โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ
๔. จตุตฺโถ กณฺโฑ (ณาทิ)
๑. โณ วา ปจฺเจฯ
ฉฎฺฐิยนฺตา นามสฺมา วา ณปฺปจฺจโย โหติ อปจฺเจ-ภิเธยฺเย, ณกาโร วุทฺธฺยตฺโถ, เอวมญฺญตฺตาปิ, วสิฎฺฐสฺสาปจฺจํ วาสิฏฺโฐ, วาสิฎฺฐี วา, โอปคโว, โอปควี วา, เวติ วากฺยสมาสวิกปฺปนตฺถํ, ตสฺสาธิกาโร สกตฺถาวธิฯ
๒. วจฺฉาทิโต ณานณายนาฯ
วจฺฉาทีหิ อปจฺจปฺปจฺจยนฺเตหิ โคตฺตาทีหิ จ สทฺเทหิ ณานณายนปฺปจฺจยา วา โหนฺติ อปจฺเจ, วจฺฉาโน วจฺฉายโน, กจฺจาโน กจฺจายโน, ยาคเม กาติยาโน, โมคฺคลฺลาโน โมคฺคลฺลายโน, สากฎาโน สากฎายโน, กณฺหาโน กณฺหายโน อิจฺจาทิฯ
๓. กตฺติกาวิธวาทีหิ เณยฺยเณราฯ
กตฺติกาทีหิ วิธวาทีหิ จ เณยฺยเณรา วา ยถากฺกมํ โหนฺติ อปจฺเจ, กตฺติเกยฺโย, เวนเตยฺโย, ภาคิเนยฺโย อิจฺจาทิ , เวธเวโร, พนฺธเกโร, นาลิเกโร, สามเณโร อิจฺจาทิฯ
๔. ณฺยทิจฺจาทีหิฯ
ทิติปฺปภุติหิ ณฺโย วา โหติ อปจฺเจ, เทจฺโจ, อาทิจฺโจ, โกณฺฑญฺโญ, คคฺโคฺย, ภาตพฺโพ อิจฺจาทิฯ
๕. อา ณิฯ
อการนฺตโต ณิ วา โหติ อปจฺเจ, ทกฺขิ, ทตฺถิ, โทณิฯ วาสวิ, วารุณิ อิจฺจาทิฯ
๖. ราชโต ญฺโญ ชาติยํฯ
ราชสทฺทโต ญฺโญ วา โหติ อปจฺเจ ชาติยํ คมฺยมานายํ, ราชญฺโญ, ชาติยนฺติ กึ? ราชาปจฺจํฯ
๗. ขตฺตา ยิยาฯ
ขตฺตสทฺทา ยอิยา โหนฺติ อปจฺเจ ชาติยํ, ขตฺโย, ขตฺติโย, ชาติยํตฺเวว? ขตฺติฯ
๘. มนุโต สฺสสณฯ
มนุสทฺทโต ชาติยํ สฺสสณ โหนฺติ อปจฺเจ, มนุสฺโส, มานุโส, อิตฺถิยํ มนุสฺสา, มานุสี, ชาติยํตฺเวว? มานโวฯ
๙. ชนปทนามสฺมา ขตฺติยา รญฺเญ จ โณฯ
ชนปทสฺส ยํ นามํ, ตนฺนามสฺมา ขตฺติยา อปจฺเจ รญฺเญ จ โณ โหติ, ปญฺจาโล, โกสโล, มาคโธ, โอกฺกาโก, ชนปทนามสฺมาติ กึ? ทาสรถิ, ขตฺติยาติ กึ? ปญฺจาลสฺส พฺราหฺมณสฺส อปจฺจํ ปญฺจาลิฯ
๑๐. ณฺย กุรุสิวีหิฯ
กุรุสิวีหิ อปจฺเจ รญฺเญ จ ณฺโย โหติฯ โกรพฺโย, เสพฺโยฯ
๑๑. ณ ราคา เตน รตฺตํฯ
ราควาจิตติยนฺตโต รตฺตมิจฺเฉตสฺมึ อตฺเถ โณ โหติ, กสาเวน รตฺตํ กาสาวํ, โกสุมฺภํ, ยาลิทฺทํ, ราคาติ กึ? เทวทตฺเตน รตฺตํ วตฺถํ, อิธ กสฺมา น โหติ? ‘นีลํ ปีต’นฺติ, คุณวจนตฺตา วินาปิ เณน ณตฺถสฺสาภิธานโตฯ
๑๒. นกฺขตฺเตนินฺทุยุตฺเตน กาเลฯ
ตติยนฺตโต นกฺขตฺตา เตน ลกฺขิเต กาเล โณ โหติ, ตญฺเจ นกฺขตฺตมินฺทุยุตฺตํ โหติ, ผุสฺสี รตฺติ, ผุสฺสํ อหํ, นกฺขตฺเตเนติ กึ? คุรุนา ลกฺขิตา รตฺติฯ อินฺทุยุตฺเตเนติ กึ? กตฺถิกาย ลกฺขิโต มุหุตฺโต, กาเลติ กึ? ผุสฺเสน ลกฺขิตา อตฺถสิทฺธิ, อชฺชกตฺติกาติ กตฺติกายุตฺเต จนฺเท กตฺติกาสทฺโท วตฺตเตฯ
๑๓. สา-สฺส เทวตา ปุณฺณมาสีฯ
เสติ ปฐมนฺตา อสฺสาติ ฉฎฺฐฺยตฺเถ โณ ภวติ, ยํ ปฐมนฺตํ, สา เจ เทวตา ปุณฺณมาสีวา, สุคโต เทวตา อสฺสาภิ โสคโต, มาหินฺโท, ยาโม, วารุโณ, ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺส สมฺพนฺธินีติ ผุสฺโส, มาโส, มาโย, ผคฺคุโน, จิตฺโต, เวสาโขฯ เชฎฺฐมูโล, อาสโฬฺห, สาวโณ, โปฎฺฐปาโท, อสฺสยุโช, กตฺติโก, มาคสิโร, ปุณฺณมาสีติ กึ? ผุสฺสี ปญฺจมี อสฺส, ปุณฺณมาสี จ ภตกมาสสมฺพนฺธินี น โหติ… ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ นิพฺพจนา, อโต เอว นิปาตนา โณ สาคโม จ, มาสสุติยาว น ปญฺจทส รตฺตาโท วิธิฯ
๑๔. ตมธีเต ตํ ชานาติ กณิกา จฯ
ทุติยนฺตโต ตมธีเต ตํ ชานาตีติ เอเตสฺวตฺเถสุ โณ โหติ โณ ณิโก จ, พฺยากรณมธีเต ชานาติ วา เวยฺยากรโณ, ฉนฺทโส, กมโก, ปทโก, เวนยิโก, สุตฺตนฺติโก, ทฺวิตคฺคหณํ ปุถเคว วิธานตฺถํ ชานนสฺส จ อชฺเฌนวิสยภาวทสฺสนตฺถํ ปสิทฺธูปสงฺคหตฺถํ จฯ
๑๕. ตสฺส วิสเย เทเสฯ
ฉฎฺฐิยนฺตา วิสเย เทสรูเป โณ โหติ, วสาตีนํ วิสโย เทโส วาสาโต, เทเสติ กึ? จกฺขุสฺส วิสโย รูปํ, เทวทตฺตสฺส วิสโย-นุวาโกฯ
๑๖. นิวาเส ตนฺนาเมฯ
ฉฎฺฐิยนฺตา นิวาเส เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, สิวีนํ นิวาโส เทโส เสพฺโย, วาสาโตฯ
๑๗. อทูรภเวฯ
ฉฎฺฐิยนฺตา อทูรภเว เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, วิทิสาย อทูรภวํ เวทิสํฯ
๑๘. เตน นิพฺพตฺเตฯ
ตติยนฺตา นิพฺพตฺเต เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, กุสเมฺพน นิพฺพตฺตา โกสมฺภี นครี, กากนฺที, มากนฺที, สหสฺเสน นิพฺพตฺตา สาหสฺสี ปรีขา, โหตุมฺหิ กตฺตริ กรเณ จ ยถาโยคํ ตติยาฯ
๑๙. ตมีธตฺถิฯ
ตนฺติ ปฐมนฺตา อิธาติ สตฺตมฺยตฺเถ เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, ยนฺตํ ปฐมนฺตมตฺถิ เจ, อุทุมฺพรา อสฺมึ เทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร, พาทโร, พพฺพโชฯ
๒๐. ตตฺร ภเวฯ
สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ โณ โหติ, อุทเก ภโว โอทโก, โอรโส, ชานปโท, มาคโธ, กาปิลวตฺถโว, โกสโมฺพฯ
๒๑. อชฺชาทีหิ ตโนฯ
ภวตฺเถ อชฺชาทีหิ ตโน โหติ, อชฺช ภโว อชฺชตโน, สฺวาตโน, หิยฺยตฺตโนฯ
๒๒. ปุราโต โณ จฯ
ปุราอิจฺจสฺมา ภวตฺเถ โณ โหติ ตโน จ, ปุราโณ, ปุราตโนฯ
๒๓. อมาตฺวจฺโจฯ
อมาสทฺทโต อจฺโจ โหติ ภวตฺเถ, อมจฺโจฯ
๒๔. มชฺฌาทิตฺวิโมฯ
มชฺฌาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ภวตฺเต อิโม โหติ, มชฺฌิโม, อนฺติโมฯ มชฺฌ, อนฺต, เหฎฺฐา, อุปริ, โอร, ปาร, ปจฺฉา, อพฺภนฺตร, ปจฺจนฺต (ปุรตฺถา, พาหิร)ฯ
๒๕. กณเณยฺยเณยฺยกยิยาฯ
สตฺตมฺยนฺตา เอเต ปจฺจยา โหนฺติ ภวตฺเถ, กณ-กุสินา รายํ ภโว โกสินารโก, มาคธโก, อารญฺญโก วิหาโรฯ เณยฺย-คงฺเคยฺโย, ปพฺพเตยฺโย, วาเนยฺโยฯ เณยฺยก-โกเลยฺยโก, พาราณเสยฺยโก, จเมฺปยฺยโก, มิถิเลยฺยโกติ เอยฺยโกฯ ย-คโมฺม, ทิพฺโพฯ อิยคามิโย, อุทริ-โย, ทิวิโย, ปญฺจาลิโย, โพธิปกฺขิโย, โลกิโยฯ
๒๖. ณิโกฯ
สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ ณิโก โหติ, สารทิโก ทิวโส, สารทิกา รตฺติฯ
๒๗. ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํฯ
ปฐมนฺตา สิปฺปาทิวาจกา อสฺเสติฉฎฺฐิยตฺเถณิโก โหติ, วีณาวาทนํ สิปฺปมสฺส เวณิโก, โมทงฺคิโก, วํสิโก, ปํสุกู- ลธารณํ สีลมสฺส ปํสุกูลิโก, เตจีวริเกว, คนฺโธปณฺยมสฺส คนฺธิโก, เตลิโก, โคฬิโก, จาโป ปหรณมสฺส จาปิโก, โตมริโก, มุคฺคริโก, อุปธิปฺปโยชนมสฺส โอปธิกํ, สาติกํ, สาหสฺสิกํฯ
๒๘. ตํ หนฺตรหติ คจฺฉตุญฺฉติ จรติฯ
ทุติยนฺตา หนฺตีติ เอวมาทีสฺวตฺเถสุ ณีโก โหติฯ ปกฺขีหิปกฺขิโน หนฺตีติ ปกฺขิโก, สากุนิโก, มายูริโกฯ มจฺเฉหิ-มจฺฉิโก, เมนิโกฯ มิเคหิ-มาควิโก หาริณิโก, ‘สูกริโก’ติ อิโกฯ สตมรหตีติ สาติกํ, สนฺทิฎฺฐิโก, เอหิปสฺสวิธิํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก, สาหสฺสิโก, ‘สหสฺสิโย’ติ อิโยฯ ปรทารํ คจฺฉตีติ ปารทาริโก, มคฺคิโก, ปญฺญาสโยชนิโกฯ พทเร อุญฺฉตีติ พาทริโก, สามากิโกฯ ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมิโก, อธมฺมิโกฯ
๒๙. เตน กตํ กีตํ พทฺธมภิสงฺขตํ สํสฎฺฐํ หตํ หนฺติ ชิตํ ชยติ ทิพฺพติ ขณติ ตรติ จรติ วหติ ชีวติฯ
ตติยนฺตา กตาทิสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติฯ กาเยน กตํ กายิกํ, วาจสิกํ, มานสิกํ, วาเตน กโต อาพาโธ วาติโกฯ สเตน กีตํ สาติกํ, สาหสฺสิกํ, มูลโตว, เทวทเตน กีตนฺติ น โหติ ตทตฺถาปฺปตีติยาฯ วรตฺตาย พทฺโธ วารตฺติโก, อายสิโก, ปาสิโกฯ ฆเตน อภิสงฺขตํ สํสฎฺฐํ วา ฆาติกํ, โคฬิกํ, ทาธิกํ, มาริจิกํฯ ชาเลน หโต หนฺตีติ วา ชาลิโก, พาลีสิโกฯ อกฺเขหิ ชิตมกฺขิกํ, สาลากิกํฯ อกฺเขหิ ชยติ ทิพฺพตีติ วา อกฺขิโกฯ ขณิตฺติยา ขณตีติ ขาณิตฺติโก, กุทฺทาลิโก, เทวทตฺเตน ชิตํ, องฺคุลฺยา ขณตีติ น โหติ ตทตฺถานวคมาฯ อุฬุเมฺปน ตรตีติ โอฬุมฺปิโก, ‘อุฬุมฺปิโก’ติ อิโก โคปุจฺฉิโก, นาวิโกฯ สกเฎน จรตีติ สากฎิโก, ‘รถิโก, ปรปฺปิโก’ติ อิโกฯ ขนฺเธน วหตีติ ขนฺธิโก, อํสิโก, ‘สีสิโก’ติ อิโกฯ เวตเนน ชีวตีติ เวตนิโก, ‘ภติโก, กยิโก, วิกฺกยิโก, กยวิกฺกยิโก’ติ อิโกฯ
๓๐. ตสฺส สํวตฺตติฯ
จตุตฺถิยนฺตา สํวตฺตตีติ อสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ, ปุนพฺภวาย สํวตฺตตีติ โปโนภวิโก, อิตฺถิยํ โปโน ภวิกา, โลกาย สํวตฺตตีติ โลกิโก สุฎฺฐุ อคฺโคติ สคฺโค, สคฺคาย สํวตฺตตีติ โสวคฺคิโก, สสฺโสวก ตทมินาทิปาฐา, ธนาย สํวตฺตตีติ ธญฺญํ, โยฯ
