๔. จตุตฺถกณฺฑวณฺณนา

โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฏีกา

๔. จตุตฺถกณฺฑวณฺณนา

๑. โณ วาปจฺเจ

นนุ จ ‘โณ วาปจฺเจ’ติ วจนโต กถํ ปกติวิสยาวคโม สิยาฯ ยถากถญฺจิ ปกติวิสยาวคเมปิ สามญฺญวจนโต ปน ธมฺเมนาปจฺจนฺตฺยาโท ยโต กุโตจิ ธมฺเมนิจฺจาทิโตปิ สิยา ณา ทิปจฺจโยตฺยาสงฺกิยาห ‘อปจฺจวตา’จฺจาทิฯ อปจฺจสฺสาติ อปจฺจตฺถสฺส, อปจฺจวตาติ ‘‘โณ วาปจฺเจ’’ติ วสิฎฺฐาทฺยตฺถสฺเสว ปริคฺคหณาย สามญฺญวจนโต โย อปจฺจวา ตโต, อตฺถโต ปน อสมฺภวา ทพฺพาจกสทฺทาว สามตฺถิเยน ฉฎฺฐิยนฺตา สพฺพลิงฺควจนา ชายเตติ วิญฺญาตพฺพํฯ ธมฺมสฺมาปจฺจํตฺยาทีสุ ณาทิปฺปจฺจโย (น ชายเต) ติ สมฺพนฺโธฯ

ธมฺเมนาติ ธมฺเมน กรณภูเตนฯ ธมฺมายาติ ธมฺมตฺถํ, ธมฺมสฺมาติ ธมฺมเหตุนา, ตโต อสมฺภเว การณมาห ‘สาเปกฺขตฺตา’ติฯ สาเปกฺขตฺตเมว สมตฺเถติ ‘อปจฺจวาหิ’จฺจาทินา, ธมฺเมนาปจฺจํ กสฺสาติ ปุจฺฉิตฺวา เทวทตฺตสฺสาติ อเปกฺขิยมานํ วทติฯ เทวทตฺตสฺสาติ อปจฺจวา เทวทตฺตาทิ อเปกฺขียเตติ สมฺพนฺโธ, หิสทฺโท เหตุมฺหิฯ น เหตฺถ ณาทิวุตฺติ อญฺญตฺถ [นเหตกามนฺตตฺถ (โปตฺถเก)] สาเปกฺขตฺตา กมฺพโล วสิฎฺฐสฺสาปจฺจํ เทวทตฺตสฺสาติ เอตฺถ ปน วสิฏฺโฐ-ปจฺจวาติ ตโต ฉฎฺฐิยนฺตา โหติจฺจาสงฺกิยาห- ‘น เจ’จฺจาทิฯ น จ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

การณมาห- ‘อสมฺพนฺธา’ติฯ น เหตฺถ สมฺพนฺโธ วสิฎฺฐสฺส กมฺพลาเปกฺขตฺเตน อปจฺจสฺส จ เทวทตฺตาเปกฺขตฺเตนาตฺถนฺตราเปกฺขาย วสิฎฺฐสฺสาปจฺเจน สมฺพนฺธาภาวาเยว วสิฎฺฐสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโฐติ ณาทิวุตฺติยา ภาเว สามตฺถิยํ นตฺถิ, สมตฺถญฺหิ วสิฎฺฐํ ราชปุริสาทิ สมาสวุตฺติยเมกตฺถตฺตมิว วาสิฎฺฐาทิณาทิวุตฺติยํ ณาทิปฺปจฺจยมุปชนยติ, นาสมตฺถํ, ตโต สพฺพเมเวตมฺมนสิ นิธาย วุตฺตํ- ‘อสมฺพนฺธา’ติฯ

ยทิ ปเนตฺถ ณาทิปฺปจฺจโย สพฺพถา สมฺพนฺธมเปกฺขเต, ตทา วิเสสโต ยสฺสาปจฺเจน สมฺพนฺโธ ตโตว ชนกโต โส สิยาติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยเชฺชว’มิจฺจาทิฯ

โย ชนโกติ โยโย ยสฺส ยสฺส อปจฺจสฺส ชนโกฯ ตโตเยวาติ ตสฺมาตสฺมา ชนกโตเยวฯ สิยาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อปจฺจตฺเถ ณาทิปฺปจฺจโย สิยาฯ ตตฺถ เหตุมาห- ‘ตสฺเสวาปจฺเจน โยคา’ติฯ โยคาติ อปจฺจสมฺพนฺธโต, น มูลปฺปกติโตติ ปรมปฺปกติโต น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ เหตุมาห- ‘อโยคา,ติ, วจนาภาวมฺเปตฺถ ทสฺเสตุํ เจ’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ

วจนนฺติ สุตฺตํ, สมฺพนฺธาภาวา (ตาทิสวจนาภาวา) จ มูลปฺปกติโต ณาทิปฺปจฺจยสฺสาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มูลปฺปกติโตวาสฺสาภิมตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘มูลปฺปกติโต’จฺจาทิ วุตฺตํฯ

กถมฺปนิทํ วิญฺญายติจฺจาทินา ชนกสฺเสวาพฺยาหิตสฺสาปจฺเจน มุขฺย สมฺพนฺธมานีย อิทมยุตฺตนฺตฺยาทินา พฺยวหิตชนิตสฺสาปฺยปจฺจยสฺส ปรมปฺปกติยาภิสมฺพนฺธสพฺภาวํ วตฺวา ตํ สาธยิตุมารภเต ‘กถ’มิจฺจาทิ, เอวํ หิจฺจาทิ กถํปนิทมิจฺจาทินา ยถาวุตฺตสฺส สมตฺถ นวากฺยํ, หิยสฺมา ตํ ทิสฺวา ตถา ปุจฺฉิโต เทวทตฺตสฺสวาติอาทินา อุปฺปาเทตารเมว นิทฺทิสติ, นาตฺตานํ ปิตามโห, ตสฺมา อุปฺปาเทตาเยวาปจฺเจน สมฺพชฺฌติ น ปิตามโหติ โยเชตฺวา อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ อิทํ ยถาวุตฺตมุปฺปาเทตุนิทฺทิสนํ, เตน อปจฺเจน สทฺธิํ อุปฺปาเทตุเยว ชนกสฺเสว โยโค สมฺพนฺโธ ปฎิปาเทตุํ น สกฺกาติ สมฺพนฺโธฯ

ตนฺติตํ [ตตฺถ-อิติ (ปญฺจิกายํ)] ปุจฺฉานิมิตฺตํ, เตนาติ อปจฺเจนฯ อปตนนฺติ นรเก อปตนํ ภวติ, โสติ โยโส ยสฺสาตฺยนิยมนิทฺทิฏฺโฐ โส ญาตุํ น อิจฺฉิโตติ สมฺพนฺโธฯ อิมินา อิทํ ทีเปติ- ‘‘นปตตฺยเนน นรเกตฺยปจฺจนฺติ วุจฺจติ อปจฺเจนาเนน ยสฺสกสฺสจิ อวิเสเสนาปตนมฺภวติ นรเก โสโส ตาย ปุจฺฉาย ญาตุํ น อิจฺฉิโต’’ติฯ โส วาติ กสฺสายํ ปุตฺโตติ ปุจฺฉายานุโรธเน โส อุปฺปาเทตาเยว ญาตุมิจฺฉิโตติ สมฺพนฺโธฯ ตุสทฺโท เจตฺถาปจฺเจน นรกาปาตสพฺพ ชนชานนิจฺฉาวิเสสโชตโก, ยทิ สิยาติ สมฺพนฺโธ, อตฺตานมฺปิ นิทฺทิเสยฺย น เกวลมุปฺปาเทตารํ, อตฺถิจฺจาทิ ปิตามหสฺส อตฺตโนปิ นิทฺเทเส การณวจนํ, ตํ อปจฺจํ นิมิตฺตํ การณํ, ยสฺส ตํ ตํนิมิตฺตํ ตสฺมา [กตฺวา (โปตฺถเก)] เอวํ ทิฎฺฐิโก หิจฺจาทินา ยถาวุตฺตํ สมตฺเถติฯ

พฺยวหิตชนิเตนาปีติ พฺยวหิเตน กตฺตุนา ชนิเตนาปิ, กรเณ จายํ ตติยา, เหตุมฺหิ วาฯ กสฺมา เอวํ ทิฎฺฐิโกติ อาห ‘ยํ นิมิตฺตํ หิ’จฺจาทิฯ หิสทฺโท ยสฺมาทตฺเถฯ ยสฺสาติ ปุพฺพชสฺส, เตน อปจฺเจน อปตนํ ตทปตนํ ตโต, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘เตน พฺยวหิตชนิเตนาปิ ปุมุนา ปุพฺพโชปิ นรกํ น ปตติ โส ปุพฺพชสฺสาปฺย ปจฺจํ ภวติ ยถาวุตฺเตน นิพฺพจเนนา’’ติฯ ตสฺมาจฺจสฺส ปุพฺเพ วุตฺตยสฺมาตฺยเนนาภิสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อุปปตฺยนฺตรมาห-‘อุปจารโตเว’จฺจาทิฯ ปุพฺพ ปุพฺพภาเว สตีติ ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส วิชฺชมานตฺเต สติฯ พฺยวหิเตน ชนิเต อปจฺเจปิ นิมิตฺตํ อปายาปตการณภาโว อตฺถิเย วาติ สมฺพนฺโธฯ เกสนฺติ อาห-‘ปุพฺเพสนฺติ ปุพฺพชานนฺติ อตฺโถ, เก นาติ อาห- ‘ปารมฺปริเยนา’ติฯ อเภโทปจาเรนาติ ปุพฺพปุพฺพภาเว สติจฺจาทินา วุตฺตนเยน ชนกสฺส วิย ปารมฺปริเยนปุพฺเพสมฺปินิมิตฺตตา วโต ชนกสทิสตฺตา ชนกาว นาม เต สิยุนฺติ เอวมเภเทน อุปจรณโต จินฺตนโตติ อตฺโถฯ อุภยถาติ ญาเยน อุปจาเรนจาติ อุภเยน ปกาเรน, เอวมุภยถาปิ มูลปฺปกติยา ปจฺเจนาภิสมฺพนฺธา กถมนนฺตร [มนนฺตราทิ (โปตฺถเก) (ตตฺถ) โปตฺถเก] ชนิเตนาปจฺเจนาทิปุริสสมฺพนฺโธเยน ตโต ณาทิปฺปจฺจโย สิยาติ นาสงฺกฺนียํฯ

ตโต จาติ มูลปฺปกติโต จ, อปจฺจสามญฺญวจนิจฺฉายนฺติ อิตฺถิ ปุนฺนปุํสกตฺตวิเสโสปคฺคาหิ อปจฺจสามญฺญสฺส วจนิจฺฉายํฯ

เอวมฺมูลกติโต- ปจฺจสามญฺเญน ณาทิปฺปจฺจยํ ววตฺถเปตฺวา อิทานิ อปจฺจาทิโตปิ โหเตว ณาทิ สามญฺญวิธานาฯ โส จ พหุลาธิการโต คุรุชนายตฺตตฺตา ตนฺนิโยคาจรเณน ปสตฺเถ เยวาปจฺเจ พฺยวหิตชนิเตปิ อิตฺถิวชฺชิเต สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘นตฺตาทีหิ’จฺจาทิฯ สติเยว คุรุชเน สปฺปธานภาเวน กุจฺฉิเต-ปจฺเจตุ นตฺตาทีวุตฺตีหิ วสิฎฺฐาทีหิ ณาทิปฺปจฺจโย โหติ วาสิฏฺโฐติอาทิ, อิตฺถิยญฺจ น โหติ วาสิฎฺฐีติอาทิฯ

อตฺถโตติ สามตฺถิยโตฯ อปจฺเจ วิธียมาโน ปจฺจโย อปจฺจวตา ชายมาโน ตสฺสาปจฺจนฺติ อตฺเถ ชายติฯ โสจาย มตฺถวิเสโส ฉ(ฎฺฐิยนฺต) ตาภาเว กถํ สิยาติ อิทเมตฺถ สามตฺถิยํฯ อนนฺตเร วาปจฺเจ ปุตฺเต-ภิเธยฺย นตฺตาโท วาปจฺเจ-ภิเธยฺยาติ สสมฺพนฺโธฯ กุโตจิ อปจฺจวตา นตฺตาโท เอวฯ อิทญฺจ สพฺพมฺพหุลวจเนว สมฺปชฺชตีติ อาห- ‘พหุลาธิการา’ติฯ อปจฺเจติ เอกวจเนน นิทฺเทเส ปุมุนา นปุํสเกน กริยติ, เตเน กสฺมิํ เยวาปจฺเจ สิยา, น พหูสุ วสิฎฺฐสฺสาปจฺจานิ วาสิฎฺฐานิ, น จิตฺถิ วาสิฎฺฐานิ, น จิตฺถิยํ วาสิฎฺฐีตฺยาสงฺกิยาห-‘อิทญฺเจ’จฺจาทิฯ อิทญฺจ อปจฺจวจนญฺจฯ อิมินา เจตฺถ ตถา นิสฺสยกรณํ ทสฺเสติฯ ตสฺส วจนิจฺฉาภาวโตติ ตสฺส ลิงฺควจนสฺส สุตฺเต วตฺตุมิจฺฉายาภาวโตติ อตฺโถฯ

กิํ ปน การณํ สุตฺเต ลิงฺควจนาวจนิจฺฉายํ ตสฺสาปฺปธานตฺตา เยนเกนจิ ลิงฺคาทินา นิทฺเทโส-วสฺสํ กตฺตพฺโพติ นานนฺตริยกตฺตา ตสฺเสโหปาทานํ, ยถาธญฺญตฺถิโนปลาลาทิโนปฺยปฺปธานสฺโสปาทานนฺติฯ ตโตเยวาห-‘อุปลกฺขียสฺเสตฺถ ปธานตฺตา’จฺจาทิฯ อิตฺถิปุมตฺตยุตฺตชญฺญวิเสโส อุปลกฺขีโย, อปจฺเจตีทมุปลกฺขณํ, สยนฺติ ยถาวุตฺตมุปลกฺขณํ สยํฯ การิยปฺปฎิปตฺติยาติ ปุเม นปุํสเกปจฺเจ-ภิเธเยฺย วิธิ โหติจฺเจวํ การิยปฺปฎิปตฺติยา วตฺตุํ น อิฎฺฐํฯ

วจนนฺตเรปิ อญฺญสฺมิํ วจเนฯ อาณีติ ณิปฺปจฺจยสุตฺตํ วทติฯ อโคตฺตาทิโตติ โยโคตฺตสฺสาทิภูโต น โหติ, ตโต, เตเนว ‘‘อาณี’’ติ สุตฺเต (๔-๕) วกฺขติ-‘อการนฺตมตฺตโตวายํณิน โคตฺตาทิภูตโต’ติฯ วากฺยสมาสาปีติ ยถาสงฺเขฺยนาหฯ ตสฺมิํ อตฺเถติ ตสฺมิํ วากฺโยปทสฺสิเต อตฺเถ, ตนฺติ วากฺยํฯ สมาสวุตฺติญฺจ นิวตฺเตยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธฯ

สติปนาติ วากาเร สติ ตุ อนิจฺจตฺตา ณปฺปจฺจยสฺสฯ โสปีติ สมาโสปิ, สมาโสติอาทินา ปกฺขนฺตรมาหฯ เตน วากฺยสิชฺฌเนนฯ ปกฺเข วากฺยสมาสาปิ สิยุนฺติ ปกฺเข สมาสวุตฺติยา เอว พาธิตตฺตา ปกฺขนฺตเร ณาทิวุตฺติ น พาธียตีติ วากฺยวุตฺติโยปิ สิยุนฺติ อตฺโถฯ

๒. วจฺฉา

วจฺฉกจฺจาทินา กจฺจาทิคณํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส วิภาเคน นิปฺผตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘วจฺฉาทีหี’ติอาทิมาหฯ ‘‘กณฺโห พฺราหฺมเณ’’ติ คณสุตฺตํฯ ตตฺถ กณฺหสทฺโท พฺราหฺมเณ วตฺตมาโน ณานณาย นปฺปจฺจเย อุปฺปาทยตีติ อตฺโถฯ เอวมาทีหิจฺจาทินา อากติคณตฺตมสฺส ทสฺเสติฯ ‘‘กตาณิโยเว’’ติ คณสุตฺตํ, ทิจฺจาทีสูติ ยโตณฺโย ทิสฺสติ ‘‘ณฺย ทิจฺจาทีหี’’ติ (๔-๔), เต ทิจฺจาทโย, เตสุ ปาฐาติ ตํสุตฺตปฺปเทเส ‘‘กตา ณิโยเว’’ติ ปาฐาภาเวปิ ทิจฺจา ทีนมากติคณตฺตา ปฐิตเมว นาม ตนฺติ วุตฺตํฯ

