๕. ปญฺจมกณฺฑวณฺณนา

โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฏีกา

๕. ปญฺจมกณฺฑวณฺณนา

๑. ติช

ขมาวีมํสาสูติ ปกติวิเสสนเมว กถมิจฺฉิตนฺติ อาห- ‘สมฺพนฺธสฺสิ’จฺจาทิ, ปทานมญฺญมญฺญสมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตฺตาติ อตฺโถ, ปกติ วิเสสนนฺติ ติชมาห สทฺทานํ วิเสสนํ, กิมฺปน ปกติวิเสสเน ผล มิจฺจาห- ‘ปกติวิเสสโนปาทาน’มิจฺจาทิฯ ยชฺชตฺร ‘ขมาวีมํสาสู’ติ ปกติวิเสสนํ, กสฺมิํ อตฺเถ จรติ ขสา วิธียนฺติจฺจาห- ‘อตฺถนฺตรสฺสา นิทฺเทสา’อิจฺจาทิฯ อตฺถนฺตรสฺสาติ นิสานาทิอตฺถนฺตรสฺสฯ ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธว พลวา’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติ ‘สุตานุมิตาน’มิจฺจาทินาฯ เตเนวาติ กิริยารูปาสุ ขมาวีมํสุ ขสานํ วีธาเนเนว, สกตฺเถ วิธาเนเนติ วุตฺตํ โหติฯ ติติกฺขกิริยตฺตาติ อิมินา ปเรสํ วิย ขาทฺยนฺตานํ ธาตุสญฺญาวิธาน มนตฺถกนฺติ ทสฺเสติฯ

ติติกฺขา ขมา, ติติกฺขติ ขมติ, วีมํสา อุปปริกฺขา, วีมํสติ อุปปริกฺขตีติ อตฺโถฯ สุตฺเต ติชอิติ นิทฺเทสา ภูวาทิกสฺส คหณํฯ นิจฺจณฺยนฺตสฺส จุราทิกสฺส หิ ตาทิเส ปโยชเน สติ พหุลํ วิธียมาเนปิ นิจฺจตฺตมตฺตโน นาติวตฺตติฯ อถวา จุราทิมาเนนาพฺยภิจารินา สาหจริยา ติโชปิ จุราทิโกว, ตํ ยถา ‘คาวสฺส ทุติเยนาตฺโถ’ติฯ วุตฺเตโคเยโวปาทียเต, นาสฺโส, น คทฺรโภฯ กทาจิ ปน อสฺสาทิโนปิ ทุติยสฺส คหณํ สิยา อตฺถปฺปกรณา ทิปฺปภาวโตฯ

นนุ จ วีมํสายํ สปฺปจฺจยวิธาน มนุปปนฺนมิตเรตรนิสฺสยโทส ทุฎฺฐตฺตา, ตถาหิ สิทฺเธ วีมํสาสทฺเท สปฺปจฺจโย อุปฺปชฺชเต, สติ จ ตสฺมิํ วีมํสาติ รูปํ สมฺปชฺชตีติ อิตเรตรนิสฺสโย, อิตเรตร นิสฺสยานิ จ การิยานี โนปกปฺปนฺตีติ เตนาห- ‘อนุวาทรูปาน’มิจฺจาทิฯ อนาทิกาลสํสิทฺธสทฺทานุวาโต นตฺถิ อิตเรตรนิสฺสโย โทโสติ ภาโวฯ ปโยชกพฺยาปารณิปฺปจฺจยาภาเว เตชเตติ รูปํฯ

๒. กิตา

ปุพฺเพวิย ปกติวิเสสนาทีตฺยเนน ‘‘สมฺพนฺธสฺส ปุริสายตฺตตฺตา ‘ติกิจฺฉาสํสเยสู’ติ ปกติวิเสสนนฺติ อาห- ‘ติกิจฺฉาย’มิจฺจาทิ’ตฺยาทิกํ สพฺพํ ยถาโยคเมตฺถาปิ วตฺตพฺพนฺตฺยติทิสติฯ วิสฺสตฺโถติ วิสทฺทสฺส อตฺโถฯ อถ กิมิตฺถํ ฉปฺปจฺจยนฺตสฺเสว ทฺวิโธทาหรณนฺตฺยาสงฺกิยาห- ‘อตฺถเภทา ทฺวิโธทาหรณ’นฺติฯ นิเกโต นิวาโส, สงฺเกโต ลกฺขณํฯ

๓. นินฺทา

นินฺท=ครหายํ ตโต ‘‘อิตฺถิยมณตฺติกยกฺยา เจ’’ติ (๕-๔๙) อปฺปจฺจเย ตโต ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ (๓-๒๖) อาปฺปจฺจเย รูปํฯ พนฺธตีติ พธโกฯ

๔. ตุํสฺมา

ตุํสฺมาตีห ปจฺจยคฺคหณมาจิกฺขติ ‘ตุํตาเย’จฺจาทินาฯ ตโต เจติ ยโต ตุํสฺมาติ ปจฺจยสฺเสว คหณํ ยโต จ วิเสสน นิทฺเทโส, ตโตติ อตฺโถฯ ปจฺจยคฺคหเณ ตทาทิคฺคหณํ วิญฺญายเต… ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต ตทาทิโน คหณ’’นฺติ ญายโตฯ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา ตทนฺตคฺคหณํ… ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๓) วจนาภิ มนสิ นิธายาห- ‘ยโต กิริยตฺถา’อิจฺจาทิฯ โส กิริยตฺโถ อาทิ ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทาทิ โส ปจฺจโยนฺเต ตสฺส (โส ตทนฺโต)ฯ ตทาทิตทนฺตสมุทายวิเสสสฺส คหณํ, (นตุ) ตทนฺตมตฺตสฺเส ตฺยตฺโถ ฯ นนุ จ ตุํสฺมาอิติ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิเต ภวตุ ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺเส’’ติ ตทนฺตคฺคหณํ ปจฺจยคฺคหเณ ตุ กถํ ตทาทิโน คหณํ วจนาภาวโตจฺจาห- ‘ตทวินาภาวิตฺตา’ติฯ ยโต วิหิโต เตน วินา น ภวติ สีเลเนติ ตทวินาภาวี ตสฺส ภาโว ตสฺมาฯ อิมาย ยุตฺติยา วิญฺญายเต-ตฺโถ, ยมาขฺยายเต ‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต ตทาทิโน คหณ’นฺติฯ ภวตฺเววํ ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณํ, ตโต กิปฺผลํตฺยาห- ‘เตเน’จฺจาทิฯ

สปาทิโตติ ปาทิสหิตโตฯ ข ฉ สุปฺปตฺตาภาวาติ ข ฉ สานํ อุปฺปตฺติยา อภาวาฯ วุตฺตปฺปการสฺเสว ตุํปฺปจฺจยนฺตสฺส ปกติภาเวน คหณา สปาทิโต ข ฉ สานมนุปฺปตฺตีติ อธิปฺปาโยฯ วิปุพฺพา ‘ชิ-ชเย’อิจฺจสฺมา ตุํปจฺจยนฺตา ‘วิเชตุมิจฺฉตี’ติ อตฺเถ ‘‘ตุํสฺมา’’อิจฺจาทินา(โส), ตุํสฺสจ โลโป, เนมิตฺติเก เอกาเร นิวตฺเต ‘ชิส ชิส อิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยญฺชนโลโป ‘‘ชิหรานํ คี’’ติ (๕-๑๐๒) คีฯ ชิคีสปฺปกติโต ‘‘ภูเต อีอูํ’’อิจฺจาทินา (๖-๔) อีฯ ตสฺมิํ อญฯ ‘‘อา อี อู มฺหา สฺสา สฺสมฺหานํ วา’’ติ (๖-๓๓) อีสฺส รสฺเส พฺยชิคีสิฯ ยทิ ตุ สปาทิโต สสฺส อุปฺปตฺติ สิยา, ตทา พฺยชิคีสีติ เอตฺถ ทฺวิพฺพจนํ กรียมานํ สปฺปจฺจยนฺตสฺส ปฐมสฺเสกสฺสรสฺส ทฺวิพฺพจนํ ภวตีติ ‘‘ข ฉ สาน’’มิจฺจาทินา (๕-๖๙) วิชิย อิติ สมุทาเย อาทิภูตสฺส วิสทฺทสฺส สิยา อีมฺหิ จ วิหิเต สปาทิโน ปกติภาโวติ วิสทฺท ปุพฺเพ อญาคโม สิยา, ตโต จ อวิวิชิสีติ อนิฎฺฐมฺปสเชฺชยฺยฯ

ตุํสฺมา อิจฺฉายนฺติ จ ปกติปฺปจฺจยตฺถานมุปทิฎฺฐตฺตา เตน สภาว ลิงฺเคน ข ฉ สปฺปจฺจยา ตทนฺโต จ อนุมิโต น ปน ตุํ, ตุมิห สุโตติ อาห- ‘น ตทนฺโต, นาปิ ฉ ฉสา’ติฯ ชิฆจฺฉาอิจฺจตฺร ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ฆสฺส ‘‘จตุตฺถ ทุติยานํ ตติยปฐมา’’ติ (๕-๗๘) โคฯ ตสฺส ‘‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’’ติ (๕-๗๙) โชฯ ปาณินินาปีห สปฺปจฺจย วิธายเก สุตฺเต วากฺยมฺปิ ยถา สิยาติ วาวจนํ กตํ, ตทยุตฺตนฺติ นิรากตฺตุมาห- ‘วากฺยมฺปิ’จฺจาทิฯ ปกตฺยาทิตฺยตฺร อาทิ สทฺเทน อตฺถวิเสโส คเหตพฺโพ, ปกติ วิเสโส ตุมนฺโต, อิจฺฉตฺโถ-ตฺถวิเสโส ฯ อิทํ ลกฺขณนฺติ ‘‘ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต’’อิติ อิทํ ลกฺขณํฯ นิโยคโตติ นิยเมนฯ อาสงฺกายมุปสงฺขฺยาน’’นฺติ (๓-๑-๗) วากฺยกาเรน วุตฺตํ นิรากตฺตุมาห- ‘อาสงฺกาย’มิจฺจาทิฯ

อเจตนตฺตา กูลสฺส อิจฺฉายาสมฺภโวติ ‘กูลปฺปติตุมิจฺฉตี’ติ วากฺยเมเวจฺฉาปกาสนมสิทฺธํ, เตนาสิทฺเธน วากฺเยนาสิทฺธานํ ข ฉ สานํ สาธนํ อสิทฺเธนาสิทฺธสาธนํฯ อิจฺฉาวจนิจฺฉาติ อิจฺฉาย วตฺตุมิจฺฉาฯ อิจฺฉายปวตฺติโต อุปลทฺธีติ อิจฺฉาย อุปลทฺธิ อุปาลมฺโพ ปริชานนํ ปวตฺติโตติ อตฺโถฯ เจตนาวติจาติ วุตฺตํ ตสฺมา เจตนาวติ ปวตฺติโต อุปลทฺธิํ ทสฺเสตฺวา ตทปเทเส นาเจตเนปิ ทสฺเสตุํ ‘โยเปสา’ติอาทิมาหฯ เทวทตฺเต รชฺชุ ขีลาทิปาณินา อุโยฺยโค, กูเล มตฺติกาวิกีรณาทิฯ รชฺชุ คุโณฯ ขีโล [กีล (ปญฺจิกา)] สํกฺวาทิฯ

ปุโล ติณาทีนํ สงฺฆาโตฯ สา สุนโข มิมริสตีติ มร=ปาณจาเค’อิจฺฉายํ ตุมนฺตา โสฯ ‘‘ญิ พฺยญฺชนสฺเส’’ติ (๕-๑๗๐) ญิฯ ทฺวิตฺเต ปุพฺพโต-ญฺญสฺส โลโป ‘‘ข ฉ เสสฺวี’’ติ (๕-๗๖) ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺสาสฺส อิมิมริสติฯ ตถา ปิปติสตีติ ‘ปตปถ=คเมน’ อิจฺจสฺสฯ สา มิมริสตีติ สติปิ สเจตนตฺเต วิสตฺตชีวิตสฺส สุนขสฺส มรณิจฺฉา สมฺภวตีติ ปฎิปาทิตํฯ ‘‘อิจฺฉาสนฺตา ปฎิเสโธ วตฺตพฺโพ’’ติ (๓-๑-๗) ปาณินียวาตฺติกกาเรน วุตฺตํ, ตนฺนิรากตฺตุมาห- ‘พุภุกฺขิตุ’มิจฺจาทิฯ ชาติปทตฺถนิสฺสเยน นิวุตฺติมฺปฎิปาทยมาห- ‘ชาติปทตฺเถ’จฺจาทิฯ อิตโร อิจฺฉตฺโถฯ

๕. อีโย

กรียติ สมฺพนฺธียตีติ กมฺมํฯ ตญฺจ นาม ชาติ คุณกิริยาทพฺพ สมฺพนฺธโต ปญฺจธา ภวติฯ ตตฺถ นามกมฺมํ’ ฑิตฺโถ ฑวิตฺโถติ นาเมน ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธาฯ ชาติกมฺมํ โคอสฺโสติ โคตฺตาทิชาติยา ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธาฯ คุณกมฺมํ สุกฺโกนีโลติ สุกฺกาทินา คุเณน ทพฺพสฺส สมฺพนฺธาฯ กิริยากมฺมํ ปาจโก ปายโกติ ปาจกาทิกิริยาย ทพฺพสฺส สมฺพนฺธาฯ ทพฺพกมฺมํ ทณฺฑีวิสาณีติ ทณฺฑาทินา ทพฺเพน ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธาฯ เอวํ กมฺมสฺส ปญฺจปฺปการสมฺภเวปิจฺฉายมตฺเถ อียสฺส วิธานโต อิจฺฉาสมฺพนฺธิเยว กมฺมํ คยฺหตีติ กิริยากมฺมเมวาตฺร คยฺหเต อมุกเมวตฺถมุปทสฺเสนฺโต อาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ อยญฺจ นิปาต สมุทาโย วิเสสาภิธานนิมิตฺตาสฺยุปคเม วตฺตเตฯ

ตถาปีติโลกวุตฺติรยํวิเสสาภิธานารมฺเภฯ ตํสมฺพนฺธิเยวาติ อิจฺฉาสมฺพนฺธิเอวฯ อตฺตโนปุตฺตมิจฺฉตีตฺยาทิวจนิจฺฉายมตฺตสมฺพนฺธินิปุตฺตาโท อตฺตโนตฺยนุวตฺติยสุตฺตนฺตเรนปจฺจโยวิธียเตปาณินินา, เอตฺถ ตฺว(ตฺต)คฺคหณมนฺตเรนาตฺต สมฺพนฺธินฺเยว ปุตฺตาโท กถํ วิญฺญายเต วิเสสวจนาภาเว หิ ปรสมฺพนฺธินฺยปิ ปปฺโปตีตีมํโจทฺยมุพฺภาวย มาห- ‘อตฺตสมฺพนฺธินิ’จฺจาทิฯ อียสฺส ปรสมฺพนฺธินฺยปิ ปสโงฺคติ สมฺพนฺโธฯ กุโตจาห-อียสฺสาอิติธานา’ติฯ อตฺถคฺคหณสฺสาวจเน อียสฺสานภิธานาติ ภาโวฯ

อปฺปตฺติยาติ กรเณ เหตุมฺหิ วา ตติยาฯ เอตฺถาติ อตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีเตตฺถาปิฯ น อิฏฺโฐติ อียปฺปจฺจโย นาภิมโตฯ เนเวตฺถ ภวิตพฺพนฺติ วทโต-ธิปฺปายามาห ‘สาเปกฺขตฺต เยเวติ ภาโว’ติฯ ยทิ อตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีติ วตฺตุมิจฺฉายํ สาเปกฺเขตฺเตปิ สิยา, ตทายมนิฎฺฐปฺปสโงฺคติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยทิเจตฺถ’อิจฺจาทิฯ

อนิฎฺฐปฺปสงฺคสฺส สรูปมาห- ‘อตฺตโน ปุตฺตียตีติ สิยา’ติฯ อุปฺปชฺชมาเนน อีเยเนว อตฺตตฺถสฺสาภิหิตตฺตา อตฺตสทฺทสฺสาปฺปโยโคติ เจตมฺปิ น สงฺคตนฺติ ปฎิปาทยมาห ‘น จ สกฺกา’ติอาทิฯ กสฺมาเทวํ วตฺตุํ น สกฺกาติ อาห- ‘ปกติ’จฺจาทิฯ อปูปาทิกาย ปกติยา สมานตฺถสฺเสว วิเสสนสฺส วุตฺติปเท อนฺโตภาว ทสฺสนาติ อตฺโถฯ กฺวปเนวํ ทิฎฺฐนฺตฺยาห- ‘ตํยเถ’จฺจาทิฯ ‘‘ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ’’ติ (๔-๒๗) ณิเก อาปูปิโกฯ นตุ ภินฺนตฺถสฺสาติ พฺยติเรกํ ทสฺเสตฺวา ตํ ทิฎฺฐนฺเตน สาเธตุมาห- ‘เทวทตฺตสฺสิ’จฺจาทิฯ การณมาห- ‘สามฺยนฺตเร’จฺจาทิฯ เทวทตฺตสฺส ธุรุโน กุลนฺติ สามฺยนฺตรพฺยวจฺเฉทาย เทวทตฺตสทฺทสฺโส ปาทานโต คุรุกุลนฺติ วุตฺติปเทน เทวทตฺตตฺถสฺสานฺโต ภาโวติ อตฺโถฯ ตเมตฺโถปิ สมานนฺตูปทสฺเสนฺโต อาห- ‘ตเถหาปิ’จฺจาทิฯ อถาตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีตฺเยตสฺมิํ วากฺเย ปทสฺสานฺวาขฺยานโต อตฺตสทฺทสฺสาปฺผโยโค กินฺน สิยาติ ทสฺเสตุมาห- ‘นจาปิ’จฺจาทิฯ

ปทสฺสาติ ปุตฺตียาทิโน ปทสฺสฯ นจาปิ อปฺปโยโคติ สมฺพนฺโธฯ การณมาห- ‘อียนฺตสฺสา’ติอาทิฯ อียนฺโต ปุตฺตียาทิ, นิโยคโต น ปปฺโปตีติ สมฺพนฺโธฯ ตพฺพาจีสทฺทปฺปโยคนฺติ อญฺญวาจีสทฺทโยคํฯ สุตคฺคหณนฺติ อสุตตฺตาติ วุตฺตสุตคฺคหณํฯ อตฺถปฺปกรณาทฺยุปลกฺขณนฺตฺยเนน อตฺถโต ปกรณาทิโตปิ ปุตฺตสฺสตฺต นิยตา คมฺยเต, สุตสทฺทสฺส ตุ คหณมุปลกฺขณตฺถนฺติ วทติฯ

นนุ จ สุตฺเต กมฺมาติ วุตฺตตฺตา กมฺมสมุทายโตปีโย สิยา ตฺยาสงฺกิเยว (มภา)วํ สาธยมาห- ‘กมฺมา’ติอาทิฯ วตฺตุํ อิฎฺฐา เอกสขฺยา ยสฺส กมฺมสามญฺญสฺส ตํ ตถาวุตฺตํฯ วตฺตุมิฏฺเฐก สงฺขฺยสฺส คหณมาห- ‘กมฺมสมุทายโต’ติฯ กิมฺปนาวยวโต น สิยา’ มหนฺตมฺปุตฺตมิจฺฉตี’จฺจตฺร ปุตฺตมิจฺจโตจฺจาสงฺกิยาห ‘อวยวโตปิ สาเปกฺขตฺตาเยวา’ติฯ น ภตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวญฺจรหิ อิทมฺปิ น สิชฺฌตีติ โจเทนฺโต อาห ‘จรหิ’จฺจาทิฯ มหา จายํ ปุตฺโตเจติ มหาปุตฺตมิจฺฉตีติ ยเทวํ กรียติ ตทายมฺปโยโคติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ภวิตพฺพเมเว’จฺจาทิฯ

๖. อุปมา

อุปมียเต ปริจฺฉิชฺชติ สาธียตีตฺยตฺโถฯ กีทิสนฺตมุปมานมิจฺจาห- ‘ปสิทฺธสาธมฺยา’อิจฺจาทิฯ ปสิทฺโธ ควาทิ, ตสฺส สาธมฺยา สมาน รูปตาย ยมฺปสิทฺธสฺส ควยาทิโน สาธิยสฺส สาธนํ ตมุปมานนฺตฺยตฺโถฯ สมาโน ธมฺโม-สฺเสติ สธมฺโม, ควาทิเยวฯ ตสฺส ภาโว สาธมฺยํฯ สาธฺยเต อุปมียเต-เนเนติ สาธนมุปมานํ ควาทิฯ สาธุเต อุปมียเตติ สาธิโย, ควยาทิฯ ตสฺส สาธนํ สาธิยสาธนํฯ

ปุตฺตมิวาจรตีติ เอตฺถ ‘อาวสถมาวสติ’จฺจาโท วิย อาธารตฺถสฺส วิญฺญายมานตฺตา ปุตฺเต วิย มาณวเก มธุรนฺนปานทานาทิกมาจรณํ กโรติจฺเจวมตฺถสมฺภเวน ทฺวินฺนมฺปิ อุปมาโนปเมยฺยภาโวตฺยวคมยิตุมาห- ‘ปุตฺเต’อิจฺจาทิฯ ปสิทฺเธน สาธนภาเวนุปมานภูเต ปุตฺเต อาจรณมฺปิ ปสิทฺธนฺติ อาห- ‘ตมฺปสิทฺธ’นฺติฯ ตทาจรเณน เตน อาจรเณน ปุตฺตมาณวกวิสยมาจรณํ วา ปุตฺตมาณวก สทฺเทนุปจารโต คเหตฺวา วิสยีวเสน วิสยภาวโวหาโรติปิ ยุชฺชติฯ วากฺยตฺโถ ปเนตสฺมิํ ปกฺเข ‘ปุตฺตมิว ปุตฺตวิสย มาณวกมิว อาจรติ มาณวกวิสยมาจรณํ กโรตี’ติ, วุตฺติยนฺตุ ยถาวุตฺตมตฺถทฺวยํ ยถาโยคํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํฯ

นนุ จ ยชฺชตฺโรปมาโนปเมยฺยภาโว วุตฺติยํ อีเยเนว โชติโตติ อิวสทฺโท นิวตฺตเต, ตโทปมาโนปเมยฺยภาโว ปุตฺต สทฺเทว วตฺตเต, ตํ กถมุปเมยฺยวจนสฺส มาณวกสทฺทสฺส วุตฺตตฺถสฺส ปโยโค ยุตฺโตจฺจาสงฺกิยาห- ‘อุปมานวจนโต’จฺจาทิฯ

ตพฺพิสิฎฺฐาจรเณติ เตโนปมาเนน วิสิฏฺเฐ อาจรเณฯ อุปมาโนปเมยฺยภาวสฺสานิวตฺตตฺตาติ เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘อุปมาน วิสิฎฺฐาจรเณ อุปมานวจนโต อียสฺส วิธาเน โนปเมยฺยวจนมนฺตเรโนปมานวจนสฺส ปวตฺตีติ อุปมาโนปเมยฺยภาวสฺสานิวตฺตี’’ติฯ อญฺญถาติ ยทฺยุปมาโนปเมยฺยภาวสฺส อีเยเนว โชติตตฺตา ตทนฺตสฺสุปเมเยฺย วุตฺติ สิยาตฺยตฺโถฯ ปพฺพตายตีติ ‘‘กตฺตุตาโย’’ติ (๕-๘) อาโยฯ อุปเมยฺยสฺสานิวตฺตตฺตา อุปเมยฺย กตฺตุสามญฺเญ ติปฺปจฺจโยฯ

๗. อาธา

ยถานนฺตรสุตฺเต อุปมาเน อุปเมยฺยสฺส มาณวกสฺส ปโยโค อุปปนฺโน, ตถาตฺราปิ ‘ปาสาเท กุฎิย’นฺติ โจปเมยฺยสฺสปโยโคติ อติทิสนฺโต อาห- ‘เหฎฺฐาวิเย’จฺจาทิฯ อุปมาเน อุปเมยฺยสฺสานนฺโตภาวาติ อตฺโถฯ นนุ กิมตฺถมิทมุจฺจเต ยวตาโย ปาสาเท อิวาจรติ โส ปาสาทมิวาจรตีติปิ วตฺตุํ สกฺกาติ นาตฺถเภโท-ญฺญตฺร วจนิจฺฉาเภทาติ ปุพฺเพเนเวตฺถาปิ อีโย สิทฺโธ, ตโต นาตฺโถ-เนน วจเนเน จฺจาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ

๘. กตฺตุ

เอตฺถ กตฺตุโตอิติ วจนา กมฺมาติ นิวตฺตเต, อายคฺคหณา อีโยฯ กทา ปน กตฺตุวิเสโส-วสียติจฺจาห-‘ยตฺถฺยาทิสทฺทสมานาธิกรณตฺเต’ติอาทิฯ ปพฺพตายติ หตฺถิจฺเจวมาทินา หตฺถฺยาทิ สทฺเทน สมานาธิกรณตฺเต สตีติ อตฺโถฯ

๙. ฌตฺเถ

โกยํ จฺยตฺโถจฺจาสงฺกิย ‘‘อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการาจี’’ติ (๔-๑๑๙) จีสฺส อภูตตพฺภาเว กราทิโยเคสติ วิธานา ‘อภูตตพฺภาโว กราทิวิสิฏฺโฐ’ติ อาหฯ อภูต ตพฺภาวสฺส กราทิวิสิฎฺฐตฺตา กโรตฺยตฺถนิวตฺติยาวสฺสํ ปาณินิยา วิย ภุวิคฺคหณํ กตฺตพฺพมญฺญถา กโรตฺยตฺเถปิ สิยาตฺยาสงฺกิย นิวตฺติเหตุมาห- ‘เตเนวา’ติอาทิฯ เยเนว กโรตฺยาทิวิสิฏฺโฐ อภูตตพฺภาโวจฺยตฺโถ เตเนว เหตุนาติ อตฺโถฯ ภวตฺยตฺเถ-เนน การเณน ลทฺเธ กโรตฺยตฺโถปฺยนิฏฺโฐ ลพฺภติจฺจาสงฺกิย ตนฺนิวตฺติมฺปฎิปาทยมาห- ‘กโรตฺยตฺเถ’จฺจาทิฯ อธวลํ ธวลํ กโรติ ธวลีกโรติจฺเจว จีปฺปจฺจเย กตฺตพฺเพ กมฺเมเนว กโรติสฺสาภิสมฺพนฺธสฺส ทิฎฺฐตฺตาติ อตฺโถฯ การณนฺตรมาห- ‘อิห เจ’จฺจาทิฯ อิติสทฺโท เหตุมฺหิ ยสฺมา อิห กตฺตุโตติ วตฺตเต ตโตเจติ อตฺโถฯ

อสตฺยตฺถสฺส ปน ภวตฺยตฺเถเยวานฺโตภาวา น ตนฺนิวตฺติ ปฎิปาทิตาฯ ตปฺปกรเณติ ธาตุปฺปจฺจยปฺปกรเณฯ ทฺวิพฺพจนนฺติ ปฎอิจฺจสฺส ทฺวิพฺพจนํ ตโต ‘‘ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) ราปฺปจฺจโยฯ ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (๔-๑๓๒) อนฺตสราทิสฺส โลโปฯ จฺยนฺตา ปจฺจยาภาวตฺถํ- ‘อจีโต’ติ ปจฺจยวิธานสุตฺเต ปฎิเสโธ น กโต, เตนาห-‘อจีโตติ ปฎิเสธาภาวา’ติฯ จีติ ภุโสอิติ

ปฐมนฺตาจี ฯ ณาทิวุตฺติตฺตา ‘‘เอกตฺถตาย’’นฺติ (๒-๑๑๙) วิภตฺติโลโปฯ อิเหเจติ ‘จฺยตฺเถ’’ อิตีมสฺมิํเยวฯ น จ วุจฺจเตติ สมฺพนฺโธฯ

๑๐. สทฺทา

นนุ จ อสติ สุตฺเต ทุติยาคฺคหเณ ทุติยนฺเตหิจฺจายํ วิเสโส กุโต ลพฺภเต เยน ‘สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหี’ติ วิวรณํ กตนฺติ สจฺจํ, ตถาปิ ปจฺจยวิธิมฺหิ ยุตฺเตปิ ปญฺจมิยา นิทฺเทเส ‘สทฺทาทีนี’ติ ทุติยาโยปาทานสามตฺถิยา ตถา วิวรณํ กตํฯ

สพฺพตฺถาติ ‘‘ตมธีเต ตํ ชานาติ กณิกาจา’’โท (๔-๑๔) สพฺพตฺถฯ กิริยาวาตฺยวธารเณน ยํ พฺยวจฺฉินฺนํ, ตมุปทสฺเสนฺโต อาห- ‘น กาเล’จฺจาทิฯ ยทีปิ อธีเตจฺจาทีสุ วตฺตมานกาเลน กตฺตุนา เอกวจเนน จ นิทฺเทโส, ตถาปิ เตสมปฺปธานตฺตา อญฺญสฺมิมฺปิ ภูตาทิเก กาเล กมฺมาโท สาธเน พหุวจเนน จ ปจฺจโย สิยา เอเวติ ภาโวฯ

นนุ จ ‘‘ธาตฺวตฺเถนามสฺมี’’ติ (๕-๑๒) อิปฺปจฺจเย ปตฺเต-ยมารพฺภเต อสฺสปิ ธาตฺวตฺเถเยว วิธานํ, ตโต จ สทฺทาทีหิ ธาตฺวตฺเถ อิปฺปจฺจเยน น ภวิตพฺพํ, ทิสฺสเต จ อิปฺปจฺจยปโยโคจฺจาสงฺกิย ‘นายมิปฺปจฺจยสฺส พาธโก’ติ ปฎิปาเทตุมาห- ‘ธูวํ กโรติ’จฺจาทิฯ นานาภินฺนํ วากฺยํ นานาวากฺยํ, ตสฺส ภาเวน, เตน ภินฺนวากฺยภาเวนายสฺส อิปฺปจฺจยสฺส จ สมุจฺจยโตติ อตฺโถฯ ‘‘ธาตฺวตฺเถนามสฺมี’’ตฺเยกํ วากฺยํ, ‘‘สทฺทาทีนิ กโรตฺย’’ปรํฯ เอตานิ ทฺเว ภินฺนวากฺยานิ- ‘ธาตฺวตฺเถ นามสฺมา อิปฺปจฺจโย ภวติ, สทฺทาทีนิ กโรติจฺจสฺมิํ อตฺเถ อาโย ภวตี’ติ ปจฺเจกมาขฺยาตาเปกฺขาย วากฺยปริสมตฺติยา ภินฺนตา, อภินฺเน หิ กิริยาปเทกวากฺยตา, ภินฺเนตุ นานาวากฺยตา, นานาวากฺเย จ สติ สมุจฺจโยฯ น หิ สามญฺญวิเสสภาเวน วิธานเมว พาธาเหตุ, กิญฺจรหิ เอกวากฺยตาปิ, ตํ ยถา-‘พฺราหฺมณานํ ทธิ ทิยฺยตํ, ตกฺกํ โกณฺฑญฺญาเย’ติฯ นานาวากฺเย ตุ สมุจฺจโย, ตํ ยถา- ‘พฺราหฺมณา โภชียนฺตุ, มาฒราย วตฺถยุคลํ ทียตู’ติ มาฒโร พฺราหฺมณภาเวน โภชียเต วตฺถยุคลญฺจ ลภเต, เตโนชุกํ วุตฺเตน วตฺถยุคลทาเนน สามญฺญวุตฺตํ โภชนํ น พาธียเต, ตเถหาปิ อุชุกํ วิหิเตนาเยน สามญฺญวิหิโต อิปฺปจฺจโย น พาธียเต ลกฺขิยานุโรเธน สตฺถการสฺส วากฺย เภทาเภโทติ นานวฎฺฐิติโทโสติ มญฺญเตฯ ติมฺหิ เล จ สิทฺธนฺติ สมฺพนฺโธฯ

ยปฺปจฺจโย น วิหิโต ปาณินีอาทีหิ วิยาติ อธิปฺปาโยฯ ‘ชล ทล- ทิตฺติยํ’ฯ ‘‘มาโน’’ติ (๕-๖๕) มาโน, ‘‘กตฺตริ โล’’ติ ‘‘ปโรกฺขายํ เจ’’ติ (๕-๗๐) จคฺคหเณน ‘ทล ทล’อิติทฺวิตฺตํ ‘‘โลโปนาทิพฺยญฺชนสฺส’’ (๕-๗๕) ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (๑-๓๔) ทสฺสลสฺส จ ทฺวิภาเว ททฺทลฺลมานาฯ ชลมานาติ อฎฺฐกถาวจนโตติ อิมินา กิริยาสมภิหาเร ยปฺปจฺจยาภาวํ ทสฺเสติฯ อิมินา จ สกฺกเต วิย ภุสาภิกฺขญฺเญปิ กิริยาสมภิหาโร กิริยาปริวตฺตนํ, ตญฺจ ยทา กิริยมญฺเญน กตฺตพฺพมญฺโญ กโรติ, เตน กตฺตพฺพญฺเจตโร, ตทา ภวตีติ วิญฺเญยฺยํฯ ‘‘สามญฺญวิหิตา วิธโย ปโยคมนุสรนฺตี’’ติ อิมินา ลกฺขเณน ‘ทล-ทิตฺติย’นฺติ อิมสฺมา ‘‘มาโน’’ติ สามญฺเญน วิหิโต มานปฺปจฺจโย ภุสตฺเถ อาภิกฺขญฺเญ จ ภวิสฺสติฯ ททฺทลฺล มานาติ เอตฺถ ภุสํ ชลมานา, ปุนปฺปุน ชลมานาติ จ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

๑๑. นโม

นโม กโรติ นโมสทฺทมุจฺจาเรติ, สทฺทํ กโรติ สทฺทมุจฺจาเรตีติจฺเจวมตฺโถ (น) คเหตพฺเพ อนิสฺสยนโต อนภิธานโต วาฯ

๑๒. ธาตฺวา

อปรินิปฺผนฺโนติ อนิปฺผนฺโน อสิทฺธาวตฺโถติ อตฺโถฯ การกสาธิโยติ ยถาลาภํ การเกหิ สาธิโยฯ อสตฺวภูโตติ อทพฺพภูโตฯ อยนฺตุ กิริยารูโป ปทตฺโถ ปจตฺยาทีนํ วิกฺเลทนาทิปธานกิริยารูโป จ ตทวยวรูปา ปุพฺพปรีภูตอุทฺธนาโร ปนาทิกาทโย ตาทตฺถิยา จ ปจตฺยาทิวจนียาฯ ตสฺมา ยถา วุตฺตลกฺขเณ ธาตฺวตฺเถ ธาตุโต วิธียมาโน ตฺยาทิปฺปจฺจโย ตถาภูตเมว วทตีติ เภทาภาวา อเภทสงฺขฺยาเยกวจเนโนจฺจเต, ‘น พหุวจเนน, เตเนตฺถ ‘ฐียเต เทวทตฺเตน, ฐียเต เทวทตฺเตหี’ติ ภวติฯ น ยโตกุโตจีติอาทินา ยโต ยตฺถ น ทิสฺสติ, ตโต ตตฺถ น โหตีติ ทีเปติฯ ยโต ยตฺถ วิธิ, ส ตสฺส สมฺพนฺธี ภวตีติ นาเมหิ วจนียตฺถโต-ตฺถนฺตรภูโต โยยํ ธาตฺวตฺโถ กมาทีนมตฺถภูโต, โส สกตฺโถติ สกตฺเถเยวายมิปฺปจฺจโย จุราทิณิวิยาติ เวทิตพฺโพฯ

ตสฺสจาติ เอการสฺส จฯ อถ อติหตฺถยติจฺจาโท ปาทิวิสิฏฺเฐ เอว ธาตฺวตฺเถ อิปฺปจฺจยสฺส วิธานา ตทตฺถวิหิเตเนว อิปฺปจฺจเยน ปาทิวิสิฏฺโฐ ธาตฺวตฺโถ วุตฺโต, เตน กิมตฺโถ อิปฺปจฺจยนฺตสฺส ปาทิโยโคจฺจาสงฺกิย ปโยชนมาขฺยาตุมาห- ‘อติหตฺถยติ’จฺจาทิฯ น สามตฺถิยนฺติ สมตฺถตา นตฺถีติ อตฺโถฯ

๑๓. สจฺจา

อตฺถมาจิกฺขติ, เวทมาจิกฺขตีติ วิคฺคโหฯ สุขาเปติจฺจาโท สุขํ เวทยติจฺจาทินา วิคฺคโหฯ วาปาฐาติ วิกปฺเปน ปาฐโตฯ

๑๕. จุรา

อสติ สุตฺเต สกตฺเถติ กถํ ลพฺภตีติ อาห- ‘อตฺถานติ เทสา’ติฯ อตฺถา-นติเทสาติ อตฺถวิเสสสฺส กสฺสจิ สุตฺเต อนิทฺเทสาติ อตฺโถฯ อตฺถวิเสสสฺสา-นติเทสมตฺเตน สกตฺโถเยว ณินา วาจฺโจติ กถํ วิญฺญายเตจฺจาห- ‘สกตฺถสฺส จ สุตตฺตา’ติฯ จุร=เถเยฺย อิจฺจาทีสุ เถยฺยาทิกสฺส สกตฺถสฺส สุตตฺตาติ อตฺโถฯ โยควิภาคโตติ ‘ณี’ติโยควิภาคโต, รชฺชํ กาเรตีติ เอตฺถ สามฺยมจฺจาทิกํ สตฺตงฺคํ รชฺชํ ปวตฺเตตีติ วา อตฺโถ, ปโยชกพฺยาปาเร ณิฯ

