺฉกสทฺโท-เนกตฺถวุตฺติวา น เวตฺเยตเทว วิจาเรตุมธิกตนฺติ กตฺถจิปิ วิเสสนวิเสสฺส สพฺภาเว สมาโส โหเตวา’’ติ, ยทิปิ นามเธยฺยกิริยาวาจีนมตุลฺยมตฺถาภิธานํ สมุทายปฺปสิทฺธิยา จ พลวติตฺตํ, ตถาปิ วกฺขมานนเยน สมาสสพฺภาวา น กาจิ หานีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เอตฺถ จา’ติอาทิฯ

เอตฺถจาติ เกจิ ปกฺเข จ, กญฺจิ ปีฬมาวหตีติ สมฺพนฺโธ, กุโตจฺจาห ‘ตถาหิ’จฺจาทิฯ เอวํ มญฺญเต- ‘‘ยทีปิ สมุทายปฺปสิทฺธิยา สติ กิริยาสทฺทตฺถวิสยาเปกฺขา โนปชายเต, ตถาปิ นามเธยฺยสฺเสว ตจฺฉกสทฺทสฺสาปฺยเนกตฺถวุตฺติตฺตมตฺเถว… สปฺปวิเสเส มนุสฺเส จ ตนฺนามเก นามเธยฺยสฺส ตจฺฉกสทฺทสฺส ปวตฺติสพฺภาวา(ติ) วิเสสนวิเสสฺสสพฺภาวโต สมาสปฺปสโงฺค ตทวตฺโถ เยวา’’ติ, น เกวลํ สปฺปวิเสสสฺเสว ตจฺฉกสทฺโท นามเธยฺยมปิตุ มนุสฺสานมฺปีติ ปิสทฺทตฺโถฯ ตจฺฉกสทฺทสฺสาเนกตฺถวุตฺติตฺเตปิ น สมุทายปฺปสิทฺธิยา อวยวปฺปสิทฺธีพาธาติ ทสฺเสตุมาห- ‘นจา’ติอาทิฯ โจ-วธารเณ, กุโตจฺจาห ‘กิริเย’จฺจาทิฯ กเมนตฺถปฺปสิทฺธีติ ยํ, เอตมฺปน สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ โยชนาฯ

ยนฺติ ยํ ปสิชฺฌนํ, กเมนาติ พาธาภาวโต อนุกฺกเมนฯ เอวญฺเจติ อิมินา นเจตฺยาทินา วุตฺตํ ปจฺจามสติ… กิมฺปฎิวิหิตํ สิยา ปริหฎํ สิยาติ อตฺโถ, อิติ อิมินา การเณน ‘ตจฺฉโก สปฺโป’ติ ปจฺจุทาหรณํ น ยุตฺตํ… ตจฺฉกสปฺโปติ สมาสสพฺภาวโตติ อธิปฺปาโย, เนทเมวมิจฺจาทินา ปริหรติ, ยทา จรติ ยถา วุตฺเตน วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภโว, ตทา กถํตฺยาห- ‘ยทา วิเสสเน’จฺจาทิฯ ตทาปิ กถํ วากฺเยน ภวิตพฺพมิจฺจาห- ‘อิทญฺเจ’จฺจาทิฯ พหุลํวจนโตเยวาติ อธิปฺปาโยฯ

อญฺญสฺสาติ กมฺมนิ สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ ฉฎฺฐีฯ อวจฺเฉทกตฺตาติ เอตฺถ กตฺตุนา ภวิตพฺพนฺติ กาฬสฺสาติ กตฺตริ ภาวโยเค ฉฎฺฐิยา อชฺฌาหริตพฺพํฯ ปตฺตาปนฺเนหิ ทุติยนฺตสฺส ชีวิกมฺปตฺโต ชีวิกา ปนฺโนติ สมาโส ‘การกํ พหุล’’นฺเตว (จํ-๒-๒-๑๙) วิหิโต ทุติยนฺเตน ตุ เตสํ สมาสตฺถํ สุตฺตนฺตรํ กตํ ปเรหิ, อตฺถญฺจ เตสมิตฺถิลิงฺคานมฺปิ สมาเสเนว, การนิวตฺติยา, ตถา มาโส ชาตสฺสาติ วิคฺคเห ปริมาณิวาจินา ฉฎฺฐิยนฺเตน ปริมาณวจนานํ กาลสทฺทานํ, ตทาห- ‘ปตฺตาปนฺนาน’มิจฺจาทิ, ปริมาณํ มาสาทิ ปริจฺเฉโท ตมสฺสตฺถีติ ปริมาณี ชาตาทิฯ

เอตฺถ หิ มาโส ปริมาณํ ปริจฺเฉทกตฺตา, ชาโต ปริมาณี ปริจฺเฉชฺชตฺตา, ปตฺตา ชีวิกาเนนาติ [ปตฺโต ชีวิกนฺติ ปาเฐน ภวิตพฺพํ] วจนิจฺฉายํ โย-ตฺโถ โส- ญาปทตฺถสมาเสปฺยตินฺโน วจนิจฺฉาเภทมนฺตเรนาติทสฺเสตุํ ‘อญฺญปทตฺเถ ภวิสฺสตี’ติ ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตํ พฺยาขฺยาตุกาโม อาห- ‘วาเนกญฺญตฺเถ อิจฺเจวา’ติอาทิฯ อญฺญตฺถ สมาเส กเต สพฺพตฺถ ‘‘อิตฺถิยํ ภาสิเต’’จฺจาทินา (๓-๖๗) ปุมฺภาโวฯ มาโส ชาตสฺสาติ วจนิจฺฉายํ โย-ตฺโถ, โส-ญฺญตฺถสมาเสปฺยภินฺโน วจนิจฺฉาเภท มนฺตเรนาติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺส ชาตาทิโน’จฺจาทิฯ

ชาตสทฺทสฺสตฺถมาห สมฺปนฺโนติ, สมฺปุณฺโณตฺยตฺโถ, อิมินา จ มาโส ชาโต-สฺสาติ วิคฺคหสฺส อตฺโถ ทสฺสิโต, อญฺญถาติ ยทิ มาโส ตสฺส อญฺญปทตฺถสฺส ชาตาทิโน สมฺปุณฺโณ น ภาตีติ อตฺโถฯ ตฺตตฺตวนฺตูนํ นิฎฺฐาสญฺญํ วิธาย ตทนฺตสฺสญฺญตฺถสมาเส ‘‘นิฎฺฐา’’ติ (๒-๒-๓๖) สุตฺเตน ปุพฺพนิปาโต วุตฺโต, ตทาห- ‘นเจ’จฺจาทิ, ปุพฺพนิปาตปฺปสโงฺค นจ สิยาติสมฺพนฺโธ, กุโตจฺจาห- ‘ชาติ’จฺจาทิฯ เกสญฺจิติ วากฺยการมาห, นจ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ, การณมาห- ‘วิเสสน’เมจฺจาทิ, ตถาหิจฺจาทินา วิเสสนสฺส สาตฺถกตฺเต สมาสพฺภาวมภาเว จาภาวํ สาเธติ… ฉฎฺฐีสมาเส ‘สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนสฺส สาตฺถกมฺภวตีติ วิเสสนสฺส สาตฺถกตฺตาฯ

อวจเนปีติ นิยมวจเน (อ)สตีปิ, ฉฎฺฐีสมาสปฺปสโงฺค จรหิ วุตฺตนเยน พฺยวจฺเฉชฺช พฺยวจฺเฉทกตฺตาภาเวน วิเสสนานตฺถกฺยา น ภเวยฺย เจ วากฺเยนาปิ น ภวิตพฺพนฺติ อาห- ‘วากฺยํ ตฺวิ’จฺจาทิฯ อยมฺปน วิเสสนสมาโส ปเรหิ กมฺมธารโยติ ญายติ… ยถา กมฺมํ กิริยํ ปโยชนญฺจ ธาเรติ เอวมยํ สมาโส กมฺมมิว ทฺวยํ ธารยตีติฯ

๑๒. นญ

เอตฺเถวาติ ‘‘ฎ นญฺสฺส’’อิติ (๓-๗๔) สุตฺเตเอวฯ ปามนปุตฺโตติปามา กุฎฺฐวิเสโส อสฺส อตฺถีติ ปามสทฺทา ‘‘ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) นปฺปจฺจโย, ปามนสฺส ปุตฺโต, ยทิ เหตฺถ ญกาโร วิเสสนตฺโถ น กรีเยถ, ตทา ‘‘ฎ นสฺสา’’ติ สุตฺตํ กรีเยถ, ตถา จ สตฺยุตฺตรปเท ปรโต ปามนสทฺเท นการสฺสาปิ โฎ

สิยาติ ภาโว, นนุ จิห สมาสวิธิมฺหิ ญ กาโรจฺจารณา ญ โลป รหิตสฺส สมาโส น ภวตีติ วตฺตุมุจิตํ, น ตุ ‘‘ฎ นญฺสฺสา’’ติ วิเสสนตฺโถติ [ญฺญกาโร เอตฺโถว วิเสสนตฺโถ, ติ ภวิตพฺพ] สจฺจํ, กินฺตฺวิห สมาสวิธิมฺหิ ญ การสฺส พฺยวจฺฉชฺชํ น ทิสฺสเตฯ

ปริยุทาสวุตฺตีติ ปริ ตุลิตมุคฺคยฺห นิเสธนียสฺส อสนํ เขปนํ วชฺชนํ ปริยุทาโส, เตน ปริยุทาเสน วิสิฏฺเฐ-ตฺเถ วุตฺติ อสฺเสติ ปริยุทาสวุตฺติ, ปสชฺชปฺปฎิเสธวุตฺตีติ ปฎิเสธนียเมว ปสชฺช ปตฺวา ตํสทิสมนเปกฺขิย นิเสโธ, เตน วุตฺติ อสฺเสติ ปสชฺชปฺปฎิเสธ วุตฺติฯ

ยตฺถ พฺราหฺมณา อญฺโญว ภวตีตฺเยวํ วากฺเยนาตฺถนฺตรวิธานา วิธิโน ปธานตฺตํ, อตฺถนฺตรวิธานสามตฺถิเยเนว พฺราหฺมณสฺส ปฎิเสโธ ปตียเต, พฺราหฺมณสฺส [พฺราหฺมณสฺสา (โปตฺถเก)] นิวตฺตเน ตทเปกฺขายาญฺญสฺส วิธานโยคโต สกปเทน นญฺเขฺยน วิธิภาคี น วุจฺจเต, กิญฺจรหิ อญฺญสทฺเทน… ปริยุทาสนิสฺสยิโนญฺญสทฺทสฺเสว วากฺเย ปโยคโต’ อญฺโญ พฺราหฺมณา อพฺราหฺมโณ’ติ, นญฺสฺสจ สฺยาทฺยนฺเตน สามตฺถิยํ, น ตฺยาทฺยนฺเตเนตฺเยกวากฺยตา… อญฺโญ พฺราหฺมณา อพฺราหฺมโณติ ตตฺถ ตตฺถ ปริยุทาสวุตฺติตฺตาฯ

ปสชฺชปฺปฎิเสเธตุ ปฎิเสธสฺส ปธานตฺตา พฺราหฺมโณ น ภวตีติ วากฺเยน พฺราหฺมณสฺส ปฎิเสโธ วิธิ อตฺถคมฺโม วากฺยเภโท, สกปเทน จ นญฺเขฺยน ปฎิเสธภาคิวาจี สมฺพชฺฌเตฯ โก โส พฺราหฺมณา อญฺโญติ อาห- ‘พฺราหฺมณตฺตานชฺฌาสิโต’จฺจาทิฯ

อิตรสฺมินฺติ ปสชฺชปฺปฎิเสเปกฺเข, เกนจิ สํสยนิมิตฺเตนาติ อุปวีตทสฺสนาทินา เกนจิ สํสยการเณน, สพฺพมฺปิ ปทํ สกตฺเถ ปโยคมฺปติ ญาณมเปกฺขเต, ตญฺจ ญาณํ ทฺวิธา สมฺมาญาณํ มิจฺฉา ญาณญฺจฯ อุภยมฺเปตพฺราหฺมณสทฺทํ ปวตฺตยติฯ ตตฺถ สมฺมาญาณ ปุพฺพเก อพฺราหฺมณสทฺทปฺปโยเค นตฺถิ นญฺสฺส พฺยาปาโร, น หิ ตตฺถ เตน กิญฺจิ กรียติฯ มิจฺฉาญาณปุพฺพเก ตุ วิชฺชเต ตสฺส พฺยาปา โร ตตฺถ หิ เตน มิจฺฉาญาณปฺปภวตา ปรสฺสาขฺยายเต, มิจฺฉาญาณํ เจนฺทฺริยเหตุกํ, วินา สทิสตฺตํ น ภวตีติ ปฎิเสเธ สติ อุตฺตรปทตฺถสทิโส สมาสตฺโถ ชายเตจฺจาห- ‘ตตฺถ สทิสตฺตํ วิเน’จฺจาทิฯ รชฺชุยํ หิ สปฺปพุทฺธิ สทิสตฺตาฯ

ปโยคสามตฺถิยาเจติ อพฺราหฺมณมานเยจฺจาทิปโยคสามตฺถิยา จฯ เอวมฺมญฺญเต- ‘‘ยทฺยตฺร พฺราหฺมณมตฺตสฺสานยนํ สิยา ปุพฺพปทสฺสุจฺจารณมนตฺถกํ สิยา, อถ น กสฺสจิ อานยนํ เอวมฺปิ สพฺพสฺเสวา พฺราหฺมณสทฺทสฺสานตฺถกตฺตํ, ตสฺมา ปโยคสามตฺถิยาปิ สทิสปฺปฎิปตฺตี’’ติฯ

ตคฺคตาติ สทิสตฺถคตาฯ ยถาวุตฺตสฺเสวา-ตฺถสฺสุปพฺรูหนาย วิญฺญูวจนมุปญฺญสฺสติ ‘อโตเยว วุจฺจเต’จฺจาทิฯ อยญฺเจตฺถ อตฺโถ ‘‘นญฺวจเนน อิวสทฺเทน จ ยํ ยุตฺตํ ตทญฺญสฺมิํ ตปฺปทตฺถสทิเส-ตฺเถ ปฎิปตฺติํ ชเนติ, ตถาหฺยตฺถสมฺปจฺจโย โลเก ทิสฺสติ ‘อพฺราหฺมณมานยา’ติ พฺราหฺมณสทิโส ขตฺติยาทิ อานียตีติ, อธิกรียติ นิยุชฺชเต สทฺโท-สฺมินฺตฺยธิกรณํฯ ยถาวุตฺเตน จ พฺยาขฺยาเนน กิมิฎฺฐํ สิทฺธนฺตฺยาห- ‘ตเทว’มิจฺจาทิฯ เกจิ ปน อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตมิห วณฺเณนฺติฯ

สมตฺถวาทีนนฺติ ‘‘สมตฺโถ ปทวิธิ’’ (ปา ๒-๑-๑) ตฺเววํ วาทีนํฯ สมตฺถ วาทีนํ สมาโส วิเธโยฺยติ สมฺพนฺโธ, วิเธโยฺยติ วจนนฺตเรน วิเธโยฺย, ตถาหิ อปุนเคยฺยาติ คายเนน นญฺสฺส สมฺพนฺโธ, น ตุ ปุนสทฺทตฺเถนฯ อโนกาสํ กาเรตฺวาติ กรเณน สมฺพนฺโธ น โอกาเสนฯ อมูลามูลํ คนฺตฺวาติ คมเนน, น มูเลนาติ อสามตฺถิยํฯ คมกตฺตวาทิโนติ อสามตฺถิเยปิ ยตฺร คมกตฺตํ ตตฺถ สมาโส โหเตว, ตโต คมกตฺตญฺจ สมาสสฺส นิพนฺธนนฺติ โย วทติ ตสฺเสตฺยตฺโถฯ เอตฺถาปีติ อปุนเคยฺยาตฺยาโทปิ, นนฺวยมปฺยาจริโย คมกตฺตวาที, ตถาสติ คมกตฺตาอิจฺจนภิธาย พหุลาธิการาติ กสฺมาวุตฺตนฺติ อาห-‘โส เจ’จฺจาทิฯ

เกหิจีติ วุตฺติคฺคนฺเถน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘เกหิจิเยว น สพฺเพหี’ติ, อปุนเคยฺยาติ ‘‘ฎ นญฺสฺสา’’ติ (๓-๗๔) นสฺสโฎ, อติปฺปสงฺคาภาวโตติ สุตฺตนฺตเรน สมาเส อวิหิเตปิ อนภิมตตฺถานมฺปตีติยา อภาวโตฯ

๑๓. กุปา

สฺยาทิวิธิโนติ การกวิภตฺติวิธานโต วิสุํ อิตฺถมฺภูตาทีสุวิธานา สฺยาทิวิธีติสงฺขํ คตสฺส สฺยาทิวิธิโน, อสฺยาทิวิธิมฺหีติ ปริยุทาโส-นตฺถโกติ โจเทนฺโต อาห ‘นนฺวิ’จฺจาทิ, อนตฺถกํ ภเวยฺย… ลกฺขณาทฺยตฺถานํ สมาเส คุณีภูตตฺตา สมาสโต กิริยาสมฺพนฺธานุรูปวิภตฺติยตฺถสฺส ปธานภาวโต, ปริหรติ ‘นยิทเมว’มิจฺจาทินาฯ ‘‘อนุนา’’ติ (๒-๑๐) วิจฺฉายมนุนา โยเค ทุติยา วิธานสามตฺถิยา วากฺยมฺปิ โหติ, อญฺญถา นิจฺจสมาเส ทุติยา วิธานมนตฺถกนฺติ ภาโว, นิคมยติ ตสฺมาอิจฺจาทินา, ‘‘กุ ปาปตฺเถ’’ติ ปเรสํ คณปาโฐ, เอวมุปริปิ ‘‘ทุนินฺทายํ’’ตฺยาทิ เวทิตพฺพํฯ

๑๔. จีกฺริ

จีสทฺโทติ เอตฺถ จีติ อิมินา จีปฺปจฺจยนฺตํ ปรามสติ, จีปฺปจฺจยนฺต สทฺโทติ อตฺโถฯ

๑๕. ภูส

ปีติสมฺภโมติ ปีติยา สมฺภโม ปีติปุพฺพิกา ปจฺจุฎฺฐานาสน ทานาทิวิสยา ตุริตตา, อลํภุตฺวา ปริยตฺตํ สมฺปุณฺณํ ภุตฺวาฯ

๑๖. อญฺเญ

ปุโรภูย อคฺคโตภูยฯ ติโรภูย อนฺตรธานีภูยฯ อนจฺจาธาเนติ อิมสฺส อตฺโถ ‘อุปริยาธานโต อญฺญตฺรา’ติ, อาธานํ ปติฎฺฐาปนํ, อิจฺฉนฺตีติ ปาณินิยาทโย อิจฺฉนฺติ, อุรสิ กตฺวา ปาณินฺติ ปาณิํ อุรสิ กตฺวาฯ

๑๗. วาเน

อเนกคฺคหณสฺส ปโยชนํ วตฺตุมุปสกฺกติ ‘อิเธ’จฺจาทิ, วิวจฺฉิเตกสงฺขฺยาสามญฺญนฺติ วิวจฺฉิตํ เอกสงฺขฺยาย สามญฺญํ, เอวํ มญฺญเต ‘‘ยทิ‘สฺยาทิ สฺยาทิเน’ติ วตฺตุมิจฺฉิเตกสงฺขฺยาสามญฺญสฺส ปริคฺคโห น สิยา ตทา อิหานตฺถก (มเนก)คฺคหณํ สิยา เตเนหาเน กคฺคหณสามตฺถิยาเยว ‘สฺยาทิสฺยาทิเน’ติ วตฺตุมิจฺฉิเตกสงฺขฺยา สามญฺญมฺปริคฺคหิตนฺติ วิญฺญายเต’’ติ เตเนจฺจาทินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘เตน ยถาวุตฺเตน ปุพฺเพ วุตฺโต สพฺโพปิ สมาโส ปุพฺพปรานํ ทฺวินฺนํเยว สฺยาทฺยนฺตานํ โหตี’’ติฯ

ยเชฺชวํ กถํ ‘ตทหุชาโต’ติ พหุลาธิกาเรน วิเสสน สมาสคพฺภการกสมาเสน วา สิชฺฌติ, อยํ อญฺญปทตฺถสมาโสฯ จตฺเถ พหุนฺนมิฎฺฐตฺตา ตทตฺถญฺจาเนกคฺคหณํ, เตน ‘โหตุ โปตุ ปิตา ปุตฺตา’ติ โหติ อุตฺตรปเท (โยนิ) สมฺพนฺเธ ปรโต ปุพฺพปทสฺส ‘‘ปุตฺเต’’ติ (๓-๖๕) สุตฺเตนาตฺเตน, อญฺญถา ทฺวินฺนํทฺวินฺนํ สมาเส สพฺพตฺถ อุตฺตรปทสมฺภเวน ‘‘วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมา ตตฺร จตฺเถ’’ติ (๓-๖๔) ‘‘ปุตฺเต’’ติ จ สุตฺตทฺวเยนาตฺเตน‘โหตา โปตา ปิตา ปุตฺตา’ติ อาปเชฺชยฺยฯ อเนกนฺติ ปฐมนฺตตฺตา สฺยาทีตีทเมวานุวตฺตเต, เตเนวาเนกํ สฺยาทฺยนฺตมิจฺเจว วุตฺตํฯ อถาญฺญตฺเถติ วุตฺเต-ญฺญสฺส วากฺยสฺสตฺเถติ อวตฺวา ปทสฺเสจฺเจว กสฺมา วุตฺตนฺตฺยาสงฺกิยา ห- ‘สฺยาทฺยนฺตสฺเส’จฺจาทิ, ตสฺเสวาติ สามตฺถิยลทฺธสฺส สฺยาทฺยนฺต ปทสฺเสว สมาโส วิญฺญายตีติ สมฺพนฺโธฯ

ตสฺส คุณา ตคฺคุณา ตสฺเสจฺจเนนาญฺญปทตฺโถ นิทฺทิสียเต, ตสฺส อญฺญปทตฺถสฺส เย คุณา ยานิ วิเสสนานิ, เตสํ สํวิญฺญาณํ คหณํ ตคฺคุณสํวิญฺญาณํ, อถวา โส คุโณ ยสฺส โส ตคฺคุโณ, ตคฺคุณสฺส ตคฺคุณยุตฺตสฺสาญฺญปทตฺถสฺสสํวิญฺญาณํ, น คุณวิรหิตสฺสา(ติ) ตคฺคุณสํวิญฺญาณํ, เอตฺถ ปน ‘อญฺญปทตฺเถ ตคฺคุณสํวิญฺญาณํ ปฺยตฺถี’ติ ปริภาสียติ, ตตฺถายมตฺโถ ‘‘อญฺญปทตฺเถ สมาเส-ญฺญปทตฺโถ วิเสสเนน สห วิญฺญายติ นวิเสสนรหิโต’’ติ, กฺวจิ อตคฺคุณสํวิญฺญาณสฺสาปิ ทสฺสเน นาปิสทฺโท, ยตฺราวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ ตตฺเถว ตคฺคุณสํวิญฺญาณํ ภวติ, ตคฺคุณสํวิญฺญาณโต อญฺญํ อตคฺคุณสํวิญฺญาณํ, ตสฺมิํ, ยตฺราวยโวเยว สมาสตฺโถ ตตฺราตคฺคุณสํวิญฺญาณํฯ

เอตฺถ ปน พหุธนสทฺโท ปุริสสฺส อุปลกฺขณภาเวน กตตฺตาฯ อภิมโตติ ปาณินียานํ อภิมโต ทสนฺนํ สมีเป อาสนฺนา ทสนฺนมิจฺจาทิวากฺเยฯ

ปริมาณเมวสงฺเขฺยยนฺติ ปริมาณลกฺขณเมว สงฺเขฺยยํ, ตญฺจ ปริมาณลกฺขณํ สงฺเขฺยยญฺจฯ

สงฺขฺยานรูปนฺติ สงฺขฺยานสภาวํฯ

ปริมาเณนาติ ปญฺจสงฺขฺยาย ปริจฺฉิชฺชมาเนน สงฺเขฺยยสงฺขาเตน ปริมาเณนฯ

สงฺขฺยานวุตฺตีติ เตน อนติวตฺติยมานตปฺปริจฺเฉทก สงฺขฺยานรูป สงฺขาเต สงฺขฺยาเน วุตฺติ ยสฺสา สา สงฺขฺยานวุตฺติ-ปญฺจสงฺขฺยาฯ

ทิฎฺฐนฺเตนิมินา อิมํ ทีเปติ ‘‘ยถา ปญฺจ ปริมาณเมสนฺติ ปญฺจกาติ เอตฺถ ปริมาณรูโป-วยวเภทสมุทายสภาโว ปกติยตฺโถ สมุทายิโน สกุนา ปจฺจยตฺโถ, ตถา ติทสาติ เอตฺถาปิ’’ติ, กปฺปจฺจโย ปกติปฺปจฺจยตฺถเภทสมฺภเวนฯ

เกจิ ปนาติ อิมินา ปาณินีเย ทสฺเสติฯ

ปกติปฺปจฺจยตฺถเภทสมฺภวาติ อิมินา ปเรสํ ปกติปฺปจฺจยตฺถานํ เภทาภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา สญฺญายํ สกตฺเถ กปฺปจฺจยสฺส วิธานํ ทสฺเสติฯ

สฺยาทฺยนฺตสฺสาติ อิมินา วาสทฺทสฺส ปทตฺตํ ทสฺเสติฯ

ตทตฺเถปีติ ตสฺส วาอิติ อญฺญปทสฺส อตฺเถปิ, ตทตฺโถ เจตฺถ วิกปฺปตฺโถ วา สิยา ตทา ปน ทฺวินฺนํ คหเณ น ติณฺณํ, เตสนฺตุ คหเณ น ทฺวินฺนํ, สํสโย วา, ตทา ตุ สํสยสฺโสภยา ลมฺพนรูปตฺตา ทฺเววาติ วุตฺเต ตโย, ตโยวาติ วุตฺเต ทฺเว อเปกฺขียนฺตีติ พุทฺธิวิสยา ปญฺจ อตฺถา สมาสาภิเธโยฺย โหนฺติฯ

นามตฺเตนาติ รุฬฺหินามตฺเตน, อภิมโต ปาณินิยานํ, วิกปฺปิตํ สุตฺตนฺตเรน วิภาสา สพฺพนามสญฺญาวิธาเนนฯ

อวยวธมฺเมนาติ อวยวสงฺขาเตน สภาเวนฯ

นนุ จ สมานาธิกรณานํ พหุพฺพีหิ วุตฺโต ปาณินิเยหิ ‘ปญฺจหิ ภุตฺตมสฺเสติ พฺยธิกรณานํ น สิยา’ติ, ตถา ปฐมตฺถํ วเชฺชตฺวา สพฺพวิภตฺยตฺเถสุ อิฏฺโฐ ‘วุฏฺเฐ เทเวคโตจฺจตฺร วุฎฺฐเทโวติ น สิยา’ติ ตสฺมา กถมตฺร พฺยธิกรณานํ ปฐมตฺเถ สมาโส วณฺณียเตจฺจาสงฺกิยาห-‘พฺยธิกรณานมฺปิ’จฺจาทิ, พฺยธิกรณานมฺปิ ยถาภิธานํสมาสสพฺภาวโต ปญฺจหิ ภุตฺตมสฺเสตฺยาโท พหุลาธิการา อนภิธานโต วา น ภวิสฺสติ, ตโตเยว จ ปญฺจ ภุตฺต วนฺโต-สฺเสติ สมานาธิกรณานมฺปิ กฺวจิ น ภวิสฺสติ, ตถา ปฐมตฺเถปิ กฺวจิ น ภวิสฺสติ วุฏฺเฐ เทเว คโต’ติฯ ตุลฺยโยเค คมฺยมาเนติ อตฺโถฯ

อญฺญตฺรจาติ ตุลฺยโยคโต-ญฺญตฺร สโลมโกตฺยาทีสุ จ, วิชฺชมานานิ โลมานฺยสฺส, วิชฺชมานา ปกฺขา อสฺสาติ วิคฺคโหฯ อุปสงฺขฺยาโต ‘‘สฺยาทฺยธิกาเร-ตฺถิขีราทีนมุปสงฺขฺยาน’’นฺติ (๒-๒-๒๔-วา) สภาวโต เอว นิวตฺโต น สุตฺตนฺตรโต, คตตฺถสฺสาปิ หิ ปโยเค อนวฎฺฐานํ สิยา ปิฎฺฐเปสเน วิย, กถญฺจรหิ พฺราหฺมเณ พหู อานย, อหํ ปจามีติ นาวสฺสเมวํ ปโยโค, กตฺถจิ ปน วจนสิลิฎฺฐตาทิปฺปโยชเน สติ โหเตวฯ

กณฺเฐ สมฺภโวติ กาฬสฺส กณฺเฐ สมฺภโวฯ ฎฺฐสทฺทตฺโถติ กณฺฐฎฺฐสทฺเท ฎฺฐสทฺทตฺโถฯ โอฎฺฐสทฺโทว มุขวุตฺตีตฺยเนน คมฺมมานตฺถตฺตา ทุติยสฺส มุขสทฺทสฺสาปฺปโยคมาห, ตสฺมา โอฏฺโฐว มุขมสฺสาติ วิคฺคยฺห โอฎฺฐมุโขติ สมาโส, น จ ปาณิ ปาณฺยนฺตรสฺส มุขํ, มุเขเนว จ ปาณิมุขสฺส สทิสตฺตํ ปสิทฺธนฺติ สามตฺถิยา โอฎฺฐมุขมิว มุขมสฺเสตฺยตฺเถว ติฎฺฐเต, อุปนฺยสฺยนฺเตตฺยุปนฺยาสา, วิสยทสฺสนตฺถาติ อิมินา’กณฺเฐ กาโฬ ยสฺสา’ตฺยาทีกเมว วากฺยนฺติ ทสฺเสติฯ สมุทาเย วิกาเรจาติ สมุทายสมฺพนฺเธ วิการสมฺพนฺเธ จฯ ตํสมาสสฺสาติ ตสฺสา ฉฎฺฐิยา สมาสสฺส, ตทภิธายินนฺติ สงฺฆาต วิการาภิธายีนํ, เกสานํ สงฺฆาโต อิจฺจาทิ ปเรสํ วากฺยํฯ ธาตุโต ชาตํ ธาตุชํ, อุตฺตรปทํ ปติตสทฺทาทิ, ตสฺส ปโยโคติ ปติตสทฺทสฺส ปโยโคฯ

‘‘นญฺสฺมาตฺถฺยตฺถาน’’นฺติ (๒-๒-๒๔) วาตฺติกํ, เอตนาห-‘ญ การานุ พนฺธา’อิจฺจาทิฯ ปาณินิยา ตุ อวิชฺชมานสทฺโท นญฺสมาโส, ปทนฺตเร นาสฺส พหุพฺพีหิ โวตฺตรปทโลโป, อวิชฺชมานา ปุตฺตาสฺส อปุตฺโตวิชฺชมานปุตฺโตติ สาเธนฺติ, อิจฺฉเต ปาณินีเยหิ… ทกฺขิณปุพฺพา สทฺทานํ นานตฺถตฺตา พฺยธิกรณตฺตา, วจเนปีติ สุตฺเต วิชฺชมาเนปิ, อย มญฺญปทตฺถสมาโส ปเรหิ พหุพฺพีหีติ วุจฺจติ ตถาหิ พหโว วิหโย ยสฺส โส พหุพฺพีหิ, ยถา พหุพฺพีหีติ อญฺญปทตฺถปฺปธาโน ตถา อยมฺปิฯ

๑๙. จตฺเถ

สมุจฺจีติ ปิณฺฑีกรณํ, โก โสติ อาห- ‘สาธนเมก’มิจฺจาทิฯ เอกํ สาธนํ เอกํ กิริยํ วา ปฎิจฺจ จียมานตาติ สมฺพนฺโธ, เกสนฺติ อาห- ‘กิริยาสาธนาน’นฺติ, เกนาติ อาห- ‘อตฺตรูปเภเทนา’’ติฯ ตตฺถ เทวทตฺโต ภุญฺชติ ติฎฺฐติ ปจติจาติ สาธนมฺปฎิจฺจ กิริยานํ อตฺตรูปเภเทน จียมานตา เวทิตพฺพา, ธเว จ ขทิเร จ ปลาเส จ ฉินฺทาติ กิริยมฺปฎิจฺจ อตฺตรูปเภเทน สาธนานํ จียมานตา เวทิตพฺพาฯ

โสติ สมุจฺจโย ภวตีติ เสโส, เกสนฺติ อาห- ‘ตุลฺย พลาน’มิจฺจาทิฯ

ตุลฺยพลานนฺติ อิมินา วิสุํ ปธานภาเวน กิริยาภิสมฺพนฺธา อญฺญมญฺญานเปกฺขตฺตมาหฯ

อนิยตกฺกมโยคปชฺชานนฺติ กโม จ โยคปชฺชญฺจ, อนิยตํ กมโยคปชฺชํ เยสํ สทฺทานํ เตสํ, ยเถตฺยาทินา ตตฺโถทาหรณํ ทสฺเสติ, เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘เอตฺถ ควาทีนํ วิสุํ ปธานภาเวนานยนกิริยาภิสมฺพนฺธา ตุลฺยพลตา ควาทีนํ วุตฺตกฺกเมเนว นยนาภาวา อนิยตกฺกมตา ควาทีนํ ยุคปทิ นยนาภาวา อนิยต โยคปชฺชตา จ โหติ, ตถา อญฺญํ ตาทิสมฺปี’’ติฯ อนุ ปจฺฉา ปธานานุโรเธน (จยนํ) อนฺวาจโย, ตํ พฺยญฺชยติ ‘ยตฺเถ’จฺจาทิ, ตทนุโรเธนาติ ตทนุคุเณน, อุทาหรติ ‘ยเถ’จฺจาทิ, ภิกฺขาคมนเมตฺถ ปธานมนฺตรงฺคตฺตา , เนตรํ พหิรงฺคตฺตา, ตํ กรเณ ยทิ คาโวปิ ปสฺสติ ตาปฺยานยติ, เอตฺถ ตุ โคสฺสานยนํ ภิกฺขาฎนมเปกฺขเต, เนตรมิตรสฺส… วินาปิ เตน ตทนุฎฺฐานโตฯ อิตรสฺส อิตเรน โย โค อิตเรตรโยโค, โส จ เอตาทิโสติ อาห- ‘อญฺญมญฺเญ’จฺจาทิฯ

อวยวปฺปธาโน จาติ สาภาวิกาภิธานสามตฺถิเยนาปุถุภูโต จ, วุตฺติวเยน สาริปุตฺตสทฺโท โมคฺคลฺลานตฺโถ โหติ โมคฺคลฺลานสทฺโท สาริปุตฺตตฺโถปีติ อญฺญมญฺญตฺเถ ปธานโต ยุคปทฺยธิกรณวจเน สติ จตฺถ สมาโสติ โส-ยมธิกรณ สมุทาโย อุภยปทานุคตอุภยตฺถวเสน จตุพฺพิโธปิ ยุคปทิ พุทฺธิยา คยฺหมาโน กทาจิ อุพฺภูตาวยวเภโท เตเนว สาภาวิกาภิธานสามตฺถิเยเนจฺเจวมวยวปฺปธาโน จ, นนุ จ ชนนมรณานีติ วิรุทฺธานํ กถเมเกนาภิธานนฺติ วุจฺจเต- สพฺโพปิ สทฺโท ปยุชฺชมาโน (อิตรี) ตเรนาวธารณํ วตฺตเต, เตน เอเกโก สทฺโท เอเกกสฺสตฺถสฺส วาจโก, ตถาปิ ยถา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาติ เอตฺถ พหุวจนสฺสญฺญถานุปปตฺติยา ยุคปทฺยธิกรณวจนตา โหตี, ตถาตฺราปิ พหุวจนสฺสญฺญถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน เอเกนาปฺยภิธานํ โหติฯ อิติ เหตุมฺหิ, ยโต เอวมวยวปฺปธาโน ตโตติ อตฺโถฯ

พหุตฺตาติ กิญฺจาปิ วากฺเย เนสํ [วากฺเยเนเวสํ (โปตฺถเก)] วิสุํ พหฺวตฺถตา, น หิ สาริปุตฺตมานยาติ วุตฺเต โมคฺคลฺลานสฺสาปิ สมฺปจฺจโย ภวติ, ตถาปิ ยโต วุตฺติวิสเย สหภูตานเมเวสํ วิสุํ พหฺวตฺถตา, ตโต ตตฺถ วจนียสฺส อตฺถสฺส สงฺขฺยาเตเทน พหุตฺตํฯ สมาหรณํ ปิณฺฑีกรณวเสน สํหรณํ สมาหาโร, โส เจวํ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห ‘อญฺญมญฺเญ’จฺจาทิฯ

เอตฺถ จ กิญฺจาปิ อิตรีตรโยคสฺส สมาหารสฺส จ ภาวรูปตฺตา อทพฺพรูปตา, ตถาปีตรีตรโยเค ตุ ยถา คุณวจ นานํ สุกฺกํ วตฺถํ สุกฺโก กมฺพโล สุกฺกา คาวีติ นิสฺสยเภทโต ลิงฺควจนสิทฺธิ, ตถา ตทฺธมฺมานมภิธานโต นิสฺสยโต ลิงฺควจน สิทฺธิ เวทิตพฺพา, สํหติปฺปธานตฺตาเจกวจนนฺติ ยทา พหุนฺนํ สมุทาโย ติโรหิตาวยวเภโท สํฆาโต ปกฺกมียเต, ตทา สมาหาโรจฺเจว สํหติปฺปธานตฺตา เอกวจนํ โหตีติ อตฺโถฯ ตทนุฎฺฐานโตติ ตสฺส กรณโตฯ พฺยติกโร มิสฺสตา, พฺยติกรํ ทสฺเสติ ปาณิจฺจาทินา, ปจฺเจกํ ปริสมตฺติยํ วากฺยพหุตฺตํ ทสฺเสติ ‘ตตฺถ หิจฺจาทิฯ

จกฺขุญฺจ โสตญฺจ, มุขญฺจ นาสิกา จ, หนุ จ คีวา จ, ฉวิ จ มํสญฺจ โลหิตญฺจ, นามญฺจ รูปญฺจ, ชรา จ มรณญฺจาติ วิคฺคยฺห สมาโส, ‘‘สมาหาเร นปุํสก’’นฺติ (๓-๒๐) สพฺพตฺถ นปุํสกลิงฺคํ, สฺยาทิมฺหิ มุข นาสิกนฺติอาทีสุ ‘‘สฺยาทีสุ รสฺโส’’ติ (๓-๒๓) รสฺโสฯ อลภตา โคมุขํ ฑิณฺฑิโม เภริวิเสสา, อาฬมฺพรํ ปณโว, มุรโช มุทโงฺค, มทฺทโว มุทโงฺคฯ มทฺทววาทนํ ปณววาทนญฺจ สิปฺปมสฺส มทฺทวิโก ปาณวิโก, สมฺมํ กํสตาฬํ, ตาฬํ หตฺถตาฬํ, อลสตา จ อาฬมฺพโร จ, มุรโช จ, โคมุโข จ, สโงฺข จ ฑิณฺฑิโม จ, มทฺทวิโก จ, ปาณวิโก จ, คีตญฺจ วาทิตญฺจ, สมฺมญฺจ ตาฬญฺจาติ วิคฺคโหฯ ยุคสฺส หิตา โยคฺคา โคณา, เตสมิทํ โยคฺคํ กสิกมฺมํ, ตสฺส องฺคํฯ เตนาห- ‘กสิภณฺฑาน’นฺติ, ผาโลกสโก, ปาจนํ ปโตโท, ยุโค จ นงฺคลญฺจาติ วิคฺคโหฯ ปิณฺฑมายุธวิเสโส, อสิ จ สตฺติ จ โตมรญฺจ ปิณฺฑญฺจาติ วิคฺคโหฯ จมฺมํ สรวารณผลกํ, กลาโป ตูณีรํ, ปหรณญฺจ อาวรณญฺจาติ วิคฺคโหฯ อหิ จ นกุโล จ, พีฬาโร จ มูสิโก จ, กาโก จ อุลูโก จ, นาโค จ สุปณฺโณจาติ วิคฺคโหฯ สงฺขฺยา จ ปริมาณญฺจ สงฺขฺยาปริมาณํ, ตตฺถ ปริมาณสญฺญานํ ยถาทีโฆ จ มชฺฌิโม จ ทีฆมชฺฌิมํฯ เอกกญฺจ ทุกญฺจาติ วิคฺคโห, ทุกติกาทีสุปิ เอเสวนโยฯ

ขุทฺทชนฺตุ สิยา- นฎฺฐิ, อถวา ขุทฺทโกว โย;

สตํ วา ปสเต เยสํ, เกจิ อานกุลา อปิฯ

กีโฎ จ ปตโงฺค จ, กุนฺโถ จ กิปิลฺลิโก จ, ฑํโส จ มกโส จ, มกฺขิกา จ กิปิลฺลิกาจาติ วิคฺคโหฯ ปจนจณฺฑาลาติ โอ รพฺภิกาทีนํ รุฬฺหีสญฺญาฯ อุรพฺเภ หนฺตฺวา ชีวตีติ โอรพฺภิโก, เอวํ เสเสสุฯ สานํ สุนขํ ปจตีติ สปาโก, เวนา ตจฺฉกา, รถการา จมฺมการาฯ สาธารณา สมานา, จรณสทฺโท- ยํ อิธ คยฺหตีติ สมฺพนฺโธ, ยถา สกมชฺฌยนาย จรียนฺติ วตานฺเยเตสูติ จรณานิ, กฐาทิวาฌานฺยชฺฌยนานิ สาขาสญฺญกานิฯ ยสฺมา เอเตหิ จรติ อริยสาวโก คจฺฉติ อมตํ ทิสํ, ตสฺมา จรณานิ สีลาทโย ปณฺณรส ธมฺมาฯ เตนาห- ‘กฐาทีหี’ติอาทิ, กฐาทีหีติ ปสิทฺธิวเสน กมาติกฺกเมนาปิ วุตฺตํ, ตโต อาทิสทฺเทน อติสาทโย คยฺหนฺติฯ อติเสน ภารทฺวาเชน กเฐน วุตฺตํ วิทนฺตฺยธียนฺติ วาติ ‘‘อญฺญสฺมิ’’ติ (๔-๑๒๑) โณ, ‘‘โลโป’’ติ (๔-๑๒๓) โลโป อติสา ภารทฺวาชา กฐาฯ กลาปินา วุตฺตํ วิทนฺตฺยธียนฺติ วาติ, เตเนว โณ, กลาปา, กฐา อาทิ เยสํ เต กฐาทโย, เตหิ อเชฺฌนวิเสเส จ ปุริเส จ อุปจาราติ สมฺพนฺโธฯ

สีลาทโยติอาทิสทฺเทน อินฺทฺริยสํวราทโย คยฺหนฺติฯ สีลญฺจ ปญฺญาณญฺจ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ วิชฺชา จ จรณญฺจาติ วิคฺคโหฯ เอกโต อชฺฌยนเมเตสูติ เอกชฺฌยนานิ, ปกฐานิ วจนานิ ปาวจนานิ สทฺธมฺโม, เอกชฺฌยนานิ จ ตานิ ปาวจนานิ จ เตสํ, ทีโฆ จ ทีฆาคโม จ มชฺฌิโม จ มชฺฌิมาคโม จ, เอกุตฺตโร จ องฺคุตฺตราคโม จ สํยุตฺตาคโม จ, ขนฺธโก จ วิภโงฺคจาติ วิคฺคโหฯ

เตสนฺติ อิมินา ลิงฺควิเสสานนฺติ ฉฎฺฐิยนฺตตํ ทีเปติ, อิตฺถี จ ปุมา จ, ทาสี จ ทาโส จ, จีวรญฺจ ปิณฺฑปาโต จ เสนาสนญฺจ คิลานปจฺจโย เภสชฺชปริกฺขาโร จ, ติณญฺจ กฏฺโฐ จ สาขา จ ปลาโส จาติ วิคฺคโหฯ เฉโก ทกฺโข, ปุพฺพา จ ปราจาติอาทินา วิคฺคโหฯ

ปุพฺพทกฺขิณนฺติอาทีสุ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโสฯ กาโส จ กุโส จ อุสิโร จ พีรณญฺจ, มุญฺชญฺจ พพฺพชญฺจาติ วิคฺคโหฯ ขทิโร จ ปลาโสจาติอาทินา จ, คโช จ ควโช จาติอาทินา จ, หตฺถี จ โคจ อสฺโส จ วฬวาจาติ จ, หํโส จ พลาวา จาติอาทินา จ, พโก จ พลากาจาติ จฯ หิรญฺญญฺจ สุวณฺโณ จ, มณิ จ สโงฺข จ มุตฺตา จ เวฬุริโย จ ชาตรูปญฺจ รชตญฺจาติ จ, สาลิ จ ยวโกจาติอาทินา จ, สากญฺจ สุวญฺจาติอาทินาจ, กาสิโย จ โกสลาจาติอาทินา จ วิคฺคโห, ชนปทวาจินา จ พหุวจนนฺตาฯ

เอกวีสติจฺจาทิโน เอกญฺจ ตํ วีสติจาติ วิเสสนสมาโส วา สิยา, เอกญฺจ วีสติ จ เอกวีสตีติ จตฺถสมาโส วา, สมาหาเร นปุํสกตฺตนฺตุ น ปปฺโปติ, ‘‘นานุสาสนียํ ลิงฺคํ โสกนิสฺสยตฺตา ลิงฺคสฺเส’’ติ โลเก นปุํสกลิงฺคสฺเสหานภิธานโต นปุํสกลิงฺคํ น ภวิสฺสตีตฺยธิปฺปาโย, สภาปริสายาติ ญาปกโต วา สมาหาเร นปุํสกลิงฺคมตฺร พฺยภิจรตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

ปุพฺพปฺปโยโค-ภิมโตติ อุปสชฺชนสญฺญกสฺส สฺยาทีติ ปฐมาย นิทฺทิฎฺฐสฺส สมาเส ปุพฺพนิปาโต ‘‘อุปสชฺชนํ ปุพฺพ’’มิจฺจเนน (๒-๒-๓๑) อิฏฺโฐ กมสฺส ปธานภาเวน วตฺตุมิฎฺฐตฺตาติ ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’นฺติ (๓-๑) เอตฺถ สฺยาทีติ ปฐมานิทฺทิฎฺฐสฺสาสงฺขฺยาทิโน ปุพฺพมวฎฺฐานโต สฺยาทิเนติ ตติยานิทฺทิฎฺฐสฺส ปจฺฉาวฎฺฐานโต ‘‘สฺยาทิสฺยาทินา’’ติ สุตฺเต ปฎิปาฎิยา ปธานภาเวน วตฺตุมิฎฺฐตฺตาฯ

ปรปฺปโยโค-ภิมโตติ เหฎฺฐา วุตฺตสุตฺเตน ปุพฺพนิปาเต ปตฺเต ‘‘ราชทนฺตาทีสุ ปร’’นฺตีมินา (๒-๒-๓๐) ปรนิปาโต-ภิมโต, วจเนนาติ- ‘‘พหุล’’นฺติ วจเนน, ปุพฺพกา ลยุตฺตสฺส ปรปฺปโยโค-ภิมโตติ ราชทนฺตาทิปาฐโต เอวา-ภิมโตฯ

กมมฺปจฺจนาทราติ อิมินา ปธานภาเวนา-กฺกมสฺส วตฺตุมิฎฺฐตฺตมาหฯ สโร อาทิ ยสฺส ตํ สราทิ, สโงฺข จ ทุนฺทุภิ จ วีณา จ, อุทุกฺขลญฺจ มุสโล จ, ธนปติ จ ราโม จ เกสโวจาติ วิคฺคโหฯ ชํทํสทฺทา ชายาสทฺทสมานตฺถา อสงฺขฺยา-ชญฺจ ปติ จ, ทญฺจ ปติจาติ วิคฺคโห, อวนฺตโย จ อสฺสกาจ, อคฺคิ จ อินฺโทจาติ วิคฺคโห, ตํนิวาสิมฺหิ คหิเต อวนฺติ จ อสฺสโกจาติ เอกตฺเตนปิ วิคฺคโห วตฺตติฯ ทฺวนฺทสมาโส- ยํ ทฺวนฺทสทิสตฺตา ทฺวนฺโท, ทฺเว จ ทฺเว จ ปทานิ ทฺวนฺทานีติ หิ อุภยตฺถปฺปธาโน- ยํ ทฺวนฺทสทฺโทฯ

๒๑. สงฺขฺยา

อถ ‘‘สมาหาเร นปุํสก’’นฺติ (๓-๒๐) วิชฺชมาเน กิํ ‘‘สงฺขฺยาที’’ ติ อิมินา สตฺถคารวกเรนาติ อาสงฺกิย โจเทติ ‘นนุเจ’จฺจาทิฯ ตถาหิจฺจาทินา ‘‘สมาหาเร นปุํสก’’นฺเตว สิชฺฌนํ สมตฺเถติฯ ยถาวุตฺตโจทนาจาลเน ปราธิปฺปายํ ปริกปฺเปนฺโต’จตฺเถ’ติอาทิมาหฯ

เนติ อิมินา จตฺเถติอาทินา กตปริกปฺปนา น สิชฺฌตีติ ทสฺเสติ, ตตฺถ เหตุมาห- ‘สมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตฺตา’ติ, สติเจจฺจาทินา ‘สมาหาเร นปุํสก’นฺเตตฺถ วิเสสนคฺคหเณ ปโยชนํ วตฺวา ‘สงฺขฺยาที’ติ อิมสฺส นิรตฺถกตฺตเมว ถิรีกโรติฯ

ปโยชเนติ ลาฆวปฺปโยชเน;

สมฺพนฺธียตีติ วิเสสนคฺคหณํ สมฺพนฺธียติ;

เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ‘สงฺขฺยาที’สุตฺเต;

ตนฺเนติ อิมินา ยถาวุตฺตํ โจทนํ นิวตฺเตติฯ

‘สงฺขฺยาที’ติ สุตฺตสฺส สาตฺถกตฺตมาห- ‘จตฺถสมาสานนฺตร’มิจฺจาทินาฯ เอกตฺตพฺยปเทโส กาตพฺโพติ ‘‘สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคู’’ติ (๒-๑-๕๒) สงฺขฺยาปุพฺพสฺส สมาสสฺส ทิคุสญฺญํ วิธาย ตทตฺถสฺส ‘‘ทิคุเรกวจน’’นฺตีมินา (๒-๔-๑) เอกตฺตพฺยปเทโส ปเรหิ วิย กาตพฺโพฯ

สมาหรณํ สมาหาโรติ อิมินา ภาวสาธโน-ยํ สมาหารสทฺโทฯ ยทิ สมาหรียตีติ สมาหาโรติ กมฺมสาธโน สิยา, ตทา ปญฺจ กุมาริโย สมาหฎาติ วากฺยสฺสาตฺเถ วุตฺติ สิยา ปญฺจกุมารีตฺเยตฺถ สกปทตฺถปฺปธานตฺตา พหุวจนํ สิยา ‘‘ฆาปสฺสานฺตสฺสาปฺปธานสฺสา’’ติ (๓-๒๔) อปฺปธานรสฺสตฺตญฺจ น สิยา… สมาหฎานเมว กุมารีนํ ปธานตฺตา, ตสฺมา ปญฺจ คาโว ส มาหฎาตฺเยตสฺมิํ วากฺเย สมาโสว นตฺถิ กมฺมสาธนสฺสานุปคมโตฯ ปญฺจนฺนํ คุนฺนํ สมาหาโร, จตุนฺนํ ปถานํ สมาหาโรติ วากฺเย ปน อตฺถิ, สมาหารสฺเสกตฺตา ตุ สตํ ยูถํ วนนฺติ เอตฺถ วิย สาภาวิกเมกวจนํ สิทฺธเมเวติ วิญฺญาเปติฯ

๒๒. กฺวเจ

กฺวจิสทฺทสฺส ปโยคนิยมนตฺโถ ‘‘ปโร กฺวิจี’’ติ (๑-๒๗) เอตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ อวิเสเสน อุทาหรเณปีติ ปเรสํ วิย ‘‘ฉายา’’ติ (๒-๒-๗๓) สุตฺตยิตฺวา วิกปฺเปน ‘(กุฑฺฑจฺฉาย) กุฑฺฑจฺฉายาติ จ ‘‘พาหุเลฺล’’ติ (จํ, ๒-๒-๗๔) สุตฺตยิตฺวา นิจฺจํ ‘อุจฺฉุจฺฉายํ สลภจฺฉาย’นฺติ จ โนทาหริตฺวา สามญฺเญน ‘สลภจฺฉายํ สกุนฺตจฺฉาย’นฺติ อุทาหรเณ ทสฺสิเตปิฯ อญฺญตฺถาติ พหุลภาวโต อญฺญตฺถฯ วิคฺคหสมตฺตสฺสาติ วิคฺคหสามญฺญสฺส, ยถาสมฺภวนฺติ ปาสาทสฺส ฉายาอิจฺจาทินา สมฺภวานติกฺกเมน, สทฺทาติ สทฺทโต ปรายฯ

๒๓. สฺยาทิ

นนุเจจฺจาทินา วุตฺตํ โจทนํ นิเสเธติ ‘ตนฺเน’ติฯ ตตฺถ การณมาห- ‘ฆสญฺญตฺตา’ตฺยาทิฯ อโฆนนฺติ ฆโอการวชฺชิตานํ, นนุ อิตฺถิ ยมากาโร โฆ, ตถาสติ นปุํสเก โส (น สิยาติ) ปริกปฺเปติ ‘นปุํสกตฺตา ฆตฺตเมว นตฺถีติ เจทิ’ติฯ ตมฺปิ เนติ ยถา วุตฺตมฺปฎิกฺขิปิตฺวา อตฺเถว นปุํสเก ฆตฺตนฺติ [นปุํสกตฺตนฺติ (โปตฺถเก)] ทสฺเสตุมาห-ฉฎฺฐีสมาสสฺเส’จฺจาทิฯ นปุํสเก ฆตฺตสฺส [นปุํสกตฺตสฺส (โปตฺถเก)] สพฺภาวเมว สมตฺเถติ นปุํสกตฺตํ หิ’จฺจาทินา, ปาริภาสิกนฺติ เอตฺถ สุตฺตเมวาธิปฺเปตํ, ปริภาสาย นิพฺพตฺตํ ปาริภาสิกํ สุตฺติกนฺติ อตฺโถฯ อารภิตพฺพเมวิทํ สุตฺตํ (นปุํสกสฺสาปิ) รสฺสตฺตวิธานายาติ อธิปฺปาโยฯ ฆนิสฺสิตมฺปิ การิยนฺติ ‘‘ฆพฺรหฺมาทีเต’’ตฺยาทินา (๒-๖๐) วิธิยมานเมการาทิการิยมฺปิฯ เอตํ ฆนิสฺสิตํ การิยํ นจ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อยุตฺตตฺเตปิ โทโส-ยมาปตเตวากฺยาสงฺกิยาห-‘นายมฺปิโทโส’จฺจาทิ, น รสฺสสฺส เอตฺเถว ลทฺธาวสรตฺตา ปฐมํ เตน ปวิฏฺเฐ… (ฆนิ)สฺสิตํ การิยนฺติ นายมฺปิ โทโส ปริภาสาว เสนาติ มนฺตพฺพํฯ สลภจฺฉาเย อิติ ปทจฺเฉโทฯ

๒๔. ฆม

อโตเอวจาติอาทิ เหฎฺฐา วุตฺตนยาวลมฺเพน วุตฺตํฯ

๒๕. โคสฺสุ

สกตฺถปริจฺจาเคน กุเล ปวตฺตตฺตาติ อิมินา ฉฎฺฐีสมาสสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตมาหฯ

๒๖. อิตฺถิ

อิตฺถิวิธีสุ ‘‘ปุถุสฺส ปถวปุถวา’’ติ (๓-๓๙) สุตฺตปริยนฺเตสุฯ อิตฺถิยนฺติ อิทํ นามวิเสสนํ วา สิยา ปจฺจยตฺถวิเสสนํ วา, ตตฺถ นามวิเสสนเมวิทํ น ปจฺจยตฺถวิเสสนนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘นาเม’จฺจาทิฯ อการนฺตโต นามสฺมาติ เอกตฺตาทิมหนฺตตฺถวาจิโต อการนฺตโต นามสฺมาฯ อิตฺถตฺตนฺติ เอตฺถ อิตฺถีติ อิตฺถิลิงฺคํ วุจฺจติฯ อิตฺถิเยว หิ เอสาติ ลิงฺคียติ สงฺเกตียตีติ ลิงฺคํฯ อิตฺถิยา เอสาติ ปสิทฺธิมโต อตฺถสฺส ภาโว สามญฺญํ พาลยุวตฺตาทิ ลกฺขณํ อิตฺถตฺตํฯ กิเมตฺถ ลิงฺคํ นาม–

เอเสโส เอตมิติ จ,

ปสิทฺธิ อตฺเถสุ เยสุ โลกสฺส;

ถีปุํ นปุํสกานีติ,

วุจฺจนฺเต ตานิ นามานิฯ

อตฺเถสุ เยสุ เอสา เอโส เอตนฺติ ปสิทฺธิ โลกสฺส โหติ เอตานิ ยถากฺกมํ อิตฺถิปุริสนปุํสกลิงฺคานีติ โลเกน วุจฺจนฺตีติ อตฺโถฯ เอวญฺจกตฺวา วุจฺจเต ‘‘ลิงฺคํ นานุสาสนียํ โลกนิสฺส ยตฺตา ลิงฺคสฺสา’’ติฯ ตตฺถ โคอิจฺจาทีสฺเวสา เอโสติ ปสิทฺธิยา อิตฺถิลิงฺคตฺตํ, อจฺจิอาทีสฺเวสา เอตนฺติ ปสิทฺธิยา อิตฺถินปุํสกตฺตํ, ตโฎภฎี ตฎมิจฺจาทีสฺเวโส เอสาเอตนฺติ ปสิทฺธิยา ปุมิตฺถินปุํสกตฺตํ, มาลาอิจฺจาทีสฺเวสาติ ปสิทฺธิยา อิตฺถตฺตํ, รุกฺโขจฺจาทีสฺเวโสติ ปสิทฺธิยา ปุลฺลิงฺคตฺตํ, กุลมิจฺจาโท เอตนฺติ ปสิทฺธิยา นปุํสกตฺตํฯ สมาสสฺสาปฺเยวํ ทฎฺฐพฺพํ, โชตกาติ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ โชตกา อิตฺถตฺตสฺเสติ ปกรณโต วิญฺญายติฯ ตโต เวจฺจาทินา ปจฺจยตฺถภาวิโน เย โทสา เตสเมตฺถนาวกาโสติ ทสฺเสติฯ สมานาธิกรณตฺตํ พหุวจนมฺปิ โหตีติสมฺพนฺโธฯ อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘อิตฺถตฺตสฺส ปจฺจยตฺถตฺเต สติ ปธานตฺตาสฺส พฺยติเรกลกฺขณาย ฉฎฺฐิยา ‘กุมาริตฺตํ (เทวทตฺตายา’ติภวิตพฺพํ, ตโต จ น สิยา กุมารี) เทวทตฺตา’ติ สมานาธิกรณตฺตํ, ตถา กุมาริโยติ พหุวจนมฺปิ อิตฺถตฺตสฺเสกตฺตาฯ ปกติยตฺถ วิเสสนปกฺเข ตุ ปกติยา อิตฺถตฺตวิสิฎฺฐํ ทพฺพเมโวจฺจเต, อาอาทโย ตุ โชตกตาติ ตตฺถ พฺยติเรกาภาวา ฉฎฺฐิยา อปฺปสโงฺค จ พหุวจนมฺปิ อเนกตฺตาว ทพฺพสฺส ยุตฺตนฺติ ยถาวุตฺตโทสาวสราภาวา อิฎฺฐตฺถสิทฺธี’’ติฯ อญฺเญติ ชยาทิจฺจ ชินินฺทพุทฺธฺยาจริยาทโย ทสฺเสติฯ

อิตฺถิยมภิเธยฺยายนฺติ อิตฺถิลิงฺคสงฺขาเต อิตฺถตฺเต อตฺถภูเต, ยเถวหีติอาทินา อุปมาวเสน ยถาวุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติฯ ตตฺถ อิตฺถตฺตมิจฺจาทินา ปโรปวณฺณิตปกฺขสฺสายุตฺตตฺตนฺนิจฺฉินฺเทติ, โน ปปชฺชเต [โนปปเชฺชยฺย (ปญฺจิกา)] เทวทตฺตาสทฺทวจนียสฺสาปิ อิตฺถตฺตโต อพฺยติริตฺตตฺตา ‘อิตฺถตฺตํ เทวทตฺตายา’ติ ภินฺนาธิกรณตา น ยุชฺชเต, อนุปปตฺติเมว สมตฺเถติ ‘เทวทตฺตายาติ’จฺจาทินาฯ สมานาธิกรณตฺตเมว สิยา อิตฺถิสทฺทวจนียโต อนญฺญตฺตา เทวทตฺตา สทฺทวจนียสฺส อิตฺถี เทวทตฺตาติฯ

อโตเอวาติ อิตฺถตฺเต อาวิธานโตเยวฯ ตพฺพโตตฺถสฺสาติ อิทํ ชยาทิจฺจาทิมตานุคามินา [นุคามี ปน (โปตฺถเก)] วุตฺตํ, ตถา หิ เต เอวํ ลิงฺคลกฺขณ มาหุ (ปา, ๔-๑-๓ กาสิกายํ) ‘‘สามญฺญวิเสสา อิตฺถตฺตาทโย โคตฺตาทโย วิย พหุปฺปการพฺยตฺติโยติ [สามญฺญานิ จ ตุลฺยชาติยปทตฺถสาธารณตฺตา ตานิ วิเสสา จ อญฺญ มญฺเญหิ วิชาติเยติ จ วิสิสฺสนฺเต พฺยาวตฺตนฺเตติ สามญฺญวิเสสาฯ พฺยญฺชียนฺติอา เอเตหีติ พฺยตฺติโย สามญฺญวิเสสานํ นิสฺสยา, พหุปฺปการา พฺยตฺติ โย เยสํ สามญฺญวิเสสานํ เต ตถาวุตฺตาติ– (กาสิกาวิวรณ ปญฺชิกาฯ)] เต เหฺยวํ มญฺญนฺเต ‘‘ยถา โคตฺตาทโย สมานชาติเยสุ สพฺเพสฺวนุวตฺตนฺเต, วิชาติเยหิ ปน นิวตฺตนฺเต, ตถา อิตฺถตฺตาทโยปิฯ วิจิตฺตตฺตา ปน สามญฺญวิเสสนิสฺสยานํ พฺยญฺชกานํ โกจิเยว สามญฺญวิเสโส เกนจิเทว นิสฺสเยน พฺยญฺชเต, น สพฺโพ สพฺเพน (ปติ) นิยตวิสยตฺตา ภาวสตฺตีนํ, ตตฺถ เยนตฺเถน อิตฺถตฺตเมว พฺยญฺชเต น ปุมตฺตํ นาปิ นปุํสกตฺตํ, สา อิตฺถิเยว ภวติ น ปุมา นาปิ นปุํสกํฯ เยน ปุมตฺตเมว พฺยญฺชเต, โส ปุมาเยวฯ เยน ตุ นปุํสกตฺตํ ตํ นปุํสกเมวฯ โย ตุ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ (วา) พฺยญฺชโก, โส ทฺวิลิโงฺค ติลิโงฺค เว’’ติ (ปา, ๔-๑-๓ กาสิกาวิวรณปญฺชิกา) ตสฺมา ปพฺพโต ยถา วุตฺตอิตฺถตฺตวโต อตฺถสฺส อภิเธยฺยสฺสาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพฯ

อเถจฺจาทินา ยถาวุตฺตโทสปริหาราย ชินินฺทพุทฺธินา ยทุปวณฺณิ ตํ ตํ ปริกปฺเปติฯ โส เอว จรหิจฺจาทินา อุปหาสปุพฺพกมุตฺตร มาจิกฺขเตฯ มสิมกฺขิตกุกฺกุโฎวิยาติ ยทา โกจิ อญฺญกุกฺกุโฎ อญฺญสฺมา ภีโต สิยา, ตทา วิชยิโน กุกฺกุฎสฺส มุขํ มสิยา มกฺเขตฺวา อุปเนนฺติ โส ปฐมํ ตโต ภีโตปิ ปุน อญฺโญติ มนฺตฺวา ยุชฺฌิตุมุสฺสหเตฯ ยถาตฺร โสว กุกฺกุโฎ พฺยาเช โนปทสฺสิโต, ตถา ตฺรามีตฺยตฺโถฯ

๒๙. อารา

ปุํโยเคน ภริยายํ วตฺตมานโตว นิยเมน ‘‘มาตุลาทิตฺวานี ภริยายํ’’ (๓-๓๓) ตฺยานี, อิมินา ตฺวนิยเมน ภริยายมภริยายญฺจ อินีตฺยนิยเมน วตฺตุมาห- ‘อารามิกสฺส ภริยา’อิจฺจาทิฯ

๓๑. กฺติ

ตฺติมฺหาติ เอตฺตเก วุตฺเตปิ ตฺติปฺปจฺจยนฺตโตติ วจเน การณมาห-เกวลสฺส อญฺญปทตฺเถ ปโยคาภาวา’ติฯ อิมินา ปจฺจยคฺคหณปริภาสมนฺตเรนาปิ สามตฺถิเยเนวายมตฺถวิเสโส ลพฺภตีติ ทีเปติฯ

๓๒. ฆร

ตํสนฺนิโยคาติ เตน นีปฺปจฺจเยน สนฺนิโยคา เอกีภาวา, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘ยตฺถ นีปฺปจฺจโย ตตฺเถว ยโลโป’ติฯ

๓๓. มาตุ

ภริยายนฺติ ปกติวิเสสนตฺตา มาห- ‘ภริยาย’นฺติอาทิฯ ปุนฺนามเธยฺยาติ ปุริสสฺส สมญฺญาภูตา, ปุํโยเคนาติ ปุริเสน สห สมฺพนฺเธน เหตุนาฯ อิตฺถิยํ วตฺตนฺตีติ โสยมิตฺยเภทวจนิจฺฉายํ ยทา ภริยาสงฺขาตายมิตฺถิยํ วตฺตนฺเต, นทาทิปาฐาติ วุตฺเต วิญฺญายติ ‘อากติคณตฺตา นทาทิปาโฐ โหนฺโต เอวํ โหตี’ติ ทสฺเสติ, ปุนฺนามสฺมาโยคาอปาลกนฺตาติ นทาทิปาฐโตติ อตฺโถติ เสโสฯ อิทญฺจ นทาทีสุ คณสุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, ตสฺส อตฺถํ วทติ-‘ปุมุโน’อิจฺจาทิ, อปาลกนฺตาติ กิํปสุปาลิกา เขตฺตปาลิกาฯ

๓๙. ปุถุ

ปุถุสทฺทโต สญฺญายํ วีปฺปจฺจยํ สมตฺเถติ‘ปุถุภูตา ปถวีติ หิ มหี วุจฺจตี’’ติ, ปุถุภูตาติ หิ อิมินา ปถวีสทฺทสฺส ปุถุสทฺทภูตตฺตํ วิญฺญาเปติ, มหี วุจฺจตีติ อิมินา นทาทิปาฐา สญฺญายํ วีปฺปจฺจยตฺตํ, ปุถุภูตา ปตฺถฎาติ อตฺโถฯ

๔๐. สมา

ปราธิการโต ปจฺจยสฺส ปรวิธินาว สามีปฺยสฺส สิทฺธตฺตา สาธีปฺยวจนสฺสนฺตสทฺทสฺส คหณมนตฺถกํ สิยาติ มนฺตฺวาวยววจโน ยมนฺตสทฺโท คยฺหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ตสฺส อนฺโต’อิจฺจาทิฯ อวสานวติ+อวยโวติ ปทจฺเฉโท, สมาสคฺคหเณน คหเณ การณมาห-‘อวยวตฺตา’ติฯ ยถาวุตฺตโจทนาย นิทฺโทสตฺตมุปมาวเสน ทสฺเสตุมาห-‘นายํ โทโส’จฺจาทิฯ ปลฺลวิตสฺส รุกฺขสฺส ปลฺลวานมวยวตฺตํ วิย สมาสโต อุตฺตรกาลํ วิธีย มานสฺส อการสฺส สมาสาวยวตฺตํ น วิรุชฺฌตีติ อตฺโถฯ