ณฺเยติ ณฺยปฺปจฺจเย กเตฯ โคตฺตาทิสทฺทาติ โคตฺเต วํเส อาทิภูตา สทฺทาฯ วํโสติ อนฺวโยฯ โสเยว คาวํ สชาติ สาธารณํ วิชาติวินิวตฺตนํ สกฎาทิวจนํ ตายตีติ โคตฺตนฺติ วุตฺตํ, เตนาห-‘โคตฺตํ วํโส’ติฯ ตสฺสาติ โคตฺตสฺส, ตสฺสาทโย โคตฺตาทโยติ เสโสฯ เกเต โคตฺตาทโยจฺจาห- ‘สญฺญาการิโน’จฺจาทิฯ วจฺฉาทโย นตฺตาทิโน อปจฺจสฺส อปจฺจํ ตทปจฺจาทิ จาติ ทสฺเสตุมาห-‘นตฺตาทิโน’จฺจาทิฯ

๓. กตฺติ

ฆปสญฺญนฺตาเวตฺถ ภีโยฺย กตฺติกาทโยติ คยฺหนฺติฯ ยทิ ปเนตฺถ อญฺเญปิ คยฺหนฺติ, อตฺถิ ปณฺหิอาทโย เกจิเยว กตฺติกาทีสุ อนฺโตคธา โหนฺตีติ วตฺตุมาห- ‘เอตฺถา’ติอาทิฯ วินตา สุปณฺณมาตา, เตหีติ วิธวาทีหิฯ วิธวาทิคณํ ทสฺเสติ ‘พนฺธก’จฺจาทิฯ วิคโต ธโว ปติ อสฺสาติ วิธวา, พนฺธกี อภิสาริณีฯ

๔. ณฺยทิ

ยสฺส จ จวคฺโคติ สมฺพนฺโธ, เกวลํ คคฺโคฺยติ เอตฺตกเมวา ทสฺเสตฺวา ปรสตฺถาคตคคฺคาทิคเณกเทสภูตกุณฺฑนีสทฺทโตปิ โกณฺฑญฺโญติ มุทาหรนฺโต โส คคฺคาทิคโณปฺยตฺราภฺยุปคโตติ วิญฺญาเปติฯ ตสฺมา ตสฺมิํ คคฺคาทิเกปิ ปรสตฺถปฐิเต โยโย ปโยโค อาคเม ทิสฺสติ วจฺโฉ อคฺคิเวสฺโสจฺจาทิฯ โสปีห เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห-‘คคฺคาทิ’จฺจาทิฯ คคฺคาทีติ คคฺคาทิ อยํฯ โคตฺตสฺส คคฺควํสสฺส อาทิภูเตน คคฺเคน อุปลกฺขิโต คโณ โคตฺตาทิคโณ, เตน คคฺโค นาม โกจิ, ตสฺสตฺวปจฺจํ คคฺคีติ ภวติฯ ปปุตฺตาโทวาติ อวธารณํ คคฺคสฺสาปจฺจํ คคฺคิจฺเจว ยถาสิยาติฯ

๕. อาณิ

ปกตสฺสาติ ‘‘มาคธํ สทฺทลกฺขณ’’นฺติ วา ‘‘นามสฺมา’’ติ วา ปกตสฺสฯ อาติ นามวิเสสเนสติ ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ ตทนฺต วิธินา อการนฺโต คยฺหตีติ อาห-‘วิเสสเนน จา’ติอาทิฯ อนนฺตรมปจฺจนฺติ สมฺพนฺโธฯ

๖. ราช

ปจฺจยนฺเตนาติ ราชญฺโญติ ปจฺจยนฺเตนฯ ราชญฺโญตีมสฺสตฺโถ ขตฺติยชาตีติ, ราชญฺญชาตีติ อตฺโถฯ รญฺโญ อปจฺจํ ราชาปจฺจํฯ

๘. มนุ

สมุทาเยนาติ ปจฺจยนฺตสมุทาเยน, ชาติยนฺติ มนุสฺสชาติยํฯ ชาติสทฺทาเอเตติ อิทํ มนุสฺโส มานุโสติ เอตฺถ อปจฺจตฺถาภาเว เหตุวจนํฯ อปจฺจตฺโถ เอตฺถ นตฺเถวาติ จ อิทํ วิสุํ มนุสฺสมานุส สงฺขาตสฺส ปจฺจตฺถสฺสาภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ โณวาติ มนุโน อปจฺจนฺติ อตฺเถ‘‘โณ วาปจฺเจ’’ติ (๔-๑) ณปฺปจฺจโยวฯ น ชาตีติ พฺยติเรกมาหฯ

๙. ชน

ราชสมฺพนฺเธติ รญฺเญติ วุตฺตราชสมฺพนฺเธฯ ปญฺจาลานํ ขตฺติยานํ อปจฺจํ, ปญฺจาลานํ ชนปทานํ ราชาติ วา เอวเมตฺถ วิ(ภาโค) เวทิตพฺโพ โอกฺกากานํ อปจฺจํ ราชา วา โอกฺกาโกฯ

๑๑. ณรา

สามญฺเญน รตฺตสทฺทสฺสาตฺถมาห- ‘กุงฺกุมาทินา’ติฯ อญฺญถา ‘ราโค กุสุมฺภาที’ติ วุตฺตตฺตา กุสุมฺภาทินาติ (วุตฺตํ) สิยา, รญฺชิ อย มตฺถิ อภิสงฺเค‘โภชเน รตฺโต’ติฯ อตฺถิ วณฺณวิเสเส ‘รตฺโตโค’ติ, โลหิโตตฺยตฺโถ, อตฺถิ สุกฺกสช วณฺณนฺตราปาทเน‘รตฺโต ปโฎ’ติฯ อิห ตุ ตติเย-ตฺเถ วตฺตมาโน คยฺหตีติ วุตฺตํ- ‘วณฺณนฺตรมาปาทิต’นฺติฯ ราคาติฯ

อตฺถคฺคหณนฺติ อตฺถปฺปธานตฺตา นิทฺเทสสฺส วุตฺตํฯ ตญฺจาจริยาน มุปเทสโต อวิจฺฉินฺนา (จริย) ปารมฺปริยาวคมฺยเต, ราคาติ กสาว สงฺขาตอตฺถนิทฺเทโสฯ เตนาติ ปฎสฺส รตฺตภาเว ราคสฺส กรณนิทฺเทโส, รตฺตนฺติ ปจฺจยตฺถนิทฺเทโส, ปจฺจโย จายํ กสา วตฺถโต ภวตฺยสมฺภวา, เตน สุตฺเต ราคาติ วุตฺเตปิ ตพฺพาจกา กสาวสทฺทาติ วิญฺญายติ, ราคาติ ปน เตนาติ ราคสฺเสว นิทฺทิฏฺเฐปิ ตพฺภาเวนา [ตพฺพาวกภาเวนา-ติ ภวิตพฺพํ] ตฺโถ นิทฺทิฏฺโฐ, ตพฺพาจกา จ โหนฺโต‘เตน รตฺต’นฺติ อตฺเถ โหตีติ กสาเวน รตฺตนฺติ วิญฺญายตีติ ราควาจิโน ตติยนฺตตฺตํ สมฺปชฺชติ, เตน ‘ณ ราคา เตน รตฺต’นฺติ วุตฺเตปิ ลพฺภมานตฺถวเสน วุตฺตํ- ‘ราควาจิตติยนฺตโต’ติฯ สุตฺเต ปน ราเคน รตฺตนฺเตตสฺมิํ อตฺเถ ราคา ราควาจีสทฺทา ตติยนฺตา ณปฺปจฺจโย โหตีติ อตฺโถฯ อภิธานโตติ อุปจารวเสน กถนโตฯ วินาปิ เตนาติ ตํปจฺจยํ วินาปิฯ

๑๒. นกฺข

ตติยนฺตโต วิชฺฌตฺถํ เตนาติ อนุวตฺตเตติ สมฺพนฺโธฯ สุตฺเต อยมตฺโถ ‘‘อินฺทุยุตฺเตน นกฺขตฺเตน ลกฺขิโต เจ กาโล, ตทา เตน ลกฺขิเต กาเลตฺยสฺมิํ อตฺเถ ตติยนฺตโต นกฺขตฺตา โณ โหตี’’ติฯ สุตฺตวิวรเณ ตุ ตญฺเจตฺยาทิกมธิปฺปายวเสน วุตฺตํฯ เตนาตฺยนุวุตฺติยา ตติยนฺตโตติ ลพฺภติ นกฺขตฺเตนาติ สุตตฺตาติ, กาเลติ ปน อตฺถนิทฺเทสโต ณปฺปจฺจยาเธยฺยสฺส กาโล อาธาโรติ วิญฺญายตีติ ‘ลกฺขิเต กาเล’ติ วุตฺตํ, วิเสสฺสคตวิภตฺติยา วิจาริตาย วิเสสน คตา จ (วิจาริตา) นามาติ อาห- ‘นกฺขตฺเตเน’ติจฺจาทิ, อิห เกจิ ขนฺธปญฺจกสงฺขาตํ กิริยาสภาวมิจฺฉนฺติ อนิจฺจํ, อปเร ตุ ทพฺพสภาวํ นิจฺจํฯ ตสฺโส ภยสฺสปิ กาลสฺส จนฺทยุตฺเตน ผุสฺสาทินา ลกฺขิยภาวา ลกฺขเณ ตติยา ยุตฺตนฺติ วตฺตุมาห- ‘กิริยา รูโป กาโล’จฺจาทิฯ

วิเสสาวสาโยติ กาลสฺส วิเสสาวธารณตฺถเมว หิ ‘ผุสฺสี รตฺติ’จฺจาทิฯ โลเก ปยุชฺชเตฯ คุรุนาติ เอตฺถ คุรุ ชีโว, น นกฺขตฺตํ, จนฺทยุตฺตตา ปเนตฺถ อตฺถิ… จนฺทยุตฺเตน คุรุนา รตฺติยา ลกฺขิตตฺตาฯ กตฺติกาย ลกฺขิโต มุหุตฺโตติ เอตฺถ จนฺทํ วินา กตฺติกาย ตุ เกวลาย มุหุตฺโต กาโล ลกฺขิโต ‘กตฺติกา มุหุตฺโต’ติฯ ผุสฺเสน ลกฺขิตา อตฺถสิทฺธีติ เอตฺถ ผุสฺเสนินฺทุยุตฺเตน อตฺถสิทฺธิ ลกฺขิตา น กาโล ผุสฺโสติฯ นกฺขตฺตยุตฺตสฺส กาลสฺส รตฺยาทิวิเสสาปรามาเสน นกฺขตฺตวาจิโต อุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยสฺส สุตฺตนฺตเรน โลปํ วิธาย ปุน อญฺเญน สุตฺเตน ยุตฺตาติ เทสวิธาเนน สกลิงฺคสงฺขฺยายุตฺเตหิ-ฎฺฐมภิธานํ ปเรหิ, ตทาห- ‘อโห รตฺโต’จฺจาทิฯ

รตฺยาทิวิเสสาปรามาเสนาติ ผุสฺสี รตฺติ ผุสฺโส อโหติ เอวํ รตฺยาทิวิเสสสฺส อปรามาเสน อสมฺมสฺเสน อคฺคหเณนฯ สกลิงฺคสงฺขฺยายุตฺเตนาติ ผุสฺสกตฺติกาทีนํ ยํยํ ลิงฺคํ ยายา สงฺขฺยา, อตฺตนิเยหิ เตหิ เตหิ ลิงฺเคหิ ตาหิตาหิ จ สงฺขฺยาหิ ยุตฺเตน นกฺขตฺตสทฺเทนฯ น ตทุปลกฺขิโต กาโลติ กตฺติกา สทฺโทพหุวจนนฺโต พหุตารกตฺตา กตฺติกาย, ตายกตฺติกาย ลกฺขิโตกาโลปเรหิวิย น กถียตีติ อตฺโถฯ อถ ตทุปลกฺขิตสฺสกาลสฺเสวกตฺติกาสทฺเทนาภิธาเน โก โทโส เย เนวมุจฺจเตจฺจาห- ‘อเชฺชติ’จฺจาทิฯ อิมินา จ ปรมเต โทโส อุพฺภาวิโต, ตทตฺถตฺเต สตีติ ตทุปลกฺขิตกาลตฺถตฺเต สติฯ

สตฺตมี สิยาติ นกฺขตฺตสทฺทา ตทฺธิตโลปนฺตา ผุสฺเสน ปายสํ ภุญฺเชยฺย, ผุสฺเส ปายสํ ภุญฺเชยฺยา’ตฺยาโท อาเธยฺยนฺตราเปกฺขา สิยา สตฺตมี, ยา สุตฺตนฺตเรน วิธียติ ปาณินีเยหิ, ตโต ‘อชฺชกตฺติกา’เตตฺถาปฺยาเธยฺยนฺตราเปกฺขา สตฺตมี สิยา โลปนฺตตฺตา ‘อชฺชกตฺติกาสู’ติ, น ปฐมาฯ ปฐมาเยว ปนายํ ปโยโค ‘อชฺชกตฺติกา,ติฯ อเชฺชตฺยธิกรณปฺปธาโน อโหรตฺตกาลวาจี สทฺโท, กตฺติกาสทฺโทปิ ตทฺธิตโลเปน ตกฺกาลาภิธายโก, ตโต เยวอุภินฺนมฺปิสามานาธิกรณฺยา กตฺติกาโยปฺยธิกรณํ สมฺปชฺชนฺเต, ตญฺจ น วินาเธเยฺยน โหตีตฺยาเธยฺยนฺตราเปกฺขายํ เตสุ สตฺตมีเยว สิยา, น ปฐมา (อุป) ปเชฺชยฺยาตฺยธิปฺปาโยฯ อตฺตโนทานิ ทสฺสเน สตฺตมิยา อปฺปสงฺคํ ปฐมาเยโวปปตฺติํ ทสฺเสตุมาห- ‘จนฺเท ปนูปจาเรเน’จฺจาทิ, นาเธยฺยนฺตราเปกฺขาจฺจเนน สตฺตมิยา อปฺปสงฺคมาหฯ เอวญฺจรหิ วจนมนฺตเรน ปเรสํ วิย สตฺตมีวิธายกํ กถํ กตฺติกาย ชาโตจฺจาสงฺกิย ตมฺปฎิปาเทตุมาห- ‘กตฺติกาย ชาโต’จฺจาทิฯ พหุวจนนฺตตฺเตปิ กตฺติกาย ชาติยเมก วจนนฺตํฯ ปการนฺตรมาห- ‘โลโปติ’จฺจาทิฯ โลเปนาติ กตฺติกาหิ อินฺทุยุตฺตาหิ ลกฺขิโต กาโลติ วิคฺคยฺห กตณปฺปจฺจยสฺส โลเปนฯ

๑๓. สาสฺส

เสติ ปฐมนฺตาติ สาติ นิทฺทิฎฺฐปฐมนฺตา, ยํ ปฐมนฺตนฺติ สาเจติ ทสฺสิตํ ปฐมนฺตมาหฯ ปฐมนฺตสฺส เทวตาปุณฺณมาสิตฺตภาวโต ตทตฺถมเภเทนาห- ‘สา’ติฯ กา สา เทวตาจฺจาห- ‘โลกปฺปสิทฺธาเยว เทวตา’ติฯ ยาคสมฺปทานมฺปิ โลเก เทวตาติ ปสิทฺธนฺติ ยาคสฺส ยชิตพฺพสฺส ปุโรฑาสาทิโน สมฺปทานมฺปิ ปฎิคฺคาหโก ปินฺทาทิ โลเก เทยฺยสฺส ปุโรฑาสาทิโน เทวตา สามีติ ปสิทฺธนฺตฺยตฺโถ, อินฺโท เทวตา อสฺส อินฺทํ, อาทิจฺโจ เทวตา อสฺส อาทิจฺจํ, หวิ ปุโรฑาสาทิ ยาคทพฺพํฯ

มนฺตโถมนียมฺปิ เทวตาติ ปสิทฺธนฺติ เยน มนฺเถน โย ถูยเต โส ตสฺส มนฺตสฺส เทวตา สามีติ โลเก ปสิทฺธนฺตฺยตฺโถ มหินฺโท ยโม วรุโณ เทวตา อสฺสาติ วิคฺคโหฯ วุตฺตนย เมวาติ ‘‘นกฺขตฺเตนินฺทุยุตฺเตน กาเล’’ติ สุตฺเต วุตฺตนยเมวฯ ชาตฺเยกวจนํ มฆายาติ, ตารกรูปานมฺปน พหุตฺตา มฆาสทฺโท พหุวจนนฺโตฯ ปาณินียา ‘‘สาสฺมิํ ปุณฺณมาสีติ สญฺญาย’’นฺติ (๔-๒-๒๑) สุตฺตยิตฺวา ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺมิํ ผุสฺโส มาโส ผุสฺโส อทฺธมาโส ผุสฺโส สํวจฺฉโรติ สญฺญายํ ปฎิปาเทนฺติ, เตน เตสํ ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺมิํ ปญฺจทสรตฺเตติ เอตฺถ จ ภตกมาเส จ ตทฺธิโต น ภวติฯ อิธ ปน ‘สญฺญาย’นฺติ วจนาภาเว ภตกมาเสปิ ฉฎฺฐฺยตฺเถ ภวตีตฺยาสงฺก วิรจยติ ‘ภตกมาเสปิ’จฺจาทิฯ ปุณฺโณ มา อิจฺจตฺร มาสทฺโท จนฺทปริยาโยติ อาห- ‘มาสทฺเทเน’จฺจาทิฯ ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ นิพฺพจนาติ เอตฺถ ปุณฺณมาสีสทฺทสฺส ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ นีหริตฺวา วจนาติ อตฺโถฯ วุตฺติยา อตฺถสฺส ผุฎีกรณาย วุตฺตํ- ‘โส ปุณฺโณ ติอาทิฯ ตสฺสนฺติ ปุณฺณมาสิยํฯ สาปุณฺณมาสี, ภตกสฺส ภติยา กมฺมการกสฺส โย ติํสติ รตฺโต มาโส ปริพฺพยนิยมิโต, ตสฺส สมฺพนฺธินี เนติ สมฺพนฺโธฯ

ยสฺสญฺจติถียนฺติ อนิยเมน ปฎิปทาทิมาหฯ อโตเอว จ นิปาตนาติ อิมสฺมาว นิปาตนา, เตเนวาห- ‘สุตฺเต วจนเมว นิปาตน’นฺติฯ มาสสุติยาจฺจาโท สาธิปฺปายมตฺถํ วิวรติ ‘ยทิปิ’จฺจาทินาฯ อสฺสาติ สามญฺญวจเนปิ ‘สาสฺส เทวตา ปุณฺณมาสี’ติ สุตฺเต อสฺสาติ อวิเสสวจเนปิ โสเยว ปุณฺณมาสีสทฺเท สูยมาโน มาโสเยว ฉฎฺฐฺยตฺโถ วิญฺญายตีติ สมฺพนฺโธฯ

ปญฺจทสรตฺตาโทติ ปเรสํ สญฺญาคหเณน นิวตฺติตปญฺจทสรตฺตาโทฯ อถ อทฺธมาสสํวจฺฉรานมฺปิ อุทาหรณตฺเต โนปญฺญาโส กสฺมา น กโตจฺจาห- ‘อทฺธมาสสํวจฺฉราน’มิจฺจาทิฯ เอวมฺมญฺญเต ‘‘อทฺธมาสสํวจฺฉรานํ น ปจฺจเยโนชุกมภิธานมปิ ตุ สํวจฺฉเรปิ ผุสฺสาทิมาสสมฺภวาสฺมิํ สํวจฺฉเร ผุสฺเสน มาเสน สมฺพนฺธา ผุสฺโสตฺยุปจารียเต, ยถา จ ผุสฺสาทิมาสสฺส สมฺพนฺธี อทฺธมาโส ผุสฺโส อทฺธมาโสตฺยุปจารียเต , น ปโนชุกนฺติ เตสมุทาหรณตฺเต นานุปาทาน’’นฺติฯ

๑๔. ตม

นากฑฺฒนตฺโถติ ณสฺสากฑฺฒนตฺโถ น โหติฯ ยทฺยากฑฺฒนตฺโถ อสฺส, ตทา จานุกฑฺฒิตํ โนตฺตรตฺรานุกเฑฺฒยฺยาติ มญฺญเต, โกจิเยว โหตีติ โหนฺตีติ อิโต ภินฺทิตฺวา อาเนตพฺพํฯ ตทา เทสสฺสาติ อิมินา ‘‘ตทาเทสา ตคฺคหเณน คยฺหนฺตี’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติฯ กตยาเทสสฺสาปีติ กโต ยาเทโส ยสฺส ตสฺส กตยาเทสสฺสาปีติฯ อิการสฺสาติ ยาเทสโต ปุพฺเพ อิการสฺส, อิมินา จาเทสาเทสีนมเภโท ทสฺสิโตฯ ตสทฺเท เนเกนาปิ ปจฺเจกาภิสมฺพนฺเธ สิทฺเธติ เอวมญฺญเต- ‘‘ยถา’เตน กตํกีต’ (๔-๒๙) นฺตฺยาทิสุตฺเต เอโกว ตสทฺโท พหูหิ ปจฺจยตฺเตหิ สมฺพชฺฌเต, ตถิหาปิ เอกเมว ตสทฺทคฺคหณํ ‘ตมธีเต ตํชานาตี’ติ ปจฺเจกมภิสมฺพชฺฌเต, ตสฺมา กิเมตทตฺเถน ทฺวิตคฺคหเณเน’’ติฯ ทฺวิตคฺคหเณ ปโยชนตฺตยํ วุตฺตํ, ตตฺถ ปฐมํ ทสฺเสนฺโต ชานนิจฺจาทินาธิปฺปายมาวีกตฺวา ทฺวิตคฺคหณมิจฺจาทินา ปทตฺถมาหฯ

ตตฺถ-‘โย ยมธีเต ชานาติ จา’ติ อิมินา ทฺวิตคฺคหณาภาเว ปจฺจยตฺถาวยวสฺส สมุจฺจยปฺปสงฺคมาหฯ สมุจฺจเย สติ(โย) ยมธีเต ชานาติ จ, ตตฺเถว สิยา, โย ปนาธีเต เกวลํ, น (ชานาติ) ตตฺถ น สิยาติ โพธยิตุํ พฺยภิจารมาห‘น ปจฺเจกาติ สมฺพนฺเธเน’ติฯ ยถา ‘‘เตน กถํ กีต’’มิจฺจาโท ‘‘เตน ชิตํ ชยติ’’จฺจาทิ ปจฺเจกสมฺพนฺเธน ภวติ เอวมฺมาวิญฺญายีติ ยเถจฺจาทิ กสฺสาตฺโถฯ ‘เตน กตํ กีต’’มิจฺจาทีหิ อวตฺวา ‘‘เตน ชิตํ ชยติ’’จฺจาทิสุตฺเตกเทสวจนมตฺถพฺยตฺติ ตถา วุตฺเต โหตีติ วุตฺตํ, เตน ชิตมิจฺจาโท ชยนาทิกา กิริยาเน กทพฺพสมวายิตฺเตน ปสิทฺธาติ ยุตฺโต ตตฺถ ปจฺเจกาภิสมฺพนฺโธ, เนวมเชฺฌน เวทนา ปฺเยกทพฺพสมวายิตฺตาภิโยฺยตฺยธิปฺปาโยฯ

อิทานิ ทุติยํ ทสฺเสติ ‘ชานน’มิจฺจาทิ, นิมิตฺต มิฎฺฐานิฎฺฐโพธการณํ มุหุตฺโต กตฺติกาทิ, อุปฺปาโต อิฎฺฐานิฎฺฐสูจกํ ปถวิสมุทฺทาทีนํ สภาวปริจฺจาเคนาญฺญตตฺตคมนํฯ ชานนสามญฺเญติ นิมิตฺตาทีนํ ชานน สามญฺเญฯ ‘ยถาวุตฺตชานนสฺส อเชฺฌน วิสยตฺเต เหตุมาห- ‘ตํ ชานาตีติ ตสทฺเทน อธียมานปรามสโต’ติฯ ตติยํ ทสฺเสติ ‘ยโต เจ’จฺจาทินาฯ ยโต จ อุปฺปนฺเนน วิธินา อเชฺฌน ญาตุ อภิธานมฺปสิทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ, โปตฺถเกสุ ปน อเชฺฌตุญาตูสุติ ปาโฐ ทิสฺสติ, เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘กตฺถจิ ปสิทฺธิวิสโย โหติ ตสทฺโท, ตถา จ วุตฺตํ สุโพธาลงฺการฎีกายํ ปกฺกนฺตวิสโย ตถา ปสิทฺธวิสโย อนุภูตวิสโย จ ตํสทฺโท ยํ สทฺทํ นา เปกฺขเต’ติ, ตสฺมา ปสิทฺธิวิสเยน ตสทฺเทน ปุถเคว ปสิทฺธิยา อุปสงฺคหตฺถํ ทฺวิตคฺคหณํ กตฺตพฺพ’’นฺติฯ อตฺถตฺตเย วตฺตมานสฺส ตุ ตสทฺทสฺส สวิสโย วิเสโส ตโตวาตฺถิเกหิ เวทิตพฺโพฯ

๑๕. ตสฺส

วิสยสทฺโท คามสมุทาเยปิ วตฺตเต, คามสมุทาโย จ นาม เทโสเยว, เตนาห วิสโยปิ คามสมุทายตฺตา เทโสเยวา’ติ, อิมินา วิสยเทสสทฺทานํ สมานาธิกรณตฺตมาหฯ วสาติ เทสวาสิโน วสาตโย, อนุวาโก คนฺถวิเสโสฯ

๑๖. นิวา

ตนฺนาเมจฺจาทินา น เกวลํ นิวาเสเยว, อถโข วกฺขมาเนสุ ปีติ ทสฺเสติฯ ปจฺจยนฺตํ เสพฺพาทิฯ เทสนามมฺภวติ จตูสุ อตฺเถสูติ วิญฺญายติ, เตนาห-‘นิวาสาโท วิธี’ติฯ นิวาสาโทติ นิวาส อทูรภวนิพฺพตฺตอตฺถิอตฺเถสุฯ สํหิตนามํ นาม โลกิยสทฺทโว หาราปฺปสงฺคมญฺญสทฺทโวหาเรนุปาตฺตนามํฯ

๑๗. อทู

นครมฺปิ เทโสเยวาติ อาห- ‘อทูรภว’นฺติฯ

๑๘. เตน

ยถาโยคตฺโถติ วุตฺติยํ วุตฺตยถาโยคสทฺทสฺส อตฺโถฯ

๑๙. ตมิ

ปจฺจยนฺตนาเมติ ปจฺจยนฺตนามํ ยสฺส สตฺตมฺยตฺถภูตสฺส เทสสฺส หสฺมินฺติ อตฺโถ, นาญฺญสฺเสติ ภูมาทิวิสิฎฺฐตฺถยุตฺตโต อญฺญสฺส ปจฺจยนฺตนามํ น โหตีติ อตฺโถฯ พทรา พพฺพชา อสฺมิํ เทเส สนฺตีติ วิคฺคโหฯ

๒๑. อชฺชา

หียฺยตฺตโนติ ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (๑๓๔) ทฺวิตฺตํฯ

๒๓. อมา

อมาสห ภโว อมจฺโจฯ

๒๔. มชฺฌา

มเชฺฌ ภโว มชฺฌิโม, อนฺเต ภโว อนฺติโม อิจฺจาทิฯ

๒๕. กณ

มคเธสุ อรญฺเญ คงฺคายํ ปพฺพเต วเน กุเล พาราณสิยํ จมฺปายํ มิถิลายํ สมฺภโวติ วิคฺคโหฯ ‘‘ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) เอยฺยโกติ เสโสฯ ปจฺจยนฺตรทสฺสเน สติ อิมินาว สุตฺเตน อิโต อญฺญตฺราปิ ปจฺจยนฺตรานิ โหนฺตีติ เสโส, คาเม ภโว อุทเร ภโว ปญฺจาเลสุ ภโว โพธิปกฺเข ภโวติ วิคฺคโหฯ

๒๖. ณิโก

สรเท ภโว, ภวา วาติ วิคฺคโหฯ

๒๗. ตมสฺส

สิปฺปสทฺทตฺถมาห-‘โลสลฺล’นฺติฯ ตเมว พฺยญฺชยติ ‘กิริเย’จฺจาทินา, กรณํ กิริยา วาทนาทิกสฺส อภฺยาโส, โส ปุพฺโพ ยสฺสาติ สมาโส, วีณาทิสทฺเทหิ กิมุจฺจเตจฺจาห- ‘วีณาทิ’จฺจาทิ, ทพฺพํ ตํตํสมุทายรูปํฯ สิปฺปญฺจาติ วตฺวา ตทตฺถํ วิภาเวติ ‘กิริยา วิเสโส’ติฯ วาทนาทิกิริยาย วิสิฏฺโฐ ชานนกิริยาวิเสโสติ อตฺโถ, อิมินา วีณาทิสทฺทา ทพฺพตฺถวุตฺติโน วาทนาทิกิริยํ กิริยา วิเสสญฺจ สิปฺปมุปจาเรน วทนฺตีติ ทีเปติฯ อิติสทฺโท เหตุมฺหิฯ สาเยเวติ อภฺยาสิตพฺพา ชานนกิริยาวิเสสสฺส ปุพฺพภูตา วาทนกิริยา, วิเสเสตุํ ยุตฺตา วีณาทิสทฺเทนาติ อธิปฺปาโยฯ

ยุตฺตตา เจตฺถ… วีณาทิวาทนวเสน สิปฺปสฺส คเหตพฺพภาวโต, กถํ วีณาทิสทฺเทหิ ทพฺพวุตฺตีติ วาทนา วุจฺจตีติ อาห- ‘วีณาทิ วิสยตฺตา’ติ, วาทนวุตฺติวีณาทิสทฺทานํ สิปฺปวุตฺติตฺตํ ยถาวุตฺตสฺโส ปมาวเสน วตฺตุมาห- ‘ยเถ’จฺจาทิฯ วีณาทิวาทนนฺติ ยเถติ สมฺพนฺโธฯ วุตฺตเมว ผุฎยนฺโต วุตฺติคนฺถสฺส มุขํ วิวรียติ ‘กิริเย’จฺจาทินาฯ กิริยาตฺยาสปุพฺพกํ ญาณกฺขมํ โกสลฺลํ วาทนกิริยา วิสยตฺตา วีณาวาทนมิจฺจเนน กิริยาสทฺเทน วุจฺจตีตฺยตฺโถฯ มุทงฺคํ มุทงฺควาทนํ สิปฺปมสฺส, วํโส สิปฺปมสฺสาติ วิคฺคโหฯ สีลมทฺทพฺพํ กถํ ปํสุกูลาทิ(โน) สีลตฺถสมานาธิกรณตฺเตนาภิธานนฺตฺยาห- ‘ปํสุกูลาทิธารณ’มิจฺจาทิฯ ตญฺจ สีลนฺติ สมฺพนฺโธฯ

อปฺปิจฺฉตายาติ ปจฺจยปฺปิจฺฉตายฯ สนฺตุฎฺฐิตายาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ทฺวาทสวิธสนฺตุฎฺฐิยาฯ อนุวิธียมานํ กรียมานํฯ ผลนิรเปกฺขนฺติ อิมินา อิธ โลเก จีวราทิเหตุ ปณิธาย ปํสุกูล ธารณาทิํ ปฎิกฺขิปติ, สีลํ ตปฺปรภาเวน เสวนาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘ปํสุกูลาทิธารณํ ปํสุกูลาทิวิสยนฺติ ปํสุกูลาทิสทฺเทโนปจาเรนาภิธียเต, สีลํ ปํสุกูลธารณวิสยนฺติ ปํสุกูลาทิ สทฺเทโนปจาเรโนจฺจตี’’ติฯ ติจีวรํ สีลมสฺสาติ วิคฺคโห เตสํ คุโฬ ปณฺยมสฺสาติ วิคฺคโห โตมรํ, มุคฺคโร ปหรณมสฺสาติ วิคฺคโห, อุปธียตฺยุปริอาธียตีติ รถงฺคํ วุจฺจติฯ กามกฺขนฺธกิเลสาภิสงฺขารา วา อุปธิ อุปทธาติ สุขํ ทุกฺขํวาติ กตฺวาฯ

๒๘. ตํหนฺติ

พหุมฺหิ ภูตานคเตสุปิ ปจฺจยภาเว การณมาห-‘สงฺขฺยากาลานมวิวจฺฉิตตฺตา’ติ, สุตฺเต วุตฺตาย เอกสงฺขฺยาย วุตฺตมานกา ลสฺเสว จ วตฺตุมนิจฺฉิตตฺตาติ อตฺโถฯ

ตทุปาทานนฺตูติ เตสเมกวจนาทีนมุปาทานนฺตุฯ ตํ นานนฺตรีย กตฺตาติ อุปลกฺขณวเสน เตสํ วจนกาลนฺตรานมวินาภาวิตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ หนฺติจฺจาทิตฺยาทฺยนฺตสฺส กิริยาปฺปธานตฺเต กถํ ณาทีนํ ตทตฺเถ ชายมานานํ สาธนปฺปธานตฺต มิจฺจตฺร เหตุมาห ‘สภาวโต’ติฯ มีเน หนฺตีติ เมนิโกฯ อชิวฺหา อนิมิสา จ มจฺฉา, ทิฏฺโฐว สนฺทิฎฺฐนฺติ อิมินา สํสทฺทสฺส วิสุํ อตฺถภาวํ ทสฺเสติฯ โลกุตฺตรธมฺโมติ นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม, ผลธมฺโมปิ เหฎฺฐิโม สกทาคามิวิปสฺสนาทีนํ ปจฺจยภาเวน อุปริมคฺคาธิคมสฺส อุปนิสฺสยภาวโต ปริยายโต ทิสฺสมาโนว วฎฺฎภยํ นิวตฺเตติ, ภาวนาภิสมยวเสน มคฺคธมฺโม สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน นิพฺพานธมฺโมฯ

วฎฺฎภยนฺติ กมฺมกิเลสวิปากสงฺขาตํ ติวิธวฎฺฎภยํฯ วิธาน วจนนฺติ อปฺปตฺเต-ตฺเถ นิโยคสงฺขาตวิธิโน ปกาสตํ เอหิปสฺส วจนํฯ ปริสุทฺธตฺตาติ กิเลสมลวิรเหน สพฺพถา วิสุทฺธตฺตาฯ อมนุญฺญมฺปิ กทาจิ สปฺปโยชนํ ยถาสภาวปฺปกาสเนน ทสฺเสตพฺพํ ภเวยฺยาติ ตทภาวํ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘วิชฺชมานมฺปิ เจ’จฺจาทิฯ นนุ จ เอหิปสฺสาติ ตฺยาทฺยนฺตา, ตสฺมา เนเตติ ปจฺจโย ปปฺโปติ, ตถาหิ ปาฎิปทิกโต ปจฺจยวิธานมฺปฎิปาทิตํ, น ตฺยาทฺยนฺตโต นาปิ วากฺยโต, ตสฺมา กถเมหิปสฺสิโกติ โหตีติ อาห-‘เอหิปสฺสสทฺโทจาย’มิจฺจาทิฯ ปทสมุทายสฺสานุกรโณติ ปทสมูหสฺส อนุกรณภูโต เอโก เอหิปสฺสสทฺโทฯ อถวา เอหิ อาคจฺฉ อิมํ ธมฺมํ ปสฺสาติ โย อปฺปตฺเต-ตฺเถ นิโยคสงฺขาโต วิธิ, ตพฺพาจโก ยนฺนิปาโต เอหิปสฺสาติ, เอหิปสฺสวิธิํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก, อถวา เอหิจฺเจว นิปาโต, ทสฺสนํ ญาปนํ ปสฺโส, เอหีติ ปสฺโส ญาปนํ เอหิปสฺโส, เอหิปสฺสํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโกฯ

๒๙. เตน

เอกีภาโวติ มุคฺเคหิ สํสฎฺฐานํ มาสานมิว มิสฺสีภาโวฯ เอโสติ สํสคฺโค, อุกฺกํเสนาติ อุกฺกํสาธาเนน [อุตฺกํสสาธเนน (โปตฺถเก)] จ ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ ฯ สํสคฺคอุกฺกํสานํ สหภาวสฺส อเนกนฺติ กตฺเต การณมาห- ‘อสุจิทพฺเพ’จฺจาทินาฯ พฺยติเรกมาห- ‘นุกฺกํโส’ติ ยตฺถ สํสคฺครหิตํ เกวลมภิสงฺขตฺตมตฺถิ, ตตฺถ ปจฺจยมุทาหรเณน ทสฺเสตฺวา วิชฺชาย สห สํสคฺคสฺสาวิชฺชมานตฺเต การณํ วทติ ‘รูปี ธมฺมตฺตา’ติอาทิฯ รูปํ ภูโตปาทายเภทมสฺส อตฺถีติ รูปี, ฆตาทิ สํสฎฺฐํ ภตฺตาทิฯ ตสฺส ธมฺโม สภาโว สํสคฺโค, ตสฺส ภาโว ตตฺตํ, ตสฺมา, ตสฺสาติ สํสคฺคสฺส, วิชฺชาตฺวรูปี… ยถาวุตฺต รูปสภาวาภาวา, เตนาห- ‘วิชฺชาย จ อรูปิตฺตา’ติ จรอิจฺจนฺธาตุเยว จรติฯ

วาจสิกํ มานสิกนฺติ ‘‘มนาทีนํ สก, ยํกิญฺจีติ สตาทิกํ ยํกิญฺจิฯ พาหุลเกเนเวตฺถาวธารณํ ลพฺภตีติ วุตฺตํ- ‘ตโต วา’ติ, เทวทตฺเตน กีโตติ โส อตฺโถ ตทตฺโถ, ตสฺส อปฺปตีติ อภิธานสตฺติเวกเลฺลน วุตฺติยมนวคโม, เทวทตฺติโกติ หิ วุตฺเต เทวทตฺเตน กีโตตฺยยมตฺโถ นปฺปตียเต… ตาทิส สทฺทสตฺติเวกเลฺลน ตทตฺถสฺสานมิธียมานตฺตา, อวคโม จ นาม สติ สามตฺถิเย สิยาติ อิมมตฺถํ สงฺเขปโต ทสฺเสตุมาห- ‘ตทตฺถาปฺปตีติยา’ติอาทิฯ

อภิธานลกฺขณตฺตนฺติ อภิธานํ สติ สามตฺถิเย วากฺเย วจนียสฺสาตฺถสฺส วุตฺติยา กถนํ ลกฺขณํ สภาโว เยสนฺเต อภิธานลกฺขณา, เตสํ ภาโว ตตฺตํ, ตพฺพาทิสมาปฺเยวเมว ทฎฺฐพฺพาฯ มริเจน อภิสงฺขตํ สํสฎฺฐํ วาติ, สลากาย ชิตนฺติ วิคฺคโหฯ

๓๐. ตสฺส

โย ‘‘ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐)

๓๔. โณ

ปวุตฺเตปีติ กจฺจายเนน ปวุตฺตนฺติ อตฺเถ ‘‘อญฺญสฺมิํ’’ติสฺมิํโณ โหเตวาติ อธิปฺปาโยฯ

๓๕. ควา

ทุโน รุกฺขสฺสฯ

๓๘. มาตา

มาตาปิตุนฺนํ มาตาปิตโรติ มาตุยา มาตาปิตโร ปิตุสฺส มาตาปิตโร, น เอกเมกโต ทฺวีสูติ เอกโต เอกโต วุตฺตนเยน ทฺวีสุทฺวีสุ อตฺเถสุ น ภวตีติ อตฺโถฯ

๓๙. หิเต

มาตุ หิโต, ปิตุ หิโตติ วิคฺคโหฯ

๔๐. นินฺท

เสน รูเปน ญาเตปิ วิเสสรูเปน อญฺญาโต อญฺญาตวิเสโสฯ กฎฺฐาทิมยา ยา ปฎิมา ตมฺปฎิจฺฉนฺทกํฯ สมฺพนฺโธ สสฺสามีลกฺขโณ อสฺส อตฺถีติ สมฺพนฺธิ กสฺสาติ กิํ สทฺทนิทฺทิฏฺโฐ, โสว วิเสโส, สมฺพนฺธิวิเสโส วิสโย อสฺส อญฺญาณสฺสาติ สมาโสฯ ปโยคาสมฺภวาติ อยมสฺโสติ วุตฺต อสฺสปฺปกติยาปิ ปโยคา สมฺภวาฯ ตถาหิ ยทิ ยสฺสาจฺจนฺตมชานนํ สิยา ตถา สติ สพฺพถา วตฺถุชานนาภาเว ปกติเยว น สิยา, น หิ สพฺพถา อวิญฺญาตตฺโถ สทฺโท ปโยคมหรติ, ตสฺมา สรูเปน ญาตสฺส ยสฺส วิเสโส อวิญฺญาโต, โสเยวิธ อญฺญาโต-ติมโตติ วิญฺญายเต, อญฺญาโต-สฺโสกสฺส [อญฺญาโต เสสญฺญสฺส (โปตฺถเก)] วา กุโตติวา กิํ สภาโว เวติ หิ อสฺสโกติฯ กปฺปจฺจยนฺโต หตฺถิกอิจฺจยนฺนามเธยฺยํ นามํ ยสฺส หตฺถิวิยาติ ทสฺสิตปฎิภาคสฺส โส กปฺปจฺจยนฺตนามเธโยฺยฯ อภินิเวเสน วา สิชฺฌนฺติ ยถา อชฺชุนาทิเวสธารินิ อชฺชุนาทิสทฺเทนาติ อธิปฺปาโยฯ

ปฎิมายาติ เอตฺถ ปูชนตฺถา เอว ปฎิมา คหิตา, โมรสมาน นามตฺตา โมโรวิยาติ โยชนา, จญฺจา ติณปุริโส, อิธ ปน ตํ สทิโส ปุริโส มนุสฺโส จญฺจาฯ อกสฺมา เอว อากสฺมิกํ ‘‘สกตฺเถ’’ติ (๔-๑๒๒) ณิโกฯ ยํกิญฺจิ อพุทฺธิปุพฺพกํ, ตมากสฺมิกํ, ตสฺมิํ อากสฺมิเกภิเธโยฺย สติ อิวสทฺทตฺเถ วตฺตมานโต อีโย โหตีติ อตฺโถฯ กาโก จ ตาลญฺจ ผลํ กากตาลานิ, เตสมิว มิลนํฯ อชาขคฺคานมิว มิลนํ ยทากสฺมิกํ, กิญฺจิ ตม ชาขคฺคียํ , โณ อิวตฺเถฯ สกฺกรนฺติ ‘‘สํโยเค กฺวจี’’ติ (๔-๑๒๕) วุทฺธฺยภาโวฯ มุนีว, พาโลว, กุลิสมิว, เอกสาลาอิวาติ วิคฺคโห, โลหิโตว โลหิติโก ผฎิกมณิฯ

๔๑. ตมสฺส

โทณาทีตฺยาทิสทฺเทน ขารสตาทโยปิ ปริมาณวิเสสา คยฺหนฺติฯ สงฺขฺยา อสีติปญฺจาทโย, อญฺญํ วา ยํกิญฺจีติ อุปฑฺฒกายาทิ, โสฬส โทณา เอกา ขารีฯ นนุ ปญฺจกํ คนฺถชาตนฺติ วตฺวา อญฺญํ วา สงฺฆาทิกนฺติ วุตฺตํ ตํ กถํ ปาณินิเยหิ วิย ‘‘สงฺขฺยาย สญฺญาสงฺฆสุตฺตาชฺฌยเนสู’’ติ (๕-๑-๕๘) สุตฺติตตฺตาภาวาติ มนสิ นิธาย ‘สงฺขฺยาวาจีหิ’จฺจาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อาทสหิ สงฺเขฺยเย วตฺตนฺตี’’ติ ปญฺจสทฺทสฺส สงฺเขฺยเย วุตฺตตฺตา อาห- ‘ปญฺจาวยวา’ติฯ ปริมาณสทฺทสนฺนิธาเน สงฺขฺยาเนปิ ปญฺจสทฺโทติ มญฺญมาโน อาห- ‘ปญฺจสงฺขฺยานญฺเจ’ติฯ ปญฺจา วุตฺตโยติ ปญฺจวารา, รูปานีติ จ ปริยายนฺตเรน อาวุตฺติสทฺทสฺเส วาตฺถํ พฺยตฺตํ กโรติฯ

๔๔. กิมฺหา

นนุ สุตฺเต สงฺขฺยายนฺติ น วุตฺตํ กตฺยาทโย จ ปโยคา สงฺขฺยา ปริมาเณเยว ทิสฺสนฺติ กถํ นาเมตฺถายํ วิธีติ อาห- ‘พหุเล’จฺจาทิฯ สงฺขฺยาปริมาเณเยวายํ วิธีติ กิํ สทฺเท สงฺขฺยาปริมาณ วิสเยเยว วตฺตมาเน อยํ รตฺยาทิโก วิธีติ อตฺโถ, นนุ เจตฺถ กิํ สทฺโท ปญฺเห วตฺตมาโน กถํ สงฺขฺยาปริมาเณ วตฺตเตติ วุจฺจเต, ยชฺชปิ สงฺขฺยาปริมาเณ น วตฺตเต, ตถาปิ สงฺขฺยาปริมาณสฺส ปุจฺฉิยมานตฺตา สงฺขฺยาปริมาณวิสเย วตฺตเต วาติฯ พหุลาธิการ ปโยคสามตฺถิยเหตุนิทสฺสเน ผลมาห- ‘ยตฺรตฺวิ’จฺจาทิ, ปริจฺเฉทกตฺเตน ปริมาณกตฺเตนฯ อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ยทากิมิทํ สงฺขฺยา ปริมาณเมสํ ทสนฺนํ น กิญฺจิ อปฺปกเมเวตนฺติ สงฺขฺยาปริมาณเมว กิํ สทฺเทน นินฺทียเต, ตทาปิ สงฺขฺยา ปริมาณสฺส นินฺทียมานตฺตา สงฺขฺยาปริมาณวิสยตฺตเมเวติ เขเป วตฺตมานาปิ กิํ สทฺทา รติจฺจาทิ สิยา, พหุลาธิการาทิโตว ปเนตฺถ น สิยา’’ติฯ รการานุพนฺธา อิสทฺทโลปตฺถาติ โยชนาฯ

๔๕. สญฺชาตํ

พุภุกฺขาปิปาสปฺปกตีหิ ขสนฺตาหิ อกมฺมวจนิจฺฉายํ ‘‘คมนตฺถา กมฺมกาธาเร จา’’ติ (๕-๕๙) กตฺตริ กฺเต ญิมฺหิ จ พุภุกฺขิโต ปิปาสิโตติ สิทฺเธปิ วตฺตมาเน ปโยคตฺถํ พุภุกฺขาปิปาสาติ ปาโฐฯ

๔๖. มาเน

สพฺพมฺปริจฺเฉทรูปนฺติ อุมฺมานปริมาณาทิกํ สพฺพํ ปริจฺเฉทรูปํฯ ตตฺร จ อุจฺจตฺเตน มานมุมฺมานํ, สพฺพโต มานํ ปริมาณํฯ

๔๗. ตคฺโฆ

‘‘ปมาณปริมาเณหิ สงฺขฺยายจาปิ สํสเย มตฺโตวตฺตพฺโพ’’ติ (๕-๒-๓๗) ปาณินิยวตฺตพฺพการวจนํ, ตตฺถ ปมาณ มายาโมฯ สงฺขฺยายาติ ปญฺจมีฯ เอเตหิ สํสเย มตฺโต วตฺตพฺโพติ อตฺโถฯ วิทตฺถิมตฺตํ รตนมตฺตํ วาติอาทีนิ กเมน ตตฺโถทาหรณานิฯ

น วตฺตพฺพนฺติ ยถาวุตฺตวตฺตพฺพวจนํ ปฎิกฺขิปติฯ ปฎิกฺขิตฺเต ตสฺมิํ วิทตฺถิมตฺตํ รตนมตฺตํ วาติอาทิ(นา) ยํกิญฺจิ ทณฺฑปุพฺพณฺณาทิกํ [ปณฺณาทิกํ (โปตฺถเก)] สํสยิตํ, เตน มานสงฺขาตสฺส ปริจฺเฉทสฺสาภาวา กถเมเต ปโยคา สิยุนฺติ อาสงฺกิย ตตฺถ การณมาห- ‘ตถาภฺยูหนโต สิทฺธตฺตา’ติฯ ตถาภฺยูหนโตติ วิทตฺถิมานมฺปมาณมสฺส รตนมฺมาน มสฺสาตฺยาทินา เตนปฺปกาเรน อภฺยูหนโต อภฺยุปคมโตติ อตฺโถฯ สํสโย จ นาม อุภยปกฺขปรามสเน สติ สิยาติ ยถาวุตฺตมพฺภูหนํ สาเธตุมาห-นานฺตเรเน’จฺจาทิฯ ปกฺขทฺวเยหีติ วิทตฺถิ มานมสฺส รตนมฺมานมสฺสาติ เอวมาทิเกหิ ปกฺขทฺวเยหิฯ อภฺยูหนํ สํสยสฺสาติ คมฺยเตฯ ชณฺณุ มานมสฺส ชณฺณุตคฺฆํฯ

๔๘. โณ จ

ปุริโส ปมาณมสฺสาติ วิคฺคโหฯ

๔๙. อยู

อุปาธฺยนฺตโรปาทานาติ ‘อํเส’ติ นิมิตฺตนฺตโรปาทานา นิวตฺตตีติ โยชนาฯ

๕๐. สงฺขฺยา

สจฺจุตีสาสทสนฺตาย สงฺขฺยาย ปฐมนฺตาย อสฺมิํ สตสหสฺเส อธิกา สงฺขฺยาติ อตฺเถ โฑ ภวตีติ สุตฺตตฺโถฯ สจฺจุตีสา สทสนฺตาติ ปฐมาวจนํ ปฐมนฺตโต วิธิญาปนตฺถํฯ นนุ จ สุตฺเต ‘สตสหสฺส สตสหสฺเส โฑ’ติ น วุตฺตํ, ตถา สติ วุตฺติยํ กถํ ‘สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา’ติ วุตฺตนฺตฺยาสงฺกิยาห-อุภยถาวคมา’ติอาทิฯ อุภยถาวคมาติ สตํ สหสฺสนฺติ จ สตสหสฺสนฺติ จ อุภยปฺปกาเรนาวคมา, อุภยถาวคโม ปโยค ทสฺสนญฺเจตฺถ เอวํ วิวรเณ การณนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปจฺจยตฺเถน สมานชาติเย ปกตฺยตฺเถ สตีติ เยนเกนจิ สุวณฺณกหาปณาทินา ปจฺจยตฺเถน สมานชาติเยฯ สุวณฺณมาสกทีน [สุวณฺณกหาปณาทีนํ (โปตฺถเก)] มสมาน ชาติยานํฯ อเกวลํ โจทาหรณํ ทสฺเสตุํ ‘เอกวีส’นฺติ วุตฺตํฯ อนิปฺผนฺนตฺตา สทฺทานมิธ ปจฺจยคฺคหณปริภาสาวตาโร นตฺถิฯ

๕๑. ตสฺส

นนุ จ สงฺขฺยาสทฺโท สงฺขฺยาเน สงฺเขฺยเยฺย จ วตฺตเต, กถเมตฺถ สงฺขฺยาเนวสิตา วุตฺติ เยเนวํ วิวรณํ กตมิจฺจาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ, ปจฺจาสนฺนํ สงฺขฺยาสทฺทสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ อิมินา จ กรณสาธโน-ยํ ปูรณสทฺโทติ วิญฺญาเปติฯ ยโตติ วุตฺตยํ สทฺทสมฺพนฺธินา ตํสทฺเทน เสติ อุลฺลิงฺคิตสฺส สงฺขฺยาติอตฺถมุปทสฺสิย สาเยว ปูรียเตตีมสฺส กมฺมภาเวน ติฎฺฐตีติ ทสฺเสตุํ เตน ปูรเณน ปูรียเต’ติ อาหฯ

สมฺปชฺชเตติ ปูรียเตตฺยสฺสตฺถมาจิกฺขติฯ อเนเนตํ ทสฺเสติ ‘‘(น) ฆฎิกาทีนมิว ทพฺพานํ ทพฺพนฺตเร นาติริตฺตีกรณํ สงฺขฺยาย ปูรณํ กิญฺจรหิ ตสฺส สมปฺปตฺติเยวา’’ติฯ อถ กายํ วโจยุตฺติ ‘สาสงฺขฺยา ปูรียเต เยเน’ติ, ยาวตา สาติ ยสฺมา ปจฺจโย วิหิโต ตสฺส สงฺขฺยาสทฺทสฺส ปรามาโส ตสฺส จ ปูรเณน อเภโทจฺจาสงฺกิยาห- ‘อเภเทโนจฺจเต สงฺขฺยา ปูรียเต เยเนตี’ติ อภิธานาภิเธยฺยานมเภโทปจาเรน วุจฺจตีตฺยตฺโถ, สงฺเขฺยยฺยปูรเณ โฑ น โหตีติ วตฺวา ตทตฺถํ วิภาเวตุมาห- ‘ทฺวาทสนฺน’มิจฺจาทิฯ โส ฆโฎ ตาสํ ฆฎิกานํ ปูรโณ ทพฺพานํ ทพฺพนฺตเร นาติ ริตฺตีกรณวเสนฯ วีสติยา ปูรโณติอาทินา วิคฺคโหฯ

๕๔. ฉา

กจฺจายเนน ‘‘ทฺวิตีหิ ติโย’’ติ (๒-๘-๔๒) สุตฺเตน ทฺวิติสทฺเทหิ ติยปฺปจฺจยํ วิธาย ‘‘ติเย ทุตาปิ จา’’ติ (๒-๘-๔๓) ทฺวิตีนํ ทุตาเทเสน ทุติยํ ตติยนฺติ จ ‘‘จตุเฉหิ ถฐา’’ติ (๒-๘-๔๑) สุตฺเตน จตุโต ถปฺปจฺจยํ วิธาย ทฺวิตฺเตน จตุตฺถนฺติ จ นิปฺผาทิตํฯ อิธ ตถา ภาเวน กถํ เต สิชฺฌนฺตีติ อาสงฺกิย วุตฺติยํ ‘กถ’มิจฺจาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘สงฺเขฺย’จฺจาทิฯ วุตฺติยํ ‘ทุติยสฺสา’ติอาทินา สุตฺเตกเทสา ทสฺสิตาติ ตานิ สมฺปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘ทุติยสฺสา’ติอาทินา ‘จตุตฺถตติยาน’มิจฺจาทินา จ วุตฺตานิฯ

๕๕. เอกา

สงฺขฺยาวจนสฺส คหเณ โก โทโสจฺจาห-‘สงฺขฺยาวาจิ’จฺจาทิฯ พหุตฺตวิสเย ปโยโค น สิยาติ สงฺขฺยาวจนสฺส เอกตฺเถ นิยตตฺตา วุตฺตํฯ เอกากีหิจฺจสฺส อตฺถมาจิกฺขติ ปธานภูเตเหว’จฺจาทินาฯ อุปปชฺชเก พหุตฺตวิสเย ปโยโคตฺยเปกฺขเตฯ

๕๖. วจฺฉา

ตโร โหตีติ วุตฺเตปิ เตหิ ตโร โหตีติ วิญฺญายติ, วจฺฉาทีหีติ สุตตฺตา ปน วจฺฉาทีนนฺติ จ วิญฺญายตีติ วจฺฉาทีนนฺติอาทินา วุตฺติคนฺโถปทสฺสนํฯ นนุ ตนุตฺเต ววจฺฉาทีหิ ปจฺจโย วิธียเต, เย จ สรีเรน กิสาวจฺฉาทโย, ตตฺราปฺยวิเสเสน ปโยโค ปสชฺชติ [ปโยปสชฺชเน (โปตฺถเก)] วิเสสานุปาทานโต, ตสฺมา กถมตฺร สภาวสฺเสว ตนุตฺตํ วิญฺญายเต เยเนวํ วิวฎมิจฺจาห- ‘วจฺฉาทิสทฺทาน’ มิจฺจ-ทิ, วจฺฉาทีหิ ปกตีติ ปจฺจเย วิธียมาเน ตาสํ ปวตฺตินิมิตฺตํ วโยวิเสสาทิ, ยสฺมิํ สติ วจฺฉาทโย สทฺทา ทพฺเพ-ภินิวิสนฺเต, ตํ ปจฺจยา-สนฺนํ, น จ กิสตฺตสฺส ภาวา ทพฺเพ วจฺฉาทิสทฺทา ปวตฺตนฺเตฯ อโต ตสฺเสว สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺส ตนุตฺเต ยุตฺตํ ปจฺจเยน ภวิตุํ, (น) ตนุตฺตมตฺเตติ มญฺญเตฯ ปวตฺตินิมิตฺตํ สมฺพนฺธิ อาสนฺนนฺติ สมานาธิกรณานิฯ

วจฺโฉ ปฐมวโย, ตสฺส ตนุตฺตํ ทุติยวยปฺปตฺติฯ ทุติยญฺหิ วยํ ปปฺโปนฺตสฺส วจฺฉสฺส ปฐโม วโย วจฺฉสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ กิญฺจิมตฺตาวเสสํ ภวติ อมุเมวาห-‘สุสุตฺตสฺเส’จฺจาทินาฯ อุกฺโขตรุโณทุติยวยปฺปตฺโต วุจฺจเต, ตสฺส ตนุตฺตํ ตติยวยปฺปตฺติฯ ตติยญฺหิ วยปฺปตฺตกาเล ทุติยสฺส วยสฺส อุกฺขสทฺทปฺปวตฺติ นิมิตฺตสฺส กิญฺจิมตฺตา วเสสโต [วสิสฺสเต (โปตฺถเก)] ชาติสงฺกรตฺตา คทฺทภชาติยา วฬวาชาติยา จ มิสฺสตฺตาฯ ภารวาหกตฺตมฺปติ โย สมตฺโถ, โส อุสโภตฺยุจฺจเต, ยทาตุ ตสฺส ภารวาหกตฺเต สามตฺถิยํ มนฺทํ ภวติ ปริกฺขีณํ, ตทา ตนุตฺตมฺภวตีตฺยาห- ‘สามตฺถิยสฺส ตนุตฺตํ อปฺปพลตา’ติฯ

๕๗. กิมฺหา

สมุทาโย นาม ทฺวฺยวยโว วา สิยา พหุกาวยโว วา, ตตฺถ ทฺวฺยวยวสมุทายา นิทฺธารเณ สามตฺถิยา เอกสฺเสว นิทฺธารณํ วิญฺญายติ ตเมวานุสรติฯ พหุกาวยวสมุทายาปฺเย ‘กสฺส นิทฺธารเณ’ติ สุตฺเต เอกสฺสาติ วจนาภาเวปิ เอกสฺเสว นิทฺธารณํ วิญฺญาตพฺพํ เตเนว กตโร ภวตํ เทวทตฺโต’ตฺยาทิกมุทาหรณมทาสิฯ กตโร ภวตํ เทวทตฺโต กตโร ภวตํ กโฐตฺยาทฺยุทาหรณพหุตฺเตน นิทฺธารณวาจีนมพหุตฺเถปิ นิทฺธาริยมานวาจีหี’ติ พหุตฺเตน วุตฺตํฯ อปจฺจปรํปราย ปวตฺตํ โคตฺตํ วํโส, ตทภิ ธายิโน อปจฺจปฺปจฺจยนฺตาปิ อเภโทปจาเรน โคตฺตํ, เตวาปจฺจา ปจฺจวนฺตสมฺพนฺธทฺวาเรนาปจฺเจ ปวตฺตาติ สมฺพนฺธิสทฺทา ภวนฺติ, จรณสทฺทา จ กฐา โย กิริยาสทฺทา ภวนฺติ กฐาทีหิ วุตฺตชฺฌยนตฺถํ ยถา สกํวตจรณกิริยานิมิตฺตตฺเตนาเชฺฌตูสุ ปวตฺตาติ เตสํ สมฺพนฺธิสทฺทานํ เกสญฺจิ อตฺถสฺส กิริยาสทฺทานํ จาตฺถสฺส อสตฺยปิ ชาติตฺเต ชาตินิพนฺธนํ โลเก การิยมิฎฺฐํ ตทุตฺตํ ‘‘โคตฺตญฺจ จร- เณหิ สหา’’ติฯ ตตฺถาปิ ชาติตฺตมฺปริภาสิตํ, เตนาห- ‘กฐสฺส จรณตฺตา ชาติตฺตํ โคตตฺตา ชาติตฺต’นฺติ จฯ

๕๘. เตน

โลกิยาติ ปรสทฺทสตฺถกาเร สนฺธายาหฯ อิห ตุ อวิเสเสน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ นิรุตฺติยํ สามญฺเญน วุตฺตตฺตาติ โยชนาฯ สามญฺเญน วุตฺตาการํ ทสฺเสตุํ ‘กถ’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เทเวหิ ทตฺโต พฺรหฺมุนา ทตฺโตติอาทีนิ กตฺตริ กรเณ วา วิคฺคหวากฺยานิฯ เทวทตฺโต เทวทตฺติโก เทวิโย เทวโลติอาทีนิ วุตฺติปทานิฯ

ตตฺถ นิรุตฺติปิฎกาคตานํ ‘เทวทตฺตา เทวทตฺติโก’ติอาทีนํ วุตฺติปทานมญฺญถา นิปฺผตฺติมุปทสฺสิย เทวโล เทวิโยติอาทีนมฺปน วจนนฺตเรเนว นิปฺผตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘เทเวหิ ทตฺโต’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปรสทฺทสตฺถการานมฺปิ เทวโล เทวิโยติ วจนนฺตเรเนว สาธนํ สาธนาการญฺจ เตสํ ทสฺเสตุํ ‘เกจีหี’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกเทสโตเยว ปจฺจยมิจฺฉนฺติ เตน เตสํ เทวโล เทวิโย ทตฺติ โลจฺจาทิ ภวติฯ กปฺปนาคารโวติ ทตฺตสทฺทโลปนาเมกเทสวเสน กปฺปนาคารโวฯ

๕๙. ตสฺส

น จ สพฺเพติอาทินา พหุลาธิกาเร ผลํ วุตฺตํฯ ภาวสทฺโท กตฺถจิ กิริยายํ วตฺตเต ‘ภาเว อยํ วิธี’ติฯ กตฺถจิ อธิปฺปาเย ‘อยเมเตสํ ภาโว [ภาโวธิปฺปาโย]’ติฯ กตฺถจิ ปทตฺเถ ‘อิเม ภาวา’ติฯ กตฺถจิ สตฺตามตฺเต‘ติณานํ ภาโว’ติฯ เตนาห-‘ภาวสทฺทสฺเส’จฺจาทิฯ รูปสาธน ทฺวาเรนาติ ภาวสทฺทสฺส รูปสาธนทฺวาเรน, สปฺปนฺติ ปกาเสนฺติ อตฺถ มเนนาติ สทฺโทฯ โสว อภิธานํ อภิธียเต-เนนตฺโถติ กตฺวาฯ พุชฺฌติ อตฺถสรูปนฺติ พุทฺธิ, สาว ปตียเต-เนนาตฺโถ ปจฺเจติ อตฺถ มิติ วา ปจฺจโยติ วุจฺจติฯ

นนุ จ ‘ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทา’ติ วุตฺตํ ตสฺมา ปวตฺตินิมิตฺตมุภินฺนมฺปิ ภวติ, ตถาสติ ‘สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺต’นฺติ สทฺทสฺเสว ปวตฺตินิมิตฺตตา กสฺมา วุตฺตาติ วุจฺจเตฯ ปากฎภาเวน อภิธานาภิเธยฺยสมฺพนฺธสฺส สทฺทสฺเสว ปวตฺตินิมิตฺตตํ วตฺวา วิสุํ พุทฺธิยา นิมิตฺตสฺส รูปานุคตตฺตํ วิเสเสตฺวา ปวตฺตินิมิตฺตตมสฺสา ทีเปตุํ ‘นิมิตฺตวสาหิ’จฺจาทิมาหฯ ทพฺเพคุโณติ ทพฺเพ วุตฺติยํ คุโณ นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ คุณสทฺทสฺเสว ชาติสทฺทตฺเตโนทาหรณทฺวยํ ทตฺตํ… คุณสฺส ชาติยา วิสุํ ชาตินิมิตฺตสฺสาภาวโต [นิธิตฺตสฺส ภาวโต]ฯ กิริยาทีติอาทิสทฺเทน ทพฺพาทีนํ คหณํ, เกจิ ปน กิริยาสทฺทานํ กิริยา ปวตฺตินิมิตฺตนฺตฺยาหุฯ เตสํ เทวทตฺตาทีนํ อวตฺถาวิเสเสน อวตฺถาเภเทน สามญฺญํ ตทวตฺถา วิเสสสามญฺญํฯ เตนาห- ‘เทวทตฺตสฺสา’ติอาทิฯ วิชฺชมาโน ปทตฺโถ วิสโย เยสํ เทวทตฺตาทีนํ สญฺญาสทฺทานํ เตสํ ปวตฺตินิมิตฺตํ ชาติลกฺขณมาจิกฺขิตมฺปฎิปาทิตนฺติ อตฺโถฯ