๑๖. ปโย

ปโยชโก โจทโก พฺยาปารโกติ อตฺโถ นนุ จ วุตฺติยํ ‘กตฺตารํ ปโยชยตี’ติ วุตฺตํ กถํ ปยุชฺชมานสฺส กตฺตุตฺตํติ อาห- ‘ปยุชฺชมาโน’จฺจาทิฯ นาวสฺสํ กิริยาปวตฺตกตฺเตเนว โยคฺคตามตฺเตนปิ กตฺตุตฺตํ สิยาติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘กิริยาย โยคฺโค’ติอาทิฯ ปาสาณมฺพเลนุฎฺฐาเปติ’จฺจาทีสุ หิ โยคฺยตายปิ กตฺตุตฺตาวสาโยสิยา, โกปนายํ ปโยชกพฺยปาโรติ อาห- ‘เปสเน’จฺจาทิฯ ทาสาทิโน หีนสฺส กตฺถจิ อตฺเถ นิโยชนํ เปสนํฯ คุรุอาทิโน สกฺการปุพฺพํ พฺยาปารณมเชฺฌสนํฯ ตํ เปสนเชฺฌสนาทิกํ ลกฺขณํ สภาโว ยสฺส โส ตถา วุตฺโตฯ

อาทิสทฺเทน อานุกูลฺยภาคิโน พฺยาปารสฺส คหณํ, ตถา จ ‘ภิกฺขา วาสยติ การีโส-ชฺฌาเปสี’ติ สิชฺฌติฯ ภิกฺขา หิ ปจุรพฺยญฺชนวตี ลพฺภมานา วาสานุกูลํ ติตฺติวิเสสมุปชนยติฯ การีโสปิ นิวาเต ปเทเส สุฎฺฐุ ปชฺชลิโตชฺฌยนวิโรธิ สีตกตมุปทฺทวมปนยนฺโต-ชฺฌยนานุกูลสามตฺถิยมาทธาติ ตโต เตสมฺปิ ยุตฺตมฺปโยชกตฺตนฺติฯ

ปโยชกพฺยาปาเรตีทํ ปจฺจยวิเสสนํ วา สิยา ปกติวิเสสนํ วาฯ ตตฺถ ยทิ ปกติวิเสสนํ สิยา, ตทา ปโยชกพฺยาปาเร วตฺตมานา ณีณาปี วิธียนฺตีติ (คมนํ) ปติ โย นิโยโค ตทตฺโถ คมิ, น คตฺยตฺโถ, ตสฺส จายํ ปโยโชฺชติ ‘คมยติ มาณวกํ คาม’นฺติ คตฺยตฺถสฺส ปโยเชฺช ‘‘คติโพธาหาเร’’จฺจาทินา (๒-๔) วิหิตา ทุติยา น ปปฺโปติ, ตโต ปกตฺยตฺถวิเสสนปกฺโข ทุฏฺโฐติ ปจฺจยวิเสสนปกฺขํ ทสฺเสตุมาห- ‘ปจฺจยวิเสสนํ เวทํ น ปกติวิเสสน’นฺติฯ

ปโยชกมตฺตคฺคหเณติ มตฺตสทฺโท สามญฺญวาจี, ยถา ‘กญฺญา มตฺตํ วารยตี’ติฯ กตฺตารํ โย ปยุชฺชติ โย จ กรณาทีนํ ปโยชโก เตสํ สามญฺเญน คหเณ สตีติ อตฺโถฯ พฺยาปาเรตฺเววาติ ปโยชกคฺคหณมนฺตเรน พฺยาปาเรอิจฺเจว วจนํ กตฺตพฺพํ สิยาติ ภาโว, ตนฺติ ปโยชกคฺคหณํ, วิสิฏฺโฐ วิสโย ยสฺส ปโยชกคฺคหณสฺสตํตถาวุตฺตํฯ โกปนายํวิสิฏฺโฐ วิสโยจฺจาห- ‘โย โลเก’อิจฺจาทิฯ อิโตวาติ วกฺขมานสฺส เหตุโน ปรามาโสฯ ตนฺติ จุราทีหิ ณิวิธานํฯ เอวํสทฺโท วกฺขมานาเปกฺโขฯ ตํ วิสุํ จุราทีหิ ณิวิธานเมว วกฺขมานปฺปกาเรน สผลํ สิยา นาญฺญถาติ อตฺโถฯ ตเมว ปการํ ทสฺเสติ‘ยทิมินา’จฺจาทิฯ

๑๗. กฺโยตา

กตฺตริ วิหิเตสุปิ มานนฺตตฺยาทีสุ ปรภูเตสุ กฺโย ภวตีติ วิญฺญาเยยฺยาติ ‘ภาวกมฺเมสู’ติ น กฺยสฺส วิเสสนนฺติ อาห- ‘มานนฺตตฺยาทีน’มิจฺจาทิฯ

ยทิ หิ กตฺตริ วิหิเตสุ สิยา, ตถา สติ เตสมุภินฺนํ ปธานตฺเตนาภิธียมานานมญฺญมญฺญานเปกฺขตฺตา อสมฺพนฺโธ สิยา, น เจ วมฺภูตานมภิธานมตฺถิ, น หิ ‘ฐียเต’จฺจสฺมา ภาโว กตฺตา จ ปตียเต, นาปิ ‘คมฺยเต’จฺจสฺมา กมฺมํ กตฺตาจฯ อปิ ตุ ภาวกมฺมาเนว คมฺยนฺเต, เตนาห- ‘ตสฺมา’อิจฺจาทิฯ

เตสเมวาติ มานนฺตตฺยาทีนเมวฯ ปรสมญฺญาภิ ปเรสํ กจฺจายนา นํ ปโรกฺขาอิจฺเจว นามํฯ ตพฺพชฺชิเตสูติ ปโรกฺขาสญฺญิปจฺจยวชฺชิเตสุฯ อปโรกฺเขสูติ เอตฺถ ปรสมญฺญาวเสน ปโรกฺขาอิจฺจเนน สห สมาสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อญฺญถาปิ ปฎิปาเทตุํ ‘อถวา’ติอาทิมาหฯ ปโรกฺเขติ อินฺทฺริยาวิสเย กาเลฯ ปโรกฺเขวิหิตา ปจฺจยาติ อิมินา อุปจาเรน ตทฺธิตปฺปจฺจยวเสน วา ปโรกฺขาติ สทฺทนิปฺผตฺติมาหฯ เต ปน‘อ อุ’ อิจฺจาทโยฯ ตโตติ ปโรกฺขปฺปจฺจยโตฯ

นนุ ปุพฺพปกฺเข ‘อปโรกฺเขสู’ติ เอตฺถ ‘ปโรกฺขาวชฺชิเตสู’ติ อตฺถ วจนํ ยุชฺชติ, ทุติยปกฺเข ปน ‘ปโรกฺขวชฺชิเตสู’ติ, ตถา สติ กถเมตฺถ ‘ปโรกฺขาวชฺชิเตสู’ติ อตฺถวจนํ ยุชฺชตีติ อาห- ‘เตปนา’ติอาทิฯ อิธาติ อปโรกฺเขสูติ อิมสฺมิํฯ นนุ จ ‘‘ปโรกฺเข อ อุ’’อิจฺจาทิสุตฺเต (๖-๖) ‘ปโรกฺเข’ติ ปกติวิเสสนนฺติ ปจฺจยานํ ปโรกฺเข วิหิตตา กถนฺติ มนสิ นิธายาห ‘ปโรกฺเข’อิจฺจาทิฯ ภวนํ ภาโว กิริยาธาตฺวตฺโถฯ

สาธียมานาวตฺโถติ อิมินา สิทฺธาวตฺถา นิรสฺสเตฯ ปุพฺพปรีภูโต ปธานกิริยาวยวภูโต กิริยารูโป อตฺโถ ลกฺขณํ สภาโว ยสฺส ธาตฺวตฺถสฺส โส ตถา วุตฺโตฯ สตฺวภูโตติ เอตฺถ ปตียตีติ เสโสฯ พหุวจนมฺปิ โหติ ปากาปาเกติ อธิปฺปาโย, กรียตีติ กมฺมํ, ตญฺจ ยทิปิ นามาทิกมฺมมตฺถิ, ตถาปิ กฺริยตฺถาอิจฺจาธิการโต มานาทีนมญฺญตฺถาลพฺภนโต จ กิริยา สมฺพนฺโธว คยฺหเต, สุ-สวเน สูยมานํฯ

ปาณินิเยเหตฺถ ‘‘ภินฺทติ กุสูลํ’ตฺยาโท ยา เภทนาทิกิริยา กมฺมนิ ทิสฺสเต, สา ยทา สุกรตฺตมตฺเตน สปฺปธานตฺตวจนิจฺฉายํ กตฺตุตฺเตปฺยุปลพฺภติ ‘ภิชฺชเต กุสุโล สยเมเว’จฺจาทินา, ตทาสฺส กตฺตุโน สุตฺตนฺตเรน กมฺมสริกฺขภาโว วิธียเต ‘กมฺมนิสฺสยํ การิยํ ยถา สิยา’ติฯ ตนฺนิสฺสายาห- ‘ยทา กมฺมเมเว’จฺจาทิฯ ยทา กมฺมเมว กตฺตุภาเวน วิวจฺฉียเตติ สมฺพนฺโธฯ กถํ กตฺวา ตถา วิวจฺฉียเตจฺจาห- ‘อตฺตสมเวตาย’อิจฺจาทิฯ อตฺตสทฺเทน กมฺมมตฺร วิวจฺฉิตํ, อตฺตนิ สมเวตา เอกเทสีภูตา อตฺตสมเวตา, ตสฺสา กิริยาย กมฺมฎฺฐกิริยายาติ วุตฺตํ โหติฯ

สุเภทตฺตาทิเนติ เหตุมฺหิ กรเณ วา ตติยาฯ อตฺถโตติ ‘กมฺเมเยว กฺโย’ติ (น สกฺขิ) [ตสฺมา] วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตถาหิ ‘ภิชฺชเตติ สวนา กมฺมตาวคมฺยเต’ติ อิมินา อตฺถโต กมฺเมเยวกฺโยติปฎิปาทิตเมวฯ วุตฺตเมว ผุฎีกรมาห- ‘ภิชฺชเต อิจฺจสฺมิํ ปเท’อิจฺจาทิฯ อญฺญถาติ ยทิ กมฺเมเยว เตปจฺจโย น สิยาฯ อโตติ ภิชฺชเต อิจฺจสฺมาฯ อุปสํหรมาห- ‘ตสฺมา’อิจฺจาทิฯ กิํ วจเนนาติ ปาณินียานมิว กิํ สุตฺตตฺตเรนาติ อตฺโถฯ

วจนาภาเวปิ กมฺมกตฺตริ ปทสงฺขารกฺกโมปทสฺสนมุเขน วุตฺติ คนฺถํ วิวริตุมาห- ‘วากฺยโต’อิจฺจาทิฯ วากฺยโต อุทฺธริตฺวา ปเทสงฺขริยมาเนติ ‘ภิชฺชเต กุสูโล สยเมเว’ติ วากฺยโต วิสุํ กตฺวา ภิชฺชเต’ติ ปเท สงฺขริยมาเน นิปฺผาทียมาเนติ อตฺโถฯ ตเทวาติ ปทตฺถสามญฺญเมวฯ ตนฺนิปฺผาทเนติ ตสฺส สงฺขริมานสฺส ปทสฺส สงฺขรเณฯ สยนฺตีมสฺสาตฺร อตฺตนาติ อตฺโถฯ น เกวล มเนเนตเทว วุตฺตํ- ‘กมฺเมเยว ปจฺจโย’ติ, กิญฺจรหิ อญฺญมฺปตฺถีติ ทสฺเสตุมาห- ‘อเนน เจ’จฺจาทิฯ โจ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเยฯ อเนนภิชฺชเตติ สวนาอิจฺจาทินา อิทญฺจาหาติ อตฺโถฯ กินฺตทิจฺจาห ‘กมฺม กตฺตุโน’จฺจาทิ, น ปทมุทาหรณนฺติ กมฺมกตฺตุโน วากฺยเมโวทาหรณํ… วากฺเยเนว ตสฺส ปตีติยา มญฺญเตฯ ปทเมโวทาหรณํ กสฺมา น สิยาติ อาห- ‘ปเทหิ’จฺจาทิฯ ทุติยมุทาหรณํ ทสฺเสตุมาห- ‘กตฺตุนิสฺสโย ปิ’จฺจาทิฯ

อสฺมิํ ปกฺเขติ อสฺมิํ กตฺตุตฺเตน วิวจฺฉิเต ปกฺเขฯ ตพฺพิสยตฺตนฺติ กมฺมวาจีสยํ สทฺทวิสยตฺตํฯ ภาวกมฺเมสูตีมสฺส กตฺตริจฺจสฺส จ ปจฺจยวิเสสนตฺเถ สติ สามตฺถิยลทฺธมฺปโยชนํ ทสฺเสตุมาห- ‘ภาวกมฺเมสู’ติอาทิฯ อิมินา อเนน จ วิเสสิสตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ กินฺตํ วิเสสิตนฺติ อาห- ‘มานนฺต ตฺยาทีสู’ติฯ กินฺตมฺปโยชนนฺติ ปโยชนํ ทสฺเสตุมาห- ‘ตฺยาทีน’มิจฺจาทิฯ ยทิ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ จ เตน เตน [ธาเนน] สุตฺเตน มานาทโย น สิยุํ, กถนฺตํ วิเสสิเตสุ มานาทีสุ ปเรสุ กฺยาทโย สิยุนฺตีมินา สามตฺถิเยน ( ) [(สติ)] ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ ( ) [(ติ)] จ ‘‘วตฺตมาเนติ อนฺติ’’จฺจาทิปฺปภุติเกหิ (๖-๑) สุตฺเตหิ ยถาลาภํ ภาวาทีสุ ปจฺจยา โหนฺตีติ วิญฺญายตีติ ภาโวฯ

นตทตฺถํ วจนมารทฺธนฺติ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ มานนฺตตฺยาทิวิธานตฺถํ ปาณินิเยหิ วิย สุตฺตนฺตรํ นารทฺธนฺติ อตฺโถฯ อถ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ จ มานาทิวิธานตฺถํ วจนํ นารทฺธํ ธาตุนิยมนํ [ธาตุนิยมตฺถํ] ตฺวสฺส วตฺตพฺพนฺติ ตญฺจ สามตฺถิยาว (ลพฺภเตติ) ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถนิยโมปิ’จฺจาทิฯ อกมฺมกา ธาตุโต ภาเว กตฺตริ จ สกมฺมกา กมฺเม กตฺตริ เจติ กิริยตฺถนิยโม ยถาวุตฺเตน สามตฺถิยา ลพฺภเตติ สมฺพนฺโธฯ อกมฺมกานํ กมฺมวิรหา, สกมฺมกานญฺจ สโตปิ ภาวสฺสาปฺปธานตฺตา อกมฺมกา กตฺตริ ภาเว จ ภวนฺติ น กมฺเม, สกมฺมกา กมฺมสพฺภาวา กตฺตริ กมฺเม จ ภวนฺติ น ภาเวตีทํ สามตฺถิยํฯ

กมฺมมเปกฺขเตติ ปจาทิโต กตฺตริ ปฐมปุริเสกวจเน กเต ปจติจฺจาทีสุ ปจาทิโน ปจนาทิกิริยา โอทนาทิกํ กมฺมมเปกฺขเตฯ กตฺตุตฺตมเปกฺขเตติ ภวติจฺจาทีสุ ภูอาทีนํ ภวนาทิกิริยา กตฺตุมตฺตมเปกฺขเตฯ

๒๐. ณิณา

ยทตฺถนฺติ ยํปโยชนํฯ

๒๓. ชฺยา

ชินนฺโตติ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโสฯ สพฺพตฺเถว ยตฺถ กตฺตริ ปจฺจโย ตตฺถ วิกรณาปิ กตฺตริเยว, ยตฺถ ภาวกมฺเมสุ ตตฺถ วิกรณาปิ ภาวกมฺเมสุเยว,… เอกาย ปกติยา การกเภเท(น) ปจฺจยสฺสาสมฺภวโตฯ ตสฺมา สหาภิธานานํ มานาทิวิกรณานํ กถนฺนาม สหาสมฺภวํ คจฺเฉยฺยุนฺติ วิธียนฺเตฯ

๒๗. ภาว

วิวจฺฉาเภเทนาติ สกมฺมกากมฺมกวจนิจฺฉาเภเทนฯ อุภยตฺถาติ ภาวกมฺเมสุฯ กรียตีติ กตฺตพฺโพ กรณีโยฯ ‘‘อปวาท วิสเย อุสฺสคฺโค นาภินิวิสตี’’ติ เอโส อุสฺสคฺคธมฺโมฯ ตพฺพาทีนนฺตุ เกสญฺจุสฺสคฺคานมฺปิ อปวาทวิสเย ปวตฺติ โหติ พหุลาธิการาฯ ยถา ‘‘ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา’’ติ อุสฺสคฺโค, ‘‘วทาทีหิโย’’ติ (๕-๓๐) อปวาโท ตํวิสเยปิ ตพฺพานียา โหนฺติ ‘คนฺตพฺโพ คมนีโย’ติ เวทิตพฺโพติฯ

๒๘. ธฺยณ

การิยํ ‘‘ญิ พฺยญฺชนสฺสา’’ติ (๕-๑๗๐) ญิฯ

๓๐. วทา

อนฺนโตตีมินา ‘โภคฺคมญฺญ’นฺเตตฺถ อญฺญํ นาม อนฺนวตา อญฺญนฺติ อตฺถมาหฯ

๓๑. กีจฺจ

กมฺมกโร ภริตพฺพตาเยจฺจาทินา กิริยาสทฺทตฺตํ ภจฺจสทฺทสฺส ทสฺเสนฺโต สญฺญาภาวมปากโรติฯ ‘‘สญฺญายํ ภรา’’ติ จ คณสุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํ, เตนาห- ‘สญฺญายํ ภรา’ติอาทิฯ

อภริตพฺพาปิจฺจาทินา อิทํ ทีเปติ ทุวิธา สญฺญาสทฺทา เกจิ ทจฺจนฺต วิคตาวยวตฺถา ยถา ฑิตฺถาทโย, เกจิทวยวตฺถานุคตายถา สตฺตปณฺณาทโย, ตตฺถ ภริยาสทฺทสฺส กมฺมมฺปวตฺตินิมิตฺตํ ‘ภริตพฺพา ภริยา’ติ, ยถา สตฺต ปณฺณานิ อสฺสาติ สมฺพนฺโธ ปวตฺตินิมิตฺตํ สตฺตปณฺณสทฺทสฺส, เอตญฺจ ปวตฺตินิมิตฺตํ สทฺทนิปฺผตฺติกิริยายเมโวปทิสียเต, กฺวจิเทว ตฺวตฺถวิเสเส สตฺยสติ วา ตสฺมิํ นิมิตฺเต สทฺโท วตฺตตี’’ติฯ โอการสฺสาติ ‘‘ยุวณฺณานเม โอปฺปจฺจเย’’ติ (๕-๘๒) กตโอการสฺสฯ

