๑. สญฺญาทิกณฺฑ

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ปโยคสิทฺธิปาฬิ

๑. สญฺญาทิกณฺฑ

สิทฺธ-มฺพตฺถุํ สมฺมา วนฺเท

คนฺถารมฺภกถา

สิทฺธ+มิฎฺฐททํ พุทฺธํ, ธมฺมํ มณิํว สฺวตฺถทํ;

สงฺฆญฺจ สาทรํ นตฺวา, ปโยคสิทฺธิ วุจฺจเตฯ

ปภาโว โมคฺคลฺลานสฺส, พฺยากรเณ จ เปฎเก;

นิสฺเสเสว กพฺพาติตฺโต, อโห อจฺฉริโย วตฯ

วุตฺตญฺหิ ปุพฺพสีหฬาจริย+ปาจริเยหิ –

ยา สตฺติ ปาณิเน ยา จ, จนฺทฺร+กาตฺยายนาทิสุ;

สา+ยํ มุตฺติมตี มญฺเญ, โมคฺคลฺลายนรูปินี-ติฯ

สุตฺตํ วุตฺติ จ เตเนว, กตา เอเกน ปญฺจิกา;

ตสฺมา+สฺส สตฺถ+มญฺเญหิ, สุปสฎฺฐํ+ติสุนฺทรํฯ

ตมฺหิ จ ทุพฺพิธํ เญยฺยํ, สุตฺตํ กมฺมตฺถเภทโต;

เตสฺวา+ทิ มีติสทฺเทน, ทุติยํ ติปฺปการโตฯ

สุวิสทํ ปกาเสตฺวา, สุโพธ+มากุมารกํ;

พฺยาปิกาวฬิยา กสฺสํ, ตํ สุณาถ สมาหิตาติฯ

๑. ออาทโย ติตาลีส วณฺณา

อการาทโย นิคฺคหีตนฺตา เตจตฺตาลีสกฺขรา วณฺณา นาม โหนฺติฯ ตํ ยถา อ, อา, อิ, อี, อุ, อู, เอ, ऐ, โอ, औ, ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ ญ, ฎ ฐ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ลว ส ห ฬ อํฯ เตน กฺวตฺโถ ‘‘เอ โอน+ม วเณฺณ’’ติฯ ติตาลีสาติ วจนํ กตฺถจิ วณฺณโลปํ ญาเปติ, เตน ‘‘ปฎิสงฺขา โยนิโส’’ติอาทิ สิทฺธํฯ

อกาโร อาทิ มริยาทภูโต เยสํ เต ออาทโยฯ ตโย จ จตฺตาลีส เจติ ติตาลีส, อิมินา นิปาตเนน วา จตภาคโลโปฯ วณฺณียติ อตฺโถ เอเตหีติ วณฺณาฯ

เอตฺถา+ห – ‘‘กสฺมา อาจริยกจฺจายนาทีหิ วิย เอกจตฺตาลีสกฺขราน+มกฺขรสญฺญ+มกตฺวา ติตาลีสกฺขรานํ วณฺณสญฺญา กตา’’ติฯ วุจฺจเต –

สา มาคธี มูลภาสา, นรา ยายา+ทิกปฺปิกา;

พฺรหฺมาโน จา-สุตาลาปา, สมฺพุทฺธา จาปิ ภาสเรติ –

วจนโต มาคธิกานํ เอตฺถ, เสยฺโย, โอฏฺโฐ, โสตฺถิ-ตฺยาทีสุปิ อเสสพฺยาปิกานํ ติตาลีสกฺขรานํว อุชุกานฺวตฺถปฺปกฺขรคุณิกา, เนว ปน ‘รุกฺขา วนํ’ตฺยาโท วิย อวยเว สมุทายโวหาโร, ‘สมุทฺโท มยา ทิฏฺโฐ’ตฺยาโท วิย จ สมุทาเย อวยวโวหาโรติ ทสฺเสตุํ ปจฺเจกํ วณฺณสญฺญา กตาติฯ

‘‘สกฺกจฺจสวนํ พุทฺธสาสนสมฺปตฺตี’’ติ ‘‘สิถิลธนิตาทิ อกฺขรวิปตฺติยญฺหิ อตฺถสฺส ทุนฺนยตา โหตี’’ติ จ ยสฺมา วุตฺตํฯ

ตสฺมา อกฺขรโกสลฺลํ, สมฺปาเทยฺย วิจกฺขโณ;

อุปฎฺฐหํ ครุํ สมฺมา, อุฎฺฐานาทีหิ ปญฺจหิฯ

ตตฺถ อการาทีน+มนุกฺกโม ปเน+ส ฐานาทิกฺกมสนฺนิสฺสิโตฯ ตถา หิ ฐาน+กรณ+ปยตเนหิ วณฺณา ชายนฺติฯ ตตฺถ ฉ ฐานานิ กณฺฐ+ตาลุ+มุทฺธ+ทนฺต+โอฎฺฐ+นาสิกาวเสนฯ

ตตฺถ อวณฺณ+กวคฺค+หานํ กโณฺฐ ฐานํ, อิวณฺณ+จวคฺค+ยานํ ตาลุ, ฎวคฺค+ร+ฬานํ มุทฺธา, ตวคฺค+ล+สานํ ทนฺตา, อุวณฺณ+ปวคฺคานํ โอฏฺโฐ, เอ วณฺณสฺส กณฺฐตาลู, โอ วณฺณสฺส กโณฺฐ+ฎฺฐา, วการสฺส ทนฺโต+ฎฺฐา, นิคฺคหีตสฺส นาสิกา, ง, ญฺญ, ณ, น, มานํ สกฐานํ นาสิกา จฯ เอตฺถ จ –

หกาโร ปญฺจเมเหว, อนฺตฎฺฐาหิ จ สํยุโต;

โอรโส อิติ วิญฺเญยฺโย, กณฺฐโช ตทสํยุโตฯ

ยถา อวโงฺหติ (อวง โหติ., ตญฺหิ, ตณฺหา, ปุพฺพนฺโห, อมฺเห, คุยฺหํ, คารยฺหา, อารุโลฺห, พหฺวกฺขรนฺติฯ

กรณํ –

ชิวฺหามชฺฌํ ตาลุชานํ,

ชิโวฺหปคฺคํ มุทฺธชานํ,

ชิวฺหคฺคํ ทนฺตชานํ เส-

สา สกฐานกรณาฯ

วณฺณานํ อุจฺจารณุสฺสาโห ปยตนํ, ตํ กิํ – สํวุตาทิกรณวิเสโส, สํวุตตฺต+มการสฺส, วิวฎตฺตํ เสสสรานํ สการ+หการานญฺจ, ผุฎฺฐตฺตํ วคฺคานํ, อีสํผุฎฺฐตฺตํ ย+ร+ล+วานํฯ

เอวํ ฐาน+กรณ+ปยตน+สุติ กาลภินฺเนสุ อกฺขเรสุ สรา นิสฺสยา, อิตเร นิสฺสิตาฯ ตตฺถ –

นิสฺสยา+โท สรา วุตฺตา, นิสฺสิตา พฺยญฺชนา ตโต;

วเคฺค+กชา พหุตฺตา+โท, ตโต ฐาน+ลหุกฺกมาฯ

‘‘ออาทโย’’ติ วตฺตเต ยาว ‘‘พินฺทุ นิคฺคหีต’’นฺติฯ ตญฺจ โข ‘‘อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม’’ติ สตฺตมฺยนฺต+มภิสมฺพนฺธียเต, ‘‘วณฺณา’’ติ วตฺตเต –

๒. ทสา+โท สรา

ออาทีสฺวา+ทิมฺหิ นิทฺทิฎฺฐา โอทนฺตา ทส วณฺณา สรา นาม โหนฺติฯ ยถา อ อา, อิ อี, อุ อู, เอ ऐ, โอ औฯ สรนฺติ=สปฺปธานภาเวน ปวตฺตนฺติ, พฺยญฺชเน วา สาเรนฺตีติ สราฯ

‘‘ทสา+โท สรา’’ติ วตฺตเตฯ

๓. ทฺเว ทฺเว สวณฺณา

ออาทีสฺวา+ทิเมสุ ทสสุ ทฺเว ทฺเว สวณฺณา นาม โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ยถา อ อาอิติ, อิ อีอิติ, อุ อู อิติ, เอ เออิติ, โอ, โออิติฯ สมานา สทิสา วณฺณา สวณฺณา, สมานตฺตญฺจ ฐานโตฯ ‘‘ทฺเว ทฺเว’’ติ วตฺตเต วกฺขมาเนสุ ทฺวีสุฯ

๔. ปุพฺโพ รสฺโส

เตสฺเวว ทสสุ เย ทฺเว ทฺเว สวณฺณา, เตสุ โย โย ปุพฺโพ, โส โส รสฺสสญฺโญ โหติฯ ยถา อ อิ อุ เอ โอฯ เตสุ ‘สํโยคโต ปุพฺพาว ทิสฺสนฺติ ทฺเว ปนนฺติมา’ต ทสฺเสตุํ ตตฺถ สาธุตฺตา เตสมฺปิ อิธ สงฺคโห, ยถา เอตฺถ เสยฺโย โอฏฺโฐ โสตฺถิฯ รสฺสกาลโยคา ตพฺพนฺตตาย วา รสฺสาฯ รสฺสกาโล นาม อจฺฉราสงฺฆาโต อกฺขินิมฺมิลนสงฺขาโต วา กาโล, เตน เอกมตฺโต รสฺโส, ทฺวิมตฺโต ทีโฆ, อฑฺฒมตฺโต พฺยญฺชโนฯ ฉนฺทสิ ทิยฑฺฒมตฺตมฺปิ รสฺสนฺติ คณฺหนฺติ อาจริยาฯ

๕. ปโร ทีโฆ

ออาทีสฺวา+ทิภูเตสุ ทสสุ เย ทฺเว ทฺเว สวณฺณา, เตสุ โย โย ปโร, โส โส ทีฆสญฺโญ โหติฯ ตํ ยถา อา อี อู เอ โอฯ ทีฆกาลโยคา ตพฺพนฺตตาย วา ทีฆาฯ

๖. กาทโย พฺยญฺชนา

ออาทีสุ กาทโย นิคฺคหีตปริยนฺตา เตตฺติํส พฺยญฺชนา นาม โหนฺติฯ ยถา ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ ญ, ฎ ฐ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ลว ส ห ฬ อํ อิติฯ พฺยญฺชียติ อตฺโถ เอเตหีติ พฺยญฺชนาฯ กการาทีสฺว+กาโร อุจฺจารณตฺโถฯ

‘‘กาทโย’’ติ วตฺตเตฯ

๗. ปญฺจปญฺจกา วคฺคา

ออาทีสุ กการาทโย มการนฺตา ปญฺจปญฺจกา วคฺคา นาม โหนฺติฯ ยถา ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ ญ, ฎ ฐ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม อิติฯ ปญฺจ ปญฺจ ปริมาณ+เมสํ ปญฺจปญฺจกาฯ วชฺเชนฺติ ยการาทโยติ วคฺคาฯ เต ปน ปฐมกฺขรวเสน กวคฺค+จวคฺคาทิโวหารํ คตา กุสลตฺติกาทโย วิยฯ

๘. พินฺทุ นิคฺคหีตํ

อการาทีสฺว+ยํ วโณฺณ พินฺทุมตฺโต, โส นิคฺคหีตสญฺโญ โหติฯ รสฺสสรํ นิสฺสาย คหิต+มุจฺจาริตํ นิคฺคหีตํ, กรณํ นิคฺคเหตฺวา วาฯ

กรณํ นิคฺคเหตฺวาน, มุเขนา+วิวเฎน ยํ;

วุจฺจเต นิคฺคหีตนฺติ, วุตฺตํ พินฺทุ สรานุคํฯ

พหฺวกฺขรสญฺญากรณํ อนฺวตฺถสญฺญตฺถํ, ฌ+ลาทโย ตุ รุฬฺหีสญฺญาฯ

วณฺณา สรา สวณฺณา จ, รสฺสา ทีฆา จ พฺยญฺชนา;

วคฺคา จ นิคฺคหีตนฺติ, โหติ สญฺญาวิธิกฺกโมฯ

(สญฺญาวิธานํฯ)

 

สนฺธิ วุจฺจเต –

โลก อคฺคปุคฺคโล, ปญฺญา อินฺทฺริยํ, ตีณิ อิมานิ, โน หิ เอตํ, ภิกฺขุนี โอวาโท, มาตุ อุปฎฺฐานํ, สเมตุ อายสฺมา, อภิภู อายตนํ, ธนํ เม อตฺถิ, สพฺเพ เอว, ตโย อสฺสุ ธมฺมา, อสนฺโต เอตฺถ น ทิสฺสนฺติ อิตี+ธ สรสญฺญายํ –

๒๖. สโร โลโป สเร

สเร สโร โลปนีโย โหติฯ สโรติ การิยีนิทฺเทโส, โลโปติ การิยนิทฺเทโสฯ โลโป= อทสฺสนํ อนุจฺจารณํ , สโรติ ชาตฺเยกวจนวเสน วุตฺตํ, สเรติ โอปสิเลสิกาธารสตฺตมี, ตโต วณฺณ กาล พฺยวธาเน การิยํ น โหติ, ตฺว+มสิ, กตมา จานนฺท อนิจฺจสญฺญาติฯ เอวํ สพฺพสนฺธีสุฯ

วิธีติ วตฺตเตฯ

๑๔. สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺส

เถรยฎฺฐินฺยาเยน ปวตฺตเต ปริภาสา ทุพฺพลวิธิโน ปติฎฺฐาภาวโตฯ สตฺตมีนิทฺเทเส ปุพฺพสฺเสว วิธีติ ปุพฺพสรโลโปฯ โลกคฺคปุคฺคโล, ปญฺญินฺทฺริยํ, ตีณิมานิ, โน เหตํ, ภิกฺขุโนวาโท, มาตุปฎฺฐานํ, สเมตายสฺมา, อภิภายตนํ, ธนํมตฺถิ, สพฺเพว, ตยสฺสุ ธมฺมา, อสนฺเต+ตฺถ น ทิสฺสนฺติฯ ปุพฺพสฺส การิยวิธานา สตฺตมีนิทฺทิฎฺฐสฺส ปรตา+ว คมฺยเตติ ปเรติ ปรวจนมฺปิ ฆฎเตฯ

ยสฺส อิทานิ, สญฺญา อิติ, ฉายา อิว, อิติ อปิ, อสฺสมณี อสิ, จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อกตญฺญู อสิ, อากาเส อิว, เต อปิ, วนฺเท อหํ, โส อหํ, จตฺตาโร อิเม, วสโล อิติ, โมคฺคลฺลาโน อสิ พีชโก, กถา เอว กา, ปาโต เอวาตี+ธ ปุพฺพสฺสรโลเป สมฺปตฺเต ‘‘สโร โลโป สเร’’ ตฺเววฯ

๒๗. ปโร กฺวจิ

สรมฺหา ปโร สโร กฺวจิ โลปนีโย โหติฯ ยสฺส ทานิ, สญฺญาติ, ฉายาว, อิติปิ, อสฺสมณีสิ, จกฺขุนฺทฺริยํ, อกตญฺญูสิ, อากาเสว, เตปิ, วนฺเทหํ, โสหํ, จตฺตาโรเม, วส- โลภิ , โมคฺคลฺลาโนสิ พีชโก, กถาว กา, ปาโตวฯ กฺวจีติ กิํ, ปญฺญินฺทฺริยํ, ปญฺจินฺทฺริยานิ, สตฺตุตฺตโม, เอกูนวีสติ, ยสฺเสเต, สุคโตวาโท, ทิฎฺฐาสโว, ทิฏฺโฐโฆ, จกฺขายตนํ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาฯ ‘‘วิวกฺขาโต สนฺธโย ภวนฺตี’’ติ ญายา วตฺติจฺฉาปิ อิธ สิชฺฌติฯ กฺวจีตฺย+ธิกาโร สพฺพสนฺธีสุ, เตน นาติปฺปสโงฺคฯ (โลปสนฺธิ)ฯ

สโร ปโร เวติ จ วตฺตเตฯ

ตสฺส อิทํ, วาต อีริตํ, น อุเปติ, วาม อูรุ, อติ อิว อญฺเญหิ, วิ อุทกํ อิตีธ ปุพฺพสฺสรโลเป –

๒๙. ยุวณฺณาน+เมโอ ลุตฺตา

ลุตฺตา สรา ปเรสํ อิวณฺณุวณฺณานํ เอ+โอ โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ ยถาสํขฺยานุทฺเทโส สมานานํฯ

๒๔. วณฺณปเรน สวโณฺณปิ

วณฺณสทฺโท ปโร ยสฺมา, เตน สวโณฺณปิ คยฺหติ สยญฺจ รูปํติ อีอูนมฺปิ เอ+โอฯ สพฺพตฺถ รสฺสสฺส ชาตินิทฺเทเส ทีฆสฺสาปิ คหณตฺถํ อิท+มารทฺธํฯ ตสฺเสทํ, วาเตริตํ, โนเปติ, วาโมรุ, อเตวญฺเญหิ, โวทกํฯ อิทญฺจ ปจฺฉิโมทาหรณทฺวยํ ‘‘อวเณฺณ ลุตฺเต เอว เอ+โอ โหนฺตี’’ติ คาหสฺส นิเสธนตฺถํฯ วาตฺเวว, ตสฺสิทํฯ กถํ ‘‘ปจฺโจรสฺมิ’’นฺติ, โยควิภาคาฯ ปติ อุรสฺมินฺติ วิภชฺช ‘‘ยวา สเร’’ติ ยกาเร ‘‘ตวคฺควรณา’’ทินา โจ, ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ ปุพฺพรูปญฺจ, ‘‘ยุวณฺณาน+เมโอ’’ติ (โยควิภาคา) อุสฺส โอ จฯ ลุตฺตาติ กิํ, ทส อิเม ธมฺมา, ยถา อิทํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทาฯ อติปฺปสงฺคพาธกสฺส กฺวจิสทฺทสฺสานุวตฺตนโต น วิกปฺปวิธิ นิยตา, เตน อุเปโต, อเวจฺจาติ เอวมาทีสุ วิกปฺโปฯ ตารกิตา, ยสฺสินฺทฺริยานิ, มหิทฺธิโก, สพฺพีติโย, เตนุปสงฺกมิ, โลกุตฺตโรติอาทีสุ วิธิ จ น โหติฯ

ปฎิสนฺถารวุตฺติ อสฺส, สพฺพวิตฺติ อนุภูยเต, วิ อญฺชนํ, วิ อากโต, ทาสี อหํ, อหุวา ปุเร, อนุ อทฺธมาสํ, อนุ เอติ, สุ อาคตํ, สุ อากาโร, ทุ อากาโร, จกฺขุ อาปาถํ, พหุ อาพาโธ, ปาตุ อกาสิ, น ตุ เอว, ภู อาปนลานิลํ อิตี+ธ ‘‘ยุวณฺณานํ’’ ‘‘เว’’ติ จ วตฺตเต,

๓๐. ยวา สเร

สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณานํ ยการ+วการา โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ ปฎิสนฺถารวุตฺยสฺส, สพฺพวิตฺยนุภูยเต, พฺยญฺชนํ, พฺยากโต ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ ทีเฆ ทาสฺยาหํ, อหาปุเร, อนฺวทฺธมาสํ, อนฺเวติ, สฺวาคตํ, สฺวากาโร, ทฺวากาโร, จกฺขฺวาปาถํ, พหฺวาพาโธ, ปาตฺวากาสิ, น ตฺเวว, ภฺวาปนลานิลํฯ วาตฺเวว, วิอากโต, สาคตํฯ

อธิคโต โข เม อยํ ธมฺโม, ปุตฺโต เต อหํ, เต อสฺส ปหีนา ปญฺจ, เต อหํ, เย อสฺส, เต อชฺช, ยาวตโก อสฺส กาโย, ตาวตโก อสฺส พฺยาโม, โก อตฺโถ, อถ โข อสฺส, อหํ โข อชฺช, โส อหํ, โส อชฺช, โส เอว, ยโต อธิกรณํ, โส อหํ อิตี+ธ ‘‘ยวา สเร’’ ‘‘เว’’ติ จ วตฺตเต,

๓๐. เอโอนํ

เอโอนํ ยการ+วการา โหนฺติ วา สเร ปเร ยถากฺกมํฯ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ ทีเฆ อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม, ปุตฺโต ตฺยาหํ, ตฺยาสฺส ปหีนา ปญฺจ, ตฺยาหํ, ยฺยสฺส, ตฺยชฺช, ยาวตกฺวสฺส กาโย, ตาวตกฺวสฺส พฺยาโม, กฺวตฺโถ, อถ ขฺวสฺส, อหํ ขฺวชฺช, สฺวาหํ, สฺวชฺช, สฺเวว, ยตฺวาธิกรณํ, สฺวาหํฯ วาตฺเวว, เตชฺช, โสหํฯ กฺวจิ ตฺเวว, ธนมตฺถิ, ปุตฺตามตฺถิ, เต นาคตา, อสนฺเตตฺถ, จตฺตาโร อิเมฯ

โค เอฬกํ, โค อสฺสํ, โค อชินํ อิตี+ธ ‘‘สเร’’ติ วตฺตเตฯ

๓๒. โคสฺสา+วง

สเร ปเร โคสฺส อววาเทโส โหติฯ ส จ ‘‘ฎานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺสา’’ติ สพฺพสฺส ปสเงฺค ‘อนฺตสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ

๑๘. ง+นุพนฺโธ

ง-กาโร อนุพนฺโธ ยสฺส, โส อเนกวโณฺณปิ อนฺตสฺส โหตีติ โอการสฺเสว โหติฯ ‘‘สํเกโต+นวยโว+นุพนฺโธ’’ติ วจนา ง-การสฺสา+ปฺปโยโคฯ อุจฺจาริตานนฺตรปฺปธํสิโน หิ อนุพนฺธา, ปโยชนํ อนุพนฺโธติ สํเกโตฯ คเวฬกํ, ควาสฺสํ, ควาชินํฯ

อิติ เอวา+ตี+ธ –

๓๖. วี+ติสฺเส+เว วา

เอวสทฺเท ปเร อิติสฺส โว โหติ วาฯ ส จ –

๑๗. ฉฎฺฐิยนฺตสฺส

ฉฎฺฐีนิทฺทิฎฺฐสฺส ยํ การิยํ, ต+ทนฺตสฺส วิญฺเญยฺยนฺติ อิการสฺสา+เทโสฯ อาเทสิฎฺฐาเน อาทิสฺสตีติ อาเทโสฯ อิตฺเววฯ อญฺญตฺร ยาเทโส, ‘‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา’’ติ ตสฺส โจ, ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ ยสฺส จกาโร, อิจฺเจวฯ เอเวติ กิํ, อิจฺจาหฯ (อาเทสสนฺธิ)ฯ

ติ องฺคุลํ,ติ องฺคิกํ, ภู อาทโย, มิคี ภนฺตา อุทิกฺขติตฺยาทิสนฺธโย วุจฺจนฺเตฯ ‘‘มยทา สเร’’ติ วตฺตเตฯ

๔๕. วนตรคา จา+คมา

เอเต มยทา จ อาคมา โหนฺติ วา สเร กฺวจิฯ อาคมิโน อนิยเมปิ –

สโรเยวา+คมิ โหติ, วนาทินนฺตุ ญาปกา;

อญฺญถา หิ ปทาทีนํ, ยุกวิธาน+มนตฺถกํฯ

เอตฺถา+คมา อนิยตาคมีนเมว ภวนฺติ เจ, ยการาคเมเนว ‘‘นิปชฺช’’นฺติ สิทฺเธ ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ พฺยญฺชนสฺส ยุกา+คโม นิรตฺถโกติ อธิปฺปาโยฯ ติวงฺคุลํ, ติวงฺคิกํ, ภูวาทโย, มิคี ภนฺตา วุทิกฺขติ, ปวุจฺจติ, ปาคุญฺญวุชุตาฯ อิโต นายติ, จินิตฺวาฯ ยสฺมาติห, ตสฺมาติห, อชฺชตเคฺคฯ นิรนฺตรํ, นิราลโย, นิรินฺธโน, นิรีหกํ, นิรุตฺตโร, นิโรชํ, ทุรติกฺกโม, ทุราคตํ, ทุรุตฺตรํ, ปาตุรโหสิ, ปุนราคจฺเฉยฺย, ปุนรุตฺตํ, ปุนเรว, ปุนเรติ, ธีรตฺถุ, ปาตราโส, จตุรงฺคิกํ, จตุรารกฺขํ, จตุริทฺธิปาทปฎิลาโภ, จตุโรฆนิตฺถรณตฺถํ, ภตฺตุรตฺเถ, วุตฺติเรสา, ปถวีธาตุเรเวสา , นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ, วิชฺชุริวพฺภกุเฎ, อารเคฺคริว สาสโป, อุสโภริว, สพฺภิเรว สมาเสถฯ ปุถเคว, รสฺเส ปเควฯ ลหุเมสฺสติ, คุรุเมสฺสติ, อิธมาหุ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ, ภทฺโร กสามิว, อากาเส มภิปูชเย, เอกเมกสฺส, เยน มิเธกจฺเจฯ ภาติเยว, โหติเยว, ยถายิทํ, ยถาเยว, มายิทํ, นยิทํ, นยิธ, ฉยิมานิ, นวยิเม ธมฺมา, โพธิยาเยว, ปถวีเยว ธาตุ, เตสุเยว, เตเยว, โสเยว, ปาฎิเยกฺกํ, วิยญฺชนํ, วิยากาสิ, ปริยนฺตํ, ปริยาทานํ, ปริยุฎฺฐานํ, ปริเยสติ, ปริโยสานํ, นิยาโยโคฯ อุทโคฺค, อุทโย, อุทาหฎํ, อุทิโต, อุทีริตํ, อุเทติ, สกิเทว, กิญฺจิเทว, เกนจิเทว, กิสฺมิญฺจิเทว, โกจิเทว, สมฺมทตฺโต, สมฺมทญฺญา วิมุตฺตานํ, สมฺมเทว, ยาวทตฺถํ, ยาวทิจฺฉกํ, ยาวเทว, ตาวเทว, ปุนเทว, ยทตฺถํ, ยทนฺตรํ, ตทนฺตรํ, ตทงฺควิมุตฺติ, เอตทตฺถํ, อตฺตทตฺถํ, ตทตฺถํ, สทตฺถปสุโต สิยา, อญฺญทตฺถุ, มนสาทญฺญา วิมุตฺตานํ, พหุเทว รตฺติฯ วาตฺเวว, อตฺตอตฺถํ, ทฺวาธิฎฺฐิตํ, ปาตุอโหสิฯ ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส พฺยญฺชนโตปิ, ภิกฺขุนีนํ วุฎฺฐาเปยฺย, จิรํ นายติ, ตํเยวฯ

ฉ อภิญฺญา, ฉ องฺคํ, ฉ อสีติ, ฉ อํสา, ฉ อายตนํ อิตี+ธ ‘‘วา สเร’’ ‘‘อาคโม’’ติ จ วตฺตเตฯ

๔๙. ฉา โฬ

ฉสทฺทา ปรสฺส สรสฺส ฬกาโร อาคโม โหติ วาฯ ฉาติ อนุกรณตฺตา เอกวจนํฯ ฉฬภิญฺญา, ฉฬงฺคํ, ฉฬสีติ, ฉฬํสา, ฉฬายตนํฯ วาตฺเวว, ฉอภิญฺญาฯ (อาคมสนฺธิ)ฯ

โลโป อทสฺสนํ, ฐานิํ, ย+มามทฺทิย ทิสฺสติ;

อาเทโส นาม โส ยา ตุ, อสนฺตุปฺปตฺติ อาคโมฯ

สรสนฺธิฯ

กญฺญา อิว, กญฺญาว อิจฺจาทิ สรสนฺธินิเสโธ วุจฺจติ, ปสงฺคปุพฺพโก หิ ปฎิเสโธฯ ปุพฺพสรานํ โลเป สมฺปตฺเต ‘‘สโร’’ ‘‘เว’’ติ จ วตฺตเตฯ

๒๘. น ทฺเว วา

ปุพฺพปรสฺสรา ทฺเวปิ วา กฺวจิ น ลุปฺยนฺเตฯ กญฺญา อิว, กญฺเญว, กญฺญาวฯ

สาริปุตฺต อิเธกจฺโจ, เอหิ สิวก อุฏฺเฐหิ, อายสฺมา อานนฺโท, คาถา อภาสิ, เทวา อาภสฺสรา ยถา, เตวิชฺชา อิทฺธิปตฺตา จ, ภควา อุฎฺฐายาสนา, ภควา เอต+ทโวจ, อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฎฺฐาสิ, คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต, ภูตวาที อตฺถวาที, ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส, สามาวตี อาห, ปาปการี อุภยตฺถ ตปฺปติ, นที โอตฺถรติ, เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา, ภิกฺขู อามนฺเตสิ, ภิกฺขู อุชฺฌายิํสุ, ภิกฺขู เอว+มาหํสุ, อิมสฺมิํ คาเม อารกฺขกา, สพฺเพ อิเม, กตเม เอกาทส, คมฺภีเร โอทกนฺติเก, อปฺปมาโท อมตํ ปทํ, สโงฺฆ อาคจฺฉตุ, โก อิมํ ปถวิํ วิเจสฺสติ, อาโลโก อุทปาทิ, เอโก เอกาย, จตฺตาโร โอฆา, อเร อหมฺปิ, สเจ อิมสฺส กายสฺส, โน อติกฺกโม, อโห อจฺฉริโย, อโถ อนฺโต จ, อถ โข อายสฺมา, อโถ โอฎฺฐว+จิตฺตกา, ตโต อา- มนฺตยิ สตฺถาติ เอวมาทโย อิธ กาลพฺยวธาเนเนว สิชฺฌนฺติฯ กฺวจีติ กิํ, อาคตา+ตฺถ, อาคตา+มฺหา, กตม+สฺส วาโร, อปฺปสฺสุตา+ยํ ปุริโส, จมรี+ว, สพฺเพ+ว, สฺเว+ว, เอเส+ว นโย, ปริสุทฺเธ+ตฺถา+ยสฺมนฺโต, เน+ตฺถ, กุเต+ตฺถ ลพฺภา, สเจ+ส พฺราหฺมณ, ตถู+ปมํ, ยถา+ห, ชีวฺหา+ยตนํ, อวิโชฺช+โฆ, อิตฺถินฺทฺริยํ, อภิภา+ยตนํ, ภยตู+ปฎฺฐานํ, สทฺธี+ธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฎฺฐํฯ (สรสนฺธินิเสโธ)

ตตฺร อภิรติ, ตตฺร อยํ, พุทฺธ อนุสฺสติ, ส อตฺถิกา, สญฺญาวา อสฺส, ตทา อหํ, ยานิ อิธ ภูตานิ, คจฺฉามิ อิติ, อติ อิโต, กิกี อิว, พหุ อุปการํ, มธุ อุทกํ, สุ อุปธาริตํ, โสปิ อยํ, อิทานิ อหํ, สเจ อยํ, อปฺปสฺสุโต อยํ, อิตร อิตเรน, สทฺธา อิธ วิตฺตํ, กมฺม อุปนิสฺสโย, ตถา อุปมํ, รตฺติ อุปรโต, วิ อุปสโม, โลกสฺส อิติ, เทว อิติ, วิ อติปตนฺติ, วิ อตินาเมนฺติ, สงฺฆาฎิ อปิ, ชีวิตเหตุ อปิ, วิชฺชุ อิว, กิํสุ อิธ วิตฺตํ, สาธุ อิติ, เต อสฺส ปหีนา, โส อสฺส, มธุวา มญฺญติ พาโล, เอวํ คาเม มุนิ จเร, ขนฺติ ปรมํ ตโป ติติกฺขา, น มํกุ ภวิสฺสามิ, สุ อกฺขาโต, โย อหํ, โส อหํ, กามโต ชายติ โสโก, กามโต ชายติ ภยํ, สกฺโก อุชุ จ สุหุชุจ, อนุปฆาโต, ทุรกฺขํ, ทุรมํ, ทุภรตาฯ ยิฎฺฐํ วา หุตํ วา โลเก, ยทิ วา สาวเก, ปุคฺคลา ธมฺมทสา เต, โภวาที นาม โส โหติ, ยถาภาวี คุเณน โส, ยถา อิทํ, สมฺมา ทกฺขาโต, ปรา กโม, ตณฺหา กฺขโย, ฌานสฺส ลาภี อมฺหิ, ถุลฺลจฺจโย อิตี+ธ –

๓๓. พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา

รสฺส+ทีฆานํ กฺวจิ ทีฆ+รสฺสา โหนฺติ พฺยญฺชเนฯ ตตฺราภิรติ, ตตฺรายํ, พุทฺธานุสฺสติ, สาตฺถิกา, สญฺญาวา+สฺส, ตทาหํ, ยานี+ธ ภูตานิ, คจฺฉามีติ, อตีโต, กิกีว, พหูปการํ, มธูทกํ, สูปธาริตํ, โสปายํ, อิทานาหํ, สจายํ, อปฺปสฺสุตายํ, อิตรีตเรน, สทฺธีธ วิตฺตํ, กมฺมูปนิสฺสโย, ตถูปมํ, รตฺตูปรโต, วูปสโม, โลกสฺสาติ, เทวาติ, วีติปตนฺติ, วีตินาเมนฺติ, สงฺฆาฎีปิ, ชีวิตเหตูปิ, วิชฺชูว, กิํสูธ วิตฺตํ, สาธูติ, ตฺยาสฺส ปหีนา, สฺวาสฺส, มธุวา มญฺญตี พาโล, เอวํ คาเม มุนี จเร, ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา, น มํกู ภวิสฺสามิ, สฺวากฺขาโต, ยฺวาหํ, สฺวาหํ, กามโต ชายตี โสโก, กามโต ชายตี ภยํ, สกฺโก อุชู จ สุหุชู จ, อนูปฆาโต, ทูรกฺขํ, ทูรมํ, ทูภรตาฯ ยิฎฺฐํว หุตํว โลเก, ยทิว สาวเก, ปุคฺคล ธมฺมทสา เต, โภวาทิ นาม โส โหติ, ยถาภาวิ คุเณน โส, ยถยิทํ, สมฺมทกฺขาโต, ปรกฺกโม, ตณฺหกฺขโย, ฌานสฺส ลาภิมฺหิ, วสิมฺหิ, ถุลฺลจฺจโยฯ กฺวจีติ กิํ, ตฺยชฺช, สฺวสฺส, ปติลิยตีติ ทีฆนิเสโธ, มายิทํ, มนสาทญฺญา วิมุตฺตานํ, ยถากฺกมํ, อารกฺขาตีตํ, ทียติ, สูยตีติ รสฺสการิยนิเสโธฯ กถํ ยานิว อนฺตลิกฺเขติ, ‘‘ทีฆรสฺสา’’ติ โยควิภาคาฯ (ทีฆ+รสฺสสนฺธิ)ฯ

พฺยญฺชเนติ วตฺตเตฯ

๓๔. สรมฺหา ทฺเว

สรมฺหา ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส กฺวจิ ทฺเว รูปานิ โหนฺติฯ เอตฺถ จ อาวุตฺติทฺวิวจนํ ฐาเนทฺวิวจนนฺติ ทฺวีสุ ฐาเนทฺวิวจนํ เวทิตพฺพํฯ

ตานิ จ ป+ปติ+ปฎิ+กม+กุส+กุธ+กี+คห+ชุต+ญา+สิ+ สุ+สู+สมฺภู+สร+สสาทีนมาทิพฺยญฺชนานญฺจ โหติฯ อิธ ปมาโท=อิธปฺปมาโท, เอวํ อปฺปมาโท, วิปฺปยุตฺโต, สุปฺปสนฺโน, สมฺมา ปธานํ=สมฺมปฺปธานํ รสฺสตฺตํฯ อปฺปติวตฺติโย, อธิปฺปติปจฺจโย, สุปฺปติฎฺฐิโต,ฯ อปฺปฎิปุคฺคโล, วิปฺปฎิสาโร, สุปฺปฎิปตฺติฯ ปกฺกโม, ปฎิกฺกโม, เหตุกฺกโม, อากมติ=อกฺกมติ, เอวํ ปกฺกมติ, ยถากฺกมํฯ อกฺโกสติ, ปฎิกฺโกสติ, อนุกฺโกสติ, อาโกสติ=อกฺโกสติฯ อกฺกุทฺโธ, อภิกฺกุทฺโธฯ ธนกฺกีโต, วิกฺกโย, อนุกฺกโยฯ ปคฺคโห, วิคฺคโห, อนุคฺคโห, จนฺทคฺคาโห, ทิฎฺฐิคฺคาโหฯ ปโชฺชโต, วิโชฺชโต, อุโชฺชโตฯ กตญฺญู, วิญฺญู, ปญฺญาณํ, วิญฺญาณํ, อนญฺญาณํฯ อวสฺสโย, นิสฺสโย, สมุสฺสโยฯ อปฺปสฺสุโต, วิสฺสุโต, พหุสฺสุโตฯ อาสวา=อสฺสวาฯ ปสฺสมฺเภนฺโต, วิสฺสมฺเภนฺโตฯ อฎฺฎสฺสโร, วิสฺสรติ, อนุสฺสรติ, อนุสฺสติฯ ปสฺสสนฺโต, วิสฺสสนฺโต, มุหุสฺสสนฺโต, อาสาโส=อสฺสาโสฯ อาทิสทฺเทน อวิสฺสเชนฺโต, วิสฺสเชนฺโต, อภิกฺกนฺตตโร, ปริจฺจเชนฺโต, อุปทฺทโว, อุปกฺกิเลโส, มิตฺตทฺทุโน, อายพฺยโย, อพฺพหิ อิจฺจาทิฯ

ติก+ตย+ติํส+วตาทีน+มาทิพฺยญฺชนสฺส จฯ กุสลตฺติกํ, ปีติตฺติกํ, เหตุตฺติกํฯ โลกตฺตยํ, โพธิตฺตยํ, วตฺถุตฺตยํฯ เอกตฺติํส, ทฺวตฺติํส, เตตฺติํส, จตุตฺติํสฯ สีลพฺพตํ, สุพฺพโตฯ สปฺปีติโก, สมนฺนาคโต, ปุนปฺปุนํ อิจฺจาทิฯ

วตุ+วฎ+ทิสาน+มนฺเต, ยถา วตฺตติ, วฎฺฎติ, ทสฺสนํ, ผสฺโส อิจฺจาทิฯ

อุ+ทุ+นิอุปสคฺค+ต+จตุ+ฉ+สนฺตสทฺทาเทสาทีหิ ปเรสญฺจฯ อุกํโส=อุกฺกํโส, เอวํ ทุกฺกรํ, นิกฺกโงฺข, อุคฺคตํ, ทุจฺจริตํ, นิชฺชฎํ, อุชฺชหํ, อุจฺจงฺคํ, อุนฺนมติ, ทุกฺกโร, นิทฺทโร, อุนฺนโต, ทุปฺปญฺโญ, นิมฺมโล, อุยฺยุตฺโต, ทุลฺลโภ, นิพฺพตฺโต, อุสฺสาโห, นิสฺสาโรฯ ตกฺกโร, ตโชฺช, ตนฺนินฺโน, ตปฺปภโว, ตมฺมโย, จตุกฺกํ, จตุทฺทิสํ, จตุปฺปโท, จตุพฺพิธํ, จตุสฺสาลํ, ฉกฺกํ, ฉนฺนวุติ, ฉปฺปทิโก, ฉพฺพสฺสานิฯ สกฺกาโร, สคฺคุโณ, สนฺทิฎฺฐิ, สปฺปุริโส, มหพฺพโลฯ

อปทนฺตอาการวชฺชิตทีฆโต ยการสฺส จ, นิยฺยาติ, สุยฺยติ, อภิภุยฺย, วิเจยฺย, วิเนยฺย, เธยฺยํ, เนยฺยํ, เสยฺโย, เชยฺโย, เวยฺยากรโณฯ อาการวชฺชิตนฺติ กิํ, มาลาย, โทลาย, สมาทายฯ

ฉนฺทานุรกฺขเณ-นปฺปชเห วณฺณพลํ ปุราณํ, อุชฺชุคเตสุ เสยฺโย, คจฺฉนฺติ สุคฺคติํฯ สรมฺหาติ กิํ, ญาโย, ตํขณํฯ กฺวจิตฺเวว, นิกาโย, นิทานํ, นิวาโส, ตโต, ฉสฎฺฐิ, อุปนียติ, สูยติฯ

๓๕. จตุตฺถทุติเยสฺเว+สํ ตติยปฐมา

จตุตฺถทุติเยสุ ปเรสฺเว+สํ จตุตฺถทุติยานํ ตพฺพเคฺค ตติยปฐมา โหนฺติ ปจฺจาสตฺยาฯ วเคฺค ฆ+ฌ+ฒ+ธ+ภา จตุตฺถา, ข+ฉ+ฐ+ถ+ผา ทุติยา, ค+ช+ฑ+ท+พา ตติยา, ก+จ+ฎ+ต+ปา ปฐมาฯ ป+อุ+ทุ-นิอาทีหิ ปเรสํ ฆาทีนํ ทฺวิภาเว ตติยปฐมา โหนฺติฯ ปครติ=ปคฺฆรติ, เอวํ อุคฺฆรติ, นิโคฺฆโส, อุคฺฆาเฎติฯ เอโสว ตชฺฌานผโล, ปฐมชฺฌานํ, อภิชฺฌา-ยติ , อุชฺฌายติฯ ทโฑฺฒ, พุโฑฺฒฯ วิทฺธํเสติ, อุทฺธํสิโต, อุทฺธาโร, นิทฺธโน, นิทฺธุโตฯ วิพฺภนฺโต, อุพฺภนฺโต, สมุพฺภนฺโต, ทุพฺภิกฺขํ, นิพฺภยํ, ตพฺภาโว, จตุพฺภิฯ สทฺธา, สทฺธมฺโมฯ มหพฺภยํฯ

รสฺสสเรหิ ปเรสํ วคฺคทุติยานํ ทฺวิภาโว เจ, ปฐมาฯ ปญฺจกฺขนฺธา, เอวํ รูปกฺขนฺโธ, อกฺขโม, อภิกฺขณํ, อวิกฺเขโป, ชาติกฺเขตฺตํ, ธาตุกฺโขโภ, อายุกฺขโยฯ เสตจฺฉตฺตํ, เอวํ สพฺพจฺฉนฺนํ, วิจฺฉนฺนํ, โพธิจฺฉายา, ชมฺพุจฺฉายา, สมุจฺเฉโทฯ ตตฺร ฐิโต=ตตฺรฎฺฐิโต, เอวํ ถลฎฺฐํ, ชลฎฺฐํ, อฎฺฐิตํ, นิฎฺฐิตํ, จตฺตาริฎฺฐานานิ, ครุฎฺฐานิโย, สมุฎฺฐิโตฯ สพฺพตฺถาเมน, ยสตฺเถโร, ปตฺถรติ, วิตฺถาโร, อภิตฺถุโต, วิตฺถมฺภิโต, อนุตฺถุนํฯ ปปฺโผเฎติ, มหปฺผลํ, อนิปฺผลํ, วิปฺผาโร, ปริปฺผุเฎยฺย, มธุปฺผาณิตํฯ อาการโต, อาขาโต=อกฺขาโต, เอวํ ตณฺหากฺขโย, อาณากฺเขตฺตํ, สญฺญากฺขนฺโธฯ อาฉาทยิ=อจฺฉาทยิ, เอวํ อจฺฉินฺทติ, นาวฎฺฐํ, อตฺถรติ, อปฺโผเฎติฯ กฺวจิ ตฺเวว, ปุวขชฺชกํ, ตสฺส ฉวิอาทีนิ ฉินฺทิตฺวา, ยถาฐิตํ, กมฺมผลํ, สีลํ ตสฺส ฌายิโน, เย ฌานปฺปสุตา ธีรา, นิธนํ, มหาธนํฯ (ทฺวิภาวสนฺธิ)ฯ

อกรมฺห เส เต, โส โข พฺยนฺติ กาหิติ, โส คจฺฉํ น นิวตฺตติ, เอโส อตฺโถ, เอโส อาโภโค, เอโส อิทานิ อิตี+ธ ‘‘เว’’ติ วตฺตเตฯ

๓๗. เอโอน+ม วเณฺณ

เอโอนํ วเณฺณ กฺวจิ อ โหติ วาฯ อกรมฺห ส เต, อกรมฺห เส เต, เอวํ ส โข พฺยนฺติ กาหิติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตติ, เอส อตฺโถ , เอส อาโภโค, เอส อิทานิฯ วเณฺณติ กิํ, อโมฆวจโน จ โส, คนฺธพฺพานํ อธิปติ, มหาราชา ยสสฺสิ โสติฯ ‘‘น สนฺธิสมาสา วทฺธสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา คาถามชฺเฌ สนฺธิ น โหตีติ ‘‘ติวิธสฺสา’’ติ วุตฺตติมฺหิ ปเรปิ วโณฺณ ปโร นาม น อิติฯ (สรพฺยญฺชนสนฺธิ)ฯ

อต ยนฺตํ, ตถ ยํ, มท ยํ, พุธ ยติ, ธน ยํ, เสว โย, ปร เยสนา, โปกฺขรณ โย อิตี+ธ –

๔๘. ตวคฺควรณานํ เย จวคฺค พยญา

ตวคฺควรณานํ จวคฺคพยญา โหนฺติ ยถากฺกมํ ยกาเรฯ ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ ปุพฺพรูปํฯ อจฺจนฺตํ, ตจฺฉํ, มชฺชํ, พุชฺฌติ, ธญฺญํ, เสพฺโพ, ปเยฺยสนา, โปกฺขรญฺโญฯ อปุจฺจณฺฑกายํ, ชจฺจนฺโธ, ยชฺเชวํ, อชฺฌคมา, อชฺฌตฺตํ, อชฺฌุปคโต, อโชฺฌคาเหตฺวา, ทิพฺพํฯ กฺวจิตฺเวว, รตฺยาฯ

สก ยเต, รุจ ยเต, ปจ ยเต, อฎ ยเต, ลุป ยเต, กุป ยเต, สล ยเต, ผล ยเต, ทิส ยเต, อส ยเต อิตี+ธ ‘‘เย’’ติ วตฺตเต วกฺขมาเนสุ ทฺวีสุฯ

๔๙. วคฺคลเสหิเต

วคฺคลเสหิ ปรสฺส ยการสฺส กฺวจิ เต วคฺคลสา โหนฺติฯ สกฺกเต, รุจฺจเต, ปจฺจเต, อฎฺฎเต, ลุปฺปเต, กุปฺปเต, สลฺลเต, ผลฺลเต, ทิสฺสเต, อสฺสเตฯ กฺวจิตฺเวว, กฺยาหํฯ

มุห ยติ, คุห ยติ อิตี+ธ –

๕๐. หสฺส วิปลฺลาโส

หสฺส วิปลฺลาโส โหติ ยกาเรฯ มุยฺหติ, คุยฺหติฯ

พหุ อาพาโธ อิตี+ธ อุสฺสวกาเร ‘‘หสฺส วิปลฺลาโส’’ติ วตฺตเตฯ

๕๑. เว วา

หสฺส วิปลฺลาโส โหติ วา วกาเรฯ พวฺหาพาโธฯ วาตฺเวว, พหฺวาพาโธฯ

๕๒. ตถนรานํ ฎฐณลา

ตถนรานํ ฎฐณลา โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ ทุกฺกตํ=ทุกฺกฎํ, เอวํ สุกฎํ, ปตฺถโฎ, ปตโฎ, อุทฺธโฎ, วิสโฎฯ อฎฺฐกถาฯ ปณิธานํ, ปณิปาโต, ปณาโม, ปณีตํ, ปริณโต, ปริณาโม, ทุณฺณโย, นิณฺณโย, โอณโตฯ ปริปนฺโน=ปลิปนฺโน, เอวํ ปลิโพโธ, ปลฺลงฺกํ, ตลุโน, มหาสาโล, มาลุโต, สุขุมาโลฯ (พฺยญฺชนสนฺธิ)ฯ

จกฺขุ อุทปาทิ, อกฺขิ รุชติ, ปุริม ชาติ, อณุ ถูลานิ, กตฺตพฺพ กุสลํ พหุํ, ต สมฺปยุตฺตา, ตต สภาวโต อิตี+ธ ‘‘เว’’ติ วตฺตเต ยาว ‘‘มยทา สเร’’ติฯ

๓๘. นิคฺคหีตํ

นิคฺคหีตาคโม โหติ วา กฺวจิฯ สามตฺถิเยนา+คโมว, ส จ รสฺสสรสฺเสว โหติ… ตสฺส รสฺสสรานุคตตฺตาฯ ฐานีน+มาลิงฺฆิย คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อาคโมฯ จกฺขุํ อุทปาทิ, อกฺขิํ รุชติ, ปุริมํ ชาติ, อณุํ ถูลานิ, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ, ตํสมฺปยุตฺตา, ตํตํสภาวโตฯ วาคฺคหเณน จกฺขุ อุทปาทิ อิจฺจาทิฯ อวํสิโร, ยาวญฺจิทํติอาทิ นิจฺจํ… ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส, ววตฺถิตสฺส ลกฺขณสฺสา+นุโรเธน ลกฺขเณ ปวตฺติตา วิภาสา ววตฺถิตวิภาสาฯ วาสทฺโท หิ อตฺถทฺวเย วตฺตเต กตฺถจิ วิกปฺเป, กตฺถจิ ยถาววตฺถิตรูปปริคฺคเหติฯ ยทา ปจฺฉิเม, ตทา นิจฺจ+มนิจฺจ+มสนฺตญฺจ วิธิํ ทีเปติฯ เอตฺถ ปน กฺวจิสทฺทสฺสา+นุวตฺตนา เตเนวา+สนฺตวิธิ สิทฺโธติ วาสทฺเทนิ+ตรทฺวยํฯ กฺวจิ ตฺเวว, น หิ เอเตหิ, อิธ เจวฯ

สํ รมฺโภ, สํ รตฺโต, สํ ราโค, ตาสํ อหํ สนฺติเก, เอวํ อยํ, ปุํ ลิงฺคํ, กิํ อหํ, ตสฺส อทาสิํ อหํ อิตี+ธ ‘‘นิคฺคหีตา’’ธิกาโร อา ‘‘มยทา สเร’’ติฯ

๓๙. โลโป

นิคฺคหีตสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิฯ ทีเฆ สารมฺโภ สํรมฺโภ, สารตฺโต สํรตฺโต, สาราโค สํราโค, ปุพฺพสฺสรโลเป ตาสาหํ สนฺติเก, เอวายํ, ทฺวิตฺเต ปุลฺลิงฺคํ ปุํลิงฺคํ, กฺยาหํ, ตสฺส อทาสหํฯ ปฎิสลฺลาโน, สเลฺลโข, ปาตุกาโม, คนฺตุมโน, อริยสจฺจาน ทสฺสนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนํ, อวิสาหาโร, จิรปฺปวาสินฺติอาทีสุ นิจฺจํฯ กฺวจีติ กิํ, เอว+มยํ, กิ+มหํ, เอตํ มงฺคล+มุตฺตมํฯ

กตํ อิติ, อภินนฺทุํ อิติ, อุตฺตตฺตํ อิว, จกฺกํ อิว, กลิํอิว, หลํ อิทานิ, กิํ อิทานิ, ตฺวํ อสิ, อิทํ อปิ, อุตฺตริํ อปิ, ทาตุํ อปิ, สทิสํ เอว อิตี+ธ –

๔๐. ปรสรสฺส

นิคฺคหีตมฺหา ปรสรสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิฯ กตนฺติ, อภินนฺทุนฺติ, อุตฺตตฺตํว, จกฺกํว, กลิํว, หลํทานิ, กิํทานิ, ตฺวํสิ, อิทมฺปิ, อุตฺตริมฺปิ, ทาตุมฺปิ, สทิสํวฯ วาติ กิํ, กตํอิติ, กิมิติ, ทาตุมปิ, สทิสํ เอวฯ

ปุปฺผํ อสฺสา อุปฺปชฺชติ, เอวํ อสฺส เต อาสวา อิตี+ธ ปรสฺสรโลเป –

๕๓. สํโยคาทิโลโป

อพฺยวหิตานํ ทฺวินฺนํ พฺยญฺชนานํ เอกตฺร ฐิติ สํโยโค, ตสฺมิํ สํโยเค โย อาทิภูตาวยโว, ตสฺส วา กฺวจิ โลโป โหตีติอาทิพฺยญฺชนสฺส โลโปฯ ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชติ, เอวํส เต อาสวาฯ ติณฺณํ สํโยคานํ วิสเย อคฺยาคารํ, วุตฺยสฺส อิติ โหติฯ

ตํ กโรติ, ตํ ขณํ, สํ คโต, ตํ ฆตํ, ธมฺมํ จเร, ตํ ฉนฺนํ, ตํ ชาตํ, ตํ ฌานํ, ตํ ญาณํ, ตํ ฐานํ, ตํ ฑหติ, ตํ ตโนติ, ตํ ถิรํ, ตํ ทานํ, ตํ ธนํ, ตํ นิจฺจุตํ, ตํ ปตฺโต, ตํ ผลํ, เตสํ โพโธ, สํ ภูโต, ตํ มิตฺตํ, กิํ กโต, ทาตุํ คโต อิตี+ธ –

๔๑. วเคฺค วคฺคนฺโต

นิคฺคหีตสฺส โข วเคฺค วคฺคนฺโต วา โหตีติ นิมิตฺตานุสฺสรานํ ปจฺจาสตฺยา ตพฺพคฺคปญฺจโม โหติฯ ปจฺจาสตฺติ นาม ฐานโต อาสนฺนตา คุณโต วา, คุณโตติ วณฺณสญฺญาทิคุณโตฯ นิคฺคหีตสฺส อนุสรียตีติ ปจฺฉา กตฺวา สรียตีติ อนุสฺสโรติปิ วุจฺจติฯ ตงฺกโรติ=ตํ กโรติ, เอวํ ตงฺขณํ, สงฺคโต, ตงฺฆตํฯ ธมฺมญฺจเร, ตญฺฉนฺนํ, ตญฺชาตํ, ตญฺฌานํ, ตญฺญาณํฯ ตณฺฐานํ, ตณฺฑหติฯ ตนฺตโนติ, ตนฺถิรํ, ตนฺทานํ, ตนฺธนํ, ตนฺนิจฺจุตํ, ตมฺปตฺโต, ตมฺผลํ, เตสมฺโมโธ, สมฺภูโต, ตมฺมิตฺตํฯ กิงฺกโต, ทาตุงฺคโต, ตณฺหงฺกโร, รณญฺชโห, สณฺฐิโต, ชุตินฺธโร, สมฺมโตติอาทีสุ นิจฺจํฯ

อานนฺตริกํ ย+มาหุ, ยํ ยเทว, ปจฺจตฺตํ เอว, ตํ หิอิตี+ธ –

๔๒. เยวหิสุ โญ

ย+เอว+หิสทฺเทสุ นิคฺคหีตสฺส วา โญ โหติฯ ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ ยสฺส ญกาโรฯ อานนฺตริกญฺญ+มาหุ=อานนฺตริกํ ย+มาหุ, ยญฺญเทว=ยํยเทว, ญสฺส ทฺวิตฺเต ปจฺจตฺตญฺเญว, ปจฺจตฺตํ เอว, ตญฺหิ, ตญฺหิฯ ‘‘อพฺยภิจารินา พฺยภิจารี นิยมฺยเต’’ติ ญายา เอวสทฺทสหจริยา ‘‘ย’’ อิติ สพฺพาทิยสทฺทสฺเสว คหณํฯ

สํโยโค, สํโยชนํ, สํยโต, สํยาจิกาย อิตี+ธ –

๔๓. เย สํสฺส

สํสทฺทสฺส ยํ นิคฺคหีตํ, ตสฺส วา โญ โหติ ยกาเรฯ สญฺโญโค=สํโยโค, เอวํ สํโยชนํ, สญฺญโต, สญฺญาจิกายฯ อิธ ยการมตฺโตว คยฺหเตฯ สํสฺสาติ กิํ, เอตํ โยชนํ, ตํ ยานํ, ตํ สรณํ ยนฺติฯ

ตํ เอว, ตํ อหํ พฺรูมิ, ยํ อาหุ, ธนํ เอว, กิํ เอตํ, นินฺทิตุํ อรหติ, ตํ อิทํ, ยํ อนิจฺจํ, ตํ อนตฺตา, เอตํ อโวจ, เอตํ เอว อิตี+ธ –

๔๔. มยทา สเร

นิคฺคหีตสฺส ม ย ทา โหนฺติ วา สเร กฺวจิฯ ตเมว ตํ เอว, ตมหํ พฺรูมิ=ตํ อหํ พฺรูมิ, ยมาหุ, ธนเมว, กิเมตํ, นินฺทิตุมรหติฯ ตยิทํฯ ยทนิจฺจํ, ตทนตฺตา, เอตทโวจ, เอตเทวฯ ‘‘มยทา’’ติ โยควิภาคา พุทฺธม สรณม อิจฺจาทิ ภวติฯ

๔๗. ตทมินาทีนิ

ตทมินาทีนิ นิปฺปชฺชนฺติฯ ‘‘ย+ทลกฺขณิกํ, ตํ นิปาตนา’’ติ ญายา ลกฺขณนฺตเรน อวิหิตา เทส+โลปา+คม+วิปลฺลาสา, สพฺพตฺถ อิมินาว ทฎฺฐพฺพาฯ อิทญฺจ ปเรสํ ปิโสทราทิมิว ทฎฺฐพฺพํฯ ผุสิตํ=ชลพินฺทุ, ผุสิต+มุทร+มสฺส ปิโสทรํฯ อิสฺส อกาเร ตํ อิมินา=ตทมินา, สกิํ อาคามี=สกทาคามี, ธสฺส ทกาเร เอกํ อิธ อหํ=เอก+มิทา+หํ, วิธสฺส วิทาเทโส สํวิธาย อวหาโร=สํวิทาวหาโร, วาริสทฺทสฺส วกาเร, หสฺส ลกาเร จ กเต วาริวาหโก=วลาหโก, ชีวนสฺส ชีอาเทโส, ชีวนสฺส มุโต=ชีมูโตฯ ฉวสฺส สุอาเทเส, สยนสฺส สานาเทเส จ กเต ฉวสฺส สยนํ=สุสานํฯ อุทฺธสฺส อุทุอาเทเส, ขสฺส ขลอาเทเส จ ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ ทฺวิตฺตาทิมฺหิ จ กเต อุทฺธํ ขํ อสฺส อุทุกฺขลํฯ ปิสิตสฺส ปิอาเทเส, อสสฺส สาจาเทเส จ กเต ปิสิตาโส=ปิสาโจฯ

มหีสทฺทสฺส มยูอาเทเส, รวติสฺส ราเทเส จ กเต มหิยํ รวตีติ มยูโรฯ เอว+มญฺเญปิ ปโยคโต+นุคนฺตพฺพาฯ เอตฺถ จ –

วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโย,

ทฺเว จา+ปเร วณฺณวิการ+นาสา;

ธาตุสฺส อตฺถาติสเยน โยโค,

ต+ทุจฺจเต ปญฺจวิธํ นิรุตฺตํติฯ

ยถา ทฺวาเร นิยุตฺโต=โทวาริโกติ โอกอาคโมฯ หิํสสทฺทสฺส สีโหติ วิปลฺลาโสฯ นิชโก=นิยโกติ วิกาโรฯ เมหนสฺส ขสฺส มาลา เมขลาติ วณฺณโลโป, ห+น+มการานํ โลโปฯ มยูโรติ อตฺเถ รวติสฺส อติสฺสยโยโคติฯ

ยถริว ตถริเวติ นิปาตาวฯ ‘‘ชรคฺควา วิจินฺเตสุํ, วร+มฺหากํ ภุสามิเว’’ติ เอตฺถ อิวสทฺโท เอวการตฺโถฯ นิคฺคหีตสนฺธิฯ

สนฺธิสฺสรานํ ปฎิเสธสนฺธิ,

อโถ พฺยญฺชน+สรพฺยญฺชนานํ;

สนฺธิ จ+โถ นิคฺคหีตสฺส สนฺธิ,

ภวนฺติ สนฺธิ ปน ปญฺจธา เวฯ

อิติ ปโยคสิทฺธิยํ สนฺธิกโณฺฑ ปฐโมฯ