โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ
๓. ตติโย กณฺโฑ (สมาโส)
๑. สฺยาทิ สฺยาทิเนกตฺถํฯ
สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถํ โหตีติ อิทมธิกตํ เวทิตพฺพํ, โส จ ภินฺนตฺถานเมกตฺถีภาโว สมาโสติ วุจฺจเตฯ
๒. อสงฺขฺยํวิภตฺติ สมฺปตฺติ สมีป สากลฺยาภาว ยถา ปจฺฉายุคปทตฺเถฯ
อสงฺขฺยํ , สฺยาทฺยนฺตํ วิภตฺยาทีนมตฺเถ วตฺตมานํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถํ ภวติ, ตตฺถ วิภตฺยตฺเถ ตาว อิตฺถีสุ กถา ปวตฺตา อธิตฺถิฯ สมฺปตฺติ ทฺวิธา อตฺตสมฺปตฺติ สมิทฺธิ จ, สมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํ ลิจฺฉวีนํ, สมิทฺธิ ภิกฺขานํ สุภิกฺขํฯ สมีเป กุมฺภสฺส สมีปมุปกุมฺภํฯ สากเลฺยสติณมชฺโฌหรติ, สาคฺยธีเตฯ อภาโว สมฺพนฺธิเภทา พหุวิโธ, ตตฺร อิทฺธาภาเว-วิคตา อิทฺธิ สทฺทิกานํ ทุสฺสทฺทิกํ, อตฺถาภาเว-อภาโว มกฺขิกานํ นิมฺมกฺขิกํ, อหิกฺกมาภาเว-อติคตานิ ติณานิ นิตฺติณํ, สมฺปตฺยาภาเว-อติคตํ ลหุปาวุรณํ อติลหุปาวุรณํ, ลหุปาวุรณสฺส นายมุปโภคกาโลติ อตฺโถฯ ยถา เอตฺถา-เนกวิโธ, ตตฺร โยคฺคตายํ-อนุรูปํ สุรูโปวหติ, วิจฺฉายํ-อนฺวทฺธมาสํ, อตฺถานติวตฺติยํ-ยถาสตฺติ, สทิสตฺเต, สทิโส กิขิยา สกิขิ, อานุปุพฺพิเย-อนุเชฎฺฐํ, ปจฺฉาทตฺเถอนุรถํ, ยุคปทตฺเถ-สจกฺกํ นิเธหิฯ
๓. ยถา น ตุเลฺยฯ
ยถาสทฺโท ตุลฺยตฺเถ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ น ภวติ, ยถา เทวทตฺโต ตถา ยญฺญทตฺโตฯ
๔. ยาวาวธารเณฯ
ยาวสทฺโท-วธารเณ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ ภวติ, อวธารณ เมตฺตกตา ปริจฺเฉโท, ยาวามตฺตํ พฺราหฺมเณ อามนฺตย, ยาวชีวํ, อวธารเณติ กึ? ยาว ทินฺนํ ตาว ภุตฺตํ, นาวธารยามิ กิตฺตกํ มยา ภุตฺตนฺติฯ
๕. ปยฺยปา พหิ ติโร ปุเร ปจฺฉา วา ปญฺจมฺยาฯ
ปริอาทโย ปญฺจมฺยนฺเตน สเหกตฺถา โหนฺติ วา, ปริปพฺพตํ วสฺสิ เทโว ปริปพฺพตา, อปปพฺพตํ วสฺสิ เทโว อปปพฺพตา, อาปาฎลิปุตฺตํ วสฺสิ เทโว อาปาฎลิปุตฺตา, พหิคามํ พหิ คามา, ติโรปพฺพตํ ติโรปพฺพตา, ปุเรภตฺตํ ปุเรภตฺตา, ปจฺฉาภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตา, เวตาธิกาโรฯ
๖. สมีปายาเมสฺวนุฯ
อนุสทฺโท สามีปฺเย อายาเม จ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ โหติ วา, อนุวนมสนิ คตา, อนุคงฺคํ พาราณสี, สมีปายาเมสฺวีติ กึ? รกฺขมนุวิชฺโชตเต วิชฺชุฯ
๗. ติฎฺฐคฺวาทีนิฯ
ติฎฺฐคุปฺปภุตีนิ เอกตฺถีภาววิสเย นิปาตียนฺเต, ติฎฺฐนฺตี คาโว ยสฺมึ กาเล ติฎฺฐคุ กาโล, วหคฺคุ กาโลฯ อายตีควํ, ขเลยวํ, ลูนยวํ ลูยมานยวมิจฺจาทิ, จฺยนฺโต เปตฺถ เกสา เกสิ, ทณฺฑา ทณฺฑิ, ตถา เวลาปฺปภาวนตฺโถปิ, ปาโต นหานํ ปาตรหานํ, สายํ นยานํ สายนหานํ, ปาตกาลํ สายกาลํ, ปาตเมฆํ สายเมฆํ, ปาตมคฺคํ สายมคฺคํฯ
๘. โอเร ปริ ปฎิ ปาเร มชฺเฌ เหฎฺฐุทฺธาโธ-นฺโตวาฉฎฺฐิยาฯ
โอราทโย สทฺทา ฉฎฺฐิยนฺเตน สเหกตฺถา วา โหนฺติ, เอการนฺตตฺตํ นิปาตนโต, โอเรคงฺคํ, ปริสิขรํ, ปฎิโสตํ, ปาเรยมุนํ, มชฺเฌคงฺคํ, เหฎฺฐาปาสาทํ, อุทฺธคงฺคํ, อโธคงฺคํ, อนฺโถปาสาทํ, ปุน วาวิธานา ‘คงฺคาโอร’ มิจฺจาทีปิ โหนฺติฯ
๙. ตํ นปุํสกํฯ
ยเทตมติกฺกนฺตเมกตฺถํ , ตํ นปุํสกลิงฺคํ เวทิตพฺพํ, ตถา เจโวทาหฎํ, วา กฺวจิ พหุลาธิการา, ยถาปริสํ ยถาปริสาย, สกาย สกาย ปริสายาติ อตฺโถฯ
๑๐. อมาทิฯ
อมาทิ สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สห พหุลเมกตฺถํ โหติ คามํ คโต คามคโต, มุหุตฺตํ สุขํ มุหุตฺตสุขํ, วุตฺติเยโวปปทสมาเส กุมฺภกาโร, สปาโก, ตนฺตวาโย, วราหโรฯ นฺตมานกฺตวนฺตูติ วากฺยเมว, ธมฺมํ สุณนฺโต, ธมฺมํ สุณมาโน, โอทนํ ภุตฺตวาฯ
รญฺญา หโต ราชหโต, อสินา ฉินฺโน อสิจฺฉินฺโน, ปิตุสทิโส, ปิตุสโม, สุขสหคตํ, ทธินา อุปสิตฺตํ โภชนํ ทธิโภชนํ, คุเฬน มิสฺโส โอทโน คุโฬทโน, วุตฺติปเทเนโวปสิตฺตาทิกิริยายาขฺยาปนโต นตฺถายุตฺตตฺถตาฯ กฺวจิ วุตฺติเยว อุรโค, ปาทโปฯ กฺวจิ วากฺยเมว ผรสุนา ฉินฺนวา, ทสฺสเนน ปหาตพฺพาฯ
พุทฺธสฺส เทยฺยํ พุทฺธเทยฺยํ, ยูปาย ทารุ ยูปาทารุ, รชนาย โทณิ รชนโทณิฯ อิธ น โหติ สงฺฆสฺส ทาตพฺพํฯ กถํ ‘เอตทตฺโถ เอตทตฺถา เอตทตฺถ’นฺติ? อญฺญปทตฺเถ ภวิสฺสติฯ
สวเรหิ ภยํ สวรภยํ, คามนิคฺคโต, เมถุนาเปโต, กฺวจิ วุตฺติเยว กมฺมชํ, จิตฺตชํ, อิธ น โหติ รุกฺขา ปติโตฯ
รญฺโญ ปุริโส ราชปุริโสฯ พหุลาธิการา นฺตมานนิทฺธาริยปูรณภาวติตฺตตฺเถหิ น โหติ-มมานุกุพฺพํ, มมานุกุรุมาโน, คุนฺนํ กณฺหา สมฺปนฺนขีรตมา, สิสฺสานํ ปญฺจโม, ปฎสฺส สุกฺกตา, กฺวจิ โหเตว-วตฺตมานสามีปฺยํ, กถํ ‘พฺราหฺมณสฺส สุกฺกา ทนฺตา’ติ? สาเปกฺขตาย น โหติฯ อิธ ปน โหเตว ‘จนฺทนคนฺโธ, นทิโฆโส, กญฺญารูปํ, กายสมฺผสฺโส, ผลรโส’ติ, ผลานํ ติตฺโต, ผลานมาสิโต, ผสานํ สุหิโตฯ
พฺราหฺมณสฺส อุจฺจํ เคหนฺติ สาเปกฺขตาย น โหติ, ‘รญฺโญ ปาฎลิปุตฺตกสฺส ธน’นฺติ ธนสมฺพนฺเธ ฉฎฺฐีติ ปาฎลิปุตฺตเกน สมฺพนฺธาภาวา น เหสฺสติ, ‘รญฺโญ โค จ อสฺโส จ ปุริโส จา’ติ ภินฺนตฺถตาย วากฺยเมว, ‘รญฺโญ ควาสฺสปุริสา ราชควาสฺสปุริสา’ติ วุตฺติ โหเตเวกตฺติภาเวฯ
ทาเน โสณฺโฑ ทานโสณฺโฑ, ธมฺมรโต, ทานาภิรโตฯ กฺวจิ วุตฺติเยว กุจฺฉิสโย, ถลฏฺโฐ, ปงฺกชํ, สโรรุหํฯ อิธ น โหติ โภชเน มตฺตญฺญุตา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, อาสเน นิสินฺโน, อาสเน นิสีทิตพฺพํฯ
๑๑. วิเสสนเมกตฺเถนฯ
วิเสสนํ สฺยานฺตํ วิเสสฺเสน สฺยาทฺยนฺเตน สมานาธิกรเณน สเหกตฺถํ โหติ, นีลญฺจ ตํ อุปฺปลญฺเจติ นีลุปฺปลํ, ฉินฺนญฺจ ตํ ปรุฬฺหญฺเจติ ฉินฺนปรฬฺหํ, สตฺถีว สตฺถี, สตฺถี จ สา สามา เจติ สตฺถิสามา, สีโหว สีโห, มุนิ จ โส สีโห เจติ มุนิสีโห, สีลเมว ธนํ สีลธนํฯ
กฺวจิ วากฺยเมว ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต, จิตฺโต คหปติฯ กฺวจิ วุตฺติเยว กณฺหสปฺโป, โลหิตสาลิ, วิเสสนนฺติ กึ? ตจฺฉโก สปฺโป, เอกตฺเถเนติ กึ? กาฬมฺหา อญฺโญฯ กถํ ‘ปตฺตชีวิโก, อาปนฺนชีวิโก, มาสชาโต’ติ? อญฺญปทตฺเถ ภวิสฺสติฯ
๑๒. นญฯ
นญิจฺเจตํ สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถํ โหติ, น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ, พหุลาธิการโต อสมตฺถตฺเถหิ, เกหิจิ โหติ ‘อปุนเคยฺยา คาถา, อโนกาสํ กาเรตฺวา, อมูลา มูลํ คนฺตฺวาฯ อีสํกฬาโร, อีสํปิงฺคโลติ ‘สฺยาทิ สฺยาทิเน’ติ สมาโส, วากฺยเมว วาติปฺปสงฺคาภาวาฯ
๑๓. กุปาทโย นิจฺจมสฺยาทิวิธิมฺหิฯ
กุสทฺโท ปาทโย จ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถา โหนฺติ นิจฺจํ สฺยาทิวิธิวิสยโต-ญตฺถ, กุจฺฉิโต พฺราหฺมโณ กุพฺราหฺมโณ, อีสกํ อุณฺหํ กทุณฺหํ, ปนายโก, อภิเสโก, ปกริตฺวา, ปกตํ, ทุปฺปุริโส, ทุกฺกฎํ, สุปุริโส, สุกตํ, อภิตฺถุตํ, อติตฺถุตํ, อากฬาโร, อาพทฺโธฯ
(๙) ‘‘ปาทโย คตาทฺยตฺเถ ปฐมาย’’ฯ ปคโต อาจริโย ปาจริโย, ปนฺเตวาสีฯ
(๑๐) ‘‘อจฺจาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ทุติยาย’’ฯ อติกฺกนฺโต มญฺจมติมญฺโจ, อติมาโลฯ
(๑๑) ‘‘อวาทโย กุฎฺฐาทฺยตฺเถ ตติยาย’’ฯ อวกุฎฺฐํ โกกิลาย วนํ อวโกกิลํ, อวมยูรํฯ
(๑๒) ‘‘ปริยาทโย คิลานาทฺยตฺเถ จตุตฺถิยา’’ฯ ปริคิลาโน อชฺเฌนาย ปริยชฺเฌโนฯ
(๑๓) ‘‘นฺยาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ปญฺจมิยา’’ฯ
นิกฺขนฺโต โกสมฺพิยา นิกฺโกสมฺปิ, อสฺยาทิวิธิมฺหีติ กึ? รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเตฯ
๑๔. จี กฺริยตฺเถหิฯ
จีปฺปจฺจยนฺโต กิริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สเหกตฺโถ โหติ, มลินีกริยฯ
๑๕. ภูสนาทรานาทเรสฺวลํสาสาฯ
ภูสนาทิสฺวตฺเถ สฺวลมาทโย สทฺทา กิริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สเหกตฺถา โหนฺติ, อลํกริย, สกฺกจฺจ, อสกฺกจฺจฯ ภูสนาทีสูติ กึ? อลํภุตฺวา คโต, สกฺกตฺวา คโต, อสกฺกตฺวา คโต, ปริยตฺตํ โสภนมโสภนนฺติ อตฺโถฯ
๑๖. อญฺเญ จฯ
อญฺเญ จ สทฺทา กิริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สห พหุลเมกตฺถา ภวนฺติ, ปุโรภูย, ติโรภูย, ติโรกริย, อุรสิกริย, มนสิกริย, มชฺเฌกริย, ตุณฺหีภูยฯ
๑๗. วาเนกญฺญตฺเถฯ
อเนกํ สฺยาทฺยนฺตมญฺญสฺส ปทสฺสตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติ, พหูนิ ธนานิ ยสฺส โส พหุธโน, ลมฺพา กณฺณา ยสฺส โส ลมฺพกณฺโณ, วชิรํ ปาณิมฺหิ ยสฺส โสยํ วชิรปาณิ, มตฺตา พหโว มาตงฺคา เอตฺถ มตฺตพหุมาตงฺคํ วนํ, อารุโฬฺห วานโร ยํ รุกฺขํ โส อารุฬฺหวานโร, ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยน โส ชิตินฺทฺริโย, ทินฺนํ โภชนํ ยสฺส โส ทินฺนโภชโน, อปคตํ กาฬกํ ยสฺมา ปฎา โส-ยมปคตกาฬโก, อุปคตา ทส เยสํ เต อุปทสา, อาสนฺนทสา, อทูรทสา, อธิกทสา, ตโย ทส ปริมาณเมสํ ติทสา, กถํ ทสสทฺโท สงฺขฺยาเน วตฺตเต? ปริมาณสทฺทสนฺนิธานา, ยถา ปญฺจ ปริมาณเมสํ ปญฺจกา สกุนาติ, เทฺว วา ตโย วา ปริมาณเมสํ ทฺวตฺตโย วาสทฺทตฺเถ วา เทฺว วา ตโย วา ทฺวตฺตโยฯ
ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ทิสาย ยทนฺตราฬํ ทกฺขิณปุพฺพา ทิสา, ทกฺขิณา จ สา ปุพฺพา จาติ วา, สห ปุตฺเตนาคโต สปุตฺโต, สโลมโก วิชฺชมานโลมโกติ อตฺโถ, เอวํ สปกฺขโก, อตฺถี ขีรา พฺราหฺมณีติ อตฺถิสทฺโท วิชฺชมานตฺเถ นิปาโต, กฺวจิ คตตฺถตาย ปทนฺตรานมปฺปโยโค, กณฺฐฎฺฐา กาฬา อสฺส กณฺเฐกาโฬ, โอฎฺฐสฺส มุขมิว มุขมสฺส โอฎฺฐมุโข, เกสสงฺฆาโต จูฬา อสฺส เกสจูโฬ, สุวณฺณวิกาโร อลงฺกาโร อสฺส สุวณฺณาลงฺกาโร, ปปติตํ ปณฺณมสฺส ปปติตปณฺโณ, ปปณฺโณ, อวิชฺชมานา ปุตฺตา อสฺส อวิชฺชมานปุตฺโต, น สนฺติ ปุตฺตา อสฺส อปุตฺเต, กฺวจิ น โหติ ปญฺจ ภุตฺตวนฺโต อสฺส ภาตุโน ปุตฺโต อสฺส อตฺถีติ พหุลาธิการโตฯ
๑๘. ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ สรูปํฯ
สตฺตมฺยนฺตํ ตติยนฺตญฺจ สรูปมเนกํ ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ-ญฺญปทตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติ, เกเสสุ จ เกเสสุ จ คเหตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ เกสาเกสิ, ทณฺเฑหิ จ ทณฺเฑหิ จ ปหริตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ ทณฺฑาทณฺฑิ, มุฎฺฐามุฎฺฐิ, ‘‘จิ วีติยาเร’’ (๓-๕๑) ติ จิ สมาสนฺโต, ‘‘จิสฺมึ’’ (๓.๖๖) ติ อกาโรฯ ตตฺถ เตเนติ กึ? กายญฺจ กายญฺจ คเหตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํฯ คเหตฺวา ปหริตฺวาติ กึ? รเถ จ รเถ จ ฐตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺติฯ ยุทฺเธติ กึ? หตฺเถ จ หตฺเถ จ คเหตฺวา สขฺยํ ปวตฺตํฯ สรูปนฺติ กึ? ทณฺเฑหิ จ มุสเลหิ จ ปหริตฺวา ยุทฺธ ปวตฺตํฯ
๑๙. จตฺเถฯ
อเนกํ สฺยาทฺยนฺตํ จตฺเถ เอกตฺถํ วา ภวติฯ สมุจฺจโยนฺวาจโย อิตรีตรโยโค สมาหาโร จ จ สทฺทตฺถา, ตตฺถ สมุจฺจยานฺวาจเยสุ เนกตฺถีภาโว สมฺภวติ, เตสุ หิ สมุจฺจโย อญฺญมญฺญนิรเปกฺขา นมตฺตปฺปธานานํ กตฺถจิ กิริยาวิเสเส จียมานตา, ยถา ‘ธเว จ ขทิเร จ ปลาเส จ ฉินฺทา’ติฯ อนฺวาจโย จ ยตฺเถโก ปธานภาเวน วิธียเต อปโร จ คุณภาเวน, ยถา ‘ภิกฺขญฺจร คาโว จานเย’ติฯ อิตรทฺวเย ตุ สมฺภวติ, เตสุ หิ อญฺญมญฺญสาเปกฺขานมวยวภทานุคโต อิตรีตรโยโค, ยถา ‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา’ติ, อสฺสาวยวปฺปธานตฺตา พหุวจนเมวฯ อญฺญมญฺญสาเปกฺขานเมว ติโรหิตาวยวเภโท สมุทายปฺปธาโน สมาหาโร, ยถา ‘ฉตฺตุปาหน’นฺติ, อสฺส ปน สมุทายปฺปธานตฺตา เอกวจนเมวฯ
เต จ สมาหารีตรีตรโยคา พหุลํ วิธานา นิยตวิสยาเยว โหนฺติ, ตตฺรายํ วิสยวิภาโค นิรุตฺถิปิฎกาคโต-ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคานํ, นิจฺจเวรีนํ, สงฺขฺยาปริมาณ-สญฺญานํ, ขุทฺทชนฺตุกานํ, ปจนจณฺฑาลานํ, จรณสาธารณานํ, เอกชฺฌายนปาวจนานํ, ลิงฺควิเสสานํ, วิวิธวิรุทฺธานํ ทิสานํ, นทีนญฺจ นิจฺจํ สมาหาเรกตฺตํ ภวติ, ติณรุกฺขปสุสกุนธนธญฺญพฺยญฺชนชนปฺปทานํ วา, อญฺเญสมิตรีตรโยโควฯ
ปาณฺยงฺคานํ-จกฺขุโสตํ, มุขนาสิกํ, หนุคีวํ, ฉวิมํสโลหิตํ, นามรูปํ, ชรามรณํฯ ตุริยงฺคานํ-อลสตาลมฺพรํ, มุรชโคมุขํ, สงฺขเทณฺฑิมํ, มทฺทวิกปาณวิกํ, คีตวาทิตํ, สมฺมตาลํฯ โยคฺคงฺคานํ ผาลปาจนํ, ยุคนงฺคลํฯ เสนงฺคานํ-อสิสตฺติโตมรปิณฺฑํ, อสิจมฺมํ, ธนุกลาปํ, ปหรณาวรณํฯ นิจฺจเวรีนํ-อหินกุลํ, พีฬาลมูสิกํ, กาโกลูกํ, นาคสุปณฺณํฯ สงฺขฺยาปริมาณ สญฺญานํ-เอกกทุกํ, ทุกติกํ, ติกจตุกฺกํ, จตุกฺกปญฺจกํ, ทเสกาทสกํฯ ขุทฺทชนฺตุกานํ กีฎปฎงฺคํ, กุนฺถกิปิลฺลิกํ, ฑํสมกสํ, มกฺขิกกิปิลฺลิกํฯ ปจนจณฺฑาลานํ-โอรพฺภิกสูกริกํ, สากุนฺติ กมาควิกํ, สปากจณฺฑาลํ, เวนรถการํ, ปุกฺกุส ฉวฑาหกํฯ จรณสาธารณานํ-อติสภารทฺวาชํ, กฐกลาปํ, สีลปญฺญาณํ, สมถวิปสฺสนํ, วิชฺชาจรณํฯ เอกชฺฌายนปาวจนานํ ทีฆมชฺฌิมํ, เอกุตฺตรสํยุตฺตกํ, ขนฺธกวิภงฺคํฯ ลิงฺควิเสสานํ-อิตฺถิปุขํ, ทาสิทาสํ, จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ, ติณกฎฺฐสาขาปลาสํ, ‘ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนา- สนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’นฺติปิ ทิสฺสติฯ วิวิธวิรุทฺธานํ กุสลากุสลํ , สาวชฺชานวชฺชํ, หีนปฺปณีตํ, กณฺหสุกฺกํ, เฉกปาปกํฯ ทิสานํ ปุพฺพาปรํ, ทกฺขิณุตฺตรํ, ปุพฺพทกฺขิณํ, ปุพฺพุตฺตรํ, อธรุตฺตรํ, อปรทกฺขิณํ, อปรุตฺตรํฯ นทีนํ-คงฺคายมุนํ, มหิสรภุฯ
ติณวิเสสานํ-กาสกุสํ กาสกุสา, อุสีรพีรณํ อุสีรพีรณา, มุญฺชปพฺพชํ มุญฺชปพฺพชํ มุญฺชปพฺพชาฯ รุกฺขวิเสสานํ ขทิรปลาสํ ขทิรปลาสา, โวสฺสกณฺณํ ธวาสฺสกณฺณา, ปิลกฺขนิคฺโรธํ ปิลกฺขนิคฺโรธา, อสฺสตฺถกปิตฺถนํ อสฺสตฺถกปิตฺถนา, สากสาลํ สากสาลาฯ ปสุวิเสสานํ-คชควชํ คชควชา, โคมหิสํ โคมหิสา, เอเณยฺยโคมหิสํ เอเณยฺยโคมหิสา, เอเณยฺยวราหํ เอเณยฺยวราหา, อเชฬกํ อเชฬกา, กุกฺกุรสูกรํ กุกฺกุรสูกรา, หตฺถิควาสฺสวฬวํ หตฺถิควาสฺสวฬวาฯ สกุนวิเสสานํ-หํสพลาวํ หํสพลาวา, การณฺฑวจกฺกวากํ การณฺฑวจกฺกวากา, พกพลากํ พกพลากาฯ ธนานํ-หิรญฺญสุวณฺณํ หิรญฺญสุวณฺณา, มณิสงฺขมุตฺตาเวฬุริยํ มณิสงฺขมุตฺตาเวฬุริยา, ชาตรูปรชตํ ชาตรูปรชตาฯ ธญฺญานํ-สาลิยวกํ สาลิยวกา, ติลมุคฺคมาสํ ติลมุคฺคมาสา, นิปฺผาวกุลตฺถํ นิปฺผาวกุลตฺถาฯ พฺยญฺชนานํ-สากสุวํ สากสุวา, คพฺยมาหิสํ คพฺยมาหิสา, เอเณยฺยวาราหํ เอเณยฺยวาราหา, มิคมายูรํ มิคมายูราฯ ชนปทานํ-กาสิโกสลํ กาสิโกสลา, วชฺชิมลฺลํ วชฺชิมลฺลา, เจติวํสํ เจติวํสา, มจฺฉสูรเสนํ มจฺฉสูรเสนา, กุรุปญฺจาลํ กุรุปญฺจาลาฯ อิตรีตรโยโค ยถา-จนฺทิมสูริยา, สมณพฺราหฺมณา มาตาปิตโร อิจฺจาทิฯ
เอตสฺมึ เอกตฺถีภาวกณฺเฑ ยํ วุตฺตํ ปุพฺพํ, ตเทว ปุพฺพํ นิปตติ กมาติกฺกเม ปโยชนาภาวาฯ กฺวจิ วิปลฺลาโสปิ โหติ พหุลาธิการโต, ทนฺตานํ ราชา ราชทนฺโต, กตฺถจิ กมํ ปจฺจานาทรา ปุพฺพกาลสฺสาปิ ปรนิปาโต, ลิตฺตวาสิโต, นคฺคมุสิโต, สิตฺตสมฺมฏฺโฐ, ภฎฺฐลุญฺจิโตฯ จตฺเถ ยเทกตฺถํ ตตฺถ เกจิ ปุพฺพปทํ พหุธา นิยเมนฺติ, ตทิห พฺยภิจารทสฺสาน น วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ
๒๐. สมาหาเร นปุํสกํฯ
จตฺเถ สมาหาเร ยเทกตฺถํ, ตํ นปุํสกลิงฺคํ ภวติ, ตถาเจโวทาหฎํ, กตฺถจิ น โหติ ‘สภาปริสายา’ติ ญาปกา, อาธิปจฺจปริวาโร, ฉนฺทปาริสุทฺธิ, ปฎิสนฺธิปวตฺติยํฯ
๒๑. สงฺขฺยาทิฯ
เอกตฺเถ สมาหาเร สงฺขฺยาทิ นปุํสกลิงฺคํ ภวติ, ปญฺจควํ, จตุปฺปถํ, สมาหารสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว โหติ, สมาหาเรตฺเวว ปญฺจกาปาโล ปูโว, ติปุตฺโตฯ
๒๒. กฺวเจกตฺตญฺจ ฉฎฺฐิยาฯ
ฉฎฺฐิเยกตฺเถ กฺวจิ นปุํสกตฺตํ โหเตกตฺถญฺจ, สลภานํ ฉายา สลภจฺฉายํ, เอวํ สกุนฺตานํ ฉายา สกุนฺตจฺฉายํ, ปาสาทจฺฉายํ ปาสาทจฺฉายา, ฆรจฺฉายํ ฆรจฺฉายา, อมนุสฺสสภาย นปุํสเกกตฺตํ ภวติ พฺรหฺมสภํ, เทวสภํ, อินฺทสภํ, ยกฺขสภํ, สรภสภํ, มนุสฺสสภายํ ปน ขตฺติยสภา, ราชสภา อิจฺเจวมาทิ, กฺวจีติ กึ ราชปุริโสฯ
๒๓. สฺยาทีสุ รสฺโสฯ
นปุํสเก วตฺตมานสฺส รสฺโส โหติ สฺยาทีสุฯ สลภจฺฉายํ, สฺยาทีสูติ กึ? สลภจฺฉาเยฯ
๒๔. ฆปสฺสนฺตสฺสาปฺปธานสฺสฯ
อนฺตภูตสฺส อปฺปธานสฺส ฆปสฺส สฺยาทีสุ รสฺโส โหติฯ พหุมาโล โปโส, นิกฺโกสมฺพิ, อติวาโมรุ, อนฺตสฺสาติ กึ? ราชา กญฺญาปิโย, อปฺปธานสฺสาติ กึ? ราชกุมารี พฺรหฺมพนฺธูฯ
๒๕. โคสฺสุฯ
อนฺตภูตสฺส อปฺปธานสฺส โคสฺส สฺยาทีสุ อุ โหติฯ จิตฺตคุ, อปฺปธานสฺสาตฺเวว? สุโค, อนฺตสฺสาตฺเวว? โคกุลํฯ
๒๖. อิตฺถิยมตฺวาฯ
อิตฺถิยํ วตฺตมานโต อการนฺตโต นามสฺมา อาปจฺจโย โหติฯ ธมฺมทินฺนาฯ
๓๗. นทาทิโต วีฯ
นทาทีหิ อิตฺถิยํ วีปฺปจฺจโย โหติฯ นที, มหี, กุมารี, ตรุณี, วารุณี, โคตมีฯ (๑๔) ‘‘โคโตวา’’ คาวี โค, อากติคโณ-ยํ, โกโร ‘‘นฺตนฺตูนํ วีมฺหิ โต วา’’ (๓-๓๖) ติ วิเสสนตฺโถฯ
๒๘. ยกฺขาทิตินี จฯ
ยกฺขาทิโต อิตฺถิยํ อินี โหติ วีจฯ ยกฺขินี ยกฺขี, นาคินี นาคี, สีหินี สีหีฯ
๒๖. อารามิกาทีหิฯ
อารามิกาทิโต อินี โหติตฺถิยํฯ อารามิกินี, อนนฺตรายิกินี, ราชินี (๑๕) ‘‘สญฺญายํ มานุโส’’ มานุสินี, อญฺญตฺร มานุสีฯ
๓๐. ยุวณฺเณหิ นีฯ
อิตฺถิยมิวณฺณุวณฺณนฺเตหิ นี โหติ พหุลํฯ สทาปยตปาณินี, ทณฺฑินี, ภิกฺขุนี, ขตฺตพนฺธุนี, ปรจิตฺตวิทุนี, มาตุอาทิโต กสฺมา น โหติ? อิตฺถิปฺปจฺจยํ วินาปิ อิตฺถตฺตาภิธานโตฯ
๓๑. กฺติมฺหาญฺญตฺเถฯ
กฺติมฺหาญฺญตฺเถเยว อิตฺถิยํ นี โหติ พหุลํฯ สาหํ อหึ สารตินี, ตสฺสา มุฎฺฐสฺสตินิยา, สา คาวี วจฺฉคิทฺธินี, อญฺญตฺเถติ กึ? ธมฺมรติฯ
๓๒. ฆรณฺยาทโยฯ
ฆรณิปฺปภุตโย นีปฺปจฺจนฺตาสาธโว ภวนฺติฯ ฆรณี, โปกฺขรณี, อีสฺส-ตฺตํ นิปาตนา, (๑๖) ‘‘อาจริยา วา ย-โลโป จ’’ อาจรินี, อาจริยาฯ
๓๓. มาตุลาทิตฺวานี ภริยายํฯ
มาตุลาทิโต ภริยายมานี โหติฯ มาตุลานี, วารุณานี, คหปตานี, อาจริยานี, (๑๗) ‘‘อภริยายํ ขตฺติยา วา’’ ขตฺติยานี ขตฺติยา, นทาทิปาฐา ภริยายนฺตุ ขตฺติยีฯ
๓๔. อุปมาสํหิต สหิต สญฺญต สห สผวาม ลกฺขณาทิตูรุตูฯ
อูรุสทฺทา อุปมานาทิปุพฺพา อิตฺติยมู โหติฯ กรโภรู, สํหิโตรู, สหิโตรู, สญฺญโตรู, สโหรู, สโผรู, วาโมรู, ลกฺขโณรู, อูติโยควิภาคา อู พฺรหฺมพนฺธูฯ
๓๕. ยุวา ติฯ
ยุวสทฺทโต ติ โหติตฺถิยํฯ ยุวติฯ
๓๖. นฺตนฺตูนํ วีมฺหิโต วาฯ
วีมฺหิ นฺตนฺตูนํ โต วา โหติฯ คจฺฉตี คจฺฉนฺตี, สีลวตี สีลวนฺตีฯ
๓๗. ภวโต โภโตฯ
วีมฺหิ ภวโต โภตาเทโส โหติ วาฯ โภตี ภวนฺตีฯ
๓๘. โคสฺสาวงฯ
โคสทฺทสฺส วีมฺหาวง โหติฯ คาวีฯ
๓๙. ปุถุสฺส ปถวปุถวาฯ
วีมฺหิ ปุถุสฺส ปถวปุถวา โหนฺติฯ ปถวี, ปุถวี, เฐ ปถวีฯ
๔๐. สมาสนฺตฺวฯ
สมาสนฺตฺว อิติ จาธิกรียติฯ
๔๑. ปาปาทีหิ ภูมิยาฯ
ปาปาทีหี ปรา ยา ภูมิ ตสฺสา สมาสนฺโต อ โหติฯ ปาปภูมํ, ชาติภูมํฯ
๔๒. สงฺขฺยาหิฯ
สงฺขฺยาหิ ปรา ยา ภูมิ ตสฺสา สมาสนฺโต อ โหติฯ ทฺวิภูมํ, ติภูมํฯ
๔๓. นทีโคทาวรีนํฯ
สงฺขฺยาหิ ปราสํ นทีโคทาวรีนํ สมาสนฺโต อ โหติ, ปญฺจนทํ, สตฺตโคทาวรํ, สงฺขฺยาหิตฺเวว? มหานที, นทีโคทาวรีนนฺติ กึ? ทสิตฺถิฯ
๔๔. อสงฺเขฺยหิ จางฺคุลฺยานญฺญาสงฺขฺยตฺเถสุฯ
อสงฺเขฺยหิ สงฺขฺยาหิ จ ปราย องฺคุลฺยา สมาสนฺโต อ โหติ โน เจ อญฺญปทตฺเถ อสงฺขฺยตฺเถ จ สมาโส วตฺตเตฯ นิคฺคตมงฺคุลีหิ นิรงฺคุลํ, อจฺจงฺคุลํ, เทฺว องฺคุลิโย สมาหฎา ทฺวงฺคุลํ, อนญฺญาสงฺขฺยตฺเถสูติ กึ? ปญฺจงฺคุลิ หตฺโถ, อุปงฺคุลิ, กถํ ‘เทฺว องฺคุลีมานมสฺสาติ ทฺวงฺคุล’นฺติ? นาตฺร สมาโสญฺญปทตฺเถ วิหิโต มตฺตาทีนํ โลเป กเต ตตฺถ วตฺตเตฯ องฺคุลสทฺโท วา ปมาณวาจิ สทฺทนฺตรํ, ยถา ‘เสนงฺคุลปฺปมาเณน องฺคุลานํ สตํ ปุณฺณํ จตุทฺทส วา องฺคุลานี’ติฯ
๔๕. ทีฆาโหวสฺเสกเทเสหิ จ รตฺตฺยาฯ
ทีฆาทีหิ อสงฺเขฺยหิ สงฺขฺยาหิ จ ปรมสฺมา รตฺติยา สมาสนฺโต อ โหติฯ ทีฆรตฺตํ, อโหรตฺตํ (ตฺโต), วสฺสารตฺตํ (ตฺโต), ปุพฺพรตฺตํ, อปรรตฺตํ, อฑฺฒุรตฺตํ, อติกฺกนฺโต รตฺติํ อติรตฺโต, เทฺวรตฺตี สมาหฎา ทิรตฺตํ (ตฺโต), วา กฺวจิ พหุลาธิการา เอกรตฺตํ (ตฺโต), เอกรตฺติ, อนญฺญาสงฺขฺยตฺเถสุตฺเวว? ทีฆรตฺติเหมนฺโต, อุปรตฺติ, กฺวจิ โหเตว พหุลํ วิธานายถารตฺตํฯ
๔๖. โคตฺวจตฺเถ จาโลเปฯ
โคสทฺทา อโลปวิสยา สมาสนฺโต อ โหติ น เจ จตฺเถ สมาโส อญฺญปทตฺเถ อสงฺขฺยตฺเถ จ, ราชคโว, ปรมคโว, ปญฺจควธโน, ทสควํ, อโลเปติ กึ? ปญฺจหิ โคหิ กีโต ปญฺจคุ, อจตฺเถติ กิ? อชสฺสคาโว, อนญฺญาสงฺขฺยตฺเถสุตฺเวว? จิตฺตคุ, อุปคุฯ
๔๗. รตฺตินฺทิวทารควจตุรสฺสาฯ
เอเต สทฺทา ออนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ รตฺโต จ ทิวา จ รตฺตินฺทิวํ, รตฺติ จ ทิวา จ รตฺตินฺทิวํ, ทารา จ คาโว จ ทารควํ, จตสฺโส อสฺสิโย อสฺส จตุรสฺโสฯ
๔๘. อายาเมนุควํฯ
อนุควนฺติ นิปจฺจเต อายาเม คมฺยมาเนฯ อนุควํ สกฎํ, อายาเมติ กึ? คุนฺนํ ปญฺฉา อนุคุฯ
๔๙. อกฺขิสฺมาญฺญตฺเถฯ
อกฺขิสฺมา สมาสนฺโต อ โหติ อญฺญตฺเถ เจ สมาธสาฯ วิสาลกฺโข, วิสาลกฺขีฯ
๕๐. ทารุมฺยงฺคุลฺยาฯ
องฺคุลนฺตา อญฺญปทตฺเถ ทารุมฺหิ สมาสนฺโต อ โหติฯ ทฺวงฺคุลํทารุ, ปญฺจงฺคุลํ, องฺคุลิสทิสาวยวํ ธญฺญาทีนํ วิกฺเขปกํ ทารุํ วุจฺจเต, ปมาเณ ตุ ปุพฺเพ วิย สิทฺธํ สขราชสทฺทา อการนฺตาว, สิสฺโสปิ น ทิสฺสติ, คาณฺฑี วธนฺวาติ ปกตนฺตเรน สิทฺธํฯ
๕๑. จิ วีติหาเรฯ
โอฆาพฺยติหาเร คมฺยมาเน อญฺญปทตฺเถ วตฺตมานโต จิ โหติฯ เกสาเกสิ ทณฺฑาทณฺฑิ, จกาโร ‘‘จิสฺมิ’’นฺติ (๓.๖๖) วิเสสนตฺโถ, สุคนฺธิ, ทุคฺคนฺตีติ ปโยโค น ทิสฺสเตฯ
๕๒. ลฺตฺวิตฺถิยูหิ โกฯ
ลฺตุปฺปจฺจยนฺเตหิ, อิตฺถิยมีการูการนฺเตหิ จ พหุลํ กปฺปจฺจโย โหติ อญฺญปทตฺเถฯ พหุกตฺตุโก, พหุกุมาริโก, พหุพฺรหฺมพนฺธุโก, พหุลํตฺเวว? สุพฺภูฯ
๕๓. วาญฺญโตฯ
อญฺเญหิ อญฺญปทตฺเถ โก วา พหุลํ โหติฯ พหุมาลโก, พหุมาโลฯ
๕๔. อุตฺตรปเทฯ
เอตมธิกตํ เวทิตพฺพํฯ
๕๕. อิมสฺสิทํฯ
อุตฺตรปเท ปรโต อิมสฺส อิทํ โหติฯ อิทมฎฺฐิตา, อิทปฺปจฺจยตา, นิคฺคหีตโลโป ปสฺส จ ทฺวิภาโวฯ
๕๖. ปุํ ปุมสฺส วาฯ
ปุมสฺส ปุํ โหตุตฺตรปเท วิภาสาฯ ปุลฺลิงฺคํ, ปุมลิงฺคํฯ
๕๗. ฎนฺตนฺตูนํฯ
เอสํ ฎ โหตุตฺตรปเท กฺวจิ วาฯ ภวมฺปติฎฺฐามยํ, ภควํมูลกา โน ธมฺมา, พหุลาธิการา ตราทีสุ จ ปเคว มหตฺตรี, รตฺตญฺญุมหตฺตํฯ
๕๘. อฯ
เอสํ อ โหตุตฺตรปเทฯ คุณวนฺตปติฏฺโฐ-สฺมิฯ
๕๙. มนาทฺยาปาทีนโม มเย จฯ
มนาทีนมาปาทีนํ จ โอ โหตุตฺตรปเท มเย จฯ มโนเสฎฺฐา, มโนมยา, รโชชลฺลํ, รโชมยํ, อาโปคตํ, อาโปมยํ, อนุยนฺติ ทิโสทิสํฯ
๖๐. ปรสฺส สงฺขฺยาสุฯ
สงฺขฺยาสุตฺตรปเทสุ ปรสฺส โอ โหติฯ ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ, สงฺขฺยาสูติ กึ? ปรทตฺตูปชีวิโนฯ
๖๑. ชเน ปุถสฺสุฯ
ชเน อุตฺตรปเท ปุถสฺส อุ โหติฯ อริเยหิ ปุถเควายํ ชโนติ ปุถุชฺชโนฯ
๖๒. โส ฉสฺสาหายตเน วาฯ
อเห อายตเน จุตฺตรปเท ฉสฺส โส วา โหติฯ สาหํ ฉาหํ, สฬายตนํ, ฉฬายตนํฯ
๖๓. ลฺตุปิตาทีนมารงรงฯ
ลฺตุปฺปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนญฺจ ยถากฺกมมารงรง วา โหนฺตุตฺตรปเท, สตฺถารทสฺสนํ, กตฺตารนิทฺเทโส, มาตรปิตโร, วาตฺเวว? สตฺถุทสฺสนํ, มาตาปิตโรฯ
๖๔. วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมา ตตฺร จตฺเถฯ
ลฺตุปิตาทีนํ วิชฺชาสมฺพนฺธีนํ โยนิสมฺพนฺธีนํ จ เตสฺเวว ลฺตุปิตาทีสุ วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธิสุตฺตรปเทสุ จตฺถวิสเย อา โหติฯ โหตาโปตโร มาตาปิตโร, ลฺตุปิตาทีนํ ตฺเวว? ปุตฺตภาตโร, ตตฺเรติ กึ? ปิตุปิตามหา, จตฺเถติ กึ? มาตุภาตา, วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานนฺติ กึ? ทาตุภตฺตาโรฯ
๖๕. ปุตฺเตฯ
ปุตฺเต อุตฺตรปเท จตฺถวิสเย ลฺตุปิตาทีนํ วิชฺชาโยนิ สมฺพนฺธานมา โหติฯ ปิตาปุตฺตา, มาตาปุตฺตาฯ
๖๖. จิสฺมึฯ
จิปฺปจฺจยนฺเต อุตฺตรปเท อา โหติฯ เกสาเกสิ, มุฎฺฐามุฎฺฐิฯ
๖๗. อิตฺถิยมฺภาสิตปุมิตฺถี ปุเมเวกตฺเถฯ
อิตฺถิยํ วตฺตมาเน เอกตฺเถ สมานาธิกรเณ อุตฺตรปเท ปเร ภาสิตปุมา อิตฺถี ปุเมว โหติฯ กุมารภริโย, ทีฆชงฺโฆ, ยุวชาโย, อิตฺถิยนฺติ กึ? กลฺยาณี ปธานเมสํ กลฺยาณิปฺปธานา, ภาสิตปุเมติ กึ? กญฺญาภริโย, อิตฺถีติ กึ? คามณิกุลํ ทิฎฺฐิ อสฺส คามณิทิฎฺฐิ, เอกตฺเถติ กึ? กลฺยาณิยา มาตา กลฺยาณิมาตาฯ
๖๘. กฺวจิ ปจฺจเยฯ
ภาสิตปุมิตฺถี ปจฺจเย กฺวจิ ปุเมว โมติฯ พฺยตฺตตรา, พฺยตฺตตมาฯ
๖๙. สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเตฯ
อิตฺถิวาจกา สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต ปุเมว โหนฺติฯ ตสฺสา มุขํ ตมฺมุขํ, ตสฺสํ ตตฺร, ตาย ตโต, ตสฺสํ เวลายํ ตทาฯ
๗๐. ชายาย ชยํ ปติมฺหิฯ
ปติมฺหิ ปเร ชายาย ชยํ โหติ, ชยมฺปตี, ‘ชานิปตี’ติ ปกตนฺตเรน สิทฺธํ, ตถา ‘ทมฺปตี, ชมฺปตี’ติฯ
๗๑. สญฺญายมุโททกสฺสฯ
สญฺญายมุทกสฺสุตฺตรปเท อุทาเทโส โหติฯ อุทธิ, อุทปานํฯ
๗๒. กุมฺภาทีสุ วาฯ
กุมฺภาทีสุตฺตรปเทสุ อุทกสฺส อุทาเทโส วา โหติฯ อุทกุโมฺภ อุทกกุโมฺภ, อุทปตฺโต อุทกปตฺโต, อุทพินฺธุ อุทกพินฺธุ, อากติคโณ-ยํฯ
๗๓. โสตาทีสูโลโปฯ
โสตาทีสุตฺตรปเทสุ อุทกสฺส อุสฺส โลโป โหติฯ ทกโสตํ, ทกรกฺขโสฯ
๗๔. ฎ นญ สฺสฯ
อุตฺตรปเท นญ สทฺทสฺส ฎ โหติฯ อพฺราหฺมโณ, ญกาโร กึ? เกวลสฺส มา โหตุ ปามนปุตฺโตฯ
๗๕. อน สเรฯ
สราโท อุตฺตรปเท นญ สทฺทสฺส อน โหติฯ อนกฺขาตํฯ
๗๖. นขาทโยฯ
นขาทโย สทฺทา อนน ฎาเทสา นิปจฺจนฺเตฯ นาสฺส ขมตฺถีติ นโข, อขมญฺญํ, สญฺญาสทฺเทสุ จ นิปฺผตฺติมตฺตํ ยถากถญฺจิ กตฺตพฺพํนาสฺส กุลมถีติ นกุโล, อกุลมญฺญํ, นข นกุล นปุํสกนกฺขตฺต นาก เอวมาทิฯ
๗๗. นโค วาปฺปาณินิฯ
นคอิจฺจปฺปาณินิ วา นิปจฺจเตฯ นโค รุกฺโข, นโค ปพฺพโต, อโค รุกฺโข, อโค ปพฺพโต, อปฺปาณินีติ กึ? อโค วสโล สีเตนฯ
๗๘. สหสฺส โส-ญฺญตฺเถฯ
อญฺญปทตฺถวุตฺถิมฺหิ สมาเส อุตฺตรปเท ปเร สหสฺส โส วา โหติฯ สปุตฺโต, สหปุตฺโต, อญฺญตฺเถติ กึ? สห กตฺวา, สห ยุชฺฌิตฺวาฯ
๗๙. สญฺญายํฯ
สหสฺสุตฺตรปเท โส โหติ สญฺญายํฯ สาสฺสตฺถํ, สปลาสํฯ
๘๐. อปฺปจฺจกฺเขฯ
อปฺปจฺจกฺเข คมฺยมาเน สหสฺส โส โหตุตฺตรปเท, สาคฺคิ กโปโต, สปิสาจา วาตมณฺฑลิกาฯ
๘๑. อกาเล สกตฺเถฯ
สกตฺถปฺปธานสฺส สหสทฺทสฺส อกาเล อุตฺตรปเท โส โหติฯ สมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํ, สจกฺกํ นิเธหิ, สธุรํ ปาเชหิ, อกาเลติ กึ? สห ปุพฺพณฺหํ, สหาปรณฺหํฯ
๘๒. คนฺถนฺตาธิกฺเยฯ
คนฺถนฺเต อาธิกฺเย จ วตฺตมานสฺส สหสฺส โส โหตุตฺตรปเทฯ สกลํ โชติมธีเต สมุหุตฺตํ, กาลตฺโถ อารโมฺภ, อาธิกฺเย-สโทณา ขารี, สมาสโก กหาปโณ, นิจฺจตฺโถยมารโมฺภฯ
๘๓. สมานสฺส ปกฺขาทีสุ วาฯ
ปกฺขาทีสุตฺตรปเทสุ สมานสฺส โส โหติ วาฯ สปกฺโข สมานปกฺโข, สโชติ สมานโชติ, ปกฺขาทีสูติ กึ? สมานสีโล, ปกฺข, โชติ, ชนปท, รตฺติ, ปตฺตินี, ปตฺตี, นาภิ, พนฺธุ พฺรหฺมจารี, นาม, โคตฺต, รูป, ฐาน, วณฺณ, วโย, วจน, ธมฺม, ชาติย, ฆจฺจฯ
๘๔. อุทเร อิเยฯ
อุทเร อิเย ปเร ปรโต สมานสฺส โส วา โหติฯ โสทริโย, สมาโนทริโย, อิเยติ กึ? สมาโนทรตาฯ
๘๕. รีริกฺขเกสุฯ
เอเตสุ สมานสฺส โส โหติฯ สรี, สริกฺโข, สริโสฯ
๘๖. สพฺพาทีนมาฯ
รีริกฺขเกสุ สพฺพาทีนมา โหติฯ ยาที, ยาทิกฺโข, ยาทิโสฯ
๘๗. นฺตกิมิมานํ ฎากีฎีฯ
รีริกฺขเกสุ นฺตสทฺท กึสทฺท อิมสทฺทานํ ฎากีฎี โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ภวาที, ภวาทิกฺโข, ภวาทิโส, กีที, กีทิกฺโข, กีทิโส, อีที, อีทิกฺโข, อีทิโสฯ
๘๘. ตุมฺหามฺหานํ ตาเมกสฺมึฯ
รีริกฺขเกสุ ตุมฺหามฺหานํ ตามา โหนฺเตกสฺมึ ยถากฺกมํฯ ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโส, มาที, มาทิกฺโข, มาทิโสฯ เอกสฺมินฺติ กึ? ตุมฺหาที, อมฺหาที, ตุมฺหาทิกฺโข, อมฺหาทิกฺโข, ตุมฺหาทิโส, อมฺหาทิโสฯ
๘๙. ตํ มมญฺญตฺรฯ
รีริกฺขกนฺตโต อญฺญสฺมึ อุตฺตรปเท ตุมฺหามฺหานเมกสฺมึ ตํมํ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตนฺทีปา, มนฺทีปา, ตํสรณา, มํสรณา, ตยฺโยโค, มยฺโยโคติ พินฺทุโลโปฯ
๙๐. เวตสฺเสฎฯ
รีริกฺขเกสฺเวตสฺเสฎ วา โหติ, เอที, เอตาที, เอทิกฺโข, เอตาทิกฺโข, เอทิโส, เอตาทิโสฯ
๙๑. วิธาทีสุ ทฺวิสฺส ทุฯ
ทฺวิสฺส ทุ โหติ วิธาทีสุ, ทุวิโธ, ทุปฎฺฎํ เอวมาทิฯ
๙๒. ทิ คุณาทีสุฯ
คุณาทีสุ ทฺวิสฺส ทิ โหติ, ทฺวิคุณํ, ทิรตฺติ, ทิคุ เอวมาทิฯ
๙๓. ตีสฺวฯ
ตีสุ ทฺวิสฺส อโหติฯ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ, ทฺวิตฺติปตฺตปุราฯ
๙๔. อา สงฺขฺยายาสตาโท-นญฺญตฺเถฯ
สงฺขฺยายมุตฺตรปเท ทฺวิสฺส อา โหติ อสตาโท อนญฺญธตฺถฯ ทฺวาทส, ทฺวาวีสติ ทฺวตฺติํส, สงฺขฺยายนฺติ กึ? ทิรตฺตํ, อสตาโทติ กึ? ทิสตํ, ทิสหสฺสํฯ อนญฺญตฺเถติ กึ? ทฺวิทสาฯ
๙๕. ติสฺเสฯ
สงฺขฺยายมุตฺตรปเท ติสฺส เอ โหติ อสตาโท อนญฺญตฺเถ, เตรส, เตวีส, เตตฺติํส, สงฺขฺยายํตฺเวว? ติรตฺตํ, อสตาโทตฺเวว? ติสตํ, อนญฺญตฺเถตฺเวว? ติจตุกาฯ
๙๖. จตฺตาลีสาโท วาฯ
ติสฺเส วา โหติ จตฺตาลีสาโท, เตจตฺตาลาสํ ติจตฺตาลีสํ, เตปญฺญาสํ ติปญฺญาสํ, เตสฎฺฐิ ติสฎฺฐิ, เตสตฺตติ ติสตฺตติ, เตอสีติ ติยาสีติ, เตนวุติ ตินวุติ, อสตาโทตฺเวว? ติสตํฯ
๙๗. ทฺวิสฺสา จฯ
อสตาโท-นญฺญตฺเถ จตฺตาลีสาโท ทฺวิสฺเส วา โหติ อา จฯ เทฺวจตฺตาลีสํ, ทฺวาจตฺตาลีสํ ทฺวิจตฺตาลีสํ, เทฺวปญฺญาสํ, ทฺวาปญฺญาสํ ทฺวิปญฺญาสํ อิจฺจาทิฯ
๙๘. พาจตฺตาลีสาโทฯ
ทฺวิสฺส พา วา โหติ อจตฺตาลีสาโท-นญฺญตฺเถฯ พารส ทฺวาทส, พาวีสติ ทฺวาวีสติ, พตฺติํส ทฺวตฺติํส, อจตฺตาลีสาโทติ กึ? ทฺวิจตฺตาลีสํฯ
๙๙. วีสติทเสสุ ปญฺจสฺส ปณฺณปนฺนาฯ
วีสติทเสสุ ปเรสุ ปญฺจสฺส ปณฺณปนฺนา โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ ปณฺณวีสติ ปญฺจวีสติ, ปนฺนรสฺว ปญฺจทสฯ
๑๐๐. จตุสฺส จุโจ ทเสฯ
จตุสฺส จุโจ โหนฺติ วา ทสสทฺเท ปเรฯ จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทสฯ
๑๐๑. ฉสฺส โสฯ
ฉสฺส โสอิจฺจยมาเทโส โหติ ทสสทฺเท ปเรฯ โสฬสฯ
๑๐๒. เอกฎฺฐานมาฯ
เอกอฎฺฐานํ อา โหติ ทเส ปเรฯ เอกาทส, อฎฺฐารสฯ
๑๐๓. ร สงฺขฺยาโต วาฯ
สงฺขฺยาโต ปรสฺส ทสสฺส ร โหติ วิภาสาฯ เอการส เอกาทส, พารส ทฺวาทส, ปนฺนรส ปญฺจทส, สตฺตรส สตฺตทส, อฎฺฐารส อฎฺฐาทส, ปนฺนพาเทเสสุ นิจฺจํ, อิธ น โหติ จตุทฺทสฯ
๑๐๔. ฉตีหิ โฬ จฯ
ฉตีหิ ปรสฺส ทสสฺส โฬ โหติ โร จ, โสฬส โสรส, เตฬส เตรสฯ
๑๐๕. จตุตฺถ ตติยาน มฑฺฒุฑฺฒติยาฯ
อฑฺฒา ปเรสํ จตุตฺถตติยานํ อุฑฺฒติยา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ อเฑฺฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุโฑฺฒ, อเฑฺฒน ตติโย อฑฺฒติโย, กถํ อฑฺฒเตยฺโยติ? สกตฺเถ ณฺเย อุตฺตรปทวุฑฺฒิฯ
๑๐๖. ทุติยสฺส สห ทิยฑฺฒทิวฑฺฒาฯ
อฑฺฒา ปรสฺส ทุติยสฺส สห อฑฺฒสทฺเทน ทิยฑฺฒทิวฑฺฒา โหนฺติฯ อเฑฺฒน ทุติโย ทิยโฑฺฒ, ทิวโฑฺฒ วาฯ
๑๐๗. สเร กท กุสฺสุตฺตรตฺเถฯ
กุสฺสุตฺตรปทตฺเถ วตฺตมานสฺส สราโท อุตฺตรปเท กทาเทโส โหติฯ กทนฺนํ, กทสนํ, สเรติ กึ? กุปุตฺโต, อุตฺตรตฺเถติ กึ? กุโอโฑฺฒ ราชาฯ
๑๐๘. กาปฺปตฺเถฯ
อปฺปตฺเถ วตฺตมานสฺส กุสฺส กา โหติ อุตฺตรปทตฺเถ, อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํฯ
๑๐๙. ปุริเส วาฯ
กุสฺส ปุริเส กา โหติ วาฯ กาปุริโส กุปุริโส, อยมปฺปตฺตวิภาสา, อปฺปตฺเถ ตุ ปุพฺเพน นิจฺจํ โหติ อีสํ ปุริโส กาปุริโสฯ
๑๑๐. ปุพฺพาปรชฺชสายมชฺเฌหาหสฺส ณฺโหฯ
ปุพฺพาทีหุตฺตรปทสฺส อหสฺส ณฺหาเทโส โหติ, ปุพฺพณฺโห, อปรณฺโห, อชฺชณฺโห, สายณฺโห, มชฺฌณฺโห (ปณฺโห)ฯ
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ
สมาสกณฺโฑ ตติโยฯ