๓๒. คุหา

สทฺทิกานนฺติ ปาณินิยกจฺจายนาทิเวยฺยากรณานํฯ เปสนํ สกฺการปุพฺพกํ วา นิโยชนํฯ กามจารานุญฺญาติ กตฺตุมิจฺฉโต ยถิจฺฉ มนุชานนํ อติสคฺโคนามาติ อตฺโถฯ นิมิตฺตภูตสฺสาติ ‘‘โภตา กโฎ กตฺตพฺโพ’จฺจาทีสุ กฎกรณาทิโน การณภูตสฺสฯ

นนุ จ สามญฺเญน วิหิตา เอ(เต), ตถา จ สติ วิชฺฌตฺถวิหิ เตหิ เอยฺยาทีหิ เต พาธียนฺติจฺจาห- ‘นเจ’จฺจาทิฯ วิธิวิเสสตฺเต ปีติ วิธานํ วิธิ นิโยชนํ กิริยาสุ พฺยาปารณา, ตสฺส วิธิโน เปสาทีนํ วิเสสตฺเตปิ, นาวสฺสนฺติอาทิ ชยาทิจฺจพฺยาขฺยานํ นิสฺสาย วุตฺตํ, วุตฺตญฺหิ เตน ‘‘กิมตฺถํ เปสาทีสุ กิจฺจสญฺญิโน ตพฺพอนียณฺยตฺยปฺปจฺจยา วิธียนฺเต, น สามญฺเญน ภาวกมฺเมสุ วิหิตา, เอวเมเต [วิหิตาเอว, โว-กาสิกาวุตฺติ] เปสฺวาทีญฺญสฺวตฺร จ ภวิสฺสนฺตีติ วิเสสวิหิเตน วิธฺยาทีสุ ปจฺจเยน พาธียนฺเต, วาสรูปวิธินา ภวิสฺสนฺติ เอวญฺจรหิ เอตํ ญาเปติ ‘อิตฺถีอธิการโต ปเรน วาสรูปวิธิ นาวสฺสมฺภวตี’ติ [กิมตฺถมิจฺจาทิ โจทฺย, วิจสสวิหิเตจฺจาทิ ปริหาโร, กิจฺจา หิ สามญฺเญน วิหิตา, ปญฺจมี ตุ เปสาทินาตฺถวิเสเสน, อโต เตน วิเสสวิหิเตน กิจฺจา เปสาทิวิสเย พาธีเยรนฺติ ปุนพฺพิยเต, วาสรูเปจฺจาทินา ปริหารํ วิฆฎยติฯ เอวํ จรหิจฺจาทินา เปสาทีสุ กิจฺจวิธานสฺส ญาปกตฺตํ ทสฺสยติฯ (ชินินฺทพุทฺธินุ ๒๑ ส)]ฯ อสรูปวิธิ อสรูปาปวาทปฺปจฺจโย วา วิกปฺเปน พาธโก โหติ อุสฺสคฺคสฺสาติ เอตํ อวสฺสํ น โหตีติ ญาปนตฺถมฺปิ น วิธียเตติ โยชนาฯ ‘‘วา-สรูโป-นิตฺถิยํ’’ติ (ปา, ๓-๑-๙๔) ปรสุตฺตํฯ ธาตฺวธิกาเรวิหิโต อสรูโป อปวาทปฺปจฺจโย อุสฺสคฺคสฺส พาธโก ภวติ อิตฺถิ อธิกาเร วิหิตปฺปจฺจยํ วชฺชยิตฺวาติ อตฺโถฯ เหฎฺฐา วุตฺตานุสาเรเนทํ วิญฺญาตพฺพํฯ

โภตา ขลุ กโฎ กาตพฺโพจฺจาทิ เปสเนฯ ตฺวยา กโฎ กาตพฺโพติ อนุญฺญายํฯ ปตฺตกาเล ปรมุทาหรณํฯ เอตฺถ ปน กฎกรเณ กาลาโรจนมตฺตเมว วิญฺญายติ, น เปสาทิฯ ‘‘สตฺตฺยรเหสฺเวยฺยาที’’ติ (๖-๑๑) สุตฺตํ วิเสสวิหิตํ, เตนาห- ‘สามญฺญ วิธานโต’จฺจาทิฯ สตฺติวิสิฏฺเฐจฺจาทินา วุตฺตมตฺถํ วิวรติ ‘สตฺตี’ติอาทินาฯ กถํ สตฺติวิสิฎฺฐตา กตฺตุโนติ อาห- ‘ตํโยคา’ติฯ ตาย สตฺติยา โยโค ตํโยโคฯ อวสฺสกาธมีณตาวิสิฏฺเฐ ตุ กตฺตริ กิจฺจานํ ตทญฺเญสญฺจ ภาวาย วิสุํ- สุตฺติตํ, เตน, วุตฺตํ ‘อาวสฺสกาธมีณตา วิสิฏฺเฐว กตฺตรี’ติฯ สพฺพตฺเถเวตฺถ ‘อุทฺธํ มุหุตฺตโต’ติอาทินา เอเกกมุทาหรณํ กเมน ทสฺสิตํฯ โภตา รชฺชํ กาตพฺพนฺติ อรเห, ภวตา รชฺชํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ภวํ อรโหติ ปน อรหกตฺตุตฺตปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตํฯ เอวมุปริปิฯ สพฺพเมตํ พหุลคฺคหณานุภาเวเนติ วิญฺเญยฺยํฯ

๓๓. กตฺต

คเลโจปโกติ อโลปสมาโสฯ อภิมโต ปเรหิฯ อรหาทีสุ วิหิตปฺปจฺจเยหีติ ‘‘สตฺตฺยรเหสฺเวยฺยาที’’ (๖-๑๑) จ ‘‘สีลาภิกฺขญฺญาวสฺสเกสุ ณี’’ติ (๕-๕๓) จ อรหาทีสุ วิหิตปฺปจฺจเยหิฯ อุปาทานสีโล สิกฺขาปนสีโลฯ มุณฺฑนํ ธมฺโม สภาโว เยสํ เต มุณฺฑนธมฺมาฯ วธุํ กตปริคฺคหํ สาวิฎฺฐายนา มุณฺฑยนฺติ เอเตสํ กุลธมฺโมฯ

๓๕. อาสิํ

กาปนายมาสิํสา นาเมจฺจาห- ‘อปฺปตฺตสฺเส’จฺจาทิฯ กิริยา วิเสสกตฺตุวิสยาติ กิริยาวิเสสสฺส โย กตฺตา โส วิสโย ยสฺสา สา ตถา วุตฺตาฯ กิริยาวิเสสกตฺตุวิสยตฺตเมว ผุฎี กตฺตุมาห- ‘อสฺสา’อิจฺจาทิฯ อสฺสา ชีวนกิริยาย นนฺทน กิริยาย ภวนกิริยาย วา กตฺตา ตํกิริยํ สมฺปาเทนฺโต ภเวยฺย ภวตูติ อตฺโถฯ ชีวตุ นนฺทตุ ภวตูติ อาสิํสายํ ปโยเคน ชีวก นนฺทก ภวกสทฺทานํ ตํสมานตฺถตา ทสฺสิตาฯ

อเกเนวาสิํ สนตฺถสฺส คมิตตฺตาติ อาสิํสนา เอว อตฺโถ, ตสฺส อกปฺปจฺจเยเนว คมิตตฺตา อวโพธิตตฺตาฯ นาสิํ สนตฺถสฺส ปโยโคติ อาสิํสนา อตฺโถ ยสฺส ชีวตุ นนฺทตุ ภวตฺวิจฺจาทิโน สทฺทนฺตรสฺส, ตสฺส นปฺปโยโคติ อตฺโถฯ

๓๖. กรา

กโรติ อตฺตโน ผลนฺติ การณํฯ

๓๗. หาโต

ชหนฺติ อุทกนฺติ วีหีสุ หายนสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ทสฺเสติฯ ชหาติ ภาเว ปทตฺเถติ อิมินาปิ สํวจฺฉเรฯ ภาเวอิจฺจสฺสตฺถมาห ‘ปทตฺเถ’ติฯ นิปฺผตฺติมตฺตํ กิริโยปาทานนฺติ เกจิฯ

๓๙. วิโต

นนุ จ วิโตติ ปญฺจมีนิทฺทิฎฺฐตฺตา ‘วิโต ปรสฺมา ญาอิจฺจสฺมา’ติ วตฺตพฺพํ กถํ วิปุพฺพาติ วุตฺตนฺติ อาห- ‘วิโต ปโร’อิจฺจาทิฯ วิปุพฺโพ ยสฺสโส วิปุพฺโพฯ วิสทฺทโต ธาตุมฺหิ ปรภูเต สติ วิสทฺโท ปุพฺโพ นาม โหตีติ อตฺโถฯ

๔๐. กสฺมา

สพฺพํ ชานาติ, กาลํ ชานาตีติ วิคฺคโหฯ

๔๑. กฺวจ

นามชาติคุณกิริยา ทพฺพสมฺพนฺธโต ปญฺจวิธตฺเตปิ กมฺมสฺส กฺริยตฺถสฺสาวธิรยมุปาทินฺโนติ กฺริยตฺถสมฺพนฺธา กิริยากมฺมสฺเสห คหณํฯ ตญฺจ นิพฺพตฺติวิกติปตฺติเภเทน ติวิธํ, ติวิธสฺสาปฺเยตสฺส วิเสสานุปานโต คหณนฺติ กเมนุทาหรนฺโต อาห- ‘กรกรเณ’อิจฺจาทิฯ

โลกวิทูติอาทิทสฺสนโต กฺวจิคฺคหเณ ปโยชนํ วตฺตุมาห- ‘กมฺมโต’จฺจาทิฯ นนุ จ กฺวจิคฺคหเณเนว ‘อาทิจฺจํ ปสฺสติ’จฺจาโทปิ (นิวตฺติ) วตฺตุํ สกฺกา กสฺมา ‘พหุลาธิการา’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘เตเน’จฺจาทิฯ เตนาติ เยน กฺวจิคฺคหณํ กุโตจิเยวาติ ทสฺสนตฺถํ กตํ เตนาติ อตฺโถฯ เตนาติ วา กฺวจิคฺคหเณนฯ อถ อาทิจฺจํ ปสฺสติจฺจาโท วิย กมฺมกราทีสุปิ นิวตฺติมทสฺเสตฺวา ‘กฺวจีติ กิํ กมฺมกโร’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห- ‘ยเชฺชว’มิจฺจาทิฯ

ตสฺสาติ พหุลวจนสฺส, มหาธิการตฺตาติ มหาวิสยตฺตาฯ กุโตจิเยวาติ กุโตจิ ธาตุโตเยวฯ อเถห กสฺมา น โหติ เทวทตฺโต สยติ ทาตฺเตน ลุนาติ สุนขานํ ททาติ นครา อเปติ ถาลิยํ ปจติ มาตุ สรตี’’ติ, สพฺพเมเวทํ กิริยา (ยา) ภิสมฺพนฺธียตีติ ยทิเปวํ, ตถาปิ กมฺมตฺเตเนว ยํ วตฺตุ มิจฺฉิตํ น การกนฺตรตฺเตน นาปิ สมฺพนฺธภาเวน, ตสฺเสว กมฺมสทฺเทน คหณํ กมฺมวจนสามตฺถิยา, อญฺญถา สฺยาทิโตจฺเจว วเทยฺย กิํ กมฺมาติ วจเนนาติฯ

๔๒. คมา

เวทนฺติ เอตฺถ อตฺถมาห วิตฺตินฺติ, ตุฎฺฐินฺติ อตฺโถฯ

๔๓. สมา

ตญฺเจติ อุปมานสฺส ปรามาโสฯ เภเทน วิวรณนฺติ สมานาทีหีติ อวตฺวา เภเทน วิวรณํฯ ตุลฺยตายุปลพฺภมานสฺส สทิสาทิสทฺทวจนียตฺตา อวยวตฺถานุคเมนาตฺตโน-ภิเธเยฺย สทิสาทิสทฺทานมฺปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

๔๔. ภาว

การกํ สาธกํ นิพฺพตฺตกนฺติ อนตฺถนฺตรํฯ กโรติ กิริยํ นิพฺพตฺเตติ นิมิตฺตภาเวนาติ การกํฯ กตฺตาทีนํ กิริยานิมิตฺตตฺตนฺตุ สยเมว ‘ตตฺถ กตฺตา’ติอาทินา เภเทน ปกาสยิสฺสติฯ กิริยานิมิตฺตํ… นิพฺพตฺตเกสุ กตฺตาทีสุ ฉสุปิ รุฬฺหตฺตา เตเนตฺถ กตฺตาวาตฺตปฺปธาโน, กรณาทโยปฺยปฺปธานา การกพฺยปเทโส ลพฺภนฺเต… อญฺญถา การกสทฺเทน เตสํ คหณํ น สิยาติฯ กิมิทํ การกนฺตฺยาห- ‘สตฺติการก’นฺติฯ เอวํ จรหิ ทพฺพาทีนํ กถํ การกตฺตมิจฺจาห- ‘ตทธิกรณา’ติอาทิฯ ตสฺสา สตฺติยา อาธารา นิสฺสยาติ อตฺโถ, ปุํ นปุํสเก อธิกรณสทฺโทฯ เตสุ ทพฺพา ทีสุ ติฎฺฐตีติ ตตฺรฎฺฐา, สตฺติฯ ตสฺสา ภาโว ตตฺรฎฺฐตา, ตายฯ อถ ทพฺพาทีนํ มุขฺยโต การกตฺเต สติ กิมายาตนฺตฺยาห ‘ยทิ’จฺจาทิฯ

เตสนฺติ กตฺตาทิการกานํฯ อญฺญมญฺญพฺยาวุตฺตรูปตฺตาติ อญฺญมญฺญโต พฺยาวุตฺตํ นิวตฺตํ รูปํ กรณาทิสภาโว เยสํ กตฺตาทิ การกานํ เต ตถา วุตฺตา, เตสํ ภาโว ตตฺตํ ตสฺมาฯ กรณ รูปนฺติ กรณํ รูปํ สภาโว ยสฺส อธิกรณสฺส ตํ ตถา วุตฺตํฯ เอวญฺจสติโก โทโสจฺจาห ‘ตถา เจ’จฺจาทิฯ เกนจิ สุกรตฺเตน สปฺปธานตฺตวจนิจฺฉายํ ‘ถาลี ปจตี’ติ ภวติฯ ตตฺเรวุกฺกํสวจ นิจฺฉายํ ‘ถาลิยา ปจตี’ติฯ

เอวญฺจกตฺวาติ นิปาตสมุทาโย-ยํ เหตฺวตฺโถฯ ตสฺมาติ อตฺโถฯ กตฺตา นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ กตฺตุฎฺฐกิริยานิมิตฺตสฺส กตฺตุโน อุทาหรณํ ‘หสติ นจฺจตี’ติฯ ตทตฺเถติ ตาย กมฺมสมวายินิยา ปจนาทิกิริยาย อตฺเถ อธิสฺสยนาทโย ปวตฺเตนฺโต กิริยาย นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวมุปริปิฯ

โอทนํ ปจติ เทวทตฺโตติ กมฺมฎฺฐกิริยาย นิมิตฺตภูตสฺส กตฺตุโน อุทาหรณํฯ ภาชนสงฺขรณมธิสฺสยนํฯ อาทิสทฺเทน ตณฺฑุลวปนอินฺธนาปหรณาทโย คยฺหนฺติฯ ทฺวิธาปตฺติยนฺติ รุกฺขาทีนํ ทฺวิธา ปวตฺติยํฯ

พฺยาปเนติ สมฺพนฺเธฯ คิรธาตุโต อปฺปจฺจเย- ‘‘เอโอนม วณฺเณ’’ติ (๑๓๗) สุตฺเต ‘อวณฺเณติ โยควิภาคโต คกาเร อิการสฺส อตฺตํ โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘อวณฺเณติ โยควิภาคา อตฺตํ อิสฺสา’ติฯ อญฺญถาปิ ปฎิปาเทตุมาห- ‘เอสฺส วา’ติอาทิฯ เอสฺสาติ ‘‘ลหุสฺสุปนฺถสฺสา’’ติ (๕-๘๗) กตเอสฺสฯ สกเลนาติ ‘เอโอนม วณฺเณ’’ติ สกเลน สุตฺเตนฯ ปุรีติ นิปาโตฯ

อีสกฺกโรติ พินฺทุโลโป, ทฺวิตฺตํ, สามญฺเญน วิธานโตติ ปเรสํ วิเสสวิธานสพฺภาวมาหฯ คณิกาลยํ คณิกานํ เคหํฯ เนปถฺยมากปฺโปฯ ทตฺโตลทฺโธติ ปจฺจยสฺส กมฺมสาธนตฺตํ ทีเปตุํวุตฺตํฯ วินาลิงฺควจเนหิ ปาฎิปทิกตฺถํ นิทฺทิสิตุํ น สกฺกาติ ภาเวติ สพฺพลิงฺคสงฺขฺยาสมฺพนฺธโยคฺคปาฎิปทิกตฺถสามญฺเญ ปจฺจยนิมิตฺตตฺเตน คหิเตปิ สามญฺเญ จริตตฺถตฺตา ลิงฺควจนํ นปฺปธานนฺติ อิฎฺฐิอาวุธนฺตี อิตฺถิ นปุํสเกภาเว, ปากาติ พหุวจเนปิ ภาเว ภวติ เอวฯ

๔๕. ทาธา

สปาทีหิ อปาทีหิจาติ ปาทิสหิเตหิ ปาทิรหิเตหิ จ ทาธาหิฯ

๔๖. วมา

สาปานโทณิยนฺติ สารเมยานํ ภุญฺชนกอมฺพเณฯ ฐิตสุปาน วมถุวิยาติ ปวตฺตสุนขจฺฉทฺทนํ วิยฯ

๔๗. กฺวิ

ยถาทสฺสนนฺติ อาจิกฺขตีติ โยชนาฯ เตน กุโตจิ ธาตุโตติฯ คณฺหนฺตีติ คห=อุปาทาเนจฺจสฺสฯ สลากาสทฺทสฺส สลากนฺติฯ สภาสอิจฺจสฺส อนฺตพฺยญฺชนโลเป สภาปกติโต ‘‘อิตฺถิ ยมตฺวา’’ติ (๓-๒๖) อาปฺปจฺจโยฯ ปภาตีติ อา=ทิตฺติยมิจฺจสฺสฯ

๔๘. อโน

จลนาทีนํ สีลาทีสุ นิปฺผาทนตฺถํ วิสุํ สุตฺติตํ ปเรหิ, อิธ ปน พหุลํ วจเนเนวาติ ทสฺเสตุมาห- ‘จลนาทีสู’ติอาทิฯ

๔๙. อิตฺถิ

กฺลิกยกิจฺจตฺร กการพหุตฺตา กการาติ พหุวจนํฯ ติติกฺขา อิจฺจาโท ติติกฺขนมิจฺจาทินา วิคฺคโห ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ (๓-๒๖)ฯ อปริ ปฐิโตติ ธาตุปาเฐ อปริปฐิโตฯ ปาณิวิเสโสติ สตฺตวิเสโสฯ อิมินา จ ‘‘ยถากถญฺจิ นิปฺผตฺติ, รุฬฺหิยา อตฺถนิจฺฉโย’’ติ ทสฺเสติฯ

อาสิํ สายํ คมฺมมานายํ สญฺญาวิสเย ธาตูหิ ติปฺปจฺจโย กิจฺจปฺปจฺจโย จ ยถา สิยาติ ‘‘ติกิจฺจาสิฏฺเฐ’’ติ (๗-๒-๓) สุตฺติตํ กจฺจายเนนฯ ตมิห สามญฺเญน วิธานาว สิทฺธนฺติ นิรูปยิตุมาห- ‘กจฺจายเนน ปเน’จฺจาทิฯ ตพฺพ อนียณฺย เตยฺย ริจฺจปฺปจฺจยานํ ‘‘เต กิจฺจา’’ติ (๗-๑-๒๒) กิจฺจสญฺญํ วิธาย เสสานํ ‘‘อญฺเญกิตี’’ติ (๗-๑-๒๓) กิตฺสญฺญา กตา กจฺจายเนนฯ เตนาห- ‘กิต สญฺโญ’ติฯ

ตพฺพาทิปฺปจฺจโย จ วิหิโตติ สกิยโวหาเรนาหฯ สกิย สตฺเถ อวุตฺตโทสํ [สุตฺตโทสํ] ปริหริตฺวา วกฺขมานนเยน ยุตฺยภาวา ตถา วิธาเน อยุตฺตตํ ทสฺเสนฺโต ‘นจาสิํ สาย’มิจฺจาทิมาหฯ คุหนํ, รุชนํ, โมทนนฺติ วิคฺคโหฯ สยนํ วา เสยฺยาฯ วชธาตุโน วสฺส พกาเรน ภวิตพฺพํ, โส กถํ ยกาเร ปรภูเต อสตีติ อาห- ‘จวคฺคพยญาติโยควิภาคา วสฺส โพ’ติฯ

๕๑. กรา

ริริยปฺปจฺจเย อาทิรการสฺส อนุพนฺธตฺตา อาห- ‘อนฺตสราทิ โลโป’ติฯ

๕๒. อิกิ

อถ สรูเปจฺเจตาวติ วุตฺเต- ‘กิริยตฺถสฺส สรูเป’ติ กถํ วิญฺญายติจฺจาห- ‘กิริยตฺถา’ติจฺจาทิฯ นนุ จ โล-ยํ กตฺตริ วิธีย มาโนกถเมตฺถ สิยาตฺยาห- ‘อกตฺตริปิ’จฺจาทิฯ อภิมโต กจฺจายนสฺสฯ ปฎิปาทยิตุมาห- ‘ตตฺถา’ติอาทิฯ กรณํ อุจฺจารณํ, อสฺส กโรติ สมาสวากฺยํฯ น หิ เอว ทีหิ กาโร วิหิโตติ อกฺขเร เหว การสฺส วิหิตตฺตา อกฺขรสมุทายโต น ปปฺโปตีติ ภาโวฯ อถ เจติ มตปฺปทาเนฯ เอวาทิสทฺทวาจกา เอวการาทโย สาธโวติ อถ มตนฺติ อตฺโถฯ

ตตฺถาติ ตถา อภิมเต ตสฺมิํฯ นิยมเหตุโน อภาวาติ อกฺขเรเหว การปฺปจฺจโย วิเธโยฺย น ปน เอวาทีหิจฺจสฺส นิยมสฺส โย เหตุ ตสฺส เหตุโน อภาวาฯ

๕๓. สีล

กิมิทสีลมิจฺจาห- ‘สีลมฺปกติสภาโว’ติฯ ตญฺจ สีลมนุมาเนน วิญฺญายติจฺจาห- ‘ตญฺเจ’จฺจาทิฯ กิริยาวิสยรุจิวิเสสานุมิตนฺติ อุณฺหโภชนสงฺขาตา กิริยา วิสโย ยสฺส โส (กิริยา) วิสโย รุจิวิเสโส, เตน อนุมิตนฺติ อตฺโถฯ กิมิทมาภิกฺขญฺญนฺติ อาห- ‘อาภิกฺขญฺญ’มิจฺจาทิฯ ปุนปฺปุนภาโว โปโนปุญฺญํฯ อาเส วา ตปฺปรตาติ ตเมวาภิกฺขญฺญํ ปริยาเยหิ ผุฎีกโรติฯ

ยเชฺชวนฺติ ยทิ อาภิกฺขญฺญํ ตปฺปโต วุจฺจเตฯ ตสฺสีลฺยมิทํ โหตีติ อิมินา- ‘สีลาภิกฺขญฺญาทิ’’สุตฺเต สีลสทฺเทเนวาภิกฺขญฺญสฺส คหิตตฺตํ ทีเปติฯ อญฺญถาปิ สีลโต อญฺญเมวาภิกฺขญฺญนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺมิํ เทเส’ติอาทิฯ

คมฺมมาเนติ ปตียมาเนฯ ปตีติ จ อตฺถปฺปกรณสทฺทนฺตราทีหิฯ อภิมโตติ ปาณินิเยหิ อภิมโตฯ อาวสฺสกคฺคหณาเยว สิทฺโธติ วุตฺตํ กถเมตฺถาวสฺสมฺภาโว ปตียติ จฺจาห- ‘ตญฺจา’ติอาทิฯ

โยควิภาคาติ ‘ณี’ติ โยค วิภาคาฯ สาธุํ กโรติ, พฺรหฺมํ วทติ, อสทฺธํ ภุญฺชติ, ปณฺฑิตมตฺตานํ มญฺญตีติ วิคฺคโหฯ สาธุนฺติ กิริยาวิเสสนํฯ อสฺสทฺธโภชีติ วเตฯ วตญฺจ โภชเน อตฺถิตายํ สทฺธอสฺสทฺธโภชนวิสยายํ ปวตฺติยํ ยทิ ภุญฺชติ อสฺสทฺธเมว ภุญฺชติ น สทฺธนฺติ สตฺเถ วุตฺตนิยโม, อสฺสทฺธํ ภุญฺชติ เอวาติ โนตฺตรปทาวธารณํ… เอวญฺหิ วิญฺญายมาเน ยเทวาสฺสทฺธํ น ภุญฺชติ ตเทว วตโลโป สิยาติ [อตฺถิตาย (โภชนากงฺขิตตฺตา) ยเถจฺฉํ สามญฺเญน โภชเน ปวตฺติยํ มตฺตายํ อสทฺธโภชนํ สตฺถวิหิตมุปลภมานสฺส สทฺธโต นิวตฺติตฺวา วิเสเส หิ สทฺเธ ปวตฺตินิยโม วตมุจฺจเต, นิยโมจาตฺรทุวิโธ สมฺภวติ-อสทฺธํ ภูญฺชติ เอว, อถทฺธโม ภุญฺชตีติ วา, ตตฺราทิเม นิยเม ยเทวา สทฺธํ น ภุญฺชติ ตเทววต โลโปสิยา (ร-๓-๒๒๘) กาตนฺตปญฺชิกา]ฯ อญฺญถาปิ ปฎิปาทยิตุมาห- ‘ฆณนฺตาทีหิ’จฺจาทิฯ

๕๔. ถาว

สยเมว อตฺตนาเอวฯ กมฺมกตฺตรีติ อุภยตฺถาปิ กมฺมกตฺตริ ปจฺจโย พหุลาธิการาติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ ปน เอโกปิ ปทตฺโถ กมฺมญฺจ โหติ กตฺตาจ การกสตฺติเภทโตฯ ยถา ‘ปียมานํ มธุ มทยตี’ติ เอกสฺสาปิ สตฺติเภทา กมฺมตฺตํ กตฺตุตฺตํ, ตถา ตฺราปีติ วิญฺเญยฺยํฯ โย ปรํ ภญฺชติ ตตฺถปิ สิยา สามญฺญวิธานโตติ อาห- ‘นิปาตนสฺสิ’จฺจาทิฯ โทสนฺธการํ ภินฺทตีติ โทสนฺธการภิทุโรฯ

๕๕. กตฺต

ภูตสทฺเทเนตฺถาธิปฺเปตตฺถมุปทสฺเสตุมาห- ‘ภูตมตีต’มิจฺจาทิฯ อญฺญถาติ ยทฺยติกฺกนฺตวจโน น สิยาติ อตฺโถฯ

นนุจาตฺเรตเรตรนิสฺสยโทโส ปสชฺชเต, สตี หิ ภูตาธิกาเรตฺโต วิธียเต, สติ จ ตฺเต ภูตสทฺทสฺส นิปฺผตฺตีติ ผุโฎ เยวิตเรตรนิสฺสยโทโสติฯ เนสโทโส, สงฺเกตาติ พฺยตฺโต สทฺทตฺถสมฺพนฺโธ จิรกาลปฺปวตฺโต, นาสฺส กิญฺจิ อสาธุตฺตํ, อติกฺกนฺเต จาสฺส วุตฺติ สทฺทสตฺติสภาวโต เวทิตพฺพาฯ กฺตวนฺตา ทโยปิ จรหิ สทฺทสตฺติสภาวโต ภูเตเอว ภวิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพํฯ ภูตสทฺโท-ยมติกฺกนฺตตฺเถ ปสิทฺโธ กฺตวนฺตาทโยตฺวปฺปสิทฺธา, อโต เตน ปสิทฺธตฺเถนาปฺปสิทฺธานมนฺวาขฺยานํ กรียตีติฯ ภูเตติ จายํ ปกติวิเสสนํ วา สิยา ‘ภูตตฺเถ วตฺตมานา’ติ, ปจฺจยตฺถ วิเสสนํ วา’ภูเต กตฺตรี’ติ, ตตฺร กสฺสิทํ วิเสสนนฺติ อาหภูเตติ ปกติวิเสสน’นฺติฯ กุโตจฺจาห- ‘สมฺพนฺธสฺส เจ’ตฺยาทิฯ อถ ปจฺจยตฺถวิเสสเน โก โทโสจฺจาห- ‘ปจฺจยตฺถวิเสสเน หิ’จฺจาทิฯ ปจฺจยตฺถสฺส กตฺตุโน อนภิกฺกนฺตตฺตา อยนฺติ ปโยโค โนปปชฺชเตติ ภาโวฯ อภิเธเยฺยติ อิมินา ปโยชนาทิํ พฺยวจฺฉินฺทติฯ

๕๖. กฺโต

กมฺเม คุณีภูตตฺตาติ กมฺเม สติ ภาวสฺสาปฺปธานตฺตาฯ ‘‘คุณมุเขฺยสุ มุเขฺยเยว การิยสมฺปจฺจโย’’ติ มุเขฺย กมฺเมเยว ปจฺจโย, น ตุ ภาเว ตสฺเสตฺถาปฺปธานตฺตาฯ

๕๗. กตฺต

นนุจารมฺเภติ วุตฺตํ- ‘กิริยารมฺเภ’ติ กถนฺติ อาห- ‘โสเจ’จฺจาทิฯ โส จ อารมฺโภฯ กิริยาเยว อารมฺโภกิริยารมฺโภ ตสฺมิํฯ กิริยารมฺเภติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา กิริยตฺถวิเสสนํ วา เอตํสิยา ปจฺจยตฺถวิเสสนํ วา อุภยถาปิ น โทโสติ ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถวิเสสนํ เจต’นฺติอาทิฯ ปจฺจยตฺถวิเสสนปกฺเขปิ สามตฺถิยา อารมฺเภ กิริยตฺถสฺสาปิ ปวตฺตี โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถสฺสาปิ’จฺจาทิฯ สามตฺถิยํ ทสฺเสติ ‘สามตฺถิยมฺปนา’ติอาทินาฯ อนนฺตรสุตฺเตน โย วิหิโต กฺโต, โสปิ สามญฺเญน วจนโต ภาวกมฺเมสุ อารมฺเภปิ โหตีติ โยชนาฯ สามญฺเญน วจนโตติ ‘‘กฺโต ภาวกมฺเมสู’’ติ (๕-๕๖) สามญฺเญน วจนโตฯ ภาวกมฺเมสุเจติ เอวํ น วุตฺตนฺติ ‘ยถาปตฺตญฺเจ’ติ วทตา วุตฺติกาเรเนวํ น วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

กสฺมา เอวํ น วุตฺตนฺติ อาห- ‘ปุพฺพสฺมิํ วิยา’ติ อาทิฯ อนิยมุปฺปตฺติ สญฺญาย สติ ญาปนนฺติ ตนฺนิเสเธตุมาห- ‘ปุนพฺพจนโต’ติอาทิฯ มาสงฺกีติ กมฺมนิ, เตเนวุปฺปตฺตีติ ปฐมาฯ เอวํ มญฺญเต ‘‘ภาวกมฺม คหณํ จากาเรนานุกฑฺฒิย ‘ภาวกมฺเมสุ จา’ตฺยเนน กฺเตวิธีย มาเน อิทมาสงฺกียเต ‘ปุพฺเพเนว สามญฺเญน สิทฺเธ ปุนพฺพจนา [ปุนพฺพจนํ] กิริยตฺถานิยเมน ตฺตสฺสุปฺปตฺตี’ติ, ยถาปตฺตญฺเจติ หฺยุจฺจมาเน จกาเรน ยถาปตฺตมฺปิ การิยมนุญฺญายเตติ ปุพฺเพเนว วจเนน ภาวกมฺเมสฺวารมฺเภปิ ยถาปตฺโต กฺโต ภวตีติ วิญฺญายเต’’ติฯ เอวญฺจรหิ ภาวกมฺเมสฺวารมฺเภปิ ปุพฺเพเนว สิทฺธตฺตา ‘‘กตฺตริอารมฺเภ’’อิจฺเจว วุจฺเจยฺย กิํ จกาเรเน จฺจาสงฺกิยาห- ‘ปทานมวธารณ ผลตฺตา’จฺจาทิฯ

นนุจาทิภูโต กิริยากฺขโณ อารมฺโภ นาม, พหูหิ กิริยากฺขเณหิ กเฎ ปริสมตฺเตเยว ภูโต กาโล จ ภวตีติ กิริยาผลสฺสาปรินิปฺผนฺนตฺตา วตฺตมาโนว กาโลติ ตตฺรกฺโต น ปปฺโปติจฺจาสงฺกิยาห- ‘กิริยาผลสฺสิ’จฺจาทิฯ กเฎกเทสสฺสาปิ กฎตฺตา ตสฺส จ นิพฺพตฺตตฺตา ภูตวจนิจฺฉาติ ภาโวฯ นนุจาทิสูเต กิริยากฺขณกาเล กโฎ นาภินิพฺพตฺโต, กฎการณภูตา พีรณาว หิ ตทา สนฺติ, น จ ตทวตฺถา เต เอว กโฎติ กถํ ‘ปกโต กโฎ’ติ ภูตกาเลน ปกตสทฺเทน กฎสทฺทสมานาธิกรณตฺตมิจฺจาห- ‘อาทิภูเตเน’จฺจาทิฯ ตตฺถ ตสฺมิํ วิเสเสฯ ปกตฺตุํ อารภิ, ปกตฺตุํ อารภียิตฺถ, ปโสตฺตุํ อารภิ, ปโสตฺตุํ อารภนนฺติ อตฺเถ ตฺโตฯ

๕๘. ฐาส

อนารมฺภตฺถํวจนนฺติ อารมฺเภ ปุพฺเพเนว สิทฺธตฺตาฯ อปาทิโนปิสิลิสสฺส สกมฺมกตฺตา- ‘เยภุเยฺยนา’ติ วุตฺตํฯ สกมฺมกตฺถนฺติ วตฺวา สกมฺมตฺตเมสํ ปาทิโยเค สติ โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘ปาทิสหิตา’จฺจาทิฯ ขโฎปิกา มญฺโจฯ

๕๙. คม

อวิวจฺฉิตกมฺโม เจหากมฺมโกติ กถยมาห- ‘อวิชฺชมาเน’จฺจาทิฯ ยาตวนฺโต ยาตา, ยานํ ยาตํฯ อโยยิตฺถาติ ยา โตฯ กฺโต น วิธาตพฺโพ ปาณินิเยหิ วิยฯ การณสามคฺคิยํ ภูตายนฺติ สสฺสาทิเหตุภูตสมิทฺธิยํ ภูตายํฯ สา จ ภูตา เยวาตีมินา การณสามคฺคิยา อตีตกาลิกตฺตมาหฯ

๖๐. อาหา

อาธาเรเจติ อนุวุตฺติยา เอตฺถ จการโต ‘ยถาปตฺตญฺเจ’ติ สมฺพนฺธา วุตฺตนฺติ เสโสฯ เอวํ น กุโตจิ อปกสฺสนํ สิยาติ เอวมาธาราทิเก อนุวตฺตมาเน สติ กุโตจิ อาธาราทิโต อปกสฺสนํ วิสุํ กรณํ น สิยาติ อตฺโถฯ ตถา สติ เหฎฺฐา สุตฺเตเนกโยคเมว กเรยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ ภาวกมฺเมสูติ สมฺพชฺฌเตติ โยชนาฯ

พหุลสฺส ภาโว กมฺมํวาติ พหฺวตฺถาทานเมวาตฺร พหุลสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ภาโว กมฺมํเจติ ตตฺถ ปจฺจโยฯ เกจีติ ปาณินิเย เยว สนฺธายาหฯ ตสฺสาปิ ภูเตเยว ปวตฺติมุปทิสติ ‘โสปิ’จฺจาทิ

นา ฯ ภิชฺชมานนฺติ ปจฺจมานํฯ ปรรูเปน ปสฺสินฺโนติ โยชนาฯ เกจิติ เตเยวฯ ‘‘มติพุทฺธิปูชตฺเถหิ เจ’’ติ (๓-๒-๑๘๘) เตสํ สุตฺเต จสทฺทากฑฺฒิเต ทสฺเสติ ‘ยถา’ติอาทินาฯ อกฺโกจฺฉิ ตนฺติ กมฺเม วิคฺคหมาห, ตนฺติ กมฺมปทํ, เอวมุปริปิ จุราทิณิโลเป ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาปฺยภาโว’’ตฺยาการนิวตฺติฯ กสิรยํ คตฺยาทฺยเน กตฺโถ, กฎฺฐํตฺยตฺร กิมตฺโถติ อาห- ‘เอตฺถ หิํสตฺโถ’ติฯ

เหตุโนติ ทุกฺขผลสฺส เหตุโน อคฺยาทิโนฯ กฎฺฐสทฺทสฺส ผลเหตุภูเต อคฺยาทิเก วตฺตมาเน เอวํ โหตุ ผเลวตฺตมาเน กถนฺติ อาห- ‘ยทาปนา’ติอาทิฯ โกธาติโก อิธฯ