๓๑. ตโต สมฺภูตมาคตํฯ
ปญฺจมฺยนฺตา สมฺภูตมาคตนฺติ เอเตสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติ, มาติโก สมฺภูตมาคตํ วา มตฺติกํ, เปตฺติกํ, ณฺยริยณ -ยาปิ ทิสฺสนฺติ, สุรภิโต สมฺภูตํ โสรภฺยํ, ถนโต สมฺภูตํ ถญฺญํ, ปิติโต สมฺภูโต เปตฺติโย, มาติโย, มตฺติโย, มจฺโจ วาฯ
๓๒. ตตฺถ วสติ วิทิโต ภตฺโต นิยุตฺโตฯ
สตฺตมฺยนฺตา ตตฺถ วสตีตฺเววมาทีสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติฯ รุกฺขมูเล วสตีติ รุกฺขมูลิโก, อารญฺญิโก, โสสานิโกฯ โลเก วิทิโต โลกิโกฯ จตุมหาราเชสุ ภตฺตา จาตุมฺมหาราชิกา ฯ ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก ทสฺโสก ตทมินาทิปาฐา, ภณฺฑาคาริโก, อิโก-นวกมฺมิโก, กิโยชาติกิโย, อนฺธกิโยฯ
๓๓. ตสฺสิทํฯ
ฉฎฺฐิยนฺตา อิทมิจฺจสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ, สงฺฆสฺส อิทํ สงฺฆิกํ, ปุคฺคลิกํ, สกฺยปุตฺติโก, นาติปุตฺติโก, เชนทตฺติโก, กิเย-สกิโย, ปรกิโย, นิเย-อตฺตนิยํ, เก- สโก ราชกํ ภณฺฑํฯ
๓๔. โณฯ
ฉฎฺฐิยนฺตา อิทมิจฺจสฺมึ อตฺเถ โณ โหติ, กจฺจายนสฺส อิทํ กจฺจายนํ พฺยากรณํ, โสคตํ สาสนํ, มาหิสํ มํสาทิฯ
๓๕. ควาทีหิ โยฯ
ควาทีหิ ฉฎฺฐิยนฺเตหิ อิทมิจฺจสฺมึ อตฺเถ โย โหติ, คุนฺนํ อิทํ คพฺยํ มํสาทิ, กพฺยํ, ทพฺพํฯ
๓๖. ปิติโต ภาตริ เรยฺยณฯ
ปิตุสทฺทา ตสฺส ภาตริ เรยฺยณ โหติ, ปิตุ ภาตา เปตฺเตยฺโยฯ
๓๗. มาติโต จ ภคินิยํ โฉฯ
มาติโต ปิติโต จ เตสํ ภคินิยํ โฉ โหติ, มาตุ ภคินี มาตุจฺฉา, ปิตุ ภคินี ปิตุจฺฉา, กถํ ‘มาตุโล’ติ ‘‘มาตุลาทิตฺวานี’’ติ นิปาตนาฯ
๓๘. มาตาปิตูสฺวามโหฯ
มาตาปิตูหิ เตสํ มาตาปิตูสุ อามโห โหติ, มาตุ มาตา มาตามหี, มาตุ ปิตา มาตามโห, ปิตุ มาตา ปิตามหี, ปิตุ ปิตา ปิตามโห, น ยถาสงฺขฺยํ, ปจฺเจกาภิ สมฺพนฺธาฯ
๓๙. หิเต เรยฺยณฯ
มาตาปิตูหิ หิเต เรยฺยณ โหติ, มตฺเตยฺโย, เปตฺเตยฺโยฯ
๔๐. นินฺทาญฺญาตปฺปปฎิภาครสฺสทยาสญฺญาสุ โกฯ
นินฺทาทีสฺวตฺเถยุ นามสฺมา โก โหติ, นินฺทายํ-มุณฺฑโก, สมณโกฯ อญฺญาเต-กสฺสายํ อสฺโสติ อสฺสโก, ปโยคสามตฺถิยา สมฺพนฺธิวิเสสานวคโมวคมฺยเตฯ อปฺปตฺเถเตลกํ, ฆตกํฯ ปฎิภาคตฺเถ-หตฺถี วิย หตฺถิโก, อสฺสโก, พลีพทฺทโกฯ รสฺเส-มานุสโก, รุกฺขโก, ปิลกฺขโกฯ ทยายํ-ปุตฺตโก, วจฺฉโกฯ สญฺญายํ-โมโร วิย โมรโกฯ
๔๑. ตมสฺสปริมาณํ ณิโก จฯ
ปฐมนฺตา อสฺเสติ อสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ โก จ ตญฺเจ ปฐมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ, ปริมียเต เนเนติ ปริมาณํ, โทโณ ปริมาณมสฺส โทณิโก วีหิ, ขารสติโก, ขารสหสฺสิโก อาสีติโก วโย, อุปฑฺฒกายิกํ พิโมฺพหนํ, ปญฺจกํ, ฉกฺกํฯ
๔๒. ยเตเตหิ ตฺตโกฯ
ยาทีหิ ปฐมนฺเตหี อสฺเสติ ฉฎฺฐิยตฺเถ ตฺตโก โหติ, ตญฺเจ ปฐมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ, ยํ ปริมาณมสฺส ยตฺตกํ, ตตฺตกํ, เอตฺตกํ, อาวตเก ยาวตโก, ตาวตโก (เอตาวตโก)ฯ
๔๓. สพฺพา จาวนฺตุฯ
สพฺพโต ปฐมนฺเตหิ ยาทีหิ จ อสฺเสติ ฉฎฺฐิยตฺเถ อาวนฺตุ โหติ, ตญฺเจ ปฐมนฺตํ ปริมาณํ ภวติฯ สพฺพํ ปริมาณมสฺส สพฺพาวนฺตํ, ยาวนฺตํ, ตาวนฺตํ, เอตาวนฺตํฯ
๔๔. กิมฺหา รติรีวรีวตกริตฺตกาฯ
กิมฺหา ปฐมนฺตา อสฺเสติ ฉฎฺฐิยตฺเถ รติรีวรีวตกริตฺตกา โหนฺติ, ตญฺเจ ปฐมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ, กึ สงฺขฺยานํ ปริมาณเมสํ กติ เอเต, กีว, กีวตกํ, กิตฺตกํฯ รีวนฺโต สภาวโต อสงฺโขฺยฯ
๔๕. สญฺชาตํ ตารกาทิตฺวิโตฯ
ตารกาทีหิ ปฐมนฺเตหิ อสฺเสติ ฉฎฺฐิยตฺเถ อิโต โหติ, เต เจ สญฺชาตา โหนฺติ, ตารกา สญฺชาตา อสฺส ตารกิตํ คคนํ, ปุปฺผิโต รุกฺโข, ปลฺลวิตา ลตาฯ
๔๖. มาเน มตฺโตฯ
ปฐมนฺตา มานวุตฺติโต อสฺเสติ อสฺมึอตฺเถ มตฺโต โหติ, ปลํ อุมฺมานมสฺส ปลมตฺตํ, หตฺโถ ปมาณมสฺส หตฺถมตฺตํ สตํ มานมสฺส สตมตฺตํ, โทโณ ปริมาณมสฺส โทณมตฺตํ, อเภโทปจารา โทโณติปิ โหติฯ
๔๗. ตคฺโฆ จุทฺธํฯ
อุทฺธมานวุตฺติโห อสฺเสติ ฉฎฺฐิยตฺเถ ตคฺโฆ โหติ มตฺโต จ, ชณฺณุตคฺฆํ, ชณฺณุมตฺตํฯ