อเนน จ เทวทตฺตาทโย สญฺญาสทฺทาปิ สมานา ชาติสทฺทาติ วุตฺตํ โหติฯ ยทิ จรหิ สญฺญาสทฺทาปิ ชาติวจนา สิยุํ, ปญฺจวิธตฺตเมสํ ปริหายตีติฯ เนทเมวํ วิญฺเญยฺยํ… ปสิทฺธตรชาตฺยาภิธาน กฐโควีหิยวาทิสทฺทา ชาติสทฺทตฺเตน วิสุํ ปริคฺคยฺหนฺติฯ

สมฺพนฺธิเภทโตติ ฆฎาทิสมฺพนฺธีนํ เภทโตฯ อภาวสฺสเภทโตติ ฆฎปฎาทีนํ สมฺพนฺธีนํ เภเทน อภาวสฺส เภทโต อเภเทปิ เภทา อุปจริตา สนฺตีติ โยชนาฯ ยสฺส สามญฺญสฺส วสา, เตสุ อุปจริตเภเทสฺวากาสาทีสุฯ นิรวยวาวิชฺชมานวิสยานนฺติเย อากาโส วิย นิรวยวา อภาโว วิย อสนฺตา จ, เต วิสโย เยสํ สทฺทานํ เตสนฺติ อตฺโถฯ สามญฺญํ ภาโวติ ปุถุชฺชนาทิสามญฺญํ ภาโวติ อตฺโถฯ อลสสฺส ภาโว กิริยาสมฺพนฺธิตฺตํ, พฺรหฺมญฺญํ ชาติ จาปลฺยํ เนปุญฺญํ คุโณ วาฯ วุตฺติยํ สกตฺเถกนฺตาติ ‘‘สกตฺเถ’’ติ (๔-๑๒๒) อิมินา สกตฺเถ กตกปฺปจฺจยนฺตาติ อตฺโถฯ น ทฎฺฐพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปตฺตกาโลว ปตฺตกลฺลํฯ กรุณา เอว การุญฺญํฯ

๖๒. อณฺวา

‘‘เอกโยคนิทฺทิฎฺฐานํ สหวาปวตฺติ สหวา นิวตฺตี’’ติ ‘ภาว กมฺเมสู’ติ อนุวตฺตเตฯ ตถาปิ ภาเวตีมินาเวตฺถ สปฺปโยชนตฺตํ ทสฺเสตุมาห- ‘ภาวกมฺเมสุ’จฺจาทิฯ

๖๔. ตร

ยชฺชปิ สีธาตุสฺส เกวลสฺส สุปเน ปวตฺติ, ตถาปฺยติปุพฺพสฺส อุกฺกํเส ปวตฺตีติ อาห- ‘อติสโย อุกฺกํโส’ติฯ โส จ อติสโย กสฺส สมฺภวติจฺจาห- ‘โส จ กิริยาคุณาน’นฺติฯ กถํ เตสมติสโยจฺจาห- ‘อาธารภูตทพฺพวสา’ติฯ กุโตจฺจาห- ‘อนเปกฺขิเต’จฺจาทิฯ อนเปกฺขิโต กิริยาคุณานํ นิสฺสโย ทพฺพสงฺขาโต เยสนฺติ วิคฺคโห, ทพฺพสฺส นิสฺสยภูตสฺสา-ติสยตฺตํ โหนฺตมฺปิ นิสฺสิตานํ กิริยา คุณานํ วเสเนว สิยา นาญฺญถาติ วตฺตุมาห-‘ปจฺจธิกรณ’นฺติอาทิฯ

นนุ จ ยทิ กิริยาคุณานเมวาติสโย, ตทา น สิชฺฌติ ‘โคตโร’ติ เนส โทโส, โน เจตฺถ ชาติยาติสโย, กสฺส จรหิ คุณสฺส โค อยํ โย สกฎํ วหติ, โคตโร-ยํ โย สกฎํ วหติ สิรญฺจาติ, ชาติยา หิ นิจฺจาเยกรูปาย โนกฺกํสาปกํสโยโค สมฺภวตีติ ทพฺพสฺสาปิ นาติสยสมฺภโวฯ ตถาหิ ตุลฺยปฺปมาณสฺส คุณกโตว มูลโต อุกฺกํโส ทิสฺสติ สมาเนปิ หิ อายาเม วิตฺถาเร จ ปฎสฺส กาสิกสฺสาญฺโญวาคฺโฆ ภวติ มาถุรสฺสาญฺโญ วาติฯ ทพฺพสฺสาปิ สาติสเยหิ ยุตฺตตามตฺเตน สาติสยตฺตสฺสุปฎฺฐาปิตตฺตา วุตฺตํ- ‘เตเนวาหา’ติอาทิฯ ยทคฺเคน กิริยาคุณานํ นิสฺสิตานมติสยวเสน นิสฺสยภูตมฺปิ ทพฺพํ กถญฺจิทปฺยติสเย วตฺตติ นาม, ตทคฺเค ตพฺพาจิกาปิ ปกติ อตฺตโน วจนียตฺถวเสน ตตฺถ วตฺตติเยว นามาติ ‘อติยเย วตฺตมานโต’ติ ปกติวิเสสนวเสน วุตฺตํ, เตเนวาห- ‘อิมินา ปกติ วิเสสนตฺตญฺจาหา’ติฯ สกตฺถิกานํ ปกติอตฺโถ โชตนีโย โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

สกตฺถิกานนฺติ กตฺตริ ฉฎฺฐี สมฺพนฺธวจนิจฺฉาย, สกตฺถิเกหีติ อตฺโถฯ เหตุมาห- ‘ปกติวิเสสนนฺตี’ติฯ อิติสทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา ‘อติสเย วตฺตมานโต’ติ, ปกติวิเสสนํ, ตโต ปกตฺยตฺถภูเต-ติสเย ชาตตฺตา สกตฺถิเกหิ ยถาวุตฺตนเยน ปกตฺยตฺถภูเตติสโย โชตนีโย โหตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ นาภิเธโยฺยติ พฺยติเรกมาห, ตถา จ วกฺขติ- ‘อติสยโชตกาตราทโย’ติฯ

อถ ปกติวิเสสนตฺเต กสฺมา นาภิเธโยฺย โชตนีโยจฺจาห ‘ปกติยาเยว’จฺจาทิฯ อุกฺกํโส สมานคุณวิสเยเยว โลเก ทิฏฺโฐ [ปวิฏฺโฐ (โปตฺถเก)] เตน สามญฺญวจเนปิ ตาทิถวิสเยเยว [โสเยว] การณ วเสน โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘อติสเยเน’จฺจาทิฯ ทฺวินฺนเมกสฺสา-ติสเยจฺจาทินา ‘ทฺวิพหูสุกฺกํเส ตรตมา’’ติ (จํ ๔-๓-๔๕) สกฺกตสุตฺตตฺถสฺสาธิปฺปายํ วิวรติฯ ตรอิยาติ สกโวหาเรน วุตฺตํ, เตสนฺตุ อียปฺปจฺจโยฯ เอวมิหาวิธานํ สุขสาเนตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘ยถาวุตฺตสุตฺตตฺถวเสน ทฺวินฺนเมกสฺส อุกฺกํสาภาวา ‘มาถุรา ปาฎลิปุตฺตเกหิ สุกุมารตรา’จฺจาโท ตรปฺปจฺจโย น โหตีติ เอโก มาถุโร ทุติโย ปาฎลิปุตฺตโก อิเมสํ สุกุมารานํ ทฺวินฺนเมโก มาถุโร-ติสเยน สุกุมาโร สุกุมารตโร, เอกมญฺเญสํ ทฺวินฺนมุกฺกํเสตถาญฺเญสํ ทฺวินฺนเมกสฺสาติ เอวํ ทฺวินฺนํทฺวินฺนเมเกกสฺส อุกฺกํเส ตรปฺปจฺจโย ภวติ, อุภยตฺร ตฺววยวาเปกฺขมฺพหุวจนํ, ตถาหิ สุกุมารตฺเตนุกฺกํสิยมานานํ สมุทายานมวยวา มาถุรา พหโว ปาฎลิปุตฺตกาปิ นิกฺกํสิยมานา ตเถวาวยวา พหโว โหนฺติ, เอวํ มาถุรา ปาฎลิ ปุตฺตเกหิ สุกุมารตรา’ติ ตรปฺปจฺจเยน สิชฺฌติฯ อิมสฺมิํ คาเม อฑฺฒตรา วาณิชฺชาจฺจาโทปิ กถิเตน ญาเยน ทฺวินฺนํทฺวินฺนเมเกกสฺส อุกฺกํเส ตรปฺปจฺจโย ภวติ, พหุวจนนฺตุ กตฺถจิ อวยวาเปกฺขนฺติ สพฺพํ สกฺกเต กิจฺเฉน สาเธนฺติฯ อิห ตุ ตถาวิธสฺส สุตฺตสฺสา วิธานา ‘‘ตรตมิสฺสิกิยิฎฺฐาติสเย’’ติ ตราทีนมติสเย สามญฺเญน วิธานา สพฺพตฺถ ตรปฺปจฺจเยน สุขสาธนํ โหตี’’ติฯ

อวตฺถาเภเทนาติ ปฎุตราวตฺถาวโต ปฎุอวตฺถาย ภินฺนตฺตา วุตฺตํ, ตถาหิ ตเมวาวตฺถนฺตรยุตฺตํ วตฺตาโร ภวนฺติ อญฺเญ ‘ภวํสูอวตฺโถ’ติฯ ปการนฺตเรนปิ สาธเน เหตุมาห- ‘อติสยมตฺเต วา วิธานโต’ติฯ อนวฎฺฐิตตฺตมาห- (‘อติสยวาปิ’จฺจาทิ)ฯ ปญฺจสฺเวเตสูติ เอเตสํ ยถาวุตฺตานํ ตราทีนํ ปญฺจนฺนํ มเชฺฌ, รูปานิ คุณวจนสฺส วุตฺติยมุทาหริตานิฯ กิริยาวจนสฺส ตุ ‘อติสเยน ปาจกตโร ปาจกตโม’ติฯ อิสฺสิก อิยอิฎฺฐา สราที ตโต (อญฺญโต) น โหนฺติ พหุลาธิการาฯ

๖๖. ตสฺส

ตสฺสาติ สามญฺเญน วุตฺเตปิ วิการสมฺพนฺธีเยว ฉฎฺฐิยนฺโต คยฺหติ, ฉฎฺฐิยนฺตสมฺพนฺธีเยว จ วิกาโร คยฺหติ สมฺพนฺธวสาติ ทสฺเสตุมาห ‘ยสฺสา’จฺจาทิฯ โกสการกปาณวิเสเสหิ กโต โกโสฯ ปาณโย สตฺตา, โอสโธฺยผลปากนฺตา, รุกฺขา ปุปฺผผลูปคาติ รุกฺโขสธีนํ ลกฺขณํ วทนฺติ ตลฺลกฺขเณเนตฺถ รุกฺโข สธโย น คยฺหนฺติ, กิญฺจรหิ โอสธิสทฺเทน ลตาทิปิ คยฺหติ, รุกฺขสทฺเทน (วนปฺป)ตโยปิ, วนปฺปตโย หิ ผลวนฺตา น ปุปฺผวนฺตาฯ กถํ คาวสฺส วิกาเร ปุริเส มโยจฺจาห- ‘อญฺญสฺมิ’นฺติอาทิฯ คาวสฺส อิทํ โคมยํฯ

๖๗. ชตุ

อุปปตฺยนฺตรนฺติ ปจฺจยโลปโต ยุตฺยนฺตรํฯ

๖๘. สมู

ตีสุตฺตเรสุ จ วตฺตเตติ สมฺพนฺโธฯ ราชญฺญมนุสฺสานมฺปิ ชาติยมปจฺเจ ญฺญสฺสปฺปจฺจยานํ วิธานา วุตฺตํ ‘โคตฺตปฺปจฺจยนฺตา’ติ อาห- ‘ราชญฺญานํ สมูโห’จฺจาทิฯ อุกฺโข อุสโภฯ โอฏฺโฐ ขรโต, อุรพฺโภ เมโส, เอวมิจฺจาทินา ‘อุกฺขานํ สมูโห’จฺจาทิฯ วากฺยมปทิสติฯ กากานํ สมูโหติ วิคฺคโห, ณิกอจิตฺตาติ อิมินา ณิโก อจิตฺตวาจ เกเหว ทิสฺสตีติ ญาเปติฯ อปูโป ปิฎฺฐปูโป, สํกุลนฺติ (คุฬ) มิสฺสกขชฺชกวิเสโสฯ

๖๙. ชนา

‘‘ตทสฺสฎฺฐานมีโย จา’’ติ (๒-๘-๑๓) กจฺจายนสุตฺตสฺสาย มตฺโถ ‘‘ตทสฺสฎฺฐานมิจฺเจตสฺมิํ อตฺเถ ฉฎฺฐิยนฺตโต อียปฺปจฺจโย โหตี’ติฯ เตน มทนสฺส ฐานํ มทนียํ พนฺธนสฺส ฐานํ พนฺธนียํตฺยาทิกํ สาเธนฺติฯ อิธ ปน ตถาวิธสฺสาภาวา กถํ ตํ สิชฺฌตีตฺยาสงฺกิย ‘มทนีย’นฺติอาทิกํ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุมาห- ‘มทนียาทิปฺปสิทฺธิยา’จฺจาทิฯ สาธนกฺกมํ ทสฺเสตุมาห- ‘เอวมญฺญเต’จฺจาทิฯ

ฐานนฺติ การณํฯ ‘‘อุปมตฺถายิตตฺต’’นฺติ (๒-๘-๑๔) กจฺจายนสุตฺตสฺสายมตฺโถ ‘‘อุปมตฺเถ อายิตตฺตปฺปจฺจโย โหตี’’ติ เตน ธูโม วิย ทิสฺสตีติ ธูมายิตตฺตํ ติมิรมิว ทิสฺสตีติ ติมิรายิตตฺตํตฺยาทิกํ สาเธนฺตีติ วุตฺตนยเมวฯ ตมฺปิหจฺจาทิกํ ทฺวีสุ สาธนกฺกมทสฺสนํ, ธูโม วิย ทิสฺสตีติ ทสฺสิโต โย กมฺมตฺโถ โสปิ ธูมายีติ กตฺตุวเสน สกฺกา ปริกปฺเปตุนฺติ กตฺตุสาธนโต ธูมายิตสทฺทา สกตฺเถตฺตปฺปจฺจเยปิ ธูโม วิย ทิสฺสตีติ อตฺเถ อายิตตฺถปฺปจฺจเยปิ นาตฺถเภโท-ญฺญตฺรวจนิจฺฉาเภทาติ ทฎฺฐพฺพํ, ภาวตฺโถ ปน เตสํ ภาวปฺปธานวเสน ลพฺภติ, ธูมสฺเสว ทสฺสนนฺติ วิคฺคเห อายิตตฺเตน วาฯ

๗๐. อิโย

อญฺญสฺมินฺติ อญฺญสฺมิมฺปิ อตฺเถ อิโยติ โยชนาฯ

๗๔. กถา

ปวาเส ทูรคมเน สาธุ ปวาสิโก, อุปวาเส รตฺยโภชเน สาธุ อุปวาสิโกฯ

๗๕. ปถา

ปเถ สาธุ อุปาการกํ ปาเถยฺยํ, มคฺโคปกรณํ, สปติมฺหิ ธน ปติมฺหิ สาธุ อุปกรณํ สาปเตยฺยํ ธนํฯ

๗๗. ราโย

ตุมนฺตกิริยายาติ ฆาเตตุํ (ตฺยาทีตุ) มนฺตกิริยายฯ วา สทฺโท สมุจฺจโย, ฆาเตตุํ วาติอาทินา โยเชตพฺโพฯ

๗๘. ตเม

อิติสทฺเทน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถมุปทสฺสยมญฺญนาเปกฺขํ สปฺปธานํ มนฺตฺวาทิ วิธิมฺหิทมตฺถทฺวยํ พฺยาปารียติจฺจาห-‘เอตฺถ อสฺส อตฺถี’ติฯ นนุ จ ยํ ยสฺส โหติ ตํ ตสฺมิมฺปิ โหติ (ยํ ยสฺมิํ โหติ) ตสฺสาปิ ตํ โหติ เตเนว วุจฺจเต- ‘ฉฎฺฐีสตฺตมีนมวิเสโส’ติ, ตตฺรญฺญ ตรนิทฺเทเสเนว สิทฺเธ กิมตฺถมิห ฉฎฺฐีสตฺตมีนํ เภเทโนปาทานํ กรียตีติ วุจฺจเต-ยตฺราวยวาวยวิภาโว, ตตฺเถว ฉฎฺฐีสตฺตมีนมตฺถสฺส อวิเสโส [วตฺถุโต (โปตฺถเก)] ยถา ‘รุกฺเขสาขา รุกฺขสฺส สาขา’ติฯ สสฺสามิภาวชญฺญชนกภาวาโท ตุ นาวสฺสมาธาราเธยฺยภาโวติ ทฺวินฺนเมวตฺถานมุปาทานนฺติฯ

นนุ จ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ สติ วิเสสนํ สาตฺถกํ ภวติ ยถา ‘นีลมุปฺปล’นฺติ, เนวาตฺถิตฺตสฺสาตฺถิ พฺยภิจาโร, ตถา จ วุตฺตํ- ‘น สตฺตํ ปทตฺโถ พฺยภิจรตี’ติ, ตสฺมา พฺยเวจฺเฉชฺชาภาวา นิรตฺถกมตฺถีติวิเสสนนฺตฺยาห- ‘ปทตฺถสฺเส’จฺจาทิฯ สตฺตายํ อพฺยภิจาเร ปีติ สมฺพนฺโธฯ กาลนฺตรา พฺยภิจารตฺถมตฺถีติวิเสสนนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘กาเล’จฺจาทิฯ

นนุ จ สุตฺเตสุ กาโล ปธานํ น โหติ, ‘‘เตน กตํ กีตํ’’ตฺยาทินา หิ ปจฺจยตฺโถ ทสฺสิโต, ตถา หิ กายิกํวาจสิกํ ตฺยาโท น กาลสมฺปจฺจโย, เอวมิหาปิ สตฺตามตฺเต ภวิตพฺพํ, อตฺถีติ ตุ วตฺตมานสตฺตาย เอว ปริคฺคโห กถมวสียเต เยน กาลวิเสสนํ สิยาติฯ สจฺจํ, กินฺตุ ปทตฺถสฺส สตฺตาพฺยภิจาราภาเวปิ อตฺถีติวิเสสโนปาทานสามตฺถิยาตฺร วิสิฏฺโฐ สตฺตา อตฺถีติ วิเสสนตฺเตโนปาตฺตา, น สตฺตามตฺตนฺติ ปตียเต, สา ปน วิสิฎฺฐา สตฺตา สมฺปติสตฺตา, อตฺถิ จ ตสฺสา พฺยภิจาโร สามญฺญสตฺตายาติ ยุชฺชเตว วิเสสนวิเสสฺสภาโวติ มญฺญเตฯ อุปาธีติ วิเสสนํฯ

น ภุญฺชติจฺจาทิวิยาติ ยถา น ภุญฺชตีติ นญฺสฺส ปฎิเสธตฺตา วิรุทฺธตฺถปทสฺส สนฺนิธาเน-ตฺถนฺตรสฺส ปฎิเสธรูปสฺสตฺถสฺสาวคติ ปทนิพนฺธนสฺส วิธิโน อพาธิกา ภวติ, ตมิวากฺยตฺโถฯ อธิปฺปายตฺถ มาห- ‘อตฺถิวจนิจฺฉาย โย วิสโย ตสฺส นิยโม’ติฯ กติ ปยสมฺภเว น ปน โคมา รุกฺขวาติ โยชนา, เตหีติ ปสํสาปหูเตหิฯ กกุเท อาวตฺโต กกุทาวตฺโต, นินฺทิโต กกุทาวตฺโต อสฺส อตฺถีติ กกุทาวตฺตีฯ กถํ นินฺทิตตฺตมสฺสิจฺจาห-‘กกุทา วตฺโต’จฺจาทิฯ สํสตฺโต ทณฺโฑ อสฺส อตฺถิจฺจเนน เคหฎฺฐิเตน วิชฺชมาเนนปิ ทณฺเฑน ทณฺฑีติ นาภิธียตีติ วทติฯ ทพฺเพภิเธเยฺยติ ชาติสนฺนิสฺสยโคปิณฺฑอสฺสปิณฺฑาทิสงฺขาเต ทพฺเพ-ภิเธเยฺย, ภวํ ภเวยฺยาติ ยทากทาจิ ภวนฺโต ยทิ ภเวยฺยฯ

๗๙. วนฺตฺว

ปญฺญวา ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโสฯ

๘๐. ทณฺฑา

ทฺเว โหนฺตีติ อิโก อีเจติ ทฺเว โหนฺติ, เอกเมกํวาติ อุภินฺนํฯ วาสทฺโท ทฺเว โหนฺตีติ เอตฺถาปิ ทฎฺฐพฺโพฯ อุตฺตมีเณว ธนา อิโกติ คณสุตฺตํ วิวรติ ‘อุตฺตมีเณวา’ติอาทิฯ เกเนตฺถ สมาโสติ อาห- ‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถนฺติ สมาโส’ติฯ อุตฺตมีโณ ธนสามีฯ อสนฺนิหิเต อตฺถาติ คณสุตฺตํ, อสนฺนิหิเตตีมสฺส อตฺถํ วิวรติ ‘อปฺปตฺเต’ติฯ อสมฺปตฺเตติ อตฺโถฯ อสนฺนิหิเตติ จ อตฺโถ อิจฺจสฺส วิเสสนํฯ อตฺถนํ อสนฺนิหิเต อตฺเถ อาสิสนํ อตฺโถ, โส อสฺส อตฺถีติ อตฺถิโก อตฺถีฯ ตทนฺตาจาติ คณสุตฺตํ, อสนฺนิหิเตตฺยนุวตฺตเต, อสนฺนิหิโตปาธิกา อตฺถนฺตา จ อิก อีปฺปจฺจโย ภวตีตฺยตฺโถฯ วณฺณนฺตาอีเยวาติ คณสุตฺตํ, พฺรหฺมานํ เทวานํ วณฺโณติ วา สมาโสฯ หตฺถทนฺเตหิ ชาติยนฺติ คณสุตฺตํฯ

ชาติยนฺติ ปจฺจยวิเสสนํฯ วณฺณโต พฺรหฺมจาริมฺหีติ คณสุตฺตํฯ พฺรหฺมสทฺเทน นิยมวิเสโส วุจฺจติจฺจาห-‘วิเชฺช’จฺจาทิฯ ตสฺมิญฺจนิยมวิเสสจรเณ ติณฺณํ พฺราหฺมณาทีนเมวาธิกาโร, นสุทฺทสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ตญฺเจ’จฺจาทิฯ เตวณฺณิโก วณฺณีติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ ตีสุ วณฺเณสุ ภโว ตทนฺโตคธตฺตา เตวณฺณิโกติ ภวตฺเถ ณิโกฯ วณฺณสทฺโท พฺราหฺมณาทิวณฺณวจโนฯ ตตฺร พฺรหฺมจาริมฺหิตฺยเนน สุทฺโท พฺยวจฺฉิชฺชเตฯ

อถวา พฺรหฺมนฺติ นิพฺพานํ ตทตฺโถ คนฺโถปิ, ตํ พฺรหฺมํ นิพฺพานํ ธมฺมํ วา เตปิฎกํ จรตีติ พฺรหฺมจารี, ยติฯ ยตโยปิ หิ วณฺณีติ พฺรหฺมจาริโนติ วุจฺจนฺติฯ วณฺณีลิงฺคีติ หิ วุตฺเต ติลิงฺควาติ อตฺโถฯ วณฺณ สทฺโท ปเนตฺถ ยถาวุตฺต พฺรหฺมปริยาโยฯ โปกฺขราทิโต เทเสติ คณสุตฺตํฯ เทโส เจตฺถ ยตฺถ(ตฺถิ โปกฺขราทีนิ โส)ฯ ปทุมคจฺฉ โปกฺขรณีนํ วาจกสฺสาติ อิมินา ปทุมานิ อสฺสํ สนฺตีติ ปทุมินีติ โปกฺขรณีปิ วุจฺจตีติ ทสฺเสติฯ นาวา อตฺถีติ นาวิโก, ยาคเม นาวายิโกฯ สุขทุกฺขา อี, พลา พาหูรุปุพฺพา เจติ จ คณสุตฺตานิฯ

๘๒. มุขา

อิหาปิ ปสเชฺชยฺย มธุ อสฺมิํ ฆเฎ อตฺถีติ เอตฺถาปิ ปโยเค มธุรนฺติ รปฺปจฺจโย ปาปุเณยฺย มธุมฺหิ อภิเธยฺยติ อธิปฺปาโยฯ น คจฺฉนฺตีติ นคาฯ ยชฺชปิ อูสวาจฺจาโท ปหูตาทิวิสยายาตฺถิตาย สมฺภโว, ตถาปิ ญุสาทิวโต ปจฺจย(ตฺถ)ตฺเตน วจนิจฺฉาภาวา ญุสวา ฆโฎจฺจาทิ น สิชฺฌติ ตสฺมา ปหูตาทิวิสยาตฺถิตาสมฺภเวปิ ตํวโต-ตฺถสฺส ปจฺจย(ตฺถ)ตฺเตน ญุสโร เทโสติ วตฺตุ มิจฺฉายํ ปจฺจโย ยถา สิยา อญฺญตฺรมาภวิจฺเจวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห- ‘อิติ’จฺจาทิฯ กุญฺชวาติเอตฺถ กุญฺชสทฺโท ติณลตาทฺยจฺฉาทิตปพฺพเตกเทเส วตฺตเตฯ

๘๗. ปิจฺฉา

ปเรหิ วาจาสทฺทา อาโล วิหิโต นินฺทายํ, เนห ตเถติ โจทนมุพฺภาวยติ ‘นินฺทาย’มิจฺจาทินาฯ

๘๘. สีลา

สีลมสฺส อตฺถิ, เกสา อสฺส สนฺตีติ วิคฺคโหฯ อณฺณา นิจฺจนฺติ นิจฺจวิธฺยุตฺถํ คณสุตฺตํฯ คาณฺฑีราชีหิ สญฺญายนฺติ สญฺญาวิสยนิยมนตฺถํ คณสุตฺตํฯ คณฺฑสฺส คณฺฑมิคสิงฺคสฺส อยํ คาณฺฑี, สา อสฺส อตฺถีติ คาณฺฑีโวฯ

๙๐. สิสฺส

สมสฺส อตฺถีติ สุวามี,สํ สกิยํฯ

๙๑. ลกฺขฺยา

อการาเทโส จ ณสนฺนิโยเคนาติ อิมินา ยตฺถ ณกาโร ตตฺเถวายมการาเทโสติ ทสฺเสติฯ อุปาทานโตติ อิมินา นิสฺสยกรณเมโก สตฺถิโย ญาโยติ ทสฺเสติฯ อนฺตสฺส อวิธานสามตฺถิยาจาติ อิมินา สติปิ ปุพฺพโลเปน ปโยค นิปฺผตฺติยํ อการํ วิธาย ตสฺส โลโป นิรตฺถโกติ ทสฺเสติฯ ลกฺขี สิรี อสฺส อตฺถีติ ลกฺขโณฯ

๙๔. อิมิยา

กปฺโป โยคฺยตา อสฺส อตฺถีติ กปฺปิโย, ชฎา หานภาโค, เสนา อสฺส อตฺถีติ วิคฺคโหฯ

๙๕. โตป

‘โอหาก จาเค’ อิติ สกการสฺส หาธาตุโน ปโยเค โตปฺปจฺจยํ นิเสเธตฺวา‘สตฺถา หียเต สตฺถา หีโน’ติ อุทาหรณํ ทสฺสิตํฯ เตนาห- ‘สกฺกเตจฺจาทิฯ ทสฺเสตุํ ตติยมฺปนุทาหรณนฺติ สมฺพนฺโธฯ จีปฺปจฺจยาวสานานนฺติ ‘‘อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการาจี’’ติ (๔-๑๑๙) วุตฺโต จีปฺปจฺจโย อวสาเน เย สนฺติ วิคฺคโหฯ ชาติยวชฺชิตานนฺติ ‘‘ตพฺพติ ชาติโย’’ติ (๔-๑๑๓) สุตฺเตน ชาติยปฺปจฺจเยน วชฺชิตานํฯ กจฺจายเน ตุ โตอาทีนํ วิภตฺติ สญฺญตฺตา น ตโต ปุน วิภตฺตุปฺปตฺติฯ

๙๖. อิโต

วุตฺติยํ ‘เอตสฺส ฎ เอต’ อิติ อโตอิจฺจตฺร เอตสฺส ฎาเทโส เอตฺโต อิจฺจตฺร เอตอาเทโสติ อตฺโถฯ

๙๗. อภฺยา

นนุ จ กิํ อิมินา สุตฺเตน, ปญฺจมฺยนฺตา ‘‘โต ปญฺจมฺยา’’ติ (๔-๙๕) ภวิสฺสติ, อปญฺจมฺยนฺตาตุ ‘‘อาทฺยาทีหี’’ติ (๔-๙๘) เนตเทวํ ทฎฺฐพฺพํฯ ‘‘โต ปญฺจมฺยา’’ติ (๔-๙๕) ปกติวิเสสานมปรามาสโต กุโตจิ ปญฺจมฺยนฺตา โหตุ, อปญฺจมฺยนฺตา ปน ‘‘อาทฺยาทีหี’’ติ สุตฺเต สสงฺขฺยสฺสาทิสทฺทสฺส คหเณน ตํสทิสา สสงฺขฺยาเอโวปลกฺขียนฺตีติปิ วิญฺญาเยยฺย ตโต อปญฺจมฺยนฺเตหิ อภฺยาทีหิ โต น สิยาติ อภิโตจฺจาทิ น สิชฺฌตีติ ‘‘อภฺยาทีหี’’ติ สุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ

๙๘. อาทฺยา

นนุ จ โตอิจฺเจว สามญฺเญน สุตฺติเต ยโตกุโตจิ ปญฺจมฺยนฺตา วา อปญฺจมฺยนฺตา วา พหุลํ วา โตมฺหิ อิฎฺฐปฺปสิทฺธีติ กิํ อาทฺยาทีหีติ สุตฺเตนาติ สจฺจํ, ตถาปิ วิภาเคน ทสฺสิเต วิภาคโส วิเสสาวสาโย สิยาติ น โทโสติฯ ยนฺติ ปฐมนฺตา โตมฺหิ ยโตฯ

๑๐๐. กตฺเถ

ปุพฺเพเนวาติ ‘‘สพฺพาทิโต’’ (๔-๙๙) จฺจาทินาวฯ เอตสฺสาติ เอตสทฺทสฺส, อิมสฺสาติ อิมสทฺทสฺสฯ

๑๐๑. ธิ

วาวิธานาติ วิกปฺเปน ธิปฺปจฺจยสฺส วิธานาฯ

๑๐๒. ยา

ยตฺราติ วุตฺเต ยตฺถาติ อุปฺปลกฺขิตเมว สิยาติ น วุตฺตํฯ เอวมุปริปิฯ

๑๐๔. กุหิํ

หิญฺจนํ วิธียเต ‘‘หิํ หํ หิญฺจน’’นฺติ (๒-๕-๙) สุตฺเตนฯ หิญฺจิอาทีนนฺติ หิญฺจิทาจิรหจิอาทีนํฯ

๑๐๕. สพฺเพ

เอตสฺมิํ กาเล เอกทาอิจฺจาทิ ทฎฺฐพฺพํฯ

๑๐๖. กทา

กุทาสทฺโท จนํสทฺทโยเคว ทิสฺสติ กุทาจนนฺติฯ

๑๐๗. อชฺช

นิมิตฺตนิมิตฺตีนนฺติ การณการิยานํ, สมาเนติ สาธารเณฯ สมานเมว โพเธติ ‘ตํยเถ’จฺจาทินาฯ เอตฺถ ปน มมฺมตาฬนํ นิมิตฺตํ ปาณ หรณํ นิมิตฺตี, ตสฺสาติ อนชฺชตนสฺสฯ อุปริ ตฺยาทิกณฺเฑ กรหสทฺโท ตุ จิสทฺทสํยุตฺโตว ทิสฺสติ กรหจีติฯ

๑๑๐. ธาสํ

สงฺขฺยาวาจิโน สทฺทา สงฺขฺยาสทฺเทน คหิตาติ อาห- ‘อตฺเถ’จฺจาทิฯ ปกาโร ทพฺพคุณธิสโยปิ อตฺถิ, ตตฺถ ยทิ โสปิ คเยฺหยฺย ทพฺพ คุณานํ ลิงฺคสงฺขฺยาหิ โยคา ธาปฺปจฺจยนฺต(มฺปิ ตพฺพิสโยเยเวติ) [เจตฺถ (โปตฺถเก] (ปการวาจกลิงฺคสงฺขฺยาหิ โยคา) อลิงฺคมสงฺขฺยญฺจ [ธาปฺปจฺจยนฺตมลิงฺคมสงฺขฺยญฺจ-อิติ กาสิกาวุตฺติปญฺชกายํ] น สิยา, เอวญฺจ สตฺยพฺยยตฺตมภิมตนฺตสฺส น สิยา, ตญฺจิฎฺฐํ, กิริยาวิสเย ตุ ตสฺมิํ คยฺหมาเน เอกธาภุญฺชติ ทฺวิธาภุญฺชติ ทฺวิธาคจฺฉติจฺจาโท โภชน คมนาทิกิริยาย สพฺพถา ลิงฺคสงฺขฺยาหิ โยคาภาวา ยถาวุตฺต โทโส น สิยาติ ปาณินียวุตฺติกาเรน ชยาทิจฺเจน กิริยา วิสโยเยเวตฺถ ปกาโร คหิโตฯ ตมฺปติ อาห- ‘ทพฺเพ’จฺจาทิฯ กสฺมา ปเนวมาหาติ อาห- ‘นวธาทพฺพ’มิจฺจาทิฯ ‘‘นวธา ทพฺพํ, พหุธา คุโณ’’ติ เวเสสิกานํ สงฺเกโตฯ

ตตฺถ ปุถพฺยาโปเตโชวายฺวากาสกาลทิสาตฺตมนานีติ นว ทพฺพานิฯ รูป รส คนฺธ ผสฺส สงฺขฺยาปริมาณ ปุถุตฺตสํโยควิภาค ปรตฺตาปรตฺตพุทฺธิสุขทุกฺเขจฺฉาโทสปยตนา จ คุณา, จสทฺเทน คุรุตฺต ทวตฺตสิเนหสงฺขารธมฺมาธมฺมสทฺทา เจติ จตุพฺพีสติ พหุธา คุโณฯ อตฺราปิ ยถาวุตฺตกาสิกาวุตฺติยา ปญฺจิกากาเรน ชินินฺทพุทฺธินา นวธา ทพฺพํ พหุธา คุโณตฺยตฺราปิ ‘‘กิริยาชฺฌาหริตพฺพา นวธา ทพฺพํ พหุธา คุโณ อุปทิสียติ วิญฺญายติ พฺยาขฺยายเต วิชฺชเตวา’’ติ กิริยาวิสโยเยว ปกาโร ปฎิปาทิโต, ปโยคทสฺสนโต พฺยวจฺเฉชฺชภาวา สพฺพตฺถ กิริเยเวติ วิเสสโนปาทานมยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

นวธา ทพฺพํ พหุธา คุโณติ ปโยคทสฺสนโต ทพฺพคุณวิสยานมฺปการานํ คยฺหุปคตฺตา พฺยวจฺเฉทยิตพฺพานํ ทพฺพคุณวิสยานมฺปการานํ ภาวา สพฺพสฺมิํ ทพฺพคุณวิสเย ชินินฺทพุทฺธินา วุตฺตนเยน กิริยา อตฺเถวาติ กิริยาวิสโยว ปกาโร คยฺหตีติ วุตฺติการ ปญฺชิกาการานํ วิเสสโนปาทานมยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

ตโตเยวาติ ยโต วิเสสโนปาทานมยุตฺตํ ตโตเยว ทฺวีหิจฺจาทิกมาเหติ อตฺโถฯ อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ทฺวิธา กโรตีติ กิริยาปโยเคปิ ปกาโร ทพฺพคุณวิสโย… ทพฺพวิสยสฺส คุณวิสยสฺส วา ทฺวิธาภาวสฺส กรียมานตฺตา, นตุ กิริยาวิสโย… ทฺวิธาภาวสฺส กรณกิริยาวิสยสฺเสตฺถ วตฺตุมนิจฺฉิตตฺตาฯ ตโตเยว กิริยาปกาโรปาทาเน [ปกาโรติสยเน (โปตฺถเก)] อตฺร ธาปฺปจฺจยนฺตปฺปโยโค น สิยาติ วิญฺญาเปตุํ ‘ทฺวีหิ’จฺจาทิกมาเห’’ติ เตนาห‘อตฺเร’จฺจาทิฯ

ทพฺพคุณวิสเย ปกาเร คยฺหมาเน โยยํ โทโส สมฺภาวิโต ปเรหิ, ตํ ทานิ นิรากตฺตุมาห ‘สติปิเจ’จฺจาทิฯ สภาวโต อลิงฺคมสงฺขฺยญฺจาติ สมฺพนฺโธ, สงฺขฺยนฺตราปาทเน คมฺยมาเน ธาปฺปจฺจโย วิหิโต ปาณินิเยหิ, ตทาห- ‘ทพฺพสฺเส’จฺจาทิ สงฺขฺยานฺตราปาทเนปีติ ปุพฺพํ ยา ววตฺถิตา สงฺขฺยา, ตโต- ญฺญํ สงฺขฺยานฺตรํ ตสฺสาปาทนํ กรณํ สงฺขฺยนฺตราปาทนํ, ตสฺมิมฺปีติ อตฺโถฯ

๑๑๓. ตพฺพ

โส ปกาโร อสฺสาติ ตพฺพา, ตสทฺเทน ปการสฺส ปรามฎฺฐตฺตา ตพฺพตีเตตฺถ ปการวตีติ อตฺโถ วุตฺโตติ อาห- ‘ตสทฺเทเน’จฺจาทิฯ ปการวตีติ ปการวติ อตฺเถฯ มุทุปฺปการวา มุทุชาติโยฯ

๑๑๕. กติ

กิํ สงฺขฺยานมฺปริมาณเมสนฺติ อตฺเถ ‘‘กิมฺหา รติ รีวรีวตก ริตฺตกา’’ติ (๔-๔๔) สุตฺเตน รติปฺปจฺจยํ วิธาย กตีติ สิทฺธตฺตา วุตฺตํ- ‘สงฺขฺยาปริมาณวิสเย สาธิตตฺตา’ติ, กติ จ โส สงฺขฺยา ปริมาณวิสยตฺตา สงฺขฺยา เจติ กติสงฺขฺยา, ตายฯ

๑๑๖. พหุ

ปจฺจาสตฺตีติ สมฺพนฺธิมฺหิ เอกมฺหิ ทสฺสิเต ทฺวิฎฺฐตฺตา สมฺพนฺธสฺส ปโร สมฺพนฺธี วิญฺญายมาโน ปโรว วิญฺญายติ ยุตฺติโตติ ‘สมฺพนฺธโตวา’ติ วุตฺตํฯ

๑๑๗. สกิํ

นิปาตนสฺสาติ สกินฺติ นิปาตนสฺสฯ

๑๑๘. โส

ขณฺฑํ ขณฺฑํ ขณฺฑโส, ปุถุ ปกาโร ปุถุโสฯ

๑๑๙. อภู

นนุ จ อภวนนฺนาม สพฺพถา อนุปฺปตฺติยา วา อวตฺถนฺตเรน วา, ตถา สตฺยภูตสทฺโท-นุปฺปนฺนมตฺตวจโนปีติ กถมภูตสทฺโท-วตฺถนฺตเร นาภูเต วุตฺโตจฺจาห- ‘อภูตสฺสิ’จฺจาทิฯ กถมวตฺถาว ตสทฺเทน ปรามสียตีติ เจ อภูตสทฺโท ยทฺยนุปฺปนฺนวาจี สิยา, ตทา ตสทฺทปฺป โยโคเยว น สิยา… ตสทฺเทนาภูตสฺเสว คหณโต, อภูตภาเวจฺจาทินา สุตฺติตํ สิยา, เตน ตสทฺทปฺปโยคสามตฺถิยา อวตฺถาว ตสทฺเทน ปรามสียติ, ตปฺปรามฎฺฐญฺจาวตฺถนฺตรมภูต สทฺโท อเปกฺขเต, เตนาห- ‘ตพฺภาเวติวจนา’อิจฺจาทิฯ ภวนํ ภาโว ตาย อวตฺถนฺตเร ภาโว ตพฺภาโว ตสฺมิํฯ เตนาห ‘อภูตสฺเส’จฺจาทิฯ ภาเวติ วิสยสตฺตมี, สํสตฺตมี วาติ อาห- ‘วิสเย คมฺมมาเน วา’ติฯ กุณฺฑลตฺเตนาติ กุณฺฑลสภาเวนฯ

๑๒๐. ทิสฺส

ทิสฺสนฺตีติ วุตฺเต ปโยเค ทิสฺสนฺตีติ อยมตฺโถ วิญฺญายตีติ อาห ‘ทิสิ’จฺจาทิ, อิทํ สุตฺตํ วิชฺฌงฺค ปริภาสา ภวตีติ เสโสฯ ‘‘โณวา-ปจฺเจ’’ติอาทินา (๔-๑) สุตฺเตน วุตฺเตสฺวเนกวิเธสุ อตฺเถสุ ปริ สมนฺตโต ภาสตีติ ปริภาสา, วิธิโน ปจฺจยสฺส องฺคภูตา ปริภาสา วิชฺฌงฺคปริภาสาฯ วิธิเยวาติ สุตฺตมิทนฺติ สมฺพนฺโธฯ วกฺขมานสุตฺตทฺวยนฺติ ‘‘อญฺญสฺมิํ สกตฺเถ’’ติ สุตฺตทฺวยํฯ

๑๒๕. สํโย

อนฺตรสทฺโท-เนกตฺโถปีหานฺตราฬวาจี มชฺฌวาจี คยฺหติ, น วิชฺชเตนฺตรเมสนฺติ อนฺตราฬมตฺตปฎิเสเธปโยชนํ นตฺถีติ กตฺวานฺตรา ฬฎฺฐสฺสาภาวานฺตราฬํ นตฺถีตฺยุปจรียติ, เอวญฺหิ โลเก ปยุชฺชเต ‘อนนฺตรา อิเม คามา อนนฺตรา อิเม ปาสาทา’ติ อนฺตราฬคตสฺส ญฺญสฺส คามสฺสญฺญสฺส ปาสาทสฺส วาภาวา ตถา พฺยปทิสียเต, ตเถวมิหาปฺยนฺตราฬคตสฺสญฺญสฺส พฺยญฺชนสฺสาภาวา อนนฺตรา อิตฺยุจฺจนฺเต, อถวานฺตรสทฺโท พฺยวธานวาจี พฺยวธานาภาวโต-นนฺตรา อิติ วุจฺจนฺเตฯ อนฺตรํ กโรตีติ วา ขาทิอิปฺปจฺจยํ [ณิปฺปจฺจยํ (โปตฺถเก)] วิธาย อนฺตรายติ พฺยวธานํ กโรตีติ กตฺตริ อปฺปจฺจยํ วิธาย อนฺตโร พฺยวธายโก นตฺเถเตสนฺติ อนนฺตราฯ ยถา ‘รุกฺขา วนนฺเต’ตฺถ รุกฺขา สมุทิตาเวกวนพฺยปเทสํ ลภนฺเต, ตถาตฺราปิ พฺยญฺชนา สมุทิตาเวเต สํโยคพฺยปเทสโคจรตฺตํ ปฎิปชฺชนฺเตฯ

สํโยโคติ หิ สมุทายปฺปธาโน นิทฺเทโส พฺยญฺชนาตฺยวยวปฺปธาโน, ตสฺมา พฺยญฺชนาติ พหุวจเนน สํโยโคติ เอกวจนนิทฺเทโส ฆฎเต, นนุ จ วณฺณานมุจฺจาริตปฺปธํสิตฺตา โยคปชฺชมฎฺฐิตมานานํ น สมฺภวติ สมุทายตฺตนฺติ สมุทายตฺตมยุตฺตนฺติ นายุตฺตํ, ตถาหิ อุตฺตรุตฺตรคฺคาหินิ พุทฺธิ ปุพฺพปรีภูเต พฺยญฺชนาวยเว สมุทายรูเปน สงฺกปฺเปนฺตี สมุทายโวหารมฺปวตฺตยีติฯ

ณานุพนฺเธติ ทิติสทฺทสฺส สํโยคาวิสยตฺตา เทจฺโจติ ‘สรานมาทิสฺสา’ติ วิสโย, อุฬุมฺปสทฺทสฺส สํโยควิสยตฺตา โอฬุมฺปิโกติ เอตสฺส วิสโยติ ตตฺถ ราฆโว เวนเตโยฺย เมนิโก เทจฺโจ โทสคฺคานฺติ รูปานิฯ อิธ ตุ โอฬุมฺปิโก โกณฺฑญฺโญติ ยุชฺชนฺติฯ เตเนว จ ตตฺถ ปญฺจิกา เอตฺถ, เอตฺถ จ ปญฺจิกา ตตฺถ อุปเนตพฺพาติฯ

๑๒๗. โกส

โกสชฺชนฺติ เอตฺถ ตสฺส ชตฺตญฺจ นิปาตนา, อชฺชวนฺติ เอตฺถฺห ‘‘อุวณฺณสฺสา วว สเร’’ติ (๔-๑๒๙)ฯ

๑๓๕. โชวุ

ยการสฺส ทฺวิตฺเต เชโยฺยฯ

๑๓๗. กณ

อติสเยน อปฺโป, อติสเยน ยุวาติ วิคฺคโหฯ

๑๓๙. เฑส

สติสฺสาติ วุตฺเต สติสทฺโท วิญฺญายติ สตฺยนฺเตปิ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิเตสตฺยนฺโต กถํ วิญฺญายติจฺจาสงฺกิย ‘‘สงฺขฺยาย สจฺจุตีสาเส’’จฺจาทินา (๔-๕๐) สตฺยนฺตาทีหิ โฑ วิหิโต, ตสฺมิญฺจ เฑตินิมิตฺเตโนปาทินฺเน ตทุปาทานสามตฺถิยาสตฺยนฺโตว วิญฺญายตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เฑติ นิมิตฺโตปาทานา’ติอาทิฯ

๑๔๒. อธา

ธาตุโต อญฺโญ สทฺโท อธาตุ ตสฺสฯ ปญฺจิกายมฺปน ปกติปิ สทฺโทเยวาติ ธาตุโตอิจฺจาทินา อธาตุสทฺทสฺส อตฺถมตฺตํ วุตฺตํฯ

ตสฺสาติ อธาตุปฺปกติยา, อธาตุสทฺทสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ เตนจาติ กกาเรน จ, ตสฺมาติ เตน การเณนฯ ปุพฺพคฺคหณมนฺตเรนาติปาณินินา อิการาเทสวิธายเก อิมสฺมิํเยว สุตฺเตกการโต ปุพฺพสฺส อิการาเทสวิธานตฺถํ ปุพฺพคฺคหณํ กตํ, ตํ ปุพฺพสฺสาติวจนํ วินาติ อตฺโถฯ สเจติอาทินา กถยตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส วุตฺโต, อสฺสาติ ชาตินิทฺเทเส ตุ อาการสฺสจิกาโร ภวตฺเยว, สิยา เอตนฺติ พหุปริพฺพาชกาติ เอตํ รูปํ โหติฯ สฺยาทฺยตฺร พฺยวหิโต… กการโต ปุพฺเพ สฺยาทิ, น สฺยาทิ กการา ปโรติฯ

นนุ จ อสฺยาทิโตติ เอตฺถ ปสชฺชปฺปฎิเสโธ นญ กสฺมา คหิโต, น ปริยุโทโสติ อาสงฺกิย ปริยุทาเสสฺมิํ คหิเต สติ โทสํ วตฺตุมารภเต ‘ปริยุทาเส’อิจฺจาทินาฯ สฺยาทิโตติ สฺยาทฺยนฺตโต ปริพฺพาชกสทฺทโตฯ ปริพฺพาชกสทฺโทหิ สฺยาทฺยนฺโต วากฺเย สฺยาทฺยนฺตตฺตา, เตเนว วกฺขติ- ‘ปริพฺพาชกสทฺทโต เอตฺถ สฺยาทฺยุปฺปตฺตี’ติฯ อสฺยาทิสฺมา ปโรติ กตฺวา พหุปริพฺพาชกสทฺทโต น สฺยาทฺยุปฺปตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

ตโตจาติ พหุปริพฺพาชกสทฺทโต จฯ ปสชฺชปฺปฎิเสเธน นญสทฺเทน อญฺญปทตฺถสมาเสปิ สิยาว โทโสติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘อวิชฺชมาโนสฺยาทิ’จฺจาทิฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฎีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

จตุตฺถกณฺฑวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