๖๑. ตุํตา

นนุ จ ภาเวอิติ ภวตินายํ ฆณนฺเตน นิทฺเทโส กรียตีติ ภวติวิสโยว ปจฺจยตฺถนิทฺเทโส กโต ภวติ, ตโต จ ภวติโน โย ภาโว ตสฺมิํเยว วาจฺเจ ปจฺจโย สิยา, โส จ ภวติโต เยวุปฺปชฺชมาเนน ปจฺจเยน สกฺกาภิธาตุํ ตโต ตสฺมาว ปจฺจเยน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา กถํ ปจิตุํ ปาโก จาโค ราโคติปจาทีหิภวติ จฺจาห- ‘ภวนํภาโว กิริยาธาตฺวตฺโถ’ติฯ

กิริยาสามญฺญญฺหิ สพฺพธาตฺวตฺถานุคตํ ภวติสฺสตฺโถ, เตน กิริยาสามญฺญวาจินาตฺถนิทฺเทโส กรียมาโน สพฺพธาตุวิสเย กโต ภวติ ตสฺมา ปจาทีหิปิ ภวตีตฺยธิปฺปาโยฯ

นนุ จาตฺร ตุมาทโย ภาเว ภวนฺตีติ วุตฺเต น วิญฺญายเต กิํวิเสสิเต ภาเว ตุมาทโย ภวนฺติจฺจาห- ‘ยโต’จฺจาทิฯ ตสฺสาติ ธาตุโนฯ โย วตฺตพฺโพ ภาโวติ โย วาจฺโจ ภาโวฯ กุโตจฺจาห- ‘สมฺพนฺธา’ติฯ ตุมาทีนํ ยา ปกติ ตาย วาจฺเจเนว ภาเวน สห สมฺพนฺธาติ อตฺโถฯ ฐาตพฺพนฺติ ภาเว ตพฺโพฯ อถ กฺริยายํตฺยเนน ตพฺพาทฺยภิหิตสฺส ทพฺพรูปาปนฺนสฺส ภาวสฺส กถํ คหณํตฺยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ สกนิสฺสยกิริยาพฺยปเทโสติ ทพฺพ รูปสฺส อตฺตโน นิสฺสยภูตาย กิริยาย พฺยปเทโส ทฎฺฐุํ จกฺขุจฺจาโท ภวนกิริยาย ปตียมานตฺตา ตุมาทโย ภวนฺเตวฯ

นนุ จ ตุมาทีนํ ภาเว วิหิตตฺตา กิริยาเยว ปธานตฺตนฺติ กมฺม การกํ นปฺปตียเตติ กถํ ‘กฎํ กาตุํ คจฺฉตี’ติ สิยาจฺจา สงฺกิย ปฎิปาเทตุมาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ ธาตฺวตฺถกโต กิริยาสงฺขาเตน ธาตฺวตฺเถน กโตฯ อตฺถีติ อิมินา ยตฺถ ‘สุปฺยเต เทว ทตฺเตเน’จฺจาโท นตฺถิ, ตตฺถ น กมฺมมฺปตียเตติ ทสฺเสติฯ

‘‘อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเวตุํ วา’’ติ (๔-๒-๑๒) กจฺจาเนน อตทตฺถายมฺปิกิริยายํ ตุมาทโย ยถาสิยุนฺติ วิสุํ สุตฺติตํ, เตนาห- ‘อิจฺฉตฺเถสฺมิ’จฺจาทิฯ ยถา ‘โภตฺตุํ ปจตี’ตฺยาโท โภชนกิริยา ปโยชนา ปจนกิริยา โหติ, เนวเมตฺถ ตปฺป โยชนา อิจฺฉา… ปจนกิริยายวิยตปฺปโยชนตฺตาภาวโตติ อยมสฺสาธิปฺปาโยฯ ปุเนจฺจาทินา วุตฺตานิฎฺฐปาตสฺสาสงฺกํ วิรจยมาห- ‘อตทตฺถายมฺปิ’จฺจาทิฯ

อิจฺฉตฺถสฺส ธาตุโน ปโยคาติ อิมินา ‘อิจฺฉนฺโต กโรตี’ติ เอตฺถ อิจฺฉนฺโตติ อิจฺฉตฺถสฺส ธาตุโน ปโยคตฺถเมว, น อิจฺฉาย ปโยชนํ กรณนฺติ ทีเปติฯ เทวทตฺตํ ภุญฺชมานมิจฺฉตีเตตฺถ โภตฺตุนฺติ น โหติ สมานกตฺตุเกสูติ วจนโต, โภชนสฺส เทวทตฺโต กตฺตา, อิจฺฉติสฺส อญฺโญเยวาติปิ สุตฺตสฺส วิสุํ ปโยชนํ น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘เทวทตฺต’มิจฺจาทิฯ

อิจฺฉติสฺสาติ’เทวทตฺตํ ภุญฺชมานมิจฺฉตี’ติ เอตฺถ อิจฺฉตีติ วุตฺตอิสิสฺสฯ สาธนํ ‘เทวทตฺตํ ภุญฺชมาน’นฺติ วุตฺตกมฺมสงฺขาตํ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส โส สาธนตฺโถ-อิจฺฉติฯ ตสฺส ภาโว ตตฺตํ, ตสฺมาฯ กมฺมเมวิจฺฉาย ปโยชนภาเว ฐิตนฺติ ภาโวฯ นิรตฺถกนฺติ เอตทตฺถเมว สมานกตฺตุกคฺคหณํ กตํ ตญฺจ ยถาวุตฺเตน ปสงฺคาภาวา นิรตฺถกนฺติ อธิปฺปาโยฯ

สกาทฺยตฺเถสุ ธาตู สูปปเทสุ ธาตุ มตฺตา ตุมาทโย สุตฺตนฺตเรน วิหิตา ปาณินิเยหิ, เตนาห- ‘สกาทิธาตุปฺปโยเค’ติอาทิฯ สิทฺธาติ ตุมาทโย สิทฺธาฯ ภุชิกิริยตฺถาติ ภุชิกิริยา อตฺโถ ยสฺสา สตฺติยา สา ภุชิกิริยตฺถา ปตียเตฯ ปตีย มานตฺเต การณมาห- ‘อสโตปิ หิ’จฺจาทิฯ ปเรเหตฺถ อกิริยตฺโถปปทตฺโถ ปุนารพฺโภติ วณฺณิตํฯ ตเทตํ วิฆฎยิตุมาห- ‘เตเน’จฺจาทิฯ ปเรสมยมธิปฺปาโย ‘‘สกฺโกติ โภตฺตุํตฺยาโท โกสลฺยํ คมฺยเตฯ คิลายติ โภตฺตุํติ ตทสตฺติฯ ฆฎเต โภตฺตุํตฺยาโท โยคฺยตาฯ อารภเต โภตฺตุํตฺยาโทภุชิสฺเส วาทฺยวตฺถากิริยนฺตรํฯ ลภเต โภตฺตุํติ อปฺปจฺจกฺขานํฯ อตฺถิ โภตฺตุนฺติอาทีสุ สมฺภวมตฺตํฯ วฎฺฎติ โภตฺตุํตฺยาโท โทสา ภาโว คมฺยเตฯ สกฺโกติจฺจาทิโน อุปปทสฺส โภชนาทิกิริยตฺถตา น คมฺยเต ตสฺมา อกิริยตฺเถสุปิ สกาทีสูปปเทสุ ตุมาทโย ภวนฺตี’’ติฯ

ปตียมาเนสฺวปฺเยเตสฺวตฺถนฺตเรสุ ตาทตฺถิยมตฺถิเยวาติ ปุพฺเพน วิหิตสฺส ตุมาทิโนตฺร น พาเธติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ ตาทตฺถิยมตฺถิเยวาติ โภชนกิริยตฺถตา สกฺโกติอาทีนํ อตฺถิ เยวาติ อตฺโถ สิทฺธาเยว ‘‘ตุํตาเย’’จฺจาทินาฯ อลมตฺถวิสิฏฺเฐสุ ปริยตฺติวจเนสูปปเทสุ ธาตุโต ตุมาทโย วิหิตา ปเรหิ, ตตฺถาห ‘อลมตฺถวิสิฏฺเฐ’อิจฺจาทิฯ ปหุสทฺทมฺปิ อนฺโตคธํ กตฺวา ‘สมตฺถาที’ติ วุตฺตํ, ภวติสฺส สมฺภโว ‘‘ปุพฺเพกกตฺตุกาน’’นฺติ (๕-๖๓) เอตฺถ พฺยาขฺยายิสฺสเตฯ อภิมตาติ กจฺจายเนน ‘‘อรหสกฺกาทีสุ เจ’’ติ (๔-๒-๑๓) จสทฺเทน อภิมตา อิมสฺสาติ ‘กาโล โภตฺตุํ’ติอาทิโนฯ ยถา โภตฺตุมโนติอาทินา ปเรสมฺปิ อยเมว นิปฺผตฺติกฺกโมติ ทีเปติฯ อพฺยภิจารโตติ อวินาภาวโต, ภวติ โภชนํ ภาโวติ โภชนํ ภุญฺชนํ ภาโว ภวตีติ อตฺโถฯ นตุคมิสฺสกิริยาตทตฺถาติ คมนกิริยา โภชนตฺถา น โหตีติ อตฺโถฯ อตฺถสทฺโทหฺยยํ ปโยชนวจโน ยญฺจ ยมุทฺทิสฺส ปวตฺตติ, ตํ ตสฺส ปโยชนํ ภวติฯ นจายํ โภชนมุทฺทิสฺส คมิสฺสติ, กิญฺจรหิ การิยนฺตรํ, เกวลํ เตน นิมิตฺเตน สมฺภาวียเตฯ ยทา ตุ โภชนตฺถเมวารพฺภเต คมนกิริยา, ตทา ภวตฺเยว’คมิสฺสติ โภตฺตุ’นฺติฯ

ตุํวิสเย ณโกปิ วิหิโต ปาณินิเยหิ, ตตฺราห- ‘การโก วชติ’จฺจาทิฯ ปริหารมาห- ‘ปุพฺเพ’จฺจาทินาฯ ‘กตฺตริลฺตุ’จฺจาทินา โยยํ ณโก ตีสุปิ กาเลสุ สามญฺเญน วิหิโต, กฺริยตฺถา ยํ กฺริยายํ อุปปเท กตฺตุโน-ภิธานํ สิทฺธํ, น จาสฺส วิเสสวิหิเตน ตุํปจฺจเยน พาธา ภินฺนตฺตา, ตุํปจฺจยสฺส หิ ภาเว วิธานํ ณกสฺส ตุ กตฺตรีติฯ ปุพฺพณเกเนว สิทฺเธปิ ลฺตฺวาทินิวตฺติยา โส วิเธโยฺยว, โน เจ ลฺตฺวาทโยปิ สิยุนฺติ โจทกปฺปสงฺคมาสงฺกิยาห- ‘นเจว’มิจฺจาทิฯ อวคมาภาวเมว ผุฎยิตุมาห- ‘นหิํ’จฺจาทิฯ หิ ยสฺมาตฺยตฺเถ โย เอโส วชติ โส กตฺตา, โย เอโส วชติ โส วิกฺขิโปตฺยยมตฺโถ-ตฺร คมฺยเต, น ปน เตหิ ตาทตฺถิยํ คมฺยเตติ อตฺโถฯ โจทโก ลฺตฺวาทีหิ สามฺยมาปาทยิตุํ สามริสํ วุตฺตวิธิเนวาปฺปตฺติํ ณกสฺสาปฺยาห- ‘ณโกปิ’จฺจาทิฯ อคตฺถํ [อปกตตฺถํ (โปตฺถเก)] ยทิปิ ณเกน ตาทตฺถิยํ น คมฺยเต ปกรณโต คมฺยเตติ ณโก ภวิสฺสตีตฺยาสงฺกิย โจทโก อาห- ‘อเถ’จฺจาทิฯ ปุพฺเพจฺจาทินา วุตฺโต-ยํ ‘ณโก น วิเธโยฺย’จฺจสฺส น ปริหาโร… โสตฺตรตฺตา ยถาวุตฺเตน, กินฺตุ‘ตสฺมา เนวิ’จฺจาทินา อิมินา วุจฺจมาโนวปริหาโรติวิญฺญาตพฺพํฯ ตเทวํลฺตฺวาทีนมฺปิปตฺติโตณกลฺตฺวาทีหิ ตาทตฺถิยานวคเม วินิจฺฉิเต ตาทตฺถิยวิเสเสน เตสํ สมฺภโวติ อนตฺถกํ ‘‘ณกสฺส กิริยตฺโถปปทสฺสวิธานํ ลฺตฺวาทิปฎิเสธนตฺถ’’นฺติ วากฺยการวจนนฺติ สตฺถกาโร นิคมยมาห- ‘ตสฺมา’’จฺจาทิฯ ภวตุ ปกรณโตว [จาปจฺจยโภว] ตาทตฺถิยาวคโม, ตถาปิณโก ปโร วิเธโยฺยตฺยธิปฺปาเยนาห- ‘อถาปิ’จฺจาทิฯ คตตฺตํฯ ภวิสฺสติ กาเล กฺริยตฺถายํ กฺริยายมุปปเท ภาเว จ ณปฺปจฺจยาทโย วิหิตา, ตตฺราห- ‘ปากาย วชติ’จฺจาทิฯ อวิหิเตสุปิ ตาทตฺถิยา สิทฺธเมเวติ อธิปฺปาโยฯ

๖๒. ปฎิ

โสตุนาทีสุ ‘สวนํ กาตุน’อิจฺจาทินา วิคฺคโหฯ สุเตเนติ สวนนฺติ วิคฺคโหฯ

๖๓. ปุพฺเพ

เวติ นาติสมฺพชฺฌเต วิธิโน นิจฺจตฺตาฯ เอกสทฺทสฺสาเนกตฺถตฺตา วิเสเสติ ‘สขฺยาวจโนยเมกสทฺโท’ติฯ กุโตจฺจาห-‘สทฺทาน’มิจฺจาทิฯ เอกสทฺทสฺส สงฺขฺยาวจนตฺเต โยตฺโถ สมฺปชฺชเต, ตมาห ‘เอกสงฺขฺยาวจฺฉินฺโน’ติ, ตทตฺถาติ กฺริยตฺถสฺสตฺถาฯ ยทิปิ ‘ปุพฺพํ พฺยาปาร’นฺติ สมุทาเย เอกเทสภูโต พฺยาปาโร นิทฺธาริยมาโนติ วุตฺตํ, ตถาปิ ปุพฺพสทฺเทน พฺยาปารวาจโก กฺริยตฺโถ วุจฺจเต อุปจารา, เตเนว ‘เตสุ โย ปุพฺโพ ตทตฺถโต กฺริยตฺถา’ติ วุตฺติยํวุตฺตํฯ นนุ จ สตฺติ การกํ, อญฺญา จ ปุพฺพกาลกิริยาย สตฺติ, อญฺญา อุตฺตร กาลกิริยาย, ตสฺมา กุโต เอกกตฺตุกตฺตมิจฺจาสงฺกิย ปฎิปาเทนฺโต อาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ สตฺติมโต ทพฺพสฺสาติ เทวทตฺตาทิโน สตฺติมโต ทพฺพสฺสฯ ตทชฺฌาโรปาติ เอกตฺตสฺส อชฺฌาโรปาฯ เอก กตฺตุกานํ พฺยาปารานํ กมาภิธานาย ตุนาทโย วิธียมานา ภาเวเยวุปฺปนฺนา สกฺโกนฺติ กมมภิธาตุนฺติ ภาเวตฺยตฺราภิสมฺพชฺฌเตฯ

เอกกตฺตุกานนฺติ พหุวจนตฺตา ‘ภุตฺวา ปิตฺวา วชตี’ติปิ ภวติฯ ภุตฺตสฺมินฺเตตฺถ อเนกกตฺตุกตฺตา ภุญฺชิตฺวาปิ ภวติฯ ปาณินิ ยานมิว วิสุํ วจนมนฺตเรน ตุนาทิวิธิปฺปฎิปาทยมาห- ‘มุขํ พฺยาทาย สุปติ’จฺจาทิฯ พฺยาทายาติ ทาธาตุสฺส วิอาปุพฺพสฺส ตฺวาปฺปจฺจเย ‘‘ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส’’ติ (๕-๐๖๔) ตฺวาสฺส ปฺยาเทเส รูปํ, มุขวิวรณํ กตฺวาตฺยตฺโถ, พฺยวธายกกาลสฺสาติ พฺยาทาน สุปนานมนฺตเรโย กาโล ตสฺส, เภทานุปลกฺขณนฺติ เภทสฺสาทสฺสนํฯ เภทสฺสีนํ เกสญฺจิวิชฺชมานตฺตา’เกหีจี’ติ วุตฺตํฯ สหภาเวปีติ พฺยาทานสุปนานํ สหภาเวปิฯ วฑฺฒิตโก ภตฺตราสิฯ

อภิมตา ปาณินิยานํ, ปราย นทิยา ปพฺพโต-วโร วิเสสี ยเตติ อปฺปตฺวา นทิมฺปพฺพโต’ติ วุตฺเต นทิยา โอรภาเค ปพฺพโตติ อตฺโถฯ ภวติ, ตโต จ ปาเรภูตนทีวิสิฏฺโฐ ปพฺพโต ปตียเตฯ อวเรน ปพฺพเตน ปรา นที วิเสสียเตติ อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นทีติ วุตฺเต ปาเร นทิยา โอเร ปพฺพโตติ อตฺโถ ปตียเต, ตโต จ โอรภาเค ปพฺพตวิสิฎฺฐา นที วิญฺญายเตฯ ภวติโน สพฺพตฺถ สมฺภเว สติ เอกกตฺตุกตา ปุพฺพกาลตา ยถา คมฺย เต ตถา ทสฺเสติ ‘ปฐมํ น ปปฺโปติ’จฺจาทิฯ นิคมยติ ‘ตเทว’มิจฺจาทินาฯ

ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉตีติ ปเร-ญฺญถา นิปฺผตฺติมากงฺขนฺติ ปาณินิยาทโย, ตตฺราห- ‘เอกกตฺตุกาน’มิจฺจาทิฯ อาภิกฺขญฺญาวคเม การณํ ปุจฺฉติ ‘ยเชฺชว’มิจฺจาทิฯ วุตฺตเมว ผุฎยติ ‘เยหิ’จฺจาทินาฯ เยหีติ เวยฺยากรเณหิฯ ชิวคฺคาหํ อคาหยิจฺจาโท ปเรญฺญถา ปฎิปนฺนาตทาห- ‘กมฺม’มิจฺจาทิฯ สกงฺเคติ ปาณิปาทาทิเก-ตฺตนิเยวยเวฯ ณํ ปจฺจโย อภิมโตติ สมฺพนฺโธฯ กิํ ณมฺปจฺจเยนาติ อิทํ วุตฺตํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญถา สิทฺธิปฺปการมาห- ‘ชีวสฺสิ’จฺจาทิฯ กิํ วิสิฎฺฐนฺติ ปุจฺฉิตฺวา ชีวคฺคาเหน วิสิฎฺฐนฺติ ทสฺเสตุํ ชีวคฺคาห’นฺติ อาหฯ ชีวคฺคาหสงฺขาตํ คหณมกาสีติ อตฺโถฯ