๔๔. อสํ

อติกฺกนฺตมงฺคุลิโยติ วิคฺคโหฯ ทฺเว องฺคุลิโย สมาหฎาติ ปรวิคฺคเหนาตฺถมาห, ทฺเว องฺคุลิโย ปมาณมสฺสาติ วิคฺคเหเนวํ สมาโส ตโต มตฺตปฺปจฺจเย ตคฺฆปฺปจฺจเย วา ตสฺส ‘‘โลโป’’ติ (๔-๑๒๓) อิมินา โลเป กเต วิเสสนสมาสา อกาโรติ ทสฺเสตุํ ‘กถ’มิจฺจาทินา ยํ วุตฺตํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘อญฺญปทตฺเถ’จฺจาทิ วุตฺตํฯ สมาสวิธานํ อโตปีติ มตฺตาทิปฺปจฺจยโลปํ กตฺวา ‘‘วิเสสนเมกตฺเถเน’’ติ (๓-๑๑) สมาสวิธานา, อถ นายมงฺคุลิสทฺเทเนวํ สมาโส, มาเน ปจฺจยโลปวเสน วินาว อปฺปจฺจเยน นิฎฺฐปฺปตฺตีติ มนฺตฺวา ‘องฺคุลสทฺโท วา’จฺจาทินา ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ ตตฺถ อาสงฺกํ วิรจยติ ‘อเถ’จฺจาทิฯ ทฺวงฺคุลสทฺทสฺส ปมาณินิวตฺตนโต กถญฺจิปิ อญฺญปทตฺถตา สิยาติ ‘ยถา ตถา อญฺญปทตฺเถ วตฺตตู’ติวุตฺตํฯ นนุ นิรงฺคุลนฺตฺยาทิ สพฺพมงฺคุลสทฺเทน สาเธตุํ สกฺกา, ตถา สติ กิมงฺคุลิ สทฺทา อปฺปจฺจยวิธาเนเนตฺยาสงฺกิย ปโยชนนฺตรํ อปทิสิตุมาห- ‘สพฺพตฺเถ’จฺจาทิฯ องฺคุลิสทฺทโต อปฺปจฺจเย อวิหิเต นิรงฺคุลิจฺจาทิปิ สิยา ตนฺนิวตฺตนเมตฺถ ปโยชนนฺติ ทสฺเสติ ‘องฺคุลิสทฺทนิวตฺตนตฺถ’นฺติฯ

๔๕. ทีฆา

ทีฆรตฺตนฺตฺยาโท นานุสิฎฺฐตฺตา ลิงฺควิเสสสฺส กถํ นปุํสกตฺตเมวิจฺจาสงฺกิย โจเทติ ‘นนุเจ’จฺจาทิฯ นายํโทโสจฺจาทินา ปริหรติฯ ‘‘ลิงฺคํ นานุสาสนียํ โลกนิสฺสยตฺตา ลิงฺคสฺสา’’ตีทมาลมฺพ วทติ ‘โลเก’ติอาทิฯ อถวาติ ปกฺขนฺตโรปทสฺสนตฺเถ นิปาโต, วิภชฺชาติ วิภชิตฺวาฯ กฺวจีติ โยควิภาเคนาติ อธิปฺปาโยฯ

อโหรตฺตนฺติ สมาหาเร (จตฺถ) สมาสา นปุํสกตฺตํฯ อติรตฺโตติ ปุลฺลิงฺเค ปาทิสมาโส, สมุทายสทฺทสฺสาปฺยวยเว วุตฺติ สพฺภาวโต เอกเทสวจโน ปุพฺพรตฺตาโท รตฺติสทฺโทจฺจาห-‘ปุพฺพา จ สา รตฺติ จา’ติอาทิฯ เอวเมกรตฺตนฺติ ปาเฐน น ภวิตพฺพํ… ตสฺส สมาหาเรน สมาสตฺตาภาวาฯ นปุํสกลิงฺคมฺปน โลกสนฺนิสฺส ยตฺตา วิญฺเญยฺยํฯ

อสมาสนฺตปกฺเขติ สมาสนฺตอปฺปจฺจยสฺสาภาวปกฺเขฯ ปุพฺพา อติกฺกนฺตา รตฺติ ปุพฺพรตฺตี(ติ รตฺติ สทฺโท) เนกเทสวจโนติ สมาสนฺตาภาโวฯ

๔๖. โคตฺว

นนุเจจฺจาทินา ยถาปาทิตโทสํ นายํ โทโสติ ปริหรติฯ สฺยาทิโลปสฺสิจฺจาทินา สุลภสฺยาทิ โลปโต ปฺยสุลภตทฺธิต โลโปว อโลเปตีมินา ปรามฎฺฐุํ ยุตฺโตติ ทสฺเสติฯ

๔๗. รตฺติ

รตฺตินฺทิวํ ภุญฺชตีติ ปโยเค อาเธเยฺย โภชนสงฺขาเต อเปกฺขิเต รตฺยาทโย อาเทยฺยสาเปกฺขา, เตสมฺปิ อิมินา นิปาต เนเนวาติมตา สมาสสฺส สิทฺธีติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘รตฺตนฺทิว’นฺติอาทิ, รตฺติ จ ทิวาจาติ วิคฺคโห, จตฺถสมาเส ตุ ร(ตฺตินฺทิ) วาฯ

๕๐. ทารุ

สมาสตฺโถ (เอตฺถ) ทารุ, นาสฺส มุขฺยาหิ องฺคุลีหิ สมฺพนฺโธ ยุชฺชติ, นนุ ทฺเว องฺคุลี ปมาณมสฺส ทารุโนจฺจาทิํ มุโขฺย องฺคุลิสทฺโทคหิโตติ สมฺพนฺโธ สมฺภวติ กิเมวํ วุจฺจเตจฺจาสงฺกิยาห-‘ยทิปิ’จฺจาทิ, ปมาณวจเนนาติ มตฺตาทิปจฺจยตฺถภูตปมาณวาจเกน, องฺคุลิ สทฺทสฺส ทารุโน ปมาณวาจกตฺตา วุตฺตํ- ‘ทารุโน สมฺพนฺโธ อตฺถี’ติฯ วิเสสนสมาสโต ปรํ ตทตฺถวิสเย ตสฺมิํปมาณตฺถวิสเย ‘‘มาเนมตฺโต’’ติอาทินา (๔-๔๖) มตฺตาทิปฺปจฺจเยนภวิตพฺพนฺติอตฺโถ, โลเปนภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ, ‘‘อสงฺเขฺยหิ จางฺคุลฺยา นญฺญาสงฺขฺยตฺเถสุ’’อิจฺจตฺร (๓-๔๔) ยทาขฺยาตํ, ตทิหาปฺยติทิสมาห-‘ปุพฺเพ วิยสิทฺธ’นฺติ, อนการนฺตานนฺติ ภูมิอาทีนํ, ตพฺพิธาเน ตสฺส อปฺปจฺจยสฺส วิธาเน ปโยชนํสิสฺโสกาโรติสมฺพนฺโธฯ อิมินา กจฺจายนานํ ปกรเณ ปโยชนํ ทสฺสิตํฯ อถจ ปเนตฺถ ‘‘กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ (ก, ๒-๗-๒๒) อิมินา อการนฺตสฺส สมาสนฺเต กเต สามตฺถิยา ‘สฺยาจ’อิติ (ก, ๒-๓-๒๙) สิสฺสาการาเทสาภาวา นิจฺจโมการนฺตรูปํ สมฺปชฺชตีติ ปริกปฺปิยตสฺสายุตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ยํ วุตฺตํวุตฺติกาเรน, ตํ ทสฺเสตุมาห‘อการนฺตสฺสปิ’จฺจาทิ, ยํ-วุตฺตํ สิสฺสาการา เทสนิวตฺตเน อการกรเณ สามตฺถิยํ, ตทภาวา สิสฺสาการาเทโส น นิวารียตีติ ทสฺเสตุมาห-‘นเจ’จฺจาทิฯ จริตตฺถตาย นิฎฺฐิตปฺปโยชนตาย, เตเนว กจฺจายนวุตฺติกาเรเนว อปฺปจฺจยนฺต มุทาหฎํ สกฺกตคนฺถานุสาเรน, อพฺยญฺชนนฺตตฺตาติ อิมินา ติณฺณเมสํ สทฺทานํ สกฺกเต พฺยญฺชนนฺตตฺตเมว โพเธติ, นิรตฺถกนฺติ ปุพฺเพว อการนฺตตฺตา นิรตฺถกํ, อาการวิธาเนเนวาติ (ก, ๒-๗-๒๕) ‘‘ธนุมฺหาจ’’ อิตฺยาการวิธาเนเนวฯ

๕๑. จิวี

อญฺญมญฺญกิริเยติ กิริยาปริวตฺตนมาห, อิมินา สุตฺเต กิริย สทฺทาภาเวปิ วีติหรณสทฺเทเนว กิริยาพฺยติหาเรติ ลพฺภตีติ ทสฺเสติฯ

๕๒. ลตฺวี

ปฎิมุกฺกกมฺพู อามุกฺกวลยาฯ

๕๓. วาญฺญ

กาเปกฺเขหีติ กปฺปจฺจยมเปกฺขิเตหิฯ

๕๔. อุตฺต

อาปริจฺเฉทาวสานา น ปเร [ปเรน (โปตฺถเก)] ตโต ปรํ ณาทิการิยวิธานาฯ

๕๗. ฎนฺต

ฎาเทเส ปุพฺพสรโลโป, อติสเยน มหนฺตีติ วิคฺคเห ‘‘ตรตมิสฺสิกิยิฎฺฐาติสเย’’ติ (๔-๖๔) ตรปฺปจฺจโย ณาทิวุตฺติยํ วิภตฺติโลโปฯ มหตฺตรสทฺทา ‘นทาทิโตวี’’ (๓-๒๗) มหโต ภาโวติ วากฺเย‘‘ตสฺส ภาวกมฺเมสุตฺตตา ตฺตน ณฺย เณยฺย ณิย ณิยา’’ติ (๔-๕๖) ตฺโต, วิภตฺติโลโป, ฉฎฺฐีสมาโส, เตนาห ‘รตฺตญฺญูน’มิจฺจาทิฯ

๕๘. อ

นฺโต เนติ สมฺพนฺโธฯ

๖๐. ปร

ปราสทฺโท เอตฺถ อธิกตฺโถติ อาห-‘อธิกา’ติฯ

๖๓. กฺลุ

อปวาทวิสเยปีติ ‘‘วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมา ตตฺร จตฺเถ’’ติ (๓-๖๔) อิมสฺส อปวาทสุตฺตสฺส วิสเยปิฯ

๖๔. วิชฺชา

อถ วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมิตฺยุจฺจมาเน วิชฺชาสมฺพนฺธีนํ โยนิสมฺพนฺธีนนฺติ กถํ วิวรณมิจฺจาห-‘วิชฺชาโยนิ’จฺจาทิ, วิชฺชา จ โยนิ จ วิชฺชา โยนี ตาสํ สมฺพนฺโธ, โส เยสํ อตฺถิ เต โหตาทโย มาตาทโย จ อเภโทปจาเรเนห วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธิสทฺเทน คยฺหนฺตีติ อธิปฺปาโย, ตสทฺเทนาติ ตตฺเรตฺยตฺรฯ เต จ ลฺตุปิตาทโยติ ตสทฺเทน ปรามฎฺฐา ลฺตุปิตาทโย จ, อตฺเถ การิยา สมฺภวา ตํวาจโก สทฺโท คยฺหติฯ

๖๕. ปุตฺเต

ลฺตุปิตาที (ติ ปุพฺพ) สุตฺเต ตตฺเรติ คหิตลฺตุปิตาทิฯ

๖๖. จิสฺมิํ

ปจฺจยคฺคหณปริภาสาย จิปฺปจฺจยนฺเตติ วุตฺตํฯ

๖๗. อิตฺถิ

อิตฺถิสทฺเทน อิตฺถิลิงฺคํ คหิตํ น อิตฺถี, ตคฺคหเณ สติ ‘อิตฺถิยํ วตฺตมาเน’ติ วุตฺติคนฺถสฺส อิตฺถิสงฺขาเต อตฺเถ วตฺตมาเนติ อตฺโถ คเยฺหยฺย, เอวํ สติ ‘กลฺยาณิปฺปธานา’ติ เอตฺถาปิ ปุมฺภาโว ปสเชฺชยฺย… ปธานสทฺทสฺส กลฺยาณิยํ วตฺตมานตฺตาติ อาห- ‘อิตฺถิยนฺติ อิตฺถิลิงฺเค’ติฯ อถ อิตฺถิยนฺติ เอตฺตเก วุตฺเต กถํ ตคฺคหณํ สิยาติ อาห-‘วิเสสเน’จฺจาทิ, เอกตฺเถติ วุตฺเตปิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนติ อยมตฺโถ วิญฺญายตีติ อิตฺถิยนฺติ วจนมนตฺถํ สิยาติ สมตฺถมญฺญถานุปปตฺติยนฺติ อิตฺถิยนฺติ วิเสสนมิตฺถิลิงฺคสฺเสว คหเณติ อาห- ‘วิเสสเน’จฺจาทิ, อิตฺถิยนฺติ อิตฺถิลิงฺคสฺเสว คหณนฺติ สมฺพนฺโธฯ พฺยวจฺเฉชฺชาภาวา วิเสสนมนตฺถกํ สิยาติ เอกตฺเถอิจฺจเนเนว อิตฺถิยํ วุตฺติยา (คมฺม) ภาวโตติ ภาโวฯ ปุเม ปุลฺลิงฺเค วตฺตมาโน สทฺโท ปุมาสทฺโท, สกโลติ ปเทสสกโล หิ คยฺหติ… กสฺสจิ สุตฺตตฺถสฺส ปุถภูตตฺตา, เตเนวจาห- ‘อิตฺถิยนฺตุ น วตฺตตฺเต’ติฯ

๖๙. สพฺพา

วตฺตนํ เอกสฺมิํ อตฺเถ อธิตฺถิจฺจาโท อิตฺถิวิสิฏฺเฐ สตฺตมิยตฺถาโท, วาสิฏฺโฐจฺจาโท วสิฎฺฐาทิวิสิฏฺเฐ อปจฺจาโท, ปุตฺตียติจฺจาโท ปุตฺตาทิวิสิฏฺเฐ อิจฺฉาทฺยตฺเถ ปวตฺติ, เตนาห-‘เอกตฺถีภาโว’ติฯ สามญฺญ คหณตฺถนฺติ อิมินา มตฺตสทฺทสฺส กสิณตฺเถ ปวตฺติมาหฯ

๗๐. ชายา

เอวนฺติ อิมินา อิตรีตรโยเค จตฺถสมาสํ วิภาเวติฯ ชานิชายา, สทฺทนฺตเรนาติ ชานิสทฺเทน ตถาสทฺโทปทิฏฺเฐน ทํ ชํ สทฺทนฺตเรน จ, เกสญฺจิติ ขรีคตนฺติอาทีสุ ‘ขรี’ติอาทีนํ เกสญฺจิ, ขรีติ ขรตฺเถ วตฺตมาโน-ยํ สทฺโท นิยตวิสโย… คตสทฺทํ วินา อญฺญตฺถ อทิฎฺฐตฺตา, นายมฺปโยโคติ ตุทมฺปติปฺปโยคํ นิวตฺเตตฺวา เหตุมาห- ‘อาคเม’จฺจาทิ, อญฺเญหิ จาติ อิมินา รูปสิทฺธิํ คณฺหาติฯ

๗๕. อน

นนุ สุตฺเต‘สเร’ติ เอตฺตกํ วุตฺตํ‘สราโท’ติ กถํ ลทฺธนฺติ อาห-‘สเร’ติอาทิ, วณฺเณ ยนฺตนฺตทาโทติ สิฎฺฐวจนํ, วณฺเณ ปรภูเต ยํ การิยํ วิธียเต ตํ โส วณฺโณ อาทิ ยสฺส ตํ ตทาทิ, ตสฺมิํ ตทาโท อุตฺตรปเท สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ, ขาธาตุโต กฺตปฺปจฺจเย วิหิเต รสฺเสนากาเรเนวายมฺปโยโค, น วิสุํ อกาเรนาติ ทสฺเสตุํ น อากฺขาตํ อนกฺขาต ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ อุตฺตรปทาทิ สรสฺส รสฺสตฺต’นฺติ วุตฺตํฯ

๗๖. นขา

สญฺญาสทฺเทสุจาติอาทินา อวยวตฺถนิรเปกฺขานมฺปิ ยถากถญฺจิ นิปฺผตฺติํ ทสฺเสนฺโต สพฺเพสเมว สทฺทานํ นิปฺผนฺนวาจิตญฺจาตฺตโน ทีเปติ, ยถากถญฺจิ นิปฺผตฺติ, รุฬฺหิยา อตฺถนิจฺฉโย, เตน สญฺเญจฺจาโท-ธิปฺปายํ วิวรติ ‘ยํกิญฺจิ’ตฺยาทินา, อิตฺถี จ ปุมา จ อิตฺถิปุมํ, น อิตฺถิ ปุมนฺติ สมาเส นิปาตเนนิมินา นปุํสกาเทโส [นปุํสกนิทฺเทโส (โปตฺถเก)] ติ ทสฺเสติ ‘น อิตฺถิ’จฺจาทินาฯ ขี-ขเย, ขร-วินาเส จาติ หิ เอเตหิ ‘น ขียติ น ขรตี’ติ อตฺเถ ‘‘ภาวการเกสฺว ฆณ ฆกา’’ติ (๕-๔๔) อปฺปจฺจเย’ น ขย น ขร’อิติ ฐิเต ขตฺตาเทโสติ อาห- น ขียติ’จฺจาทิฯ

๗๗. นโค

เอวนฺติ อิมินา คจฺฉตีติ วากฺเย กฺวิปฺปจฺจยาทิํ ทสฺเสติ, วิเสโส ปเนตฺถ นญฺสฺส(โฎ) วสโล จณฺฑาโล, สีเตน กรณภูเตนฯ

๗๘. สห

ตตฺถ ตสฺมิํ ปรภูเต, ยสฺส จ ฌตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

๘๐. อป

อปฺปจฺจกฺขํ ปจฺจกฺขญาเณนานุปลพฺภนียํ ตมฺปนาตฺถโต-นุเมยฺยเมวฯ ตสฺมิํ คมฺมมาเน ยมาเทโสติ เกนจิ ลิงฺเคนาธิคเตนานุมานญาเณนานุเมยุตฺตมคฺยาทิโนติ ทสฺเสตุมาห- ‘กโปเต’จฺจาทิฯ กโปตาทิภาเวติ กตฺถจิ ฆราโท กโปตวาตมณฺฑลิกาทีนํ ทสฺสนวเสน สพฺภาเว สติฯ อคฺยาทิทสฺสนโตติ อคฺคิปิสาจาทิทสฺสนโต, อญฺญตฺราปีติ ฆราทิโต อญฺญตฺร, กโปตวาตมณฺฑลิกาทิโน ลิงฺคสฺส, อคฺยาทิโยคนฺติ อคฺคิอาทีหิ อนุเมเยฺยหิ สมฺพนฺธํฯ มนฺตฺวาติ อนุมานญาเณน ชานิตฺวาปโยโคติ สาคฺคิสปิสาจาติ ปโยโคฯ

๘๑. อกา

สกตฺเถ วตฺตมานสฺส สหสทฺทสฺสาติ วตฺตพฺเพ วตฺตมาโน ตปฺปธาโนเยวาติ อาห- ‘สกตฺถปฺปธานสฺส สหสทฺทสฺสา’ติ, วุตฺติ ภวตีติ สมฺพนฺโธ, ยุคปทิ ธุรา สธุรํฯ อปรณฺเหน สหิตํ สหา ปรณฺหํฯ

๘๒. คนฺถ

‘‘อฎฺฐาทส นิเมสา ตุ, กฎฺฐา ติํสนฺตุ ตากลา’’ติ วจนโต อาห- ‘กลา กาลวิเสโส’ติฯ กลาทิสงฺขาตคนฺถสฺสานฺเต สหสทฺโท วตฺตตีติสมาสวากฺยํ นิทฺทิสติ ‘กลนฺต’มิจฺจาทิฯ คนฺถนฺเตจฺจาทินา อาสงฺกโตยมธิปฺปาโย ‘‘กาลตฺถปริจฺจาเคน คนฺถนฺเต วตฺตมานตฺตา อกาลตฺโถ’’ติฯ คนฺถวุตฺติปิ กลาทิ กาลสทฺทตฺถํ นาติกฺกมตีติ อธิปฺปาเยนาห- ‘คนฺถวุตฺติปิ’จฺจาทิฯ อธิโก มาสโก อสฺสาติ สมาสโก, วิกปฺเปน สิทฺเธติ ‘‘สหสฺส โส-ญฺญตฺเถ’’ติ (๓-๗๘)ฯ

๘๓. สมา

สมาโน ปติ ยสฺสา สปตฺตินี สปตฺตี อิติ นิปฺผนฺนานเมกเทโส ‘ปตฺตินี ปตฺตี’ติ ทสฺสิโตติ วตฺตุมาห- ‘ยกฺขาทิ ตฺวินิ’จฺจาทิฯ วยสทฺทสฺส ‘‘สรวยายวาสเจตา ชลาสยากฺขยโลหปฎมเนสู’’ติ คณปาฐโต อกฺขเย วตฺตมานสฺโส มนาทิตฺตา โอการนฺตตฺตนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘วโย’ติอาทิฯ ยปฺปจฺจยนฺโตติ อิมินา นิปาตเนน ตกยปฺปจฺจยนฺโตฯ

๘๔. อุท

‘‘อญฺญสฺมิ’’นฺติ (๔-๑๒๑) อิยปฺปจฺจยวิธายกํ สุตฺตํฯ

๘๘. ตุมฺหา

ตุมฺเห วิย ทิสฺสนฺตีติ ตุมฺหาที อมฺหาทีจฺจาทิํ ‘‘สพฺพาทีนมา’’ติ (๓-๘๖) อาฯ

๙๐. วิธา

คพฺเภนาติ อิมินา กุจฺฉิคเตน คพฺเภน สห ทฺวิหทยตฺตมสฺสาติ ทสฺเสติ, ปุพฺพปเทติ ทุสทฺเทฯ

๙๒. ทิคุ

คุณา ปฎลา [ทฺเว ปทานิ อสฺส อิติ ภวิตพฺพํ] ทฺเว ปาทา เอสํ ทฺเว สตานิ อสฺส, ทฺเว สหสฺสานิ อสฺส, ทฺวินฺนํ สตานํ ทฺวินฺนํ สหสฺสานํ วา สมาหาโรติ วิคฺคโหฯ

๙๓. ตีสฺว

ทฺวตฺติปตฺตาติ ปฐมนฺตา‘ปูร-ปูรเณ’อิจฺจสฺมา กรณตฺเถ ‘‘ภาว การเกสฺว ฆณ ฆกา’’ติ (๕-๔๔) อปฺปจฺจเย สฺยาทิสมาโสติ ทสฺเสตุ มาห- ‘ทฺวตฺติปตฺต’อิจฺจาทิฯ

๙๔. อาสํ

ทฺเว จ ติํสา จ, ทฺวีหิ วา อธิกา ติํสาติ วิคฺคโหฯ

๙๖. จตฺตา

สมฺปตฺตวิภาสายนฺติ อยํโยโค (สมฺปตฺตวิภาสาติ) ทสฺเสติ, สมฺปตฺเต วิภาสา วิกปฺโปติ อตฺโถ, ตโย จ จตฺตาลีสา จ, ตีหิ วา อธิกา จตฺตาลีสาจฺจาทินา วิคฺคโห, ติสฺโส จตฺตาลีสา อสฺส ติจตฺตาลีสํ คโณฯ

๙๗. ทฺวิสฺสา

สมฺปตฺตวิภาสตฺตาติ ‘‘อาสงฺขฺยาเย’’จฺจาทินา (๓-๙๔) อากาเร สมฺปตฺเต วิภาสตฺตาฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฎีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

ตติยกณฺฑวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