๔๘. โณ จ ปุริสาฯ
ปุริสา ปฐมนฺตา อุทฺธมานวุตฺติโต โณ โหติ มตฺตาทโย จ, โปริสํ, ปุริสมตฺตํ, ปุริสตคฺฆํฯ
๔๙. อยูภทฺวิตีหํเสฯ
อุภทฺวิตีหิ อวยววุตฺตีติ ปฐมนฺเตหิ อสฺเสติ ฉฎฺฐิยตฺเถ อโย โหติฯ อุโภ อํสา อสฺส อุภยํ, ทฺวยํ, ตยํฯ
๕๐. สงฺขฺยาย สจฺจุตีสาสทสนฺตายาธิกาสฺมึ สวสหสฺเส โฑฯ
สตฺยนฺตาย อุตฺยนฺตาย อีสนฺตาย อาสนฺตาย ทสนฺตาย จ สงฺขฺยาย ปฐมนฺตาย อสฺมินฺติ สตฺตมฺยตฺเถ โฑ โหติ, สา เจ สงฺขฺยา อธิกา โหติ, ยทสฺมินฺติ ตญฺเจ สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา โหติ, วีสติ อธิกา อสฺมึ สเตติ วีสํ สตํ, เอกวีสํ สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วา, ติํสํ สตํ, เอกติํสํ สตํฯ อุตฺยนฺตาย-นวุตํ สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วาฯ อีสนฺตาย จตฺตาลีสํ สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วาฯ อาสนฺตาย ปญฺญาสํ สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วาฯ ทสนฺตายเอกาทสํ สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วาฯ สจฺจุตีสาสทสนฺตายาติ กึ? ฉาธิกา อสฺมึสเตฯ อธิเกติ กึ? ปญฺจทสหีนา อสฺมึสเต, อสฺมินฺติ กึ? วีสตฺยธิกา เอตสฺมา สตา, สตสหสฺเสติ กึ? เอกาทส อธิกา อสฺสํ วีสติยํฯ
๕๑. ตสฺส ปูรเณกาทสาทิโต วาฯ
ฉฎฺฐิยนฺถาเยกาทสาทิกาย สงฺขฺยาย โฑ โหติ (ตสฺส) ปูรณตฺเถ วิภาสา, สา สงฺขฺยา ปูรียเต เยน ตํ ปูรณํ, เอกาทสนฺนํ ปูรโณ เอกาทโสฯ เอกาทสโม, วีโส, วีสติโม, ติํโส, ติํสติโม, จตฺตาลีโส, ปญฺญาโสฯ
๕๒. ม ปญฺจาทิกติหิฯ
ฉฎฺฐิยนฺตาย ปญฺจาทิกาย สงฺขฺยาย กติสฺมา จ โม โหติ (ตสฺส) ปูรณตฺเถ, ปญฺจโม, สตฺตโม, อฎฺฐโม, กติโม, กติมีฯ
๕๓. สตาทีนมิจฯ
สตาทิกาย สงฺขฺยาย ฉฎฺฐิยนฺตาย (ตสฺส) ปูรณตฺเถ โมโหติ สตาทีนมิจานฺตาเทโส, สติโม, สหสฺสิโมฯ
๕๔. ฉา ฎฺฐฎฺฐมาฯ
ฉสทฺทา ฎฺฐฎฺฐมา โหนฺติ ตสฺส ปูรณตฺเถ, ฉฏฺโฐ, ฉฎฺฐโม, อิตฺถิยํ ฉฎฺฐี, ฉฎฺฐมี, กถํ ‘ทุติยํ จตุตฺถ’นฺติ? ‘‘ทุติยสฺส, จตุตฺถ ตติยาน’’นฺติ นิปาตนาฯ
๕๕. เอกา กากฺยสหาเยฯ
เอกสฺมา อสหายตฺเถ กอากี โหนฺติ วา, เอกโก, เอกากี, เอโกฯ
๕๖. วจฺฉาทีหิ ตนุตฺเต ตโรฯ
วจฺฉาทีนํ สภาวสฺส ตนุตฺเต คมฺยมาเน ตโร โหติ, สุสุตฺตสฺส ตนุตฺเต วจฺฉตโร, อิตฺถิยํ วจฺฉตรี, โยพฺพนสฺส ตนุตฺเต โอกฺขตโร, อสฺสภาวสฺส ตนุตฺเต อสฺสตโร, สามตฺถิยสฺส ตนุตฺเต อุสภตโรฯ
๕๗. กิมฺหา นิทฺธารเณ รตร รตมาฯ
กึสทฺทา นิทฺธารเณ รตร รตมา โหนฺติ, กตโร ภวตํ เทวทตฺโต, กตโร ภวตํ กโฐ, กตโม ภวตํ เทวทตฺโต, กตโม ภวตํ กโฐ, ภารทฺวาชานํ กตโมสิ พฺรเหฺมฯ
๕๘. เตน ทตฺเต ลิยาฯ
ตติยนฺตา ทตฺเต-ภิเธยฺเย ลอิยา โหนฺติ, เทเวน ทตฺโต เทวโล, เทวิโย, พฺรหฺมโล, พฺรหฺมิโย, สิวา สีวโล, สีวิโย, สิสฺส ทีโฆฯ
๕๙. ตสฺส ภาวกเมฺมสุ ตฺตตาตฺตนณฺยเณยฺยณิยณิยาฯ
ฉฎฺฐิยนฺตา ภาเว กเมฺม จ ตฺตาทโย โหนฺติ พหุลํ, น จ สพฺเพ สพฺพโต โหนฺติ อญฺญตฺร ตฺตตาหิ, ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทาภิ ภาโว สทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ, นีลสฺส ปฎสฺส ภาโว นีลตฺตํ นีลตาภิ คุโณ ภาโว, นีลสฺส คุณสฺส ภาโว นีลตฺตํ นีลตาภิ นีลคุณชาติ, โคตฺตํ โคตาติ โคชาติ, ปาจกตฺตํ, ทณฺฑิตฺตํ, วิสาณิตฺตํ, ราชปุริสตฺตนฺติ กฺริยาทิสมฺพนฺธิตฺตํ, เทวทตฺตตฺตํ, จนฺทตฺตํ, สูริยตฺตนฺติ ตทวตฺถาวิเสสสามญฺญํ, อากาสตฺตํ, อภาวตฺตนฺติ อุปจริตเภทสามญฺญํฯ ตฺตน-ปุถุชฺชนตฺตนํ, เวทนตฺตนํ, ชายตฺตนํ, ชารตฺตนํฯ ณฺย-อาลสฺยํ, พฺรหฺมญฺญํ, จาปลฺยํ, เนปุญฺญํ, เปสุญฺญํ, รชฺชํ, อาธิปจฺจํ, ทายชฺชํ, เวสมฺมํ ‘เวสม’นฺติ, เกจิ, สขฺยํ, วาณิชฺชํฯ เณยฺย-โสเจยฺยํ, อาธิปเตยฺยํฯ ณคารวํ, ปาฎวํ, อชฺชวํ, มทฺทวํฯ อิย-อธิปติยํ, ปณฺฑิติยํ, พหุสฺสุติยํ, นคฺคิยํ, สูริยํฯ ณิย-อาลสิยํ, กาฬุสิยํ, มนฺทิยํทกฺขิยํ, โปโรหิติยํ, เวยฺยตฺติยํฯ กถํ ‘รามณียก’นฺติ? สกตฺเถ กนฺตา เณน สิทฺธํฯ กมฺมํ กิริยา, ตตฺถ อลสสฺส กมฺมํ อลสตฺตํ’ อลสตา, อลสตฺตนํ, อาลสฺยํ, อาลสิยํ วา, ‘‘สกตฺเถ’ (๔.๑๒๒) ติ สกตฺเถปิ, ยถาภุจฺจํ, การุญฺญํ, ปตฺตกลฺลํ, อากาสานญฺจํ, กายปาคุญฺญตาฯ
๖๐. พฺย วทฺธทาสา วาฯ
ฉฎฺฐิยนฺตา วทฺธา ทาสา จ พฺโย วา โหติ ภาวกเมฺมสุ, วทฺธพฺยํ วทฺธตา, ทาสพฺยํ ทาสตา, กถํ ‘วทฺธว’นฺติ? เณ วาคโมฯ
๖๑. นณ ยุวา โพ จ วสฺสฯ
ฉฎฺฐิยนฺตา ยุวสทฺทา ภาวกเมฺมสุ นณ วา โหติ ตสฺส โพ จ, โยพฺพนํ, วาตฺเวว? ยุวตฺตํ, ยุวตาฯ
๖๒. อณฺวาทิตฺวิโมฯ
อณุอาทีหิ ฉฎฺฐิยนฺเตหิ ภาเว วา อิโม โหติ, อณิมา, ลฆิมา, มหิมา, (คริมา), กสิมา, วาตฺเวว? อณุตฺตํ อณุตาฯ
๖๓. ภาวา เตน นิพฺพตฺเตฯ
ภาววาจกา สทฺทา เตน นิพฺพตฺเต-ภิเธยฺเย อิโม โหติ, ปาเกน นิพฺพตฺต ปาณิมํ, เสกิมํฯ
๖๔. ตรตมิสฺสิกิยิฎฺฐาติสเยฯ
อติสเย วตฺตมานโต โหนฺเตเต ปจฺจยา, อติสเยน ปาโป ปาปตโร, ปาปตโม, ปาปิสฺสิโก, ปาปิโย, ปาปิฏฺโฐ, อิตฺถิยํ ปาปตราฯ อติสยนฺตาปิ อติสยปฺปจฺจโย, อติสเยน ปาปิฏฺโฐ ปาปิฎฺฐตโรฯ
๖๕. ตนฺนิสฺสิเต โลฺลฯ
ทุติยนฺตา ลฺลปฺปจฺจโย โหติ นิสฺสิตตฺเถ, เวทํ นิสฺสิตํ เวทลฺลํ, ทุฎฺฐุ นิสฺสิตํ ทุฎฺฐุลฺลํฯ อิเลฺล-สงฺขาริลฺลํฯ
๖๖. ตสฺส วิการาวยเวสุ ณ ณิก เณยฺยมยาฯ
ปกติยา อุตฺตรมวตฺถนฺตรํ วิกาโร, ฉฎฺฐิยนฺตา นามสฺมา วิกาเร-วยเว จ ณาทโย โหนฺติ พหุลํ, ณ-อายสํ พนฺธนํ, โอทุมฺพรํ, ปณฺณํ, โอทุมฺพรํ ภสฺมํ, กาโปตํ มํสํ, กาโปตํ สตฺถิฯ ณิก-กปฺปาสิกํ วตฺถํฯ เณยฺย-เอเณยฺยํ มํสํ, เอเณยฺยํ สตฺถิ ฯ โกเสยฺยํ วตฺถํฯ มย-ติณมยํ, ทารุมยํ, นฬมยํ, มตฺติกามยํฯ ‘‘อญฺญสฺมิ’’นฺติ (๔.๑๒๑) คุนฺนํ กรีเสปิ มโย, โคมยํฯ
๖๗. ชตุโต สณ วาฯ
ฉฎฺฐิยนฺตา นามสฺมา ชตุโต วิการาวยเวสุ สณ วา โหติฯ ชตุโน วิกาโร ชาตุสํ ชตุมยํฯ ‘‘โลโป’’ติ (๔.๑๒๓) พหุลํ ปจฺจยโลโปปิ ผลปุปฺผมูเลสุ วิการาวยเวสุ, ปิยาลสฺส ผลานิ ปิยาลานิ, มลฺลิกาย ปุปฺผานิ มลฺลิกา, อุสิรสฺส มูลํ อุสีรํ, ตํ สทฺเทน วา ตทภิธานํฯ
๖๘. สมูเห กณ ณ ณิกาฯ
ฉฎฺฐิยนฺตา สมูเห กณ ณ ณิกา โหนฺติ โคตฺตปฺปจฺจยนฺตาฯ กณ-ราชญฺญกํ, มานุสฺสกํ, อุกฺขาทีหิ-โอกฺขกํ, โอฎฺฐกํ, โอรพฺภกํ, ราชกํ, ราชปุตฺตกํ, หตฺถิกํ, เธนุกํฯ ณ-กากํ, ภิกฺขํฯ อจิตฺตา ณิก-อาปูปิกํ, สํกุลิกํฯ
๖๙. ชนาทีหิ ตาฯ
ชนาทีหิ ฉฎฺฐิยนฺเตหิ สมูเห ตา โหติฯ ชนตา, คชตา, พนฺธุตา, คามตา, สหายตา, นาครตาฯ ตานฺตา สภาวโต อิตฺถิลิงฺคา, ‘มทนีย’นฺติ กรเณ-ธิกรเณ วา อนีเยน สิทฺธํฯ ‘ธูมายิตตฺต’นฺติ กฺตานฺตา นามธาตุโต กฺเตน สิทฺธํฯ
๗๐. อิโย หิเตฯ
ฉฎฺฐิยนฺตา หิเต อิโย โหติฯ อุปาทานิยํ, อญฺญตฺราปิ สมาโนทเร สยิโต โสทริโยฯ
๗๑. จกฺขฺวาทิโต สฺโสฯ
ฉฎฺฐิยนฺเตหิ จกฺขุอาทีหิ หิเต สฺโส โหติ, จกฺขุสฺสํ, อายุสฺสํฯ
๗๒. ณฺโย ตตฺถ สาธุฯ
สตฺตมฺยนฺตา ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ ณฺโย โหติฯ สพฺโภ, ปาริสชฺโชฯ สาธูติ กุสโล โยคฺโค หิโต วาฯ อญฺญตฺราปิ รถํ วหตีติ รจฺฉาฯ
๗๓. กมฺมา นิย ญฺญาฯ
สตฺตมฺยนฺตา กมฺมสทฺทา ตตฺถ สาธูภิ อสฺมึ อตฺเถ นิย ญฺญา โหนฺติฯ กเมฺม สาธุ กมฺมนิยํ, กมฺมญฺญํฯ
๗๔. กถาทิตฺวิโกฯ
กถาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ อิโก โหติฯ กถิโก, ธมฺมกถิโก, สงฺคามิโก ปวาสิโก, อุปวาสิโกฯ
๗๕. ปถาทีหิ เณยฺโยฯ
ปถาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ เณ-ยฺโย โหติ, ปาเถยฺยํ สาปเตยฺยํ (อาติเถยฺยํ)ฯ
๗๖. ทกฺขิณายารเหฯ
ทกฺขิณาสทฺทโต อรหตฺเถ เณยฺโย โหติ, ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโยฯ
๗๗. ราโย ตุมนฺตาฯ
ตุมนฺตโต อรหตฺเถ ราโย โหติฯ ฆาเตตายํ วา ฆาเตตุํ, ชาเปตายํ วา ชาเปตุํ, ปพฺพาเชตายํ วา ปพฺพาเชตุํฯ
๗๘. ตเมตฺถสฺสตฺถีติ มนฺตุฯ
ปฐมนฺตา เอตฺถ อสฺส อตฺถีติ เอเตสฺวตฺเถสุ มนฺตุ โหติฯ คาโว เอตฺถ เทเส, อสฺส วา ปุริสสฺส สนฺตีติ โคมาฯ อตฺถีติ วตฺตมานกาโลปาทานโต ภูตาหิ ภวิสฺสนฺตีหิ วา โคหิ น โคมาฯ กถํ ‘โคมา อาสิ, โคมา ภวิสฺสตี’ติ? ตทาปิ วตฺตมานาหิเยว โคหิ โคมา, อาสิ ภวิสฺสตีติ ปทนฺตรา กาลนฺตรํ, อิติกรณโต วิสยนิยโม –
ปหูเต จ ปสํสายํ, นินฺทายญฺจาติสายเน;
นิจฺจโยเค จ สํสคฺเค, โหนฺติเม มนฺตุอาทโยฯ
โค อสฺโสติ ชาติสทฺทานํ ทพฺพาภิธานสามตฺถิยา มนฺตฺวาทโย น โหนฺติ, ตถา คุณสทฺทานํ ‘เสโต ปโฎ’ติ, เยสนฺตุ คุณสทฺทานํ ทพฺพาภิธานสามตฺถิยํ นตฺถิ, เตหิ โหนฺเตว ‘พุทฺธิมา, รูปวา, รสวา, คนฺธวา, ผสฺสวา, สทฺทวา, รสี, รสิโก, รูปี, รูปิโก, คนฺธี, คนฺธิโก’ติฯ
๗๙. วนฺตฺวาวณฺณาฯ
ปฐมนฺตโต อวณฺณนฺตา มนฺตฺวาตฺเถ วนฺตุ โหติฯ สีลวา, ปญฺญวา, อวณฺณาติ กึ? สติมา พนฺธุมาฯ
๘๐. ทณฺฑาทิตฺวิกอี วาฯ
ทณฺฑาทีหิ อิก อี โหนฺติ วา มนฺตฺวาตฺเถฯ พหุลํ วิธานา กุโตจิ เทฺว โหนฺติ, กุโตเจกเมกํว ทณฺฑิโก ทณฺฑี ทณฺฑวา, คนฺธิโก คนฺธี คนฺธวา, รูปิโก รูปี รูปวาฯ (๒๘) ‘‘อุตฺตมีเณว ธนา อิโก’’, ธนิโก, ธนี ธนวา อญฺโญฯ (๒๙) ‘‘อสนฺนิหิเต อตฺถา’’, อตฺถิโก อตฺถี, อญฺญตฺร อตฺถวาฯ (๓๐) ‘‘ตทนฺตา จ’’, ปุญฺญตฺถิโก, ปุญฺญตฺถี, (๓๑) ‘‘วณฺณนฺตา อีเยว’’ พฺรหฺมวณฺณี, เทววณฺณี, (๓๒) ‘‘หตฺถทนฺเตหิ ชาติยํ’’, หตฺถี, ทนฺตี, อญฺญตฺร หตฺถวา ทนฺตวาฯ (๓๓) ‘‘วณฺณโต พฺรหฺมจาริมฺหิ’’, วณฺณี พฺรหฺมจารี, วณฺณวา อญฺโญฯ (๓๔) ‘‘โปกฺขราทิโต เทเส’’, โปกฺขรณี, อุปฺปลินี, กุมุทินี, ภิสินี, มุฬาลินี, สาลุกินี, กฺวจาเทเสปิ ปทุมิปิ ปทุมินี ปณฺณํฯ อญฺญตฺร โปกฺขรวา หตฺถี, (๓๕) ‘‘นาวายิโก’’, นาวิโกฯ (๓๖) ‘‘สุขทุกฺขา อี’’, สุขี, ทุกฺขีฯ (๓๗) ‘‘สิขาทีหิ วา’’, สิขี, สิขาวา, มาลี, มาลาวา, สีลี, สีลวา, พลี, พลวาฯ (๓๘) ‘‘พลา พาหูรุปุพฺพา จ’’, พาหุพลี, อูรุพลีฯ
๘๑. ตปาทีหิ สฺสีฯ
ตปาทิโต มนฺตฺวตฺเถ วา สฺสี โหติฯ ตปสฺสี, ยสสฺสี, เตชสฺสี, มนสฺสี, ปยสฺสีฯ วาตฺเวว? ยสวาฯ
๘๒. มุขาทิโต โรฯ
มุขาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ โร โหติฯ มุขโร, สุสิโร, อูสโร, มธุโร, ขโร, กุญฺชโร, นครํ, (๓๙) ‘‘ทนฺตสฺสุ จ อุนฺนภทนฺเต’’, ทนฺตุโรฯ
๘๓. ตุนฺทฺยาทีหิ โภฯ
ตุนฺทิอาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ โภ วา โหติฯ ตุนฺทิโภ, วฎิโภ, วลิโภฯ วาตฺเวว? ตุนฺทิมาฯ
๘๔. สทฺธาทิตฺวาฯ
สทฺธาทีหิ มนฺตฺวตฺเถอ โหติ วาฯ สทฺโธ, ปญฺโญ, อิตฺถิยํ สทฺธาฯ วาตฺเวว? ปญฺญวาฯ
๘๕. โณ ตปาฯ
ตปา โณ โหติ มนฺตฺวตฺเถฯ ตาปโส, อิตฺถิยํ ตาปสีฯ
๘๖. อาลฺวภิชฺฌาทีหิฯ
อภิชฺฌาทีหิ อาลุ โหติ มนฺตฺวตฺเถ, อภิชฺฌาลุ, สีตาลุ, ธชาลุ, ทยาลุฯ วาตฺเวว? ทยาวาฯ
๘๗. ปิจฺฉาทิตฺวิโลฯ
ปิจฺฉาทีหิ อิโล โหติ วา มนฺตฺวตฺเถฯ ปิจฺฉิโล ปิจฺฉวา, เผนิโล เผนวา, ชฎิโล ชฎาวาฯ กถํ ‘วาจาโล’ติ? นินฺทายมิลสฺสาทิโลเป ‘‘ปโร กฺวจี’’ติ (๑-๒๗)ฯ
๘๘. สีลาทิโต โวฯ
สีลาทีหิ โว โหติ วา มนฺตฺวตฺเถฯ สีลโว สีลวา, เกสโว เกสวา, (๔๐) ‘‘อณฺณา นิจฺจํ’’ อณฺณโวฯ (๔๑) คาณฺฑี ราชีหิ สญฺญายํ’’ คาณฺฑีวํ ธนุ, ราชีวํ ปงฺกชํฯ
๘๙. มายา เมธาหิ วีฯ
เอเตหิ ทฺวีหิ วี โหติ มนฺตฺวตฺเถฯ มายาวี, เมธาวีฯ
๙๐. สิสฺสเร อามฺยุวามีฯ
สสทฺทา อามฺยุวามี โหนฺติ อิสฺสเร-ภิธายฺเย มนฺตฺวตฺเถฯ สมสฺสตฺถีติ สามี, สุวามีฯ
๙๑. ลกฺขฺยา โณ อ จฯ
ลกฺขีสทฺทา โณ โหติ มนฺตฺวตฺเถ อ จานฺตสฺสฯ ณกาโรวยโว, ลกฺขโณฯ
๙๒. องฺคา โน กลฺยาเณฯ
กลฺยาเณ คมฺยมาเน องฺคสฺมา โน โหติ มนฺตฺวตฺเถฯ องฺคนาฯ
๙๓. โส โลมาฯ
โลมา โส โหติ มนฺตฺวตฺเถฯ โลมโส, อิตฺถิยํ, โลมสาฯ
๙๔. อิมิยาฯ
มนฺตฺวตฺเถ อิม อิยา โหนฺติ พหุลํฯ ปุตฺติโม, กิตฺติโม, ปุตฺติโย, กปฺปิโย, ชฎิโย, หานภาคิโย, เสนิโยฯ
๙๕. โต ปญฺจมฺยาฯ
ปญฺจมฺยนฺตา พหุลํ โต โหติ วาฯ คามโต อาคจฺฉติ คามสฺมา อาคจฺฉติ, โจรโต ภายติ โจเรหิ ภายติ, สตฺถโต ปริหีโน สตฺถา ปริหีโนฯ
๙๖. อิโต-เตตฺโต กุโตฯ
โตมฺหิ อิมสฺส ฎิ นิปจฺจเต, เอตสฺส ฎ เอต, กึสทฺทสฺส กุตฺตญฺจฯ อิโต อิมสฺมา, อโต เอตฺโต เอตสฺมา, กุโต กสฺมาฯ
๙๗. อภฺยาทีหิฯ
อภิอาทีหิ โต โหติฯ อภิโต, ปริโต, ปจฺฉโต เหฎฺฐโตฯ
๙๘. อาทฺยาทีหิฯ
อาทิปฺปภุตีหิ โต วา โหติ, อาโท อาทิโต, มชฺฌโต อนฺตโต, ปิฎฺฐิโต, ปสฺสโต, มุขโต, ยโตทกํ ตทาทิตฺตํ, ยํ อุทกํ ตเทวาทิตฺตนฺติ อตฺโถฯ
๙๙. สพฺพาทิโต สตฺตมฺยา ตฺรตฺตาฯ
สพฺพาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตฺรตฺถา วา โหนฺติฯ สพฺพตฺร สพฺพฯ สพฺพสฺมึ, ยตฺร ยตฺถ ยสฺมึฯ พหุลาธิการา น ตุมฺหาเมฺหหิฯ
๑๐๐. กตฺเถตฺถ กุตฺราตฺร กฺเวหิธฯ
เอเตสทฺทา นิปจฺจนฺเตฯ กสฺมึ กตฺถ, กุตฺร, กฺว, เอตสฺมึ, เอตฺถ, อตฺร, อสฺมึ อิห, อิธฯ
๑๐๑. ธิ สพฺพา วาฯ
สตฺตมฺยนฺตโต สพฺพสฺมา ธิ วา โหติฯ สพฺพธิ, สพฺพตฺถฯ
๑๐๒. ยา หึฯ
สตฺตมฺยนฺตโต ยโต หึ วา โหติฯ ยหึ ยตฺรฯ
๑๐๓. ตา หํ จฯ
สตฺตมฺยนฺตโต ตโต วา หํ โหติ หึ จฯ ตหํ, ตหึ, ตตฺรฯ
๑๐๔. กุหึ กหํฯ
กึสทฺทา สตฺตมฺยนฺตา หึ หํ นิปจฺจนฺเต กิสฺส กุกา จฯ กุหึ, กหํฯ กถํ ‘กุหิญฺจน’นฺติ? ‘จนํ’ อิติ นิปาตนฺตรํ ‘กุหิญฺจี’ติ เอตฺถ จิสทฺโท วิยฯ
๑๐๕. สพฺเพกญฺญยเตหิ กาเล ทาฯ
เอเตหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ กาเล ทา โหติฯ สพฺพสฺมึ กาเล สพฺพทา, เอกทา, อญฺญทา, ยทา, ตทาฯ กาเลติ กึ? สพฺพตฺถ เทเสฯ
๑๐๖. กทา กุทา สทา ธุเนทานิฯ
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเตฯ กสฺมึ กาเล กทา, กุทา, สพฺพสฺมึ กาเล สทา, อิมสฺมึ กาเล อธุนา, อิทานิฯ
๑๐๗. อชฺช สชฺชฺวปรชฺเชฺวตรหิ กรหาฯ
เอเตสทฺทา นิปจฺจนฺเตฯ ปกติปฺปจฺจโย อาเทโส กาลวิเสโสติ สพฺพเมตํ นิปาตนา ลพฺภติ, อิมสฺส โฎ ชฺโช ชาหนิ นิปจฺจเต, อสฺมึ อหนิ อชฺชฯ สมานสฺส สภาโว ชฺชุ จาหนิ, สมาเน อหนิ สชฺชุฯ อปรสฺมา ชฺชุ, อปรสฺมึ อหนิ อปรชฺชุฯ อิมสฺเสโต กาเล รหิ จ, อิมสฺมึ กาเล เอตรหิฯ กึสทฺทสฺส โก รห จานชฺชตเน, กสฺมึ กาเล กรหฯ
๑๐๘. สพฺพาทีหิ ปยาเร ถาฯ
สามญฺญสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร, ตตฺถ วตฺตมาเนหิ สพฺพาทีหิ ถา โหติฯ สพฺเพน ปกาเรน สพฺพถา, ยถา, ตถาฯ
๑๐๙. กถมิตฺถํฯ
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต ปกาเรฯ กิมิเมหิ ถํ ปจฺจโย, กอิต จ เตสํ ยถากฺกมํ, กถํ, อิตฺถํฯ
๑๑๐. ธา สงฺขฺยาหิฯ
สงฺขฺยาวาจีหิ ปกาเร ธา ปรา โหติฯ ทฺวีหิ ปกาเรหิ, เทฺว วา ปกาเร กโรติ ทฺวิธา กโรติ, พหุธา กโรติ, เอกํ ราสึ ปญฺจปฺปการํ กโรติ ปญฺจธา กโรติ, ปญฺจปฺปการเมกปฺปการํ กโรติ เอกธา กโรติฯ
๑๑๑. เวกา ชฺฌํฯ
เอกสฺมา ปกเร ชฺฌํ วา โหติฯ เอกชฺฌํ กโรติ, เอกธา, กโรติฯ
๑๑๒. ทฺวิตีเหธาฯ
ทฺวิตีหิ ปกาเร เอธา วา โหติฯ เทฺวธา, เตธา, ทฺวิธา, ติธาฯ
๑๑๓. ตพฺพติ ชาติโยฯ
ปการวติ ตํสามญฺญวาจกา สทฺทา ชาติโย โหติ, ปฎุชาติโย, มุทุชาติโยฯ
๑๑๔. วารสงฺขฺยาย กฺขตฺตุํฯ
วารสมฺพนฺธินิยา สงฺขฺยาย กฺขตฺตุํ โหติฯ เทฺว วาเร ภุญฺชติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ทิวสสฺส ภุญฺชติฯ วารคฺคหณํ กึ? ปญฺจ ภุญฺชติฯ สงฺขฺยายาติ กึ? ปหูเต วาเร ภุญฺชติฯ
๑๑๕. กติมฺหาฯ
วารสมฺพนฺธินิยา กติสงฺขฺยาย กฺขตฺตุํ โหติ, กติ วาเร, ภุญฺชถิ, กติกฺขตฺตุํ ภุญฺชติฯ
๑๑๖. พหุมฺหา ธา จ ปจฺจาสตฺติยํฯ
วารสมฺพนฺธินิยา พหุสงฺขฺยาย ธา โหติ กฺขตฺถุํ จ, วารานญฺเจ ปจฺจาสตฺติ โหติ, พหุธา ทิวสสฺส ภุญฺชติ พหุกฺขตฺตุํ ภุญฺชติฯ ปจฺจาสตฺติยนฺติ กึ? พหุวาเร มาสสฺส ภุญฺชติฯ
๑๑๗. สกึ วาฯ
เอกํ วารมิจฺจสฺมึ อตฺเถ สกินฺติ วา นิปจฺจเตฯ เอกวารํ ภุญฺชติ สกึ ภุญฺชติ, วาติ กึ? เอกกฺขตฺตุํ ภุญฺชติฯ
๑๑๘. โส วีจฺฉปฺปกาเรสุฯ
วีจฺฉายํ ปกาเร จ โส โหติ พหุลํฯ วีจฺฉายํ-ขณฺฑโส, พิลโสฯ ปกาเร-ปุถุโส, สพฺพโสฯ
๑๑๙. อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการา จีฯ
อวตฺถาวโต-วตฺถนฺตเรนาภูตสฺส ตายาวตฺถาย ภาเวกราสภูหิ สมฺพนฺเธ สติ วิการวาจกา จี โหติ, อธวลํ ธวลํ กโรติ ธวลี กโรติ, อธวโล ธวโล สิยา ธวลี สิยา, อธวโล ธวโล ภวติ ธวลี ภวติฯ อภูต ตพฺภาเวติ กึ? ฆฎํ กโรติ, ทธิ อตฺถิ, ฆโฎ ภวติฯ กราสภูโยเคติ กึ? อธวโลธวโล ชายเตฯ วิการาติ กึ? ปกติยา มาโหตุ, สุวณฺณํ กุณฺฑลํ กโรติฯ
๑๒๐. ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยาฯ
วุตฺตโต-ญฺเญปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติ วุตฺตาวุตฺตตฺเถสุฯ วิวิธา มาตโร วิมาตโร, ตาสํ ปุตฺตา เวมาติกา-ริกณฯ ปถํ คจฺฉตีติ ปถาวิโน-อาวีฯ อิสฺสา อสฺส อตฺถีติ อิสฺสุกี-อุกีฯ ธุรํ วหตีติ โธรยฺโห- ยฺหณฯ
๑๒๑. อญฺญสฺมึฯ
วุตฺตโต-ญฺญสฺมิมฺปิ อตฺเถ วุตฺตปฺปจฺจยา ทิสฺสนฺติฯ มคธานํ อิสฺสโร มาคโธ-ธณาฯ กาสีติ สหสฺสํ, ตมคฺฆตีติ กาสิโย อิโยฯ
๑๒๒. สกตฺเถฯ
สกตฺเถปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติฯ หีนโก, โปตโก, กิจฺจยํฯ
๑๒๓. โลโปฯ
ปจฺจยานํ โลโปปิ ทิสฺสติฯ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ, จกฺขุํ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตริเยน วาติ ภาวปฺปจฺจยโลโปฯ
๑๒๔. สรานมาทิสฺสายุวณฺณสฺสาเอโอ ณานุพนฺเธฯ
สรานมาทิภูตา เย อการิวณฺณุวณฺณา, เตสํ อาเอโอ โหนฺติ ยถากฺกมํณานุพนฺเธฯ ราฆโว, เวนเตยฺโย, เมนิโก, โอฬุมฺปิโก, โทภคฺคํฯ ณานุพนฺเธติ กึ? ปุราตโนฯ
๑๒๕. สํโยเค กฺวจิฯ
สรานมาทิภูตา เย อยุวณฺณา, เตสํ อาเอโอ โหนฺติ กฺวจิเทว สํโยควิสเย ณานุพนฺเธฯ เทจฺโจ, โกณฺฑญฺโญฯ กฺวจีติ กึ? กตฺติเกยฺโยฯ
๑๒๖. มชฺเฌฯ
มชฺเฌ วตฺตมานานมฺปิ อยุวณฺณานํ อา เอ โอ โหนฺติ กฺวจิฯ อฑฺฒเตยฺโย, วาเสฏฺโฐฯ
๑๒๗. โกสชฺชาชฺชว ปาริสชฺช โสหชฺช มทฺทวาริสฺสาสภาชญฺญเถยฺย พาหุสจฺจาฯ
เอเตสทฺทา นิปจฺจนฺเตณานุพนฺเธฯ กุสี ตสฺส ภาโวโกสชฺชํ, อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, ปริสาสุ สาธุ ปาริสชฺโช, สุหทโยว สุหชฺโช, ตสฺส ปน ภาโว โสหชฺชํ, มุทุโน ภาโว มทฺทวํ, อิสิโน อิทํ ภาโว วา อาริสฺสํ, อุสภสฺส อิทํ ภาโว วา อาสภํ, อาชานียสฺส ภาโว โส เอว วา อาชญฺญํ, เถนสฺส ภาโว กมฺมํ วา เถยฺยํ, พหุสฺสตสฺส ภาโว พาหุสจฺจํ, เอเตสุ ยมลกฺขณิกํ, ตํ นิปาตนาฯ
๑๒๘. มนาทีนํ สกฯ
มนาทีนํ สก โหติ ณานุพนฺเธฯ มนสิ ภวํ มานสํ, ทุมฺมนโส ภาโว โทมนสฺสํ, โสมนสฺสํฯ
๑๒๙. อุวณฺณสฺสาวง สเรฯ
สราโท ณานุพนฺเธ อุวณฺณสฺสาวง โหติฯ ราฆโว, ชมฺพวํฯ
๑๓๐. ยมฺหิ โคสฺส จฯ
ยการาโท ปจฺจเย โคสฺสุวณฺณสฺส จ อวง โหติฯ คพฺยํ, ภาตพฺโยฯ
๑๓๑. โลโป-วณฺณิวณฺณานํฯ
ยการาโท ปจฺจเย อวณฺณิวณฺณานํ โลโป โหติฯ ทายชฺชํ, การุญฺญํ, อาธิปจฺจํ, เทปฺปํฯ พหุลํวิธานา กฺวจิ น โหติ กิจฺจยํฯ
๑๓๒. รานุพนฺเธ-นฺต สราทิสฺสฯ
อนฺโต สโร อาทิมฺหิ ยสฺสาวยวสฺส, ตสฺส โลโป โหติ รานุพนฺเธฯ กิตฺตกํ, เปตฺเตยฺยํฯ
๑๓๓. กิสมหตมิเม กส มหาฯ
กิสสฺส มหโต อิเม กสมหา โหนฺติ ยถากฺกมํ, กสิมา, มหิมาฯ
๑๓๔. อายุสฺสายส มนฺตุมฺหิฯ
อายุสฺส อายสาเทโส โหติ มนฺตุมฺหิฯ อายสฺมาฯ
๑๓๕. โช วุทฺธสฺสิยิฏฺเฐสุฯ
วุทฺธสฺส โช โหติ อิยอิฏฺเฐสุ, เชยฺโย, เชฏฺโฐฯ
๑๓๖. พาฬฺหนฺติกปสตฺถานํ สาธ เนท สาฯ
อิยอิฏฺเฐสุ พาฬฺหนฺติกปสตฺถานํ สาธ เนท สา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ สาธิโย, สาธิฏฺโฐ, เนทิโย, เนทิฏฺโฐ, เสยฺโย, เสฏฺโฐฯ
๑๓๗. กณกนาปฺปยุวานํฯ
อิยอิฏฺเฐสุ อปฺปยุวานํ กณ กนา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ กณิโย กณิฏฺโฐ, กนิโย กนิฏฺโฐฯ
๑๓๘. โลโป วี มนฺตุ วนฺตูนํฯ
วี มนฺตุ วนฺตูนํ โลโป โหติ อิยอิฏฺเฐสุฯ อติสเยน เมธาวี เมธิโย, เมธิฏฺโฐ, อติสเยน สติมา สติโย, สติฏฺโฐ, อติสเยน คุณวา คุณิโย, คุณิฏฺโฐฯ
๑๓๙. เฑ สติสฺส ติสฺสฯ
เฑปเร สตฺยนฺตสฺส ติการสฺส โลโป โหติ, วีสํ สตํ, ติํสํ สตํฯ
๑๔๐. เอตสฺเสฎ ตฺตเกฯ
ตฺตเก ปเร เอตสฺส เอฎ โหติฯ เอตฺตกํฯ
๑๔๑. ณิกสฺสิโย วาฯ
ณิกสฺส วา อิโย โหติ, สกฺยปุตฺติโย, สกฺยปุตฺติโกฯ
๑๔๒. อธาตุสฺส กา-สฺยาทิโต เฆ-สฺสิฯ
เฆ ปเร อธาตุสฺส โย กกาโร, ตโต ปุพฺพสฺส อการสฺส พหุลํ อิ โหติ สเจ โฆ น สฺยาทิโต ปโร โหติฯ พาลิกา, การิกา, อธาตุสฺสาติ กึ? สกา, เกติ กึ? นนฺทนา, อสฺยาทิโตติ กึ? พหุปริพฺพาชกา มถุรา, พหุจมฺมิกาติ กกาเรน สฺยาทิโน พฺยวหิตตฺตา สิทฺธํ, เฆติ กึ? พาลโก, อสฺสาติ กึ? พหุกตฺตุกา สาลาฯ
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ
ณาทิกณฺโฑ จตุตฺโถฯ