อาขฺยาตนฺติ อคาหยีติ อาขฺยาตํ กตฺตพฺพรูปนฺติ อิมานา คหณ กิริยาย กมฺมตฺตํ โพเธติฯ ตพฺพิเสสนมฺปีติ กตฺตพฺพรูปาย คหณ กิริยาย วิเสสนมฺปิฯ ตถาภูตเมวาติ กตฺตพฺพรูปเมวฯ ตถา เจติ กิริยาวิเสสเน ทุติยาย ณมนฺเต ชาเต สติฯ ณมนฺต รูปนฺติ ณมนฺตสฺส รูปํ ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ ณํปจฺจเยนิห กิญฺจิเนติ สมฺพนฺโธฯ อิเหติ อิมสฺมิํ พฺยากรเณฯ กิญฺจิ ปโยชนํฯ ปจาทิโตติอาทิสทฺเทน เตหิ อวิหิตณมฺปจฺจยา คหิตาฯ

๖๔. นฺโต

โย สาธยิตุมารทฺโธ นจ นิฎฺฐมุปคโตติ โย กฎาทิสาธยิตุํ นิพฺพตฺตยิตุํ อารทฺโธ นิฎฺฐํ ปริสมตฺติํ น โจปคโต นปฺปตฺโตฯ ปวตฺโต-นุปรโตวาติ โย ปพฺพตาทิ นิจฺจปฺปวโต-อวิรโต เตเนว นิฎฺฐํ โนปคโตโสวตฺตมาโนติ วุจฺจเตติ โยชนาฯ ตพฺพิ สยกิริยาทฺวาเรนาติ ยถาวุตฺตกฎาทิวิสย กิริยามุเขน, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘ยถาวุตฺตกฎาทีนํ วตฺตมานตฺตา ตพฺพิสยา กิริยาปิ วตฺตมานา เอวาติ ตํทฺวาเรน กฺริยตฺถวิเสสน’’นฺติฯ

ภุญฺชติ เทวทตฺโตติ เอตฺถ ยชฺชปิ ภุญฺชมาโน หสติ ขชฺชติ [วทติ] ปานิยํ ปิวติ, ตถาปิ ยุตฺตา วตฺตมานตา กตฺตุมิจฺฉิตสฺสารมฺโภ น ปริสมตฺโตติ วุตฺตํ- ‘สาธยิตุมารทฺโธ น จ นิฎฺฐมุปคโต’ติฯ ติฎฺฐนฺติ ปพฺพตาติอาทีสุ นิจฺเจสุ ปพฺพตาทีสุ ภูตานาคตานมสมฺภวา ตนฺนิเสธิโน วตฺตมานสฺสาปฺยสมฺภวา ยทีปิ กาลวิภาโค น วิญฺญายเต, ตถาปิ อารทฺธสฺส ฐานสฺสาปริสมตฺติยา วตฺตมานา เอวาติ วุตฺตํ- ‘ปวตฺโต-นุปรโต วา’ติฯ กตฺตุวิเสสเน สติ โก โทโสจฺจาห- ‘กตฺตุ วิเสสเน’จฺจาทิฯ อิหาปิ สิยา กตฺตุโน วตฺตมานตฺตา, วตฺตมานตฺต เมวาสฺส ปกาเสตุมยนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อปฐมา สมานาธิกรเณ’’ตฺยาทีหิ (๓-๒-๑๒๔) อเนเกหิ สุตฺเตหินฺตปฺปจฺจโย ปาณินิเยหิ วิหิโตฯ

อิธ ปน สามญฺเญน วิหิตตฺตา อาห- ‘สามญฺเญนา’ติอาทิฯ สนฺโต ‘อส-ภุวิ’นฺตปฺปจฺจโยฯ ‘‘กตฺตริ โล’’ (๕-๑๘) ‘‘นฺตมานานฺติ ยิยุํสฺวาทิโลโป’’ติ (๕-๑๓๐) อการสฺส โลโปฯ ตปนฺโต ‘ตป-สนฺตาเป’ฯ ชปฺปนฺโต ‘ชปฺป=วจเน’ฯ ปฐนฺโต ‘ปฐ=อุจฺจารเณ’ ปจนฺโต ‘ปจ=ปาเก’ธารยนฺโต ‘ธร=ธารเณ’ฯ ปโยชกพฺยาปาเร ณิ, ธริตุํ ปยุญฺชมาโน ธารยนฺโตฯ ทิสฺสนฺโต ทิส ทุส=อปฺปิติยํ’’ ทิวาทีหิ ยก’’ (๕-๑๒) ยชนฺโต ‘ยช-เทวปูชายํ’ฯ อรหนฺโต ‘อรห-ปูชายํฯ ยถาจาติอาทินา อปฐมาสมานาธิกรณาทีสุ ‘สํวิชฺชมาโน วิโรจมานํ ชปฺปมาโน’จฺจาทีสุ มาโน นฺโต วิย ทฎฺฐพฺโพติ วทติฯ

๖๕. มาโน

กาลกโต อวตฺถาวิเสโส วโยฯ มาโนวาติ อิมินานฺตปฺปจฺจยาภาวมาหฯ ยุชฺฌมานา’ยุธ=สมฺปหาเร’ ‘‘ทิวาทีหิ ยก’’ (๕-๑๒) ‘‘ตวคฺควรณาน’’มิจฺจาทินา (๑-๔๘) ธสฺส โฌ’’วคฺคลเสหิ เต’’ติ (๑-๔๙) ยสฺส จฯ ‘‘จตุตฺถทุติเยสฺเวส’’นฺติอาทินา (๑-๓๕) ฌสฺส โชฯ นจฺจมานา ‘นจฺจ=นจฺจเน’ฯ

๖๗. เตสฺส

สวิสเยติ กตฺตริ ภาเว กมฺเมจฯ

๖๘. ณฺวาท

ณฺวาทโยติ ‘ณฺวาทโย’จฺจเนน สุตฺเตนฯ กติปยธาตฺวาทิปริคฺคเหนาติ ธาตโว ปกติภูตา อาที เยยํ กาลาทีนํ เต ธา ตฺวาทโย เตสํ ปริคฺคเหนาติ อตฺโถฯ กาโล วตฺตมานาทิ, การกํ กตฺตาทิ ปกํเสน นิยเมน ปจฺจโย กรียเต เอตสฺมาติ ปกติฯ กากฺริยํ อายุกาทิฯ

การิยวิเสสนฺติ อาเทสาทิการิยวิเสสํฯ การุ สิปฺปิชาติ วิเสโสฯ ตจฺฉกาทโย (ตจฺฉกกมฺม) การตนฺตวายรชกนหาปิตา ปญฺจ การโว จารุทารุติ วตฺตมาเน กาลนิยเมนาญฺญตฺราปิ ภวิสฺสติฯ เอวํ การุอาทีสุปิฯ

๖๙. ขฉ

ขฉสานนฺติ วุตฺเต ตทนฺตคฺคหณํ กถมิจฺจาห- ‘ปจฺจยคฺคหเณ’จฺจาทิฯ พฺยาขฺยาตตฺถํ, นนุ สุตฺเต เอกสฺสโรติ ปุลฺลิงฺเคน นิทฺเทโส, อาทีติ จ ตพฺพิเสสนํ, เอวํ สติ นปุํสเกน วิวรณํ กถํ ยุชฺชตีติ อาห- ‘สทฺเท’จฺจาทิ, อถ ชาคเรจฺจาโท ปุถควยเวกสฺสรสฺส ชาครสทฺทสฺส จ ปจฺเจกํ กสฺมา น ทฺวิภาโวจฺจาห- ‘เตเนเว’จฺจาทิฯ

เตเนวาติอาทีติ เอกสฺสโรจฺจสฺส วิเสสนตฺตเหตุนาวฯ อวยเวกสฺสรสฺสาติ วิเสสนสมาโส ‘อวยโว จ โส เอกสฺสโร เจ’ติฯ อถาทีหิ เอกสฺสรวิเสสนตฺเตปฺยวยเวกสฺสรสฺส กสฺมา น ทฺวิภาโวจฺจาห- ‘เอกสฺเสวาทิตฺตา’ติฯ

อิตรสฺสาติ ปฐเมกสฺสรโต-ญาสฺสาวยเวกสฺสสรสฺสฯ โทสทุฎฺฐตฺตา เนตฺถ วิเสสนสมาโสติ วตฺตุมาห- ‘เอกสฺสโรติ’จฺจาทิฯ ตถา สติ โก โทโสติ อาห- ‘เอโก เจ’จฺจาทิฯ สโรทีติ จ วุตฺเต ‘อีห-ฆฎเน’จฺจาทีนเมว สิยาฯ

นนุ จ ปจติมฺหิ เยเนวากาเรน ปจสทฺโท เอกสฺสโร เตเนว ตทวยวาปิ อจฺสทฺโท ปสทฺโท จ เอกสฺสโร, ตโตวาวยวานมฺปิ ปจฺเจกํ ทฺวิพฺพจนํ ปปฺโปติ… ทฺวิพฺพจนการิยิโน อาทิสฺส เอกสฺสรสฺส สามญฺเญน นิทฺเทสา, เอวญฺจ สมุทายสฺส ตทวยวานญฺเจกสฺสรานํ วิสุํ ทฺวิพฺพจเน กเต อนิฎฺฐมฺปปฺโปตีตีทมปากตฺตุมาห- ‘สกิํสตฺถปฺปวตฺติยา สาวยวสฺส สมุทายสฺส คหณ’นฺติฯ สกิํ สตฺถปฺปวตฺติยา เอกวารํ ทฺวิพฺพจนสุตฺตสฺส ปวตฺติยา ทฺวิพฺพจนกรเณนาติ วุตฺตํ โหติฯ

สาวยวสฺสาติ ยถาวุตฺตาวยเวหิ สห วตฺตมานสฺส น วินา เตหิฯ เอวํ มญฺญเต ‘‘ยสฺส ทฺวิพฺพจเน กรียมาเน สพฺเพสมวยวานํ คหณํ ภวติ, ตสฺเสว สมุทายสฺส ทฺวิพฺพจนํ ยุตฺตํ นาวยวานํ, เตสญฺหิ ทฺวิพฺพจเน เอกาย ทฺวิพฺพจนสฺสุปฺปตฺติยา น สพฺเพสํ คหณํ กตํ โหติ นาวยวนฺตสฺส สมุทายสฺส จ กตนฺติ ปุน เตสํ ทฺวิพฺพจนาย สตฺถปฺปวตฺติยา ภวิตพฺพ’’นฺติฯ อุปปตฺตนฺตรมาห- ‘อถเว’จฺจาทิฯ อิห ฐาเน ทฺวิพฺพจนํ ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺติ ทฺเว ปกฺขาฯ ตตฺร ฐาเน ทฺวิพฺพจนปกฺเข โทสทสฺสนโต ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺตฺยยเมว ปกฺโขพฺภุปคโตติ ทสฺเสนฺโต ปฐมนฺตาว ฐาเน ทฺวิพฺพจนปกฺเข ภาวินํ โทสมาห- ‘ปฐมสฺเสกสฺสรสฺสิ’จฺจาทิฯ ทฺวิสทฺโท สงฺเขฺยเยฺย วตฺตเตฯ

สงฺเขฺยยฺยญฺเจตฺถ สทฺทรูปมุจฺจารณํ วา, ตตฺถ อุจฺจารเณ สงฺเขฺยเยฺย ฐาเน ทฺวิพฺพจนํ น สมฺภวติ… อุจฺจารณสฺส สทฺทา(นุคต) ธมฺมตฺตาฯ สทฺทรูเป สงฺเขฺยเยฺย ฐาเน ทฺวิพฺพจนํ, ตตฺถ [ตญฺจ (โปตฺถเก)] โทโสฯ ตถา จาห- ‘รูปทฺวเย วิธียมาเน’ติฯ ตถา สติ นิวุตฺติธมฺเม ฐานี ภวตีติ ฐานิโน นิวุตฺติยา ภวิตพฺพํ, นิวุตฺติยา จ ธาตุตฺตา นิวุตฺติ, เตนาห- ‘ปกติปฺปจฺจยวิภาคาภาวโต’ติฯ เตน ปฺปจฺจเย ปเร ปกติยา วิธียมานํ การิยํ น สิยา, เตน วุตฺตํ- ‘อสฺส อิตฺตํ น สิยา’ติฯ ปิปาสติ ‘ปา=ปาเน’ฯ อิจฺฉายํ ปาตุนฺติตุมนฺตา ‘‘ตุํสฺมา’’จฺจาทินา (๕-๖๑) โสฯ ‘ปาส ปาส’ อิติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพโต-ญฺญสฺส โลโป, ‘‘รสฺโส ปุพฺพสฺส’’ (๕-๗๔) ‘ข ฉ เสสฺวสฺสิฯ ทฺวิปฺปโยเค ตุ ทฺวิพฺพจเน นายํ โทโส สมาวิสตีติ อาห- ‘อาวุตฺติยํ ติ’จฺจาทิฯ ทฺวิธา ภูตสฺสา ติธินา ธาตุสฺเสว ทฺวิธาภูตตฺตํ ทีเปติฯ

๗๐. ปโร

โยควิภาคา ‘อ ญ’อาทีสุ คมฺยเตฯ ยทิ หฺยตฺราปิ ฉฎฺฐี อภิมตา สิยา ตทา ‘‘ข ฉ ส ปโรกฺขานเมกสฺสโรทิทฺเว’’ติ เอกเมว โยคํ กเรยฺยฯ ปโรกฺเข วิหิตา อญอาทโย ธาตุโตว, นาญฺญโตติ ปโรกฺขาวจนสนฺนิธานา จสทฺเทน ธาตุวิหิตปฺปจฺจยาว คยฺหนฺตีติ อาห- ‘อญฺญสฺมิมฺปิ ธาตุวิหิตปฺปจฺจเย’ติฯ ยทิ ปน ภุสตฺโถ อาภิกฺขญฺญตฺโถ วา วตฺตุมิฏฺโฐ สิยา, ตทา ภูสตฺถาทีสุ จ ททฺทลฺลติจฺจาทิกํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ จงฺกมติ โมมูหจิตฺตานีติ ภุสตฺถสฺส ยุชฺชมานตฺตา ตฺยาทโย ภุสตฺเถ ภวนฺติ พหุลาธิการาติ วตฺตุํ สกฺกาติฯ

๗๑. อาทิ

ปฐโม ทุติโยติ จ ทฺเว เอกสฺสราฯ ตตฺถ ‘‘ขฉสานเมกสฺสโรทิ ทฺเว’’ (๕-๖๙) ‘‘ปโรกฺขายํ เจ’’ติ (๕-๗๐) ปฐมสฺเสกสฺส รสฺส ทฺวิพฺพจนํ ‘อาทิสฺมา สรา’’ติ ตุ ทุติยสฺส, ตสฺมา กถมญฺญสฺสุจฺจมาเนอญฺญสฺสพาธกํสิยา ตสฺมา กเตปิทุติย ทฺวิพฺพจเนปฐมทฺวิพฺพจนํ สมฺภวตฺเววาตินปฐมทฺวิพฺพจนาปวาโท-ยํ โยโคจฺจาสงฺกิยาห- ‘ปฐเม’จฺจาทิฯ กฺริยตฺถาธิการา กฺริยตฺถานนฺติ ฉฎฺฐิยา ทุติเยเนกสฺส เรนจ สมฺพนฺธา ปฐมทฺวิพฺพจนสฺสวิธาย กมญฺญวากฺยมญฺญํ ทุติยสฺสาติ น วากฺยเภโทติ อาห- ‘เอเก’จฺจาทิฯ อสฺสาติ ‘อาทิสฺมา สรา’’ติ อสฺส โยคสฺส, ปุพฺพโยเคติ ปุพฺเพหิ ทฺวิหิ สุตฺเตหิฯ ‘‘อาทิสฺมา สรา’’ติ สรมทฺวิตฺเตนุปาทาย สามญฺเญน สทฺทรูปสฺส ทฺวิพฺพจนวิธานโต ปุพฺเพ วิย พฺยญฺชนยุตฺตสฺเสว วิธานํ ตเถวิฎฺฐตฺถตฺตาติ ปฐมทฺวิพฺพจน สมฺพนฺธิโน พฺยญฺชนสฺส ทฺวิพฺพจนพาธาตฺยวคนฺตพฺพํฯ

๗๒. นปุ

ปฎินิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตํ นิมิตฺตํ ปติ ปฎินิมิตฺตํ, นิมิตฺเต สตีติ อตฺโถฯ

๗๓. ยถิ

ปฐเมกสฺสรสฺส ปฐมทฺวิพฺพจนํ วิสโย, ทุติเยกสฺสรสฺส ทุติยทฺวิพฺพจนํ, เตนาห- ‘ยถา วิสย’นฺติฯ ปฐม ทุติย ตติย ทฺวิพฺพจนนฺติ เอตฺถ ปุอิติ ปฐมํ สทฺทรูปํ, ตฺติอิติ ทุติยํ, ยิสิติ ตติยํฯ

๗๖. ข ฉ

ขปฺปจฺจยาทิ กรียตีติ เสโสฯ

๘๒. ยุว

จตฺถปรตฺตาติ จตฺถสมาสา ปรภูตตฺตาฯ เตน ปจฺเจกาติ สมฺพนฺเธนฯ สมานาธิกรณตฺเตน วิเสสนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อาจริเยน โยวิภตฺติโลเปเนว นิทฺทิฎฺฐตฺตา อาห- ‘ลุตฺตโยวิภตฺติโก วา นิทฺเทโส’ติฯ

๘๓. ลหุ

ธูปายตีติ ธูปิตา, ปจฺจยสฺสาติ ติปฺปจฺจยสฺสฯ กานุพนฺธกรณมนตฺถกํ สิยาติ ฆกฺวิกรณสฺส ปจฺจยตฺตาภาเว (ตํ) นิพนฺธนสฺส การิยสฺสาภาวา ‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ (๕-๘๕) ปฎิเสธา ภาโวติ กการานุพนฺธมนตฺถกํ สิยาฯ

๘๕. นเต

ปุจฺฉียิตฺถาติ วิคฺคยฺห ตฺโต, ตสฺส ‘‘ปุจฺฉาทิโต’’ติ (๕-๑๔๓) โฐฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ เอ โอนมฺปฎิเสธมุเขนาติ เอโอนมฺปฎิเสธสฺส ปกตตฺตา วุตฺตํฯ จินิตพฺพนฺติอาทีสุ จียิตฺถ จียติ วาติอาทินา วิคฺคโหฯ จินิตุนฺติอาทีสุ จินนา ยาติ(อาทินา)ฯ นนุ จ (ญิอาค)โม, น ปจฺจโยติ กถมฺปจฺจเย ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ (๕-๘๓) เอโอ ปปฺโปนฺติ กถญฺเจ สมฺปฎิเสโธจฺจาสงฺกิยาห- ‘ญิสฺเส’จฺจาทิฯ นนุจาทิมฺหิ น ยุวณฺณาภิ กถเมตฺถปฺปสโงฺคติ อาห- ‘สกาปานํ กุกฺกูเณติ’จฺจาทิฯ

ปตฺโตการสฺสาติ ธุสทฺเท อุการสฺส ปตฺโตการสฺสฯ ยุวณฺเณจฺจาทินาปตฺตสฺสาติ (ตพฺพ) ตุํ ปจฺจเยสุ จ ณิโน ปตฺตสฺสฯ วา วิธานา น ญิฯ ธุนาเปตพฺพนฺติอาทิปาเฐ ญิมฺหิ อกเต ‘‘อญฺญตฺราปี’’ติ (๕-๘๗) ปฎิเสธาภาโวฯ ธุนาเปตีติ ปาเฐติมฺหิ เล จ ‘‘กฺวจิ วิกรณาน’’นฺติ (๕-๑๖๑) วิกรณโลเป จ เอกาโรฯ อสติ นาคเม ‘‘ยุวณฺเณ’’จฺจาทินา เอตฺตํ สิยา ตมฺปินาคเม อุปนฺตตฺตา เนตฺยธิปฺปาเยนาห- ‘ตถาปิ’จฺจาทิฯ ปกฺขนฺตรมาห- ‘นาคเม’จฺจาทิฯ

๘๗. อญฺญ

สม ทม-อุปสเมฯ สเมตีติ สมโก, ทเมตีติ ทมโก, ชน-ชนเน, ชเนตีติ ชนโก พธ=พนฺธเน, พธตีติ พธโกฯ

๙๒. ปทา

นิปชฺชติ นิปชฺชนํฯ ปมชฺชเต ปมชฺชิตพฺพํฯ ปมชฺชนาย ปมชฺชิตุํฯ ปมชฺชติ ปมชฺชนํฯ

๙๓. มํวา

รุนฺธิตุนฺติอาทีสุ โรธนายาติ วิคฺคโหฯ

๙๔. กฺวิมฺหิ

นนุ กิมตฺถมนฺตคฺคหณํ ยโต ‘‘กฺวิมฺหิ โลโป-นฺตพฺยญฺชนสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ฉฎฺฐิยนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๗) อนฺตสฺเสว โลโป สิยาติ โจทนํ มนสิ นิธาย ตคฺคหเณ ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘อนฺตคฺคหณ’มิจฺจาทิฯ โลปวิธีสูติ (วีอาทิโลปวิธีสุ, ฉฎฺฐี นิทฺทิฎฺฐนฺติ) ‘‘วีมนฺตุ วนฺตู’’นฺติ (๔-๑๓๘) ฉฎฺฐีนิทฺทิฎฺฐํฯ ภทนฺตวิธิจริตตฺตพฺยาปารํ [ตทนฺตวิธิจิรเภทนาจฺจนพฺยาปารํ (โปตฺถเก)] นิสฺสายาห- ‘ฉฎฺฐิยนฺตสฺสา’’ตี พฺยาปารา’ติฯ อนฺตสฺสาติ วีอาทีนมีการาทิโนฯ อญฺญถาติ สพฺพาปหาริโลปญฺญาปนาภาเวฯ อนตฺถกํ สิยา ‘‘ฉฎฺฐิยนฺตสฺสา’’ติมสฺส พฺยาปารสมฺภาวาฯ อิทานิ ฉฎฺฐีนิทฺทิฎฺฐานํ วิเสเสน วตฺตุมิจฺฉิตฺตํ อนฺตสฺเสว โลปปตฺติโทสํ ทสฺเสตุมาห- ‘ตทนฺเต’จฺจาทิฯ

๑๐๑. ปร

อถ ทฺวิตฺเตติ กถมวสียเต สทฺเท อภาเวติอาห- ‘ปร’อิจฺจาทิฯ อนนฺตรสุตฺเต ‘‘ปริปจฺจสโม หี’’ติ วุตฺตตฺตา ตโต ปรสฺสาติ กินฺนาวสียตีติ โจทน มุพฺภาวิย ตทยุตฺตตํ ทสฺเสตุมาห- ‘นนุเจ’จฺจาทิฯ

๑๐๓. ธาสฺส

อปจุรปฺปโยคตฺตาติ อพหุปฺปโยคตฺตาฯ

๑๐๔. กิมฺหิ

กฺโต ทูสิธาตุโต ทูสยตีติ อตฺเถฯ

๑๐๖. มุห

‘‘วณฺเณ ยนฺตํ ตทาโท’’ติ ปริภาสาย อยมตฺโถ ‘‘วณฺเณ ปเร ยํ การิยํ ตํ ตทาโท ตสฺมิํ วณฺเณ อาทิภูเต โหตี’’ติ เตติ ตกาเร ปเรฯ

๑๐๗. วห

เตตฺเววาติ วตฺวา ปจฺจุทาหรณํ ทสฺเสติ ‘วุยฺหตี’ติฯ วุตฺติวจนํ มุลฺลิงฺคิย อตฺถํ วทติ ‘อุสฺสา’ติอาทิฯ

๑๐๘.

นิธียิตฺถาติ วิคฺคโหฯ

๑๐๙. คมา

รานนฺติ วุตฺเต ‘รา-อาทาเน’อิจฺจสฺส คหณมฺปิ วิญฺญาเยยฺยาติ อาห- ‘ราน’นฺติอาทิฯ

๑๑๐. วจา

สุตฺเต ‘วสฺสา’ติ สสฺสโรว คยฺหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘วสฺสาติ หี’ติอาทิฯ

๑๑๒. วทฺธ

วตฺต=วตฺตเนตีมสฺมา ตฺติปฺปจฺจเย วา อุกาโร น วิหิโตติ อาสเยน ‘กถ’มิจฺจาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘วตฺตวตฺตเนติ’จฺจาทิฯ วุตฺติมตฺเตติ นิปาตนาติ ‘‘สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต’’ เตตฺถ (๓-๖๙) ‘วุตฺติมตฺเต’ติ นิปาตนาฯ ฐา=คตินิวตฺติยนฺติ เอตฺถ ‘คตินิวตฺติย’นฺติ นิปาตนา ปกฺเข อุกาโร น โหติ, เตนาห- ‘วตฺตี’ติอาทิฯ วตฺตนํ วุตฺติ วตฺติฯ

๑๑๓. ยช

กสฺส สพฺพสฺสาติ อาห- ‘ย อการาน’นฺติฯ

๑๑๕. คาปา

พฺยตฺตินิทฺเทเสนาติ อิมินา ชาตินิทฺเทสสฺสานิสฺสิตตฺตํ ทสฺเสติฯ อีสฺเสจฺจาทินา วุตฺติคนฺถสฺสาธิปฺปายํ วิวรติฯ

๑๑๗. สาส

สตฺถํ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโสฯ

๑๒๐. ญา

‘‘นฺโต กตฺตริ วตฺตมาเน’’ติ (๕-๖๔) นฺโตติ สมฺพนฺโธฯ

๑๒๑. สกา

กุกฺปฺปจฺจเย อนฺตกกาโร กุปฺปจฺจเย อาทิกกาโร อนฺตาวยวตฺโถฯ

๑๒๒. นีโต

นาญฺญตฺรจยาทีสูติ นิจฺฉยโต-ญฺเญสุ [อญฺญสฺมิํ] จยาทีสฺวตฺเถสุ โฉ น ภวตีติ อตฺโถฯ

๑๒๓. ชร

อีมฺหิ ชสทฺเท อการสฺส โลโป, เล ตุ ชีราปยติฯ ตสฺสาติกฺยสฺสฯ

๑๒๔. ทิสสฺส

ทิฎฺฐิ ทสฺสนํ, ทสฺสนาย ทฎฺฐุํฯ ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (๑-๓๔) ทฺวิตฺเต ทุทฺทโสฯ ‘‘อา อี’’จฺจาทินา (๖-๓๓) อีสฺส รสฺโส (อทฺทกฺขิ)ฯ ทกฺขิสฺสติ ‘‘ภวิสฺสติ สฺสติ’’จฺจาทินา, (๖-๒) สฺสติฯ

๑๒๕. สมา

วาทสฺสเรติ วิกปฺเปน ทการสฺส ราเทเสฯ

๑๒๗. อน

ทสฺสาตฺยนนุวตฺตมาเนปิ ทสฺเสว ปปฺโปติ วจนพเลนาติ ทสฺเสตุํ ปกฺขนฺตรมาห- ‘อาทิสฺสา’ติอาทิฯ อนฆณฺสุ ปเรสุ อาปรีหิ ทสฺสานิยเมน โฬจฺจาสงฺกิย เนวํ, ยถากฺกมเมว นิสฺสิโตติ ทสฺเสตุมาห- ‘อนฆณฺสุ’จฺจาทิฯ อาปรสฺสาติ อาการโต ปรสฺส ทสฺสฯ

๑๒๘. อตฺยา

วุตฺติยํ เอตสฺมิํ วิสเยติ เอตฺถ เอตสฺมินฺติ ตฺยาทินฺตวชฺชิตปจฺจย วิสเยติ อตฺโถฯ วิญฺญายมานตฺตา ญาปิโต โหตีติ คมฺยเตฯ น ญาปกโตติ อิมินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘กิญฺจิ วจนานุสารโต วิญฺญายมานตามตฺเตน ญาปียเต กิญฺจิ ญาปเกน, อสฺมิมฺปกฺเข วุตฺตานุสารโต กตฺถจิ กสฺสจิ ธาตุโน อปฺปโยโค วิญฺญาปียตี’’ติฯ ปกฺขนฺตรมาห- ‘ญาปกตฺตาเยว วา’ติอาทิฯ สมตฺเถติ ตถาหิจฺจาทินาฯ อสสฺสาปฺปโยโคติ อสธาตุสฺส กิสฺมิญฺจิ ตพฺพาทิเก ปจฺจเย ปเร ภวิตพฺพนฺติอาทีนมปฺปโยโคติ อตฺโถฯ

วินาปิ สุตฺตนฺติ ‘‘อตฺยาที’’ติอาทิกํ สุตฺตํ วินาปิฯ เอวํ มญฺญเต ‘‘อสสฺส ภูอาเทเสน สาธียมานํ สพฺพมิฎฺฐํ พหุลาธิการโต ภูธาตุนาว สิชฺฌติ วินาปิ ภูอาเทสสุตฺตนฺตรนฺติ กตฺถจิ กสฺสจิ อปฺปโยคสฺส ญาปกตฺตมฺปิสฺส ยุชฺชติ อญฺญตฺถ กรียมานมิหาปิ อตฺถวนฺตํ สิยา’’ติฯ

เยติ ธาตุปฺปโยคา ยสฺมินฺติ วิสเย, ปาติสฺสาติ ‘ปา-รกฺขเณ’ตีมสฺส, นปฺปโยโค ปายยติ ปายยิตพฺพนฺติอาทิปฺปโยโค น โหตีติฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํ เญยฺยํฯ พฺรูสฺสาติ ‘พฺรู=วจเน’อิจฺจสฺสฯ อทิสฺสาติ ‘อท-ภกฺขเณ’อิจฺจสฺสฯ อีอาทีติ ภูเต อีอาทิฯ เอติสฺส จ อีอาทีสูติ สมฺพนฺโธฯ

อวโพเธ เอติสฺส ณิเสสุ จ อีอาทีสุ จ, อเชฺฌเน เอติสฺส ปโรกฺขาสุ จ ณิเสสุ จ อีอาทีสุจาติ โยเชตพฺพํฯ สพฺพตฺถ นปฺปโยโคติ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ พหุลํวิธานโต ญาตพฺพาติ โยชนาฯ ยกฺวิกรเณน นิทฺเทสา ‘อส-กฺเขปเนตี มสฺสา’ติ วุตฺตํ, ตทาห- ‘อสสฺสา’ติอาทิฯ

๑๒๙. ออา

สฺสาติ ชาตินิทฺเทโสติ อาห- ‘สฺสอิติ’จฺจาทิฯ

๑๓๐. นฺต

ปุพฺพสรโลเป รูปสฺส สมานตฺตา อนฺตินา อนฺตุ จ คหิโตติ ‘สนฺติ สนฺตู’ติ อุทาหรณทฺวยํ ทสฺสิตํฯ

๑๓๑. ปาทิ

เต จ ปาทโย โชเตนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อนฺวยพฺยติเรเกหิ กิริยา ยทิปิ ธาตุนาว วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ กิํ วิสิฎฺฐา กิริเย จฺจาห- ‘สามญฺญภูตา วิสิฎฺฐา วา’ติฯ โส วิเสโสติ เยน วิเสเสน วิสิฎฺฐา กิริยา ธาตุนาว วุจฺจติ โส วิเสโสฯ วาจก เภทโตติ สามญฺญาย จ กิริยาย วิสิฎฺฐาย จ วาจกานํ ธาตูนํ เภทโต เตนาปีติ กจฺจาเนนาปิฯ สณฺฐานํ สณฺฐิติฯ

๑๔๑. กส

กิฎฺฐมทตีติ กิฎฺฐาโท, กิฎฺฐสทฺเทนุปจารโต กสิตฎฺฐาเน อุฎฺฐิต สสฺสํ วุจฺจติฯ

๑๔๒. ธสฺโต

ฐสฺสาภาวตฺตํ นิปฺปจฺจนฺเตติ อชฺฌาหาโรฯ

๑๔๔. สาส

อนุสาสียิตฺถาติ อนุสิฏฺโฐ กมฺเม กฺโต ‘‘สา สสฺส สิสฺวา’’ (๕-๑๑๗) สาสนาย สาสิตุํฯ

๑๔๗. พห

อถ พหสฺสาติ ฒาเทสสมฺพนฺเธ ฉฎฺฐี กสฺมา น วิญฺญายเตติ อาห- ‘พหสฺสา’ติอาทิฯ ฒโยคปเชฺชนาติ ฒกาเรน สห โยคปเชฺชน เอกีภาเวนาติ อตฺโถฯ

๑๔๘. รุหา

โฬจาติ วุตฺตตฺตาติ เอวํ มญฺญเต ‘‘ยทายํ ปจฺจยาเทโส สิยา ตทา เอเต สมาเสเน-กโต นิทฺทิเสยฺยา’’ติ, เตนาห- ‘หฬาติ วเทยฺยา’ติฯ

๑๔๙. มุหา

มุทฺโธติ ‘‘โธ เหเตหี’’ติ (๕-๑๔๕) ตสฺส โธฯ

๑๕๐. ภิทา

อิมสฺสาติ ‘ปี-ตปฺปเน’ตีมสฺส, อิหาติ อิมสฺมิํ ฐาเนฯ ปินยีติ ถูโล อโหสีติ อตฺโถ สูยีติ อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ, เตน อทียิ อฑียิ อลียิ อลูยีติเม สงฺคยฺหนฺติฯ ยาว กฺติคฺคหณาติ ‘‘โลโป วฑฺฒากฺติสฺสา’’ติ (๕-๑๕๘) กฺติวจนาวธิฯ

๑๕๑. ทาตฺวี

อทียิตฺถาติ ทินฺโน, อททีติ ทินฺนวาฯ

๑๕๒. กิรา

อกิรี, อกิรียิตฺถาติ วา กิณฺโณ, อกิรีติ กิณฺณวาฯ อปุรี ปุรียิตฺถาติ ปุณฺโณ, อปุรีติ ปุณฺณวาฯ อขิยีติ ขีโณ ขีณวาฯ

๑๕๓. ตรา

อตรี, อชีรีติ กเมน วิคฺคโหฯ จียิตฺถาติ จิณฺโณ, จินีติ จิณฺณวาฯ

๑๕๗. มุจา

อสกฺขีติ สตฺโต สตฺตวาฯ ‘สช=สงฺเค’ตี มสฺสาปิ สตฺโต สตฺตวาติ โหติฯ

๑๕๘. โลโป

วฑฺฒนํ วฑฺฒิฯ

๑๕๙. กฺวิ

อภิภวตีติ อภิภูฯ

๑๖๒. มาน

มสฺส โลโปติ สมฺพนฺโธฯ

๑๖๓. ญฺญิล

คเหตฺวา ‘คห-อุปาทาเน’คหณํ กตฺวา คเหตฺวาฯ

๑๖๔. ปฺโย

โอสฺสฎฺฐานุพนฺธสฺสาติ ปริจฺจตฺตานุพนฺธสฺสฯ ยการมตฺตสฺส นิวตฺตนตฺโถติ วิเสสนตฺโถตีมสฺส อธิปฺปายตฺถมาหฯ ตถาหิ วิเสสนํ เกวลยการโต วิสุํ กรณํ อตฺโถ ยสฺสาติ อญฺญ ปทตฺเถ สติ เกวลยการสฺส นิวตฺตนํ วิญฺญายเตฯ ยการมตฺเต คหิเต โก โทโสติ อาห- ‘โย วา ตฺวาสฺส สมาเสติหี’ติอาทิฯ ปตฺวาติ ‘ปต ปถ=คมเน, ปท=คมเน’อิจฺจสฺส วาฯ

๑๖๕. ตุํ

ตโยปีติ ตุํยาน รจฺจาฯ

๑๖๙. ทิสา

นาปฺปกฺเกติ น อปฺปตฺเต ปตฺเตเยวาติ อตฺโถฯ ญาปกาโลโปติ ‘‘ติตาลีสา’’ติ (๑-๑) ญาปกโตเยว กฺตฺวาปฺปจฺจยสฺส โย วกาโร ตสฺส โลโปติ อตฺโถฯ

๑๗๑. รา น

นนุ นสฺสาติ วุตฺเต ปจฺจยนการสฺสาติ กถํ วิญฺญายตีติ อาห- ‘นสฺสา’ติอาทิ,นฺตมานตฺยาทีนํ ปจฺจยานํ นสฺส ‘‘นนฺตมานตฺยาทีน’’นฺติ (๕-๑๗๒) ณตฺตปฎิเสธา วิญฺญายติ ปกรณโตติ [ปกาโรติ (โปตฺถเก)] อาห- ‘ปจฺจยนกาโรวา’ติฯ

๑๗๓. คม

อิจฺฉียเตติ อิจฺฉิตพฺพํฯ เอสนํ อิจฺฉาฯ อิจฺฉียิตฺถาติ อิจฺฉิตํ, อาสนมาสิตพฺพํฯ อาสนาย อจฺฉิตุํฯ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโสฯ

๑๗๗. กร

อมานปรจฺฉกฺกตฺเต กุรุอาเทเสน โนทาหฎํฯ กราโนติ ‘‘มานสฺสมสฺสา’’ติ (๕-๑๖) มโลโปฯ กสฺมา นฺตปุพฺพฉกฺเกสุ กุรุ อาเทเสน โนทาหฎนฺติ อาห- ‘ววตฺถิเต’จฺจาทิฯ

๑๗๙. โณ

นิคฺคหีตสฺสาติ ‘‘มญฺจรุธาทีน’’นฺติ (๕-๑๙) กตนิคฺคหีตสฺสฯ คหณียํ คณฺหิตพฺพํฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฎีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

ปญฺจมกณฺฑวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