โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฏีกา
๖. ฉฎฺฐกณฺฑวณฺณนา
๑. วตฺต
ตทตฺถสฺเสวาติ ตสฺส กฺริยตฺถสฺสฯ โย กิริยาสงฺขาโต อตฺโต ตสฺเสวฯ เอเตน อาธารเมตํ กฺริยตฺถสฺสาติ ญาเปติฯ นหิจฺจาทินา ตทตฺถสฺเสว วิเสสเน การณมาหฯ สุตฺตํวินาติปเรสํวิย สุตฺตํ วินาฯ ตาปิ วตฺตมาเนเยว ภวิสฺสนฺตีติ อิมินา วตฺตุมิฎฺฐตฺตาติ เอตฺถ เสสวจนมวโพเธติฯ เอวกาเรนา (ติ วตฺตมานสฺเสวาติ เอตฺถ เอวสทฺเทนฯ) ตพฺพิวจฺฉาติ วตฺตมานวจนิจฺฉาฯ
ตํสมีปสฺสาติ เอตฺถ ตสทฺเทน มหากสฺสปสฺส สุภทฺทวจนานุสฺสรณสงฺขาโต มรณปฺปตฺติเหตุ ทุกฺขานุภวสงฺขาโต จ กิริยาวิเสโส ปริคฺคหิโต, เต วา วตฺตมานกิริยาวิเสสาติ เตสมุภินฺนมาสนฺนานิ กเมน อธมฺมทีปนมรณานิ, เตนาห-ทีปน มรณานมาสนฺนตฺตา’ติฯ เอวํ มญฺญเต ‘‘ตกฺกาลวตฺตมานกิริยาวิเสสสฺส ทีปนมรณสงฺขาตํ ตํสมีปตาวิปิ กิริยนฺตรํ วตฺตมานคฺคหเณน ตํสามีปฺยํ คยฺหติ, ยถา (คงฺคาสมีโป) เทโส คงฺคาติ วุจฺจติ ตโต ‘คงฺคายํ คาโว’ติ สิยา’’ติฯ ปุเร อิจฺจาทินา ปกฺขนฺตรํ วิรจิตํ วุตฺติกาเรน, ตทุปทสฺเสตุํ มุขยติ ‘สภาวโต’ อิจฺจาทิฯ
กิริยากาโลติ วตฺตมานกิริยากาโลฯ อวสิสฺสตีติ ปุเรปุราสทฺเทหิ ทีปิตอนาคตกาลโต อวสิสฺสติฯ กิริยา กาเลติ ทีปนมรณกิริยากาเลฯ ตสฺสาติ ทีปนมรณสฺสฯ วตฺตมานตฺตาติ เอตฺถ วตฺตมาเนเยว ภวิสฺสนฺตีติ เสโสฯ อเนนาติ ปุเรจฺจาทิวุตฺติวจเนนฯ ปุเรปุราสทฺเทหิ อนาคตกาลาวคเม สติ ทิปฺปติ มรตีติ เอตฺถ ทีปนมรณกิริยากาโล มุเขฺย ตทา วตฺตตีติอาห- ‘มุขฺยํ วตฺตมานตฺตมาเห’ติฯ ปุน ปกฺขนฺตรมุปนีตํ กาเลจฺจาทินา วุตฺติกาเรน, ตมุปทสฺเสตุํ มุขมาวตฺตยติ ‘อนาคเต’จฺจาทิฯ
วุตฺติยํ กาลพฺยตฺตโยติ กาลาติวตฺตนํ, วตฺตมานกาลาติกฺกเมน อนาคตกาเลปิ พาหุลกาตฺยาทโย โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ตเทว สมตฺเถติ ‘ภวนฺเตว’อิจฺจาทินาฯ ตฺยาทโยตีมินา สพฺเพสํ อาขฺยาติกานํ คหณํฯ ลสฺส ทีโฆติ สมฺพนฺโธฯ คจฺฉตีติ สกฺกสฺส สหภาวํ คมิสฺสตีติ อตฺโถฯ
๓. นาเม
ปฎิชานิสฺสนฺตีติ วตฺตมาเน อนาคตวจนํ, ปฎิชานนฺตีติ อตฺโถฯ อิตรมฺปน ภูเต ภวิสฺสตีติ อาสิ, กริสฺสตีติ อกริ, เจเต สฺสสีติ เจติตา อสิ, ภุญฺชิสฺสสีติ ภุญฺชิตา อสิฯ อโนกปฺปนา อสฺสทฺธาฯ อมริสนํ อกฺขมาฯ อิมินาวาติ อตฺถิวจเน อุปปเท โกธา สทฺธาสุ คมฺมมาเนสฺว-สตีปิ วจนนฺตเร อิมินาว สามญฺญวจเนน สิทฺธนฺติ อตฺโถฯ ครหาวมาติ ตสฺส เหตุวจนํฯ ตถาหิจฺจาทินา ครหาวคมเมว สมตฺเถติฯ อตฺถินาม อีทิสนฺติ [อตฺถินามาติ (โปตฺถเก)] อาภิโทสิกสฺส กุมฺมาสสฺส ปริภุญฺชนํ วิชฺชเต นามาติ อตฺโถฯ วิชฺชมานมฺปิ ตํ อสทฺทหนฺโต อมริสนฺโต เอวํ วทติฯ นตฺถีติ มญฺเญติ อธิปฺปาโย, เตนาห- ‘ปจฺจกฺขมปี’ติ [อีทิสมฺปีติ] อาทิฯ โยปีติ สทฺทสฺส โสปีติ ตสทฺเทน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อตฺถีติ วิชฺชมานตฺเถติ วุตฺตวิชฺชมานตฺโถ วกฺขมานปกฺขตฺตเยปิ ทฎฺฐพฺโพฯ
นนุ อตฺถินาม ตาตาติ เอตฺตเก วุตฺเต ปฐโม อตฺถินุโขจฺจาทิโก นิสีทิตฺวาติ สทฺทปริยนฺโต จ, ทุติโย อตฺถินุโขจฺจาทิโก นิสีทิตฺวาติ สทฺทปริยนฺโต จ ตติโย อตฺถิมญฺเญจฺจาทิโก ชิคุจฺฉเนยฺยนฺติ สทฺทปริยนฺโต จ วจนปฺปพนฺโธ กถํ ลพฺภตีติ มนสิ นิธายาห- ‘โสปนา’ติอาทิฯ อิมินาติ ‘อตฺถิเยวิหาปิ นินฺทาวคโม’ติ วจเนนฯ ฐานโภชเน ครหตีติ สมฺพนฺโธฯ วุตฺตํ สกฺกตานุสาเรนฯ นิสฺสายนิสฺสายาติ ยตฺถ ภควา นิสินฺโน ตํ ฐานํ นิสฺสาย นิสฺสายฯ
๔. ภูเต
กิริยารูเปติ กิริยาสภาเว, เอวมญฺญตฺราปีติ อคมิ อคมิตฺถาตีเมหิ อญฺญตฺร อคมุํ อิจฺจาทิเก อคโมจฺจาทิเก จฯ อนุทรา อโลมิกาติ สนฺตมปฺยุทราทิกํ มหตฺตาภาวปฎิปาทนาย พหุตฺตา ภาวปฎิปาทนาย จ น วตฺตุมิจฺฉียเตฯ
๕. อน
อญฺญปทตฺถวุตฺติยาติ วุตฺตมญฺญปทตฺถํ ทสฺเสติ ‘วกฺขมานลกฺขโณ’จฺจาทินาฯ วกฺขมานลกฺขโณติวุตฺติกาเรน ‘‘อาญายฺยา’’จฺจาทินา วกฺขมานลกฺขโณฯ อนฺโตกตฺวาติ อิมินา อาสทฺทสฺสาภิวิธิมฺหิ ปวตฺติมาหฯ อหรุภยตฑฺฒรตฺตํ วาติ เอตฺถ วาสทฺโท ปกฺขนฺตเรฯ อฑฺฒรตฺตสทฺเทน รตฺติยา จตุตฺโถ ภาโค-ตฺร วตฺตุมิฏฺโฐ, อโห จ ตสฺส อฑฺฒรตฺตญฺจาติ อตฺโถฯ อิมสฺสาธิปฺปายตฺถมาห- ‘อตีเตจฺจาทิฯ อุภยตฺถ อธิปฺปายํ วิวรติ‘อย’มิจฺจาทินาฯ ปญฺจยาโมติ อตีตาย รตฺติยา ปจฺฉิมปญฺจจตฺตาลีสวินาฑิกาธิกฆฎิกาตฺตยํ อนาคตาย ปุริมปญฺจจตฺตาลีสวินาฑิกาธิกฆฎิกตฺถยญฺเจติ อฑฺฒาธิกสตฺตฆฎิกาปริมาโณ เอโก ยาโม อหสฺส จตฺตาโรติ ปญฺจ ยามา ปหารา อสฺสาติ ปญฺจยาโมฯ
คตายปจฺฉิโม ยาโม, ปจฺฉิมทฺธมิมสฺส วา;
ปหาโร-นาคตายาที, ตททฺธมปิ วา ตถาฯ
วุตฺตกาลาวธิ มโชฺฌ, กาโล โส-ชฺชตโน มโต;
ตนฺนิเสเธน โยตฺวญฺโญ, โส-นชฺชตโน มโตฯ
อคมตฺถาติอาทีสุ ออีสฺสอาทีนํ สมฺพนฺธิพฺยญฺชนสฺสาภาวา น อิญฯ พฺยามิสฺเสปีติ อชฺชตนมิสฺเสปิ ภูเตฯ นญฺสมาสนิสฺสเย พฺยามิสฺเส ยถา ปปฺโปตีติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ปริยุทาเสตาเว’จฺจาทิฯ
อชฺชตนนิสฺสโยติ พฺยามิสฺเส อชฺชตนภาคีนิสฺสโยฯ อตฺถุติ ปญฺเห ตุ ตทญฺญนิสฺสโยติ พฺยามิสฺเสเยว ตโต อชฺชตนโต อิตรานชฺชตน นิสฺสโย อญฺญตฺราติ พฺยามิสฺสโต อญฺญตฺร ภูตกาเลฯ ปสโงฺคติ อา ญุอาทีนํ ปสโงฺคฯ อชฺชหิโยฺยวาติ พฺยามิสฺสตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ
๖. ปโร
สมาโสติ ฉฎฺฐีสมาโส การกสมาโส วาฯ นิปาตนตา จาสฺส วิเสสโตติฯ เอตญฺจาติ ปโรกฺเขติ เอตญฺจฯ กฺริยตฺถสฺส อุปาธิ วิเสสนํ กฺริยตฺโถปาธิ, ตสฺส กฺริยตฺโถปาธิโน ภูตา นชฺชตนสฺส สาธนทฺวาเรน วิเสสนํ, น ตูชุกํตฺยตฺโถฯ กสฺมา โนชุกํ วิเสสนํ ตฺยาห ‘พฺยวจฺเฉชฺชาภาวา’ติฯ ตเมว ผุฎยิตุมาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทิฯ
สาธิยมานาติ อิมินา ธาตฺวตฺถสฺสาปรินิปฺผนฺนตํ โพเธติฯ เต สนฺติ อินฺทฺริยานํฯ สนฺโต วิชฺชมาโน วิสโย เยสํ อินฺทฺริยานํ เต สมฺภาโว ตตฺตํ, ตสฺมาฯ เนติ ปฎิเสเธ, สาธนทฺวาเรน วิเสสนตฺเต พฺยวจฺเฉชฺชสพฺภาวา ยถาวุตฺตโทโส น ภวตีติ อตฺโถฯ โทสา ภาวเมว ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺสิ’จฺจาทิฯ ยสฺสาติ ธาตฺวตฺถสฺสฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อปฺปจฺจกฺเข ธาตฺวตฺเถฯ การกานํ สตฺติสภาวตฺตา สาปิ อปจฺจกฺขา วาติ โจเทติ นนุเจจฺจาทินาฯ อสตฺโตติ อสมตฺโถฯ
อตฺตานาม อตฺตโน ปจฺจกฺโขติ ตพฺพิสเย อมฺหการกสฺส วิธานมยุตฺตนฺติ มนสิ นิธาย ยํ วุตฺตํ วุตฺติกาเรน, ตมุปทสฺเสตุมาห- ‘นนุเจ’จฺจาทิฯ อตฺตโพธนียาปิ หิ กิริยา ยทา จิตฺตวิกฺเขปโต โนปลกฺขียเต, ตทายํ ปโรกฺขา ภวติ, เตนุตฺตมวิสเยปิ ปโรกฺขภาโว ตสฺสา ภวตฺเววฯ ชาครโตปิ ยทา มทา มโนพฺยาตงฺคโต อนุปลทฺธิ, ตทาปิ ภวตฺเยเวติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ พฺยาสตฺตวจนํฯ อภินิพฺพตฺติกาเลติ กิริยา นิพฺพตฺติกาเล, ‘สุตฺโต-หํ กิํ วิลลาป, มตฺโต-หํ กิํวิลลาเป’ติ อิทมตฺโรทาหรณํฯ จิตฺต จิกฺเขปวิสยปฺปทสฺสนาเยตฺถ สุตฺตวจนํฯ
๗. เอยฺยา
เอยฺยาโทตีมินา เอยฺยาทฺยตฺโถ คหิโตติ โพเธตุํ เยเนจฺจาทิกํ วุตฺตํฯ นิมิตฺตสทฺทาเปกฺขาย ตนฺติ วตฺตพฺเพ วิสยสทฺทาเปกฺขายโสติ วุตฺตํฯ เตสนฺติ เอยฺยาทีนํฯ วิสยํ ทสฺเสติ ‘เหตุผเลสฺวิจฺจาทิโก’ติฯ อาทิสทฺเทน ปญฺหปตฺถนาทโย คหิตาฯ อถาตฺร กฺริยคฺคหณาภาเว กฺริยาติปตฺติยนฺติ กถํ ลพฺภติจฺจาห- ‘กฺริยาติ ปตฺติย’นฺติ อาทิฯ กฺริยาติปตฺติยนฺติ วิวรณํ กตนฺติ สมฺพนฺโธฯ
อภิเธยฺยทฺวาเรนาติ กิริยาสงฺขาตอตฺถมุเขน, ปกตกฺริยตฺถ วิเสสนตฺตาติ กฺริยตฺถาธิการโต อธิกตสฺส ธาตุสฺส วิเสสนตฺตาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘อติปตฺติยนฺติ อธิกตกฺริยตฺถวิเสสนํ, วิเสสนญฺจ โหนฺตํ โนชุกํ ภวิตุมรหติ กิญฺจรหิ อภิเธยฺยทฺวาเรน, ตถาหิ อติปตนํ นาม กฺริยาย โหติ, น กฺริยตฺถสฺส อยุชฺชนโต, ตสฺมา อติปตฺติยนฺติวุตฺเตกฺริยาติปตฺติ ยนฺติ อิทํ กฺริยตฺถวิเสสนํ โหนฺตํ อภิเธยฺยทฺวาเรน โหตีติ กฺริยาติปตฺติยนฺติ วิวรณํ กต’’นฺติฯ วิธุรปฺปจฺจโยปนิปาตโตติ วิรุทฺธปฺปจฺจยสมวายาติ อตฺโถฯ
การณเวกลฺลโตวาติ เหตุมโต ผลสฺส โย เหตุ ตสฺส วิกลตฺเตนฯ ตตฺเรตีมสฺส อตฺโถ วตฺตมานวิสเยติฯ กฺริยาติปตฺติยนฺติ ภูตาทิ กฺริยาติปตฺติยํฯ ลิงฺคโตติ นิมิตฺเตนฯ คมเกน ลิงฺเคน คมฺมายาติปตฺติยา พุชฺฌนกาลํ วตฺตมาโน กาโล น ติฎฺฐติ อติกฺกมตีติ อาห- ‘วตฺตมานตาย พฺยติกฺกมา’ติฯ ตเทว ผุฎยติ ‘สมกาล’นฺติอาทินาฯ สมกาลนฺติ เอกกฺขเณฯ วตฺตมานสฺส กฺริยาติปตฺยสมฺภวา ตทวสิฎฺฐาตีตานาคเตสฺเวยฺยาทีนมฺภาโว (อญฺญถา) นุปปตฺติยาติ วุตฺตํ วุตฺติยํ ‘สามตฺถิยาติอาทิฯ
ลิงฺเคนาติ เอตฺถ ปุพฺเพ ทกฺขิเณน คมเน สติ สกฎิสฺสาปริยา ภวนทสฺสนํ ทกฺขิเณน คมนสฺส สกฎาปริยาภวนเหตุตฺเต ลิงฺคํ, ทกฺขิเณน คมนสฺสาติปตฺติยา อญฺญโต คมนาทิ ลิงฺคํฯ สกฎา กิริยาภวนาติปตฺติยา สกเฎ ครุภาราโรปนาทิ ลิงฺคํฯ ปฐมวเย อรหตฺตภวนํ ตํเหตุภูตญฺจ ปพฺพชฺชํ ปเรสํ ปฐมวเย ปพฺพชฺชานิมิตฺตารหตฺตปฺปตฺติลิงฺเคน วิญฺญาย ปพฺพชฺชายาติปตฺติ ฆรกมฺมพฺยาวฎตาทิลิงฺเคน, อรหตฺตสฺสาติปตฺติ จ ปพฺพชฺชานิมิตฺตาภาเวน [ภาววิรเหน (โปตฺถเก)] ลิงฺเคนาวสียเตติ ลิงฺเคน ภูต กฺริยาติปตฺติ ปน เวทิตพฺพา, ยทิ ปเนวมภิญฺญาลาภี ปยุญฺชติ ตทา ปจฺจกฺขญาเณเนว สพฺพํ วิญฺญาย ปยุญฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ ลิงฺคโตวสียมานายนฺติ ปน พาหุเลฺลน วุตฺตํฯ
๘. เหตุ
นิจฺจภวนํ เหตุ (ตฺยาทินา) เหตุผลภาโวเยเวตฺถ, นาติ ปตฺตีติ ทีเปติฯ สพฺพปฺปจฺจโยทาหรณวเสนาติ สพฺเพสํ เอยฺยาทีนมฺปจฺจยานํ อุทาหรณวเสนฯ เหตุผลานํ สพฺภาวโตติ วุตฺตตฺตา เหตุผลานิ ทสฺเสติ หนนมิจฺจาทินาฯ เอวํ เหตุผลสพฺภาวโต สพฺพกาเล จ วิธานโต เอตฺถ วตฺตมาเนปิ ปปฺโปตีติ ภาโวฯ โส จ เหตุเหตุมนฺตภาโว จฯ
๙. ปญฺเห
ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปทนฺติอาทีสุ ปญฺโหติ ปุริมํ ปทํ, สมฺปุจฺฉนาติ ปจฺฉิมํ ปทนฺติอาทินา ทฎฺฐพฺพํฯ สเมจฺจ อญฺญมญฺญํ ปุจฺฉนา สมฺปุจฺฉนา, ยาจนํ เทหี ตฺยาทินา ยาจนมตฺถํ, อิฎฺฐสฺสาสมฺปตฺตสฺสาตฺถนมิฎฺฐาสิํสนํฯ ปตฺตกาลวเสน จ วิสยเภเทน ภินฺนาย ปีติ โยเชตฺวา อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพฯ ปตฺตกาลํ ทสฺเสติ นิมิตฺตภูตสฺสาติอาทินาฯ นิมิตฺตภูตสฺสาติ ตํตํกิจฺจสมฺปชฺชเน การณภูตสฺสฯ วิธิ นาม ทิฎฺฐธมฺมิกสมฺปรายิก นิมนฺตณามนฺตณาเชฺฌสนเปสนานิฯ เอตฺถ จ อนุญฺญาปตฺตกาเลสุ จ ปญฺจมี วิหิตา ปเรหิ, ทิฎฺฐธมฺมิกาทีสุ ปญฺจสุ สตฺตมีฯ อิธ ปน เต ทฺเวปิ วิธิวิเสสาเยวาติ วิธิมฺหิ อนฺโตกริตฺวา เอยฺยาทิํ วิธาตุํ ยํ วุตฺตํ วุตฺติกาเรน, ตทิทานิ วตฺตุกาโม อาห- ‘อนุญฺญาปตฺตกาเลสุปิ’จฺจาทิฯ วิธิปฺปตีติเมว ปกาเสติ ‘เอวํ กเรยฺยาสี’’ติจฺจาทินาฯ อนุชานนฺโตปิ ทีเปนฺโตปิ กิริยาสุ พฺยาปาเรติเยวาติ พฺยาปารณมฺปตีติโตติ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
เปสเนปิ เกสญฺจิ พฺยากรณญฺญูนํ สตฺตมีวิธิจฺฉิโตติวุตฺติกาเรน ยํ วุตฺตํ, ตํ ทานิ วตฺตุมาห- ‘เปสเน ปิ’จฺจาทิฯ สมูลตนฺติ เกสญฺจิ สทฺทิกานํ สตฺตมีวิธิวิธานมูเลน สมูลตํฯ ‘‘อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี’’ติ (๓-๑-๑๑) กจฺจานสุตฺตํฯ กตฺตุมิจฺฉโต ปรสฺส อนุชานนํ อนุมติ, ปริกปฺปนํ สลฺลกฺขณํ นิรูปนํ ปริกปฺโป เหตุผลกิริยา สมฺภโว จ, ตสฺมิํ อนุมตฺยตฺเถ จ ปริกปฺปตฺเถ จ สตฺตมีวิภตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ อตฺถคฺคหเณน วิธินิมนฺตณามนฺตณาเชฺฌสน ปตฺถนาปตฺตกาเลสุ จฯ
๑๐. ตุ อนฺตุ
อุทาหฎาติ คจฺฉตุ คจฺฉนฺตุอาทินา อุทาหฎาฯ ททาตูติ ยาจเนฯ
๑๑. สตฺย
อรหตฺเถ จายเมว ปโยโค, เตน ภวํ ขลุ รชฺชํ กเรยฺย ภวํ อรโหติ โยเชตฺวา ทฎฺฐพฺโพฯ
๑๒. สมฺภา
โยคฺคตาชฺฌวสานนฺตีมสฺสาตฺถปทํ , สตฺติสทฺทหนนฺติ สามตฺถิยสฺส สทฺทหนนฺติ อตฺโถฯ ปโยคานุสาริตํ ทีเปตี สมฺพนฺโธฯ คมฺมมาเนติ สมฺภาเวมิจฺจาทินา ภฺวาทิธาตูหิ อวุจฺจมาเนปิ คมฺยมาเนฯ อุทาหฎํ ‘อปิปพฺพตํ สิรสา ภินฺเทยฺยา’ติฯ มหาพลตาย หตฺถิหนเน อลมตฺถวิสเย สมฺภาวเน สตฺยปิ อลํ สทฺโท-ตฺราลมตฺโถ ยุตฺโตติ น ภวนฺเตตฺยาทโย หนิสฺสติฯ ธาตุนาติ เอตฺถ ธาตุคฺคหเณน ภฺวาทโย คยฺหนฺเต ตตฺถ ธาตุสทฺทสฺส รุฬฺหตฺตา ปุพฺพาจริยสญฺญาย วาฯ อุทาหฎนฺติ ภุญฺเชยฺย ภวํ ตฺยาทินาฯ
๑๓. มาโย
สูติ มาสูติ เอตฺถ สุสทฺโทฯ เอตฺถ อิมสฺมิํ อุทาหรเณฯ นิวตฺเตติ มาสทฺโทติ เสโสฯ อารทฺธนฺติ อิมินา วตฺตมานํ วนคมนํ ทสฺเสติฯ อนฺโตภูตณฺยตฺถาติ ณิปฺปจฺจยาภาเวปิ อตฺตนิ อนฺโตภูตณฺยตฺถ ธาตุโตฯ อีอาทีนํ อาอาทีนญฺจ สกกาโลนาม ภูโต กาโลฯ ธาตุสมฺพนฺโธ วิเสสนวิเสสฺสภาโว, เตนาห- ‘ธาตฺวตฺถ สมฺพนฺเธ วิเสสน วิเสสฺสภาวลกฺขเณ’ติฯ สพฺพตฺถาขฺยาต วาจฺโจตฺโถ วิเสสฺโส สฺยาทฺยนฺตวาจฺโจ วิเสสนํฯ
อิฏฺโฐติ ปเรสมิฏฺโฐฯ ชานนตฺถวเสน คมนตฺถตฺตาติ ‘‘คมนตฺถา กมฺมกา’’ติ (๕-๕๙) สุตฺเต คมนตฺถสทฺเทน ‘เย คตฺยตฺถา เต พุทฺธฺยตฺถา’ติ ชานนตฺโถปิ คหิโตติ เอวํ คหิตชานนตฺถวเสน คมนตฺถตฺตาติ อตฺโถฯ อภิมตานิ ปาณินิยานํฯ ตถา สทฺทสฺสตฺถมาห- ‘อนนฺตเรน คตตฺถ’(นฺติ อน)นฺตเร วุตฺเตน กรณภูเตนาติ อตฺโถฯ อภิมโตติ ปาณินิยานเมว อิธาธิปฺเปตสมุจฺจยํ วตฺตุมาห- ‘สมุจฺจโย’อิจฺจาทิฯ อถาตฺร กถมเนกาสํ กิริยานํ จีย มานตา ยาวตา เอกาวาฎนกิริยาชฺฌยนกิริยา เจตฺยาสงฺกิยาห- ‘สาธนเภทเน’จฺจาทิฯ มฐาทิสาธนานมฺเภเทนาฎน กิริยายปิ เภโทติ อตฺโถฯ ตกฺกิริยาปฺปธานสฺสาติ สา ลวนกิริยา ปธานมสฺส กตฺตุโนฯ โย- ยมญฺเญปิ นิโยเชนฺโต วิย กิริยํ กโรติ โส นา-ญฺญกิริยาปธาเน ยุตฺโต, ตกฺกิริยาปฺปธาเนเยเวติฯ
๑๔. ปุพฺพ
มหาวากฺยรูปตฺตา ปกรณสฺส ตทเปกฺขาย วากฺเยกเทสตฺตํ ‘‘วตฺตมาเน ติอนฺติ, ภวิสฺสติ’’จฺจาทีนํ วากฺยานนฺติ อาห ‘วากฺเยกเทเสหี’ติฯ อโตเยวมาห-วากฺยาวยโวปโร-ธุนา กรียเต’ติฯ วิธิวากฺยตฺตมสฺส ทสฺเสตฺวา นิยมวากฺยตฺตํ ทานิ ทสฺเสตุํ ‘อถวา นิยมตฺถมิทนฺตฺยาทีน’นฺตฺยาหฯ นิยมสุตฺตตฺตเมว ผุฎยติ ‘เตหิ’จฺจาทินาฯ เตหิ เตหิ สุตฺเตหีติ ‘‘วตฺตมาเน ติ อนฺติ’’จฺจาทีหิ เตหิ เตหิ สุตฺเตหิฯ อิมินาติ ‘‘ปุพฺพปรา’’ทินา อิมินา สุตฺเตนฯ นนุ ตุมฺหามฺหเสเสสูติ เอตฺตเก วุจฺจมาเน ‘ตุมฺหามฺหสทฺทวจนีเยสุ ตทญฺญสทฺทวจนีเยสุ จ การเกสู’ติ อยํ วิเสโส กุโต คมฺยเต เยเนวํ วิวฎํตฺยาห- ‘กตฺตุกมฺเม’จฺจาทิฯ กตฺตาทีสุ วิธานญฺจ วกฺขติฯ
กตฺตุกมฺมานเมวาติ อิมินา ภาวํ พฺยวจฺฉินฺทติฯ ตถา จ วกฺขติ- ‘ตุมฺหามฺหสทฺทวจนียตฺตาภาวา’ติฯ อสตฺวภูตาเยจฺจาทิกเมกวจน สมฺภเว การณํ, ตุมฺหามฺเหจฺจาทิกนฺตุ ปฐมปุริสสมฺภเวฯ ตุมฺหามฺหเสเสสุ โหนฺตา มชฺฌิมุตฺตมปฐมา กถํ ภาวาทีสุ วิญฺญายนฺติ กถญฺจ ตุมฺหามฺหาทิสทฺทวจนียสฺส การกตฺถสฺสาขฺยาเตน ตตฺถ วิหิเตน สญฺญาวิภตฺตา ตุมฺหามฺหาทิสทฺทปฺปโยคาภาโวจฺจาสงฺกิย ยํ วุตฺตํ วุตฺติยํ ตํทานิ วิวรนฺเตน ‘ยทิ ภาวาทีสุ มานาทโย น วิธียนฺเต ตทามานาทีสุ ปเรสุ ภาวาทีสุ กฺยลาทีนํ วิธานเมว โนปปชฺชตี’ติ อิมินา สามตฺถิเยน ตุมฺหาทีสุ การเกสุ มชฺฌิมาทีนํ ภาโว วิญฺญายติ เตเนว ตุมฺหาทิการกตฺถสฺส ตตฺถ วิหิเตนาขฺยาเตน สญฺญาปิตตฺตา ตุมฺหาทิสทฺทปฺปโยโค นาม น โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘ตุมฺหาทิสฺวิ’จฺจาทิกมารทฺธํฯ ยเชฺชวํ ตุมฺหาทิสทฺทปฺปโยโคเยว น สิยา จฺจาห- ‘ยเชฺชว มิจฺจาทิฯ ปริหารมาห- ‘สสทฺเทนา’ติฯ ตุมฺหาทิสทฺเทนฯ พฺราหฺมณาอิจฺจเนนาภิหิตเมว พหุตฺตํ พหโวติ วจเนนานุชฺชเตฯ วจนาภาเว กถํ ตุลฺยาธิกรณตฺตํตฺยาห- ‘อนุชฺชมานสฺสิ’จฺจาทิฯ อนุชฺชมานสฺสาติอนุวทิตพฺพสฺส คจฺฉติจฺจาทินา นิทฺทิฎฺฐสฺส กตฺตุโนฯ
อนุวาเทนาติ (ตุมฺหาทิ) อนุวาเทนฯ ‘‘นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม’’ติ (๓-๑-๕) กจฺจานวจนํ, เตนาห- ‘เตเนวิ’จฺจาทิฯ อสมานาธิกรณตฺตา หิ ‘ตยาปจฺจเต’จฺจาโท น ภวติฯ ตถาหิ ตเยจฺเจตํ กตฺตุวาจี ปจฺจเตจฺเจตํ กมฺมวาจี กมฺเม อาขฺยาตปฺปจฺจย วิธานโตฯ
‘เอหิ มญฺเญ รเถน คมิสฺสสี’ติ ปาณินิยาติมตนิปฺผาทนกฺกโม (นิรสฺส) เต ‘ปริหาเส’จฺจาทินาฯ มญฺญติสฺส ปโยเคติ อุปปทวเสน มนธาตุสฺส ปโยเคฯ ธาตุมฺหาติ คมิอาทิโตฯ อุตฺตม ปุริเสกวจเน ปตฺเตติ คมิสฺสามีติ ปตฺเตฯ มชฺฌิโมภิมโตติ คมิสฺสสีตฺยภิมโตฯ มชฺฌิเม ปตฺเตติ มญฺญเสติ ปตฺเต, อุตฺตเมกวจน มิฎฺฐนฺติ มญฺเญติฎฺฐํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘มญฺญเส ตฺวํ รเถน คมิสฺสามีติ วตฺตพฺเพ มญฺเญ ตฺวํ รเถน คมิสฺสสีติ ภวตีติ (วุตฺต’’นฺติ)ฯ เอหิ มญฺเญจฺจาทิ น กิญฺจิ วุตฺตํ วุตฺติยํฯ ยถาสวิสเยวมชฺฌิมุตฺตมา สมฺปชฺชนฺติ, ตถาสมฺพนฺธมุปทสฺสยมาห- ‘เอวเมตฺถาภิสมฺพนฺโธ’จฺจาทิฯ ปราภิมตํ สมฺพนฺธํ กุรุมาโน อาห- ‘นตฺเวว’มิจฺจาทิฯ อโถจฺจเตจฺจาทินา ปราธิปฺปายมาห- ‘ยเท’จฺจาทิฯ
ยเทวมภิสมฺพนฺโธติ ‘มญฺญเส ตฺวํ รเถน คจฺฉามี’ติ ยทา เอวมภิสมฺพนฺโธ กรียตีตฺยตฺโถฯ โส เจวมนุคโตติ ‘มญฺเญ อหํ ตฺวํ รเถน คจฺฉสิ’จฺเจวํ โส จ ปโยโค อนุคโตตฺยตฺโถฯ ปการนฺตรกปฺปนายาติ ‘มญฺญเส ตฺวํ รเถน คจฺฉามี’ติ อนฺตรกปฺปนายฯ
๑๕. อาอี
เตนจาติ สมาสิตตฺเตน จ,สฺสตฺยาทีนมคฺคหณนฺติ ยทิ เตสํ คหณํ สิยา อาอีสฺสาทีสูติ น สมาเสน วเทยฺยฯ
๑๗. ภูสฺส
กตากตปฺปสงฺคีโย วิธิ โส นิจฺโจ-นิจฺจา พลวาติ ปฐมํ วุก ภวตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘กตากตปฺปสงฺคิตฺตา’จฺจาทิฯ
๑๘. ปุพฺพ
ออาทฺยเปกฺเขติ ออาทีสูติ อนุวตฺตออาทฺยเปกฺเขฯ
๒๓. กร
นนุ จ ‘โสสฺสา’ติ กสฺมา วุตฺตํ ‘‘กฺวจิ วิกรณาน ‘‘มิจฺเจว (๕-๑๖๑) โลโป สิยาติ ‘กรสฺส กุ’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ โจทนมนสิ นิธายาห- ‘กฺวจิ วิกรณานํ ตฺยาทิฯ อญฺญตฺรปโยคานุสรณา ปโยคานุสรณํ วินา โอโลโป วิญฺญาตุํ น สกฺกาติ สมฺพนฺโธฯ
๒๕. หาสฺส
การิยํ อาหงฺสงฺขาตมสฺส อตฺถีติ การิยี, เตน อปโร การิยี หญฺญติ หิํสียตีติ อตฺโถฯ
สโหสฺเสหีติ กรสฺส โอกาเรน สฺเสน จ สห หาสฺส สฺเสน สหาติ อตฺโถฯ อถ กถํ โอสฺเสหิ สเหว วุตฺตา เทโสติวิญฺญายตีจฺจาสงฺกิยาห- ‘สหวจนสามตฺถิยา’ติฯ สห สทฺทสฺส สหตฺถ(สฺส จ) โสสฺส สฺเสนาติ กถนสามตฺถิยาติ อตฺโถฯ อธิปฺปายํ วิวรติ ‘เอวํ มญฺญเต’จฺจาทินาฯ เอวํ มญฺญเต- โอสฺสาน มนาเทสิตฺเต อิจฺจาทินา ปาเฐน ภวิตพฺพมิว ลกฺขียเต… เตเนว ปาเฐนสหวจนสามตฺถิยสฺส ปตีติสพฺภาวโตฯ น ตุ ‘เอวํมญฺญเตโอสฺสานมนฺตาเทสตฺเต หาสฺสจาติ วจนมนตฺถกํ สิยา หา โต เจตฺเวว วเทตฺย โอสฺสานมนาเทสิตฺเต’จฺจาทินา ปาเฐน… โอสฺสานมนฺตาเทสปฺปสงฺคสฺเสวาภาวโตฯ นเหตฺถาเทสาเทสิ สมฺพนฺธฉฎฺฐี อตฺถิ… โสสฺสาติ วิเสสนฉฎฺฐิยาปฺปธานาย สฺเสนาติ สหตฺเถ ตติยาย จ นิทฺทิฎฺฐตฺตาฯ อุภยตฺถาติ สฺสตฺยาทีสุสฺสาทีสุ จฯ
๒๘. อาอี
ปุพฺพสรโลโปติ วิกรณโลโป อาการาเทเส จ ทฺวีสุ วาเรสุ ปุพฺพสรโลโปฯ
๒๙. คมิ
อคาติ อีมฺหิ ลโลโป, อาการาเทเส จ ปุพฺพสรโลโปฯ
๓๐. ฑํส
อคญฺฉา อคจฺฉีติ นิคฺคหีตาคเมนฯ
๓๒. ณานา
อุชฺฌิตานุพนฺธานนฺติ ปริจฺจตฺตานุพนฺธานํฯ
๓๓. อาอี อู
สุตฺเต อาติ อิมินา อุภยตฺถ ปฐมปุริเสกวจนํ คหิตนฺติ อาห- ‘อา’ติอาทิฯ
๓๔. กุส
อภิรูหีติ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) ทีโฆฯ
๓๕. อา อี สฺส
ปโรกฺขาปรนามเธยฺยานนฺติ ปโรกฺขาติอญฺญนามานํฯ
๓๘. เอยฺยา
เตเหวาติ เหฎฺฐา วุตฺตสุตฺตทฺวเยเหว, สหจริตญาเยนาติ ‘‘ภูเต อี อุํ’’อิจฺจาโท (๖-๔) ปรจฺฉกฺเก ปฐม ปุริเสกวจนอากาเรน ‘‘อนชฺชตเน อาญุ’’อิจฺจาโท (๖-๕) ปุพฺพจฺฉกฺเก ปฐมปุริเสกวจน อากาเรน จ สหจริตาการานเมว ปจฺจาสตฺติยา สหจริตา ปตฺติวเสน ปวตฺตญาเยน คหณนฺติ อตฺโถฯ คหิตตฺตา ตฺวาทิ สมฺพนฺธี คยฺหเตติ สมฺพนฺโธฯ นิสฺสยกรณํ นาม พฺยตฺติวเสเนว, น สามญฺญวเสนาติ อาห ‘เอเตนา’ติอาทิฯ
๔๐. เอโอ
อนฺตสราทิโลโป ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (๔-๑๓๒)ฯ
๔๒. โอสฺส
อาเทสานนฺติ ออาทีนมาเทสานํฯ
๔๖. อิํสฺส
ปุพฺพสฺมินฺติ อกาสินฺติ เอตฺถฯ
๕๒. ตสฺส
กฺริยตฺถวิหิตานมฺปิ ธาตุวิหิตานมฺปิ อญฺเญสํ ตพฺพาทีนํ ปจฺจยานํ น คหณนฺติ สมฺพนฺโธฯ
๕๔. มิมา
อมฺหีติอาทีนิ วตฺตมาเน ตฺวาทีสุ วา มิมานมุทาหรณานิฯ
๕๗. หิมิ
มุยฺหามิ มุห=เวจิตฺเต ‘‘ทิวาทีหิ ยก’’ (๕-๒๑)ฯ
๖๑. ญาสฺส
ชานาติ ‘‘ญาสฺส เน ชา’’ (๕-๑๒๐)
๖๗. หนา
ฉ จ ขา จ ฉ ขาฯ
๗๐. กยิ
อิมินา กตา กยิราติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ
๗๑. ฎา
เอยฺยุมาทีนํ เอยฺยสฺสาติ วุตฺตตฺตา อุปาทิวชฺชิตสฺสาติ วิญฺญายติฯ
๗๔. คุรุ
โอกาโร คุรุติ สํโยคปุพฺพตฺตา วุตฺตํฯ
๗๖. โอวิ
วิกรณสทฺทสฺส อญฺญถาปิ พฺยวจฺเฉทกตฺตสมฺภเว อิธาธิปฺเปตํ พฺยวจฺเฉทกตฺตมฺปฎิปาเทตุมาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ
๗๘. เอยฺยา
อญฺญตฺราปีติ ภเวยฺยามุภเวยฺยามอิจฺจตฺราปิฯ
อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฎีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ
ฉฎฺฐกณฺฑวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
นิฎฺฐิตา จ สพฺพถา สารตฺถวิลาสินี ฎีเกติฯ
นิคม
๑.
สพฺพทา สุภทายิตฺตา, สตฺตานนฺตนิเสวิเต;
ปสตฺเถ-นฺวตฺถสญฺญาย, ปญฺญาเต สุภสญฺญิเตฯ
๒.
จาควิกฺกมปญฺญานุทฺทยาทิคุณสาลินา;
สุภเสนาธินาเถน, การิเต วสตา สตาฯ
๓.
ปฎิสลฺลานสารุปฺเป, วิหาเร สาธุโคจเร;
มโนนุกูเล โยคีนํ, วเร วิกฺกมสุนฺทเรฯ
๔.
เถเรน รจิตา สายํ, สาสนุโชฺชตนตฺถินา;
ฎีกา คุรุปทมฺโภช, รโชมตฺถกเสวินาฯ
๕. พหุสฺสุตานํ วิญฺญูนํ, ปรมตฺถาวคาหินํฯ
ปวตฺตตุ จิรํ เจโต, รญฺชยนฺตี นิรนฺตรํฯ
๖.
เยสํ น สญฺจิตา ปญฺญา, เนกสตฺตนฺตโรจิตา;
สมฺโมหพฺภหตาเวเต, นาวพุชฺฌนฺติ กิญฺจิปิฯ
๗.
กินฺเตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนิห;
เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เตว สาธูวิเวกิโนฯ
๘.
ปุญฺเญน สตฺถรจนาชนิเตน เตน,
สมฺพุทฺธสาสนวโรทยการเณน;
โลกามิเสสุปิ กิเลสมลา อลคฺโค,
สมฺพุทฺธสาสนวโรทยมาจเรยฺยํฯ
๙.
เย-นนฺตตนฺตรตนากรมนฺถเนน,
มนฺถาจ โลลฺลสิตญาณวเรน ลทฺธา;
สารามถาติ สุขิตา สุขยนฺติ จญฺเญ,
เตเม ชยนฺติ คุรวา คุรโว คุเณหิฯ
๑๐.
ฎีกาโย วินสาทินํ วิรจยี โย กณฺฐภูสาปโร,
วิญฺญูนํ ชินสาสนามลมตีโส-กาสิ จานากุลํ;
สนฺโตสกฺกมโนมโนมกมโน สพฺภาวนีโย มหา,
สามี เม คุรุปุงฺคโว วิชยเต สารีสุโต-ยํ ภุวิฯ
๑๑.
ราชา วิกฺกมพาหุ พาหิตริปู ตาตฺวสฺส [ภาตาสฺส] โลกิสฺสโร,
สมฺมิตฺตานิหโน ติสีหฬปตี โยยํ มหาวิกฺกโม;
นิพฺภีโต [ติสูโร] วิชยาทิพาหุ วิชยี โส อาสิ ลงฺกิสฺสโร,
ตํ นิสฺสาย ผลํ จิราย ผลตญฺเจตํ สตํ สนฺตตํฯ
สิทฺธิ รตฺถุ
๑.
อคฺคมฺโมติวํเสน, อภยารามสามินา;
ปญฺจิกาวณฺณนาภูตา, สา สารตฺถวิลาสินีฯ
๒.
มฺรมฺมกฺขรมาโรเปตฺวา, วิโสเธตฺวา ยถาพลํ;
สกิยพฺยวหาเรน, ติถีวสุ กรินฺทุนาฯ
๓.
ยุตฺเต วสฺเส ลงฺกาทีปา, สรฎฺฐมาหตา ปุน;
ภาสฺสปฺปทีปกาตนฺต, กาสิกาปญฺจิกาทิหิฯ
๔.
สํสนฺทิตฺวา วิจาเรตฺวา, วาเจตฺวาจ ปุนปฺปุนํ;
อูนาธิกาทิ โทสานิ, อปเนตฺวา สิเนสิเนฯ
๕.
สุทฺธฎฺฐเก จ วสฺเสสา, ปาปิตา ปกติฎฺฐิติํ;
สุทฺธาสุทฺธํว ทสฺเสนฺตี, โสเธตุ ปาฐสุทฺธิยาฯ