ปโยคสิทฺธิปาฬิ
๒. นามกณฺฑ
อถ นามานิ วุจฺจนฺเตฯ ตํ อตฺถาภิมุขํ นมนโต, อตฺตนา จ+ตฺถสฺส นามนโต นามํ, ทพฺพาภิธานํฯ ตํ ทุวิธํ สลิงฺคา+ลิงฺคโต, อนฺวตฺถรุฬฺหิโต จ, ติวิธํ ปุมิ+ตฺถิ+นปุํสกลิงฺคโต, รุกฺโข, ลตา, วนนฺติฯ จตุพฺพิธํ สามญฺญ+คุณ+กฺริยา+ยทิจฺฉานามโต, รุกฺโข, นีโล, ปาจโก, สิริวโฑฺฒติฯ อฎฺฐวิธํ อวณฺณิ+วณฺณุ+วโณฺณ+การ+นิคฺคหีตนฺตปกติเภทโต, เอตฺถ กิํสทฺโท นิคฺคหีตนฺโตฯ ปจฺจยา ปฐมํ กรียตีติ ปกติ, สทฺโท, ธาตุ จฯ
ตตฺถ สลิเงฺคสุ ตาว อการนฺตโต ปุลฺลิงฺคา สุคตสทฺทา สตฺต วิภตฺติโย ปรา โยชียนฺเตฯ สุคตอิติ ฐิเต –
๑. ทฺเว ทฺเว+กาเนเกสุ นามสฺมา สิโย อํโย นา หิ ส นํ สฺมา หิ ส นํ สฺมิํ สุ
เอเตสํ ทฺเว ทฺเว โหนฺติ เอกาเนกตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา ยถากฺกมํฯ ยโต อิเม สตฺต ทุกา โหนฺติ, ‘‘อตฺถวนฺต+มธาตุก+มปจฺจยํ ปาฎิปทิกํ กิตก+ตทฺธิต+สมาสา เจ’’ติ วุตฺตตฺตา ตํ นามํ ปาฎิปทิกํ นามฯ เกจิ สกตฺถ+ทพฺพ+ลิงฺค+สงฺขฺยา+กมฺมาทิปญฺจกํ ปาฎิปทิกนฺติ วทนฺติฯ เตเน+ตํ วุจฺจติ –
สกตฺถ+ทพฺพ+ลิงฺคานิ, สทฺทตฺถ+มพฺรวุํ ปเร;
สงฺขฺยา+กมฺมาทิกานนฺตุ, วิภตฺติ วาจกา มตาฯ
สกตฺถ+ทพฺพ+ลิงฺคานิ, สงฺขฺยา+กมฺมาทิปญฺจกํ;
สทฺทตฺถ+มพฺรวุํ เกจิ, วิภตฺติ ปน โชตกาติ จฯ
ตโต เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนญฺจาติ อนิยเมน ปสเงฺค ‘‘นามสฺมา’’ติ อธิกาโรฯ
๓๗. ปฐมา+ตฺถมตฺเต
นามสฺสา+ภิเธยฺยมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหตีติ วตฺติจฺฉาวสา ปฐมาเย+กวจนพหุวจนานิฯ สิ โยอิติ ปฐมาฯ สิสฺสิ+การสฺสา+นุพนฺธตฺตา อปฺปโยโคฯ ปโยชนํ ‘‘กิ+มํสิสู’’ติ สํเกโต, ตถา อํวจนสฺสา+การสฺสฯ เอตฺถ ตถาติ วุตฺตสฺสาติเทโส อญฺญทียธมฺมาน+มญฺญตฺถปาปน+มติเทโสฯ เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ ปฐเมกวจนํ สิฯ
อโตติ วตฺตเต, อโตติ นามวิเสสนตฺตา ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ ปริภาสโต อการนฺตโต นามสฺมา วิธิฯ
๑๐๙. สิสฺโส
อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส โอ โหติฯ ปุพฺพสรโลเป สุคโต ติฎฺฐติฯ พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ โยฯ เอวํ อุปริปิ โยเชตพฺพํฯ
๔๑. อโต โยนํ ฎาเฎ
อการนฺตโต นามสฺมา ปฐมาทุติยาโยนํ ฎาเฎ โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ฎการานุพนฺธตฺตา ‘‘ฎานุพนฺธา+เนกวณฺณา สพฺพสฺสา’’ติ สพฺพาเทโสฯ สุคตา ติฎฺฐนฺติฯ
‘‘ปฐมา+ตฺถมตฺเต’’ติ วตฺตเตฯ
๓๘. อามนฺตเณ
อามนฺตณาธิเก อตฺถมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหตีติ เอกสฺมิํ เอกวจนํ สิฯ
๑๑๒. โค สฺยา+ลปเน
อาลปเน สิ คสญฺโญ โหติฯ
‘‘โลโป’’ติ วตฺตเตฯ
๑๑๗. คสีนํ
นามสฺมา ค+สีนํ โลโป โหติฯ โภ สุคต จิรํ ติฎฺฐฯ
‘‘เค’’ติ วตฺตเตฯ
๕๙. อยุนํ วา ทีโฆ
ออิอุอิจฺเจเตสํ วา ทีโฆ โหติ เค ปเร ติลิเงฺค+ติ ทีเฆ โภ สุคต สุคตา จิรํ ติฎฺฐฯ สกฺกเต สุคตาติ ทีฆํ ทูราลปเนเยวิ+จฺฉนฺติ, สมีปาลปเนปิ ทสฺสนโต ตํ น คเหตพฺพํฯ พหุวจเน โยสฺส ฎา, สุคตา จิรํ ติฎฺฐถฯ
๒. กมฺเม ทุติยา
ตสฺมิํ กมฺมการเก ทุติยาวิภตฺติ โหติฯ อํโยอิติ ทุติยาฯ เอตฺถ ทุติยาตติยาทิภาโว วิภตฺติสุตฺเต สิโย อิติ ปฐมาวิภตฺยาทีนิ+มุปาทาย วุจฺจติ, ตํ ตํ อุปาทาย ปญฺญตฺตตฺตาฯ ทุติเยกวจนํ อํ, อการสฺสา+ปโยโคฯ สุคตํ ปสฺสฯ ทุติยาพหุวจนํ โย, ตสฺส เฎ, สุคเต ปสฺสฯ
๑๙. กตฺตุกรเณสุ ตติยา
ตสฺมิํ กตฺตริ กรเณ จ การเก ตติยาวิภตฺติ โหติฯ นา+หิอิติ ตติยาวิภตฺติฯ ตติยาเอกวจนํ นาฯ
‘‘นาสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ
๑๐๘. อเต+น
อการนฺตโต นามสฺมา ปรสฺส นาวจนสฺส เอนาเทโส โหติ นิจฺจํฯ สุคเตน กตํฯ
๙๘. สุหิสฺว+สฺเส
อการนฺตสฺส สุหิสฺเว+โหติฯ สุคเตหิฯ
‘‘เว’’ติ วตฺตเตฯ
๙๕. สฺมาหิสฺมิํนํ มฺหาภิมฺหิ
นามสฺมา ปเรสํ สฺมาหิสฺมิํนํ มฺหาภิมฺหิ โหนฺติ ยถากฺกมํติ หิสฺส ภิอาเทเส สุคเตภิฯ กรเณ สุคเตน โลโก ปุญฺญํ กโรติ, สุคเตหิ สุคเตหิ วาฯ
๒๔. จตุตฺถี สมฺปทาเน
ตสฺมิํ สมฺปทานการเก จตุตฺถี สิยาฯ ส+นํอิติ จตุตฺถีฯ จตุตฺเถ+กวจนํ สฯ วิภตฺติสุตฺเต สฺส+นํติ ทีฆปาเฐน สุคตสฺสาติ สิทฺเธปิ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ ตฺยาทิการิยสุตฺเตสุ สฺสสฺสาติ อกฺขรคารวตา โหตีติ ลาฆวตฺถ+มิท+มารทฺธํ –
๕๑. สุญ สสฺส
นามสฺมา ปรสฺส สสฺส สุญาคโม โหติฯ ส จ ‘‘ฉฎฺฐิยา’’ติ วตฺตมาเน –
๑,๒๐. ญากานุ พนฺธา+ทฺยนฺตา
ฉฎฺฐีนิทฺทิฎฺฐสฺส ญานุพนฺธ+กานุพนฺธา อาทฺยนฺตาโหนฺตีติ อาทฺยวยโวฯ อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, ญฺญกาโร อสฺมิํ สุตฺเต สํเกตตฺโถฯ สุคตสฺส ทานํ เทติฯ
๑,๕๘. ‘‘พหุลํ’’ตฺย+ธิกาโร
พหุลาธิการํ กปฺปทุมมิว มญฺญนฺติ สทฺทิกาฯ ตญฺจ –
กฺวจิ ปวตฺตฺย+ปวตฺติ, กฺวจ+ญฺญํ กฺวจิ วา กฺวจิ;
สิยา พหุลสทฺเทน, วิธิ สพฺโพ ยถาคมํติ –
จตุพฺพิธํ พหุลํ สมิกฺขนฺติฯ
‘‘อโต วา’’ตฺเวว,
๔๔. สสฺสาย จตุตฺถิยา
อการนฺตโต ปรสฺส จตุตฺถิยา สสฺส อาโย โหติ วา พหุลํฯ สุคตายฯ เยภุเยฺยน ตาทตฺเถเยวา+ย+มาโย ทิสฺสตีติ อิโต ปรํ โน+ทาหรียเตฯ จตุตฺถีพหุวจนํ นํ,
‘‘ทีโฆ’’ติ วตฺตเตฯ
๘๙. สุนํหิสุ
นามสฺส ทีโฆ โหติ สุนํหิสุฯ สุคตานํฯ
๒๙. ปญฺจมฺย+วธิสฺมา
เอตสฺมา อวธิการกา ปญฺจมีวิภตฺติ โหติฯ สฺมา+หิอิติ ปญฺจมีฯ ปญฺจมฺเยกวจนํ สฺมา,
‘‘อโต’’ ‘‘ฎาเฎ’’ ‘‘เว’’ติ จ วตฺตเตฯ
๔๓. สฺมา+สฺมิํนํ
อการนฺตโต นามสฺมา ปเรสํ สฺมา+สฺมิํนํ ฎา+เฎ โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ สุคตา อเปหิ สุคตมฺหา สุคตสฺมา วาฯ ปญฺจมีพหุวจนญฺหิ, สุคเตภิ สุคเตหิฯ
๓๙. ฉฎฺฐี สมฺพนฺเธ
การเกหิ อญฺโญ สมฺพนฺโธ, ตตฺร ฉฎฺฐีวิภตฺติ โหติฯ ส+นํอิติ ฉฎฺฐี, ฉฏฺเฐกวจนํ ส, สุคตสฺส วิหาโร, ฉฎฺฐีพหุวจนํ นํ, สุคตานํฯ
๑๔. สตฺตมฺยา+ธาเร
อาธารการเก สตฺตมีวิภตฺติ โหติฯ สฺมิํ+สุอิติ สตฺตมีฯ สตฺตมฺเยกวจนํ สฺมิํ, สุคเต ปติฎฺฐิตํ สุคตมฺหิ สุคตสฺมิํ วาฯ สตฺตมีพหุวจนํ สุ, ‘‘สุ+หิสฺว+สฺเส’’ติ เอ, สุคเตสุฯ
สุคโต, สุคตาฯ โภ สุคต, โภ สุคตา, ภวนฺโต สุคตาฯ สุคตํ, สุคเตฯ สุคเตน, สุคเตภิ , สุคเตหิฯ กรเณ สุคเตน, สุคเตภิ, สุคเตหิฯ สุคตสฺส, สุคตาย, สุคตานํฯ สุคตา, สุคตมฺหา, สุคตสฺมา, สุคเตภิ, สุคเตหิฯ สุคตสฺส, สุคตานํฯ สุคเต, สุคตมฺหิ, สุคตสฺมิํ, สุคเตสุฯ
สุคโต สุคโตฯ สุคตํ นมติฯ สุคเตน กโตฯ สุคเตน ชิโตฯ สุคตสฺส ทเทฯ สุคตา วิคโตฯ สุคตสฺส สุโตฯ สุคเต รมเตฯ เอวํ –
สูรา+สุร+นโร+รค+นาค+ยกฺขา,
คนฺธพฺพ+กินฺนร+มนุสฺส+ปิสาจ+เปตา;
มาตงฺค+ชงฺคม+ตุรงฺค+วราห+สีหา,
พฺยคฺฆ+จฺฉ+กจฺฉป+ตรจฺฉ+มิค+สฺส+โสณาฯ
อาโลก+โลก+นิลยา+นิล+จาค+โยคา,
วายาม+คาม+นิคมา+คม+ธมฺม+กามา;
สโงฺฆ+ฆ+โฆส+ปฎิฆา+สว+โกธ+โลภา,
สารมฺภ+ถมฺภ+มท+มาน+ปมาท+มกฺขาฯ
ปุนฺนาค+ปูค+ปนสา+สน+จมฺปก+มฺพ-
หินฺตาล+ตาล+วกุล+ชฺชุน+กิํสุกา จ;
มนฺทาร+กุนฺท+ปุจิมนฺท+กรญฺช+รุกฺขา,
เญยฺยา มยูร+สกุณ+ณฺฑช+โกญฺจ+หํสาฯ
สุคตสทฺโทว, ยโต สพฺโพ สทฺโท, น สทฺทตาลิตตฺโถว, อถ โข สํโยคาทิวเสนปิ อตฺถํ วทนฺติฯ เตเน+ตํ วุจฺจติ –
สํโยคา วิปฺปโยคา จ, สาหจริยา+วิโรธโต;
อตฺถา ปกรณา ลิงฺคา, สทฺทนฺตรสมีปโตฯ
สามตฺโถฺย+จิตฺร+เทเสหิ , กาล+พฺยตฺตา+นุรูปโต;
อุปจาร+กากุเภท, สมฺพนฺเธหุ+ปลกฺขณาฯ
วจนา จ ตทงฺคตฺตา, ปธานตฺตาติอาทิหิ;
สทฺท+ตฺถา ปวิภชฺชนฺเต, น สทฺทาเทว เกวลาติฯ
เอตฺถ สํโยคโต ตาว, ‘‘สกิโสรา เธนุ ทียตู’’ติ, กิโสโร อสฺสโปตโก, ตํสํโยคโต วฬวา เอว ปตียเตฯ
วิปฺปโยคโต – ‘‘อกิโสรา อานียตู’’ติ ตปฺปฎิเสธา วฬวา เอว ปตียเตฯ
สหจรณโต – ‘‘ราม+ลกฺขณ’’อิติ อุภินฺนํ สหจรเณน ราโมติ ทาสรถิ เอว ราโม, น อญฺญาภิธาโน ชามทคนฺยาทิฯ ลกฺขโณปิ โสมิตฺติ เอว, น ตุ โย โกจิ ลกฺขโณฯ
วิโรธโต – ‘‘ราม+ชฺชุนา’’ อิติ ภคฺคโว สหสฺสพาหุ จ อญฺญมญฺญวิรุทฺธาติ เต เอว ปตียนฺเต, น ทาสรถิ สพฺยสาจิ จฯ
อตฺถโต – ‘‘สินฺธว+มานย, ปวิสามิ รณงฺคณ’’มิติ รณงฺคณปเวโส วาหนวิเสเสน โหตีติ อตฺถโต ตุรงฺคปตีติ, น ตุ ลวณวิเสสํฯ
ปกรณโต-โภชนวิธิมฺหิ อุปสงฺขริยมาเน ‘‘สินฺธว+มานเย’’ติ, อตฺร หิ สทฺทนฺตรสฺสา+ภาเวปิ โภชโนปกรณสมวาย+มาโลกิตภาวโต ลวเณ ปฎิปตฺติ, ตาทิโส หิ ปตฺถาโวติฯ
ลิงฺคโต – ‘‘เทวทตฺตํ ปฐม+มุปเวสย สมาราธิตคุรุํ’’ติ, อตฺร สมาราธิตคุรุตฺเตน ลิเงฺคน ตสฺส พาหุสฺสจฺจ+มวคมฺยเต, น ตุ โย โกจิ เทวคุโณฯ
สนฺนิธานโต – ‘‘อชฺชุโน กตวีริโยติ’’ ปตียเต, โน อกตวีริโย อชฺชุโนติฯ
สามตฺถิยโต – ‘‘อนุทรา กญฺญา’’ติ อุทเร อสติ กญฺญา เอว นตฺถีติ ตสฺสา กิสางฺคิยา มชฺฌปเทโสติ ปตียเตฯ
โอจิตฺรโต – ‘‘รามสทิโส+ยํ’’ อิติ, อตฺร หิ ราโม ปยุตฺตทาสรถิสฺมิํ ภิยฺโย สาธารโณ ปริจโยติ ทาสรถิ เอว ปตียเต, น ภคฺควราโมฯ
เทสโต – ‘‘โปฎฺฐปา’’ อิติ กิสฺมิญฺจิ เทเส ปสํสาวจนํฯ กิสฺมิญฺจิ อกฺโกสวจนํฯ
กาลโต – ‘‘ปเจ’’ติ ทกฺขิณาปเถ กตฺถจิ ปุพฺพเณฺห ยาคุปาเก, สายเณฺห ตุ โอทนปาเกฯ
พฺยตฺติโต – ‘‘คามสฺส อทฺธ’’ มิติ สมภาเค, นปุํสกตฺตาฯ ‘‘คามสฺส อทฺโธ’’ติ ปุมตฺเตน ตุ อสมภาเคฯ
อนุรูปโต – ‘‘นรปติ สาธุ รกฺขติ โคมณฺฑล’’มิติ มหีมณฺฑลปาลนํ ราชิโน+นุรูป+มิติ มหีมณฺฑลปาลเนว ปตีติ, น ตุ โคยูถรกฺขเนฯ
อุปจารโต – อตํสภาเว ตํสภาวาโรปน+มุปจาโร, ส จ ตทฏฺโฐ, ตทฺธมฺโม, ตํสหจริโย, ตํสมีโปติ จตุพฺพิโธ , ตตฺถ ยถากฺกมํ มญฺจา อุกฺโกสนฺติ, อคฺคิ มาณโว, ยฎฺฐิํ ปเวสย, คงฺคายํ วโชติฯ
กากุโต-กากุสทฺโท อิตฺถิยํ, ส จ วิการ+โสก+ภีติ+ธนิรูเปสุ ทิสฺสติ, วตฺตุ กายวิการา กถญฺจิ ตํ อกตวาอปิ เกนจิ อญฺเญน ‘‘กิํ ตฺวํ ตํ อกาสิ ‘‘อิติ ปุฏฺโฐ โกเปน ภมุเภทา ‘‘อหํ กตวา อมฺหี’’ติ กเถติ, ตสฺส ภมุเภทกฺริยา อกฺริยาปฎิญฺญํ สูจยติฯ
สมฺพนฺธ โต – ‘‘มาตริ สมฺมา วตฺติตพฺพํ, ปิตริ สุสฺสูยิตพฺพํ’’ อิติ, อตฺร หิ สมาตริ สปิตรีติ สมฺพนฺธิสทฺทาภาเวปิ สา มาตา โส ปิตา จ อสฺส ปุตฺตสฺสาติ ปตียเตฯ
อุปลกฺขณโต – ‘‘กาเกหิ รกฺขิตพฺพํ ทธี’’ติ กากสทฺโท สพฺเพส+มุปฆาตกานํ สามญฺญํ อุปลกฺเขตีติ สุนขาทิสพฺเพหิปิ นิวารียเตฯ
วจนโต – ‘‘ทารา’’อิติ ทารสทฺโท กลตฺเต พหุวจนนฺโต, อญฺญตฺถ อนิยตวจโนฯ
ตทงฺคตฺตา – ‘‘สชฺชิตํ โภชน’’มิติ วุตฺเต ตปฺปริกฺขารตฺตา ตทุปกรณ อาสน, ปาติ, พฺยญฺชนาทีนํ สมฺปาทนมฺปิ ปตียเตฯ
ปธานภาวโต – ‘‘นิคฺคจฺฉติ อวนินาโถ’’ติ รญฺโญ นิคฺคมเนน ตทุปชีวีนมฺปิ นิคฺคมนํ วิญฺญายติฯ
วุตฺตญฺจ –
เนยฺยนีตตฺถสุตฺเตสุ , เญยฺยํ สทฺทตฺถมตฺตกํ;
เน+ตฺถ วตฺตพฺพอตฺเถน, สุตฺตํ นีตตฺถกํ ภเวติฯ
เอว+มญฺเญสมฺปิ อการนฺตานํ ปุลฺลิงฺคานํ สทฺทานํ รูปนโย กฺริยา+ภิสมฺพนฺโธ จฯ สุคตสทฺทโต ยสฺส สทฺทสฺส วิเสโส อตฺถิ, ตํ วกฺขามฯ อิโต ปรํ ฉฎฺฐิยา จตุตฺถีสมตฺตา ปญฺจมีพหุวจนสฺส จ ตติยาพหุวจเนน สมตฺตา น ตา ทสฺสิยนฺเตฯ
คุมฺพ สิ, ‘‘อโต’’ ‘‘สิสฺสา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๑๐. กฺวเจ+วาฯ
อการนฺตโต นามสฺมา ปรสฺส สิสฺส เอ โหติ วา กฺวจิฯ คุมฺเพ คุมฺโพ, คุมฺพาฯ โภ คุมฺพ คุมฺพา, ภวนฺโต คุมฺพา อิจฺจาทิ สุคตสมํฯ เอวํ ผุสฺสิตเคฺค ผุสฺสิตโคฺค, วตฺตพฺเพ วตฺตพฺโพ อิจฺจาทิฯ สิสฺโส+การสฺส นิจฺจตฺตา กตฺถจิ ปกฺเข เอการตฺต+มิท+มารทฺธนฺติ สิสฺโส+การปกฺเข เอว ภวตีติ ‘‘อํ นปุํสเก’’ติ อ+มาเทเสน เอการสฺส นปุํสกวิสเย พาธิตตฺตา ‘‘พหุลํ’’ วิธานา นปุํสเกปิ สุเข ทุกฺเขติ กฺวจิ โหเตวฯ
‘‘โยสฺส’’ ‘‘เฎ’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๓๕. เอกจฺจาทีห+โต
อการนฺเตหิ เอกจฺจาทีหิ โยนํ เฎ โหติฯ เอกจฺโจ, เอกจฺเจฯ โภ เอกจฺจ เอกจฺจา, เอกจฺเจฯ เอกจฺจํ, เอกจฺเจฯ เอวํ เอส+ส+ปฐมสทฺทานํฯ
โกโธ , โกธาฯ โภ โกธ โกธา, โกธาฯ โกธํ, โกเธฯ
‘‘นาสฺส’’ ‘‘สา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๐๗. โกธาทีหิ
โกธาทีหิ นาสฺส สา โหติ วาฯ โกธสา โกเธนฯ อตฺถสา อตฺเถนฯ ‘‘เย อุตฺตมตฺถานิ ตยิ ลภิมฺหา’’ติ อตฺถสทฺโท นปุํสกลิโงฺคปิ ทิสฺสติฯ
‘‘สฺมิโน ฎี’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๗๕. ทิวาทิโต
ทิวาทีหิ นาเมหิ สฺมิโน ฎิ โหติ นิจฺจํฯ ทิวิ, เอวํ ภุวิฯ เอตฺถฎิมฺหิ นิจฺจํ วการาคโม รสฺโส จฯ เอตฺถ ภูสทฺโท วธูสทฺทสมํฯ
‘‘เว’’ติ วตฺตเตฯ
๑๔๔. มนาทีหิ สฺมิํ+สํ+นา+สฺมานํ สิ+โส+โอ+สา+สา
มนาทีหิ สฺมิ+มาทีนํ สิ+โส+โอ+สา+สา โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ มโน, มนาฯ โภ มน มนา, มนาฯ มโน, มนํ, มเนฯ มนสา มเนน, มเนหิ มเนภิฯ มนโส มนสฺส, มนานํฯ มนสา มนา มนมฺหา มนสฺมา, มเนหิ มเนภิฯ มนสิ มนมฺหิ มนสฺมิํ, มเนสุฯ
เอวํ วโจ ปโย เตโช,
ตโป เจโต ตโม ยโสฯ
อโย วโย สิโร สโร,
อุโร+ตฺเย+เต มนาทโยฯ
รูปสิทฺธิยํ อห+รหสทฺทา มนาทีสุ ปฐิตาฯ อหสฺส อาปาทิตฺตา รโหติ นิปาตตฺตา รหสีติ วิภตฺยนฺตปฎิรูปกนิปาตตฺตา อิธ น คหิตาฯ
คจฺฉนฺต สิ, ‘‘สิสฺส’’ ‘‘เว’’ติ จ วตฺตเตฯ ปรโต ภิยฺโย นานุวตฺตยิสฺสาม, วุตฺติยา เอว อนุวตฺตสฺส คมฺยมานตฺตาฯ
๑๔๘. นฺตสฺสํ
สิมฺหิ นฺตปจฺจยสฺส อํ โหติ วาฯ ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธว พลวา’’ติ ญายา ‘‘นฺตสฺสา’’ติ สุตตฺตา นฺตสฺเสว อํ, น ตทนฺตสฺส อนุมิตสฺส สทฺทสฺสฯ เอว+มุปริปิ นฺต+นฺตูนํ อาเทสวิธานฎฺฐาเนสุฯ ‘‘คสินํ’’ติ สิโลโปฯ คจฺฉํ คจฺฉนฺโตฯ
๒๑๕. นฺต+นฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปฐเม
ปฐเม โยมฺหิ นฺต+นฺตูนํ สวิภตฺตีนํ นฺโตอิจฺจาเทโส โหติ วาฯ ส จ พหุลาธิการา ปุเมว, คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตาฯ
๒๑๘. ฎ+ฎา+อํ เค
เค ปเร นฺต+นฺตูนํ สวิภตฺตีนํ ฎ+ฎา+อํอิจฺจาเทสา นิจฺจํ โหนฺติ พหุลํฯ โภ คจฺฉ คจฺฉา คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตาฯ
๙๒. นฺตสฺส จ ฎ วํ+เส
อํเสสุ นฺตปจฺจยสฺส ฎ โหติ วา นฺตุสฺส จฯ ววตฺถิตวิภาสา+ยํฯ คจฺฉํ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเตฯ
๒๑๗. โต+ตา+ติ+ตา ส+สฺมา+สฺมิํ นาสุ
ส+สฺมา+สฺมิํ+นาสุ นฺต+นฺตูนํ สวิภตฺตีนํ โต+ตา+ติ+ตา โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ คจฺฉตา คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺเตหิ คจฺฉนฺเตภิฯ คจฺฉโต คจฺฉสฺส คจฺฉนฺตสฺสฯ
๒๑๖. ตํ นํมฺหิ
นํมฺหิ นฺต+นฺตูนํ สวิภตฺตีนํ ตํ วา โหติฯ คจฺฉตํ คจฺฉนฺตานํฯ คจฺฉตา คจฺฉนฺตา คจฺฉนฺตมฺหา คจฺฉนฺตสฺมาฯ คจฺฉติ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺตมฺหิ คจฺฉนฺถสฺมิํ, จฺเฉนฺเตสุฯ
เอวํ มหํ จรํ ติฎฺฐํ, ททํ ภุญฺชํ สุณํ ปจํ;
ชยํ ชีรํ วจํ ปียํ, สรํ กุพฺพํ ชปํ วชํฯ
อิจฺจาทโยฯ
ภวนฺต สิ,
๑๔๙. ภูโต
นิยมสุตฺต+มิทํฯ ภูธาตุโต นฺตสฺส อํ โหติ สิมฺหิ นิจฺจํ ปุนพฺพิธานาฯ ภวํฯ
๑๔๖. ภวโต วา โภนฺโตค+โย+นา+เส
ภวนฺตสทฺทสฺส โภนฺตาเทโส วา โหติ ค+โย+นา+เสฯ นฺโตอาเทโส, โภนฺโต โภนฺตา ภวนฺโต ภวนฺตาฯ เค ปน โภ โภนฺต โภนฺตา ภว ภวา ภวํ, โภนฺโต โภนฺตา ภวนฺโต ภวนฺตาฯ โภนฺตาเทสปกฺเข ฎ+ฎา+อํอาเทสา พหุลาธิการา น โหนฺติฯ ภวํ ภวนฺตํ, โภนฺเต ภวนฺเตฯ โภตา โภนฺเตน ภวตา ภวนฺเตน, ภวนฺเตหิ ภวนฺเตภิฯ โภโต โภนฺตสฺส ภวโต ภวสฺส ภวนฺตสฺส, ภวตํ ภวนฺตานํฯ ภวตา อิจฺจาทิ คจฺฉนฺตสมํฯ
โภอิติ อามนฺตเณ นิปาโต, ‘‘กุโต นุ อาคจฺฉถ โภ ตโย ชนา’’ติ พหุวจเนปิ ทสฺสนโตฯ เอวํ ภนฺเตติฯ ภทฺเทติ ภทฺทสทฺทนฺตเรน สิทฺธํฯ ภทฺทนฺตอิติ ทสฺส ทฺวิภาเวนฯ
สํ สนฺโต, สนฺโต สนฺตาฯ โภ ส สา สํ, สนฺโต สนฺตาฯ สํ สนฺตํ ‘‘สํโยคาทิโลโปติ นสฺส โลเป ‘‘ยํ ยญฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํ’’, สนฺเตฯ สตา สนฺเตนฯ
๑๔๕. สโต สพ เภ
สนฺตสทฺทสฺส สพ ภวติ ภกาเรฯ สพฺภิ สนฺเตหิฯ นิจฺจตฺตา สนฺเตภีติ น โหติฯ สโต สสฺส สนฺตสฺส อิจฺจาทิ คจฺฉนฺตสมํฯ
๑๕๐. มหนฺตา+รหนฺตานํ ฎา วา
สิมฺหิ มหนฺตา+รหนฺตานํ นฺตสฺส ฎา วา โหติฯ มหา มหํ มหนฺโต, มหนฺโต มหนฺตาฯ อรหา อรหํ, อรหนฺโต อรหนฺตา อิจฺจาทิ คจฺฉนฺตสมํฯ
อสฺม สิ,
๑๕๔. ราชาทียุวาทิตฺวา
ราชาทีหิ ยุวาทีหิ จ ปรสฺส สิสฺส อา โหติฯ อสฺมา,
๑๕๖. โยน+มาโน
ราชาทีหิ ยุวาทีหิ จ โยน+มาโน วา โหติฯ อสฺมาโน อสฺมาฯ โภ อสฺม อสฺมา, อสฺมาโน อสฺมาฯ
๑๕๕. วา+มฺหา+นง
ราชาทีนํ ยุวาทีนญฺจ อานง โหติ วา อํมฺหิฯ อสฺมานํ อสฺมํ, อสฺมาโน อสฺเมฯ
๘๐. นาสฺเส+โน
กมฺมาทิโต นาวจนสฺส เอโน วา โหติฯ อสฺเมน อสฺมนา, อสฺเมหิ อสฺเมภิฯ อสฺมสฺส, อสฺมานํฯ อสฺมา อสฺมมฺหา อสฺมสฺมา อิจฺจาทิฯ
๗๙. กมฺมาทิโต
กมฺมาทิโต สฺมิโน นิ โหติ วาฯ อสฺมนิ อสฺเม อสฺมมฺหิ อสฺมสฺมิํ, อสฺเมสุฯ กมฺม จมฺม เวสฺม ภสฺม พฺรหฺม อตฺต อาตุม ฆมฺม มุทฺธอิติ กมฺมาทโยฯ มุทฺธ คณฺฑิวธนฺว อณิม ลฆิมาทโย อสฺมสมาฯ ราช พฺรหฺม สข อตฺต อาตุม คณฺฑิวธนฺว อสฺม อณิม ลฆิมาทโย ราชาทโยฯ
‘‘ธมฺโม วา+ญฺญตฺเถ’’ติ คณสุตฺเตน ราชาทีสุ ปฎฺฐิตตฺตา ทฬธมฺโม ทฬธมฺมาติ วา โหติฯ ยุว สา สุวา มฆว ปุม วตฺตหาติ ยุวาทโยฯ ราชา, ราชาโน ราชาฯ โภราช ราชา, ราชาโน ราชาฯ ราชานํ ราชํ, ราชาโน ราเชฯ
๑๒๓. ราชสฺสิ นามฺหิ
‘‘สพฺพทตฺเตน ราชินา’’ติ ปาฐมฺปติ อิท+มารทฺธํฯ ราชสฺสิ วา โหติ นามฺหิฯ ราชินาฯ
๒๒๒. นา+สฺมาสุ รญฺญา
นา+สฺมาสุ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญา โหติ นิจฺจํฯ อเนกวณฺณตฺตา สพฺพสฺสฯ รญฺญาฯ
๑๒๔. สุ+นํ+หิสู
ราชสฺส อู โหติ วา สุ+นํ+หิสุฯ ‘‘ฉฎฺฐิยนฺตสฺสาติ อนฺตสฺส โหติฯ ราชูหิ ราเชหิ ราชูภิ ราเชภิฯ
๒๒๓. รญฺโญ+รญฺญสฺส+ราชิโน เส
เส ราชสฺส สวิภตฺติสฺส เอเต อาเทสา โหนฺติฯ รญฺโญ รญฺญสฺส ราชิโน, ราชูนํฯ
๒๒๑. ราชสฺส รญฺญํ
นํมฺหิ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญํ วา โหติฯ รญฺญํฯ รญฺญา, ราชูหิ ราเชหิ ราชูภิ ราเชภิฯ
๒๒๔. สฺมิมฺหิ รญฺเญ+ราชินิ
สฺมิมฺหิ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺเญ+ราชินิ โหนฺติ นิจฺจํฯ รญฺเญ ราชินิ, ราชูสุ ราเชสุฯ
๒๒๕. สมาเส วา
อิติ คณสุตฺเตน ราชสฺส นา+สฺมา+สฺมิํสุ ยํ วุตฺตํ, ตํ วา โหติฯ กาสิรญฺญา กาสิราชินา กาสิราเชน, กาสิราชูภิ กาสิราเชภิ กาสิราชูหิ กาสิราเชหิฯ กาสิรญฺโญ กาสิรญฺญสฺส กาสิราชิโน กาสิราชสฺสฯ กาสิรญฺญา กาสิราชสฺมาฯ กาสิราชูนํ กาสิราชานํฯ กาสิรญฺเญ กาสิราชินิ กาสิราเช กาสิราชมฺหิ กาสิราชสฺมิํ, กาสิราชูสุ กาสิราเชสุฯ
อทฺธา, อทฺธาโน อทฺธาฯ โภ อทฺธ อทฺธา, อทฺธาโน อทฺธาฯ อทฺธานํ อทฺธํ, อทฺธาโน อทฺเธฯ
๑๙๒. ปุม+กมฺม+ถาม+ทฺธานํ ส+สฺมาสุ จ
ปุมาทีน+มุ โหติ วา ส+สฺมาสุ นามฺหิ เจ+ติ อุตฺเต อทฺธุนา, กมฺมาทิตฺตา ‘‘นาสฺเส+โน’’ติ วา เอโน, อทฺเธน อทฺธนา, อทฺเธหิ อทฺเธภิฯ เส อุกาเร จ –
๑,๙. อิยุวณฺณา ฌลา นามสฺส+นฺเต
นามํ ปาฎิปทิกํ, ตสฺส อนฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุวณฺณา ฌลสญฺญา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ อิ จ อุ จ อิยุ, อิยุ จ เต วณฺณา เจติ อิยุวณฺณา, ‘‘ทฺวนฺทนฺเต สูยมานํ ปจฺเจก+มภิสมฺพนฺธิย เต’’ติ วุตฺตตฺตา วณฺณสทฺทํ ปจฺเจก+มภิสมฺพนฺธิย ‘‘อิวณฺณุวณฺณา’’ติ วุตฺตํฯ
๘๑. ฌลา สสฺส โน
ฌลโต สสฺส โน วา โหติฯ อทฺธุโน อทฺธุสฺส อทฺธสฺส, อทฺธานํฯ
๘๒. นา สฺมาสฺส
ฌลโต สฺมาสฺส นา โหติ วา, อทฺธุนา อทฺธุมฺหา อทฺธุสฺมา อทฺธา อทฺธมฺหา อทฺธสฺมาฯ ‘‘กมฺมาทิโต’’ติ สฺมิโน นิ, อทฺธนิ อทฺเธ อทฺธมฺหิ อทฺธสฺมิํ, อทฺเธสุฯ อทฺธสทฺโท เจ+ตฺถกาล+ทฺธานวาจิ, น ภาควาจีฯ
อตฺตา, อตฺตาโน อิจฺจาทิ ยาว ทุติยา ราชาว, กมฺมาทิตฺตา เอเน อตฺเตน อตฺตนาฯ
๑๙๕. สุ+หิสุ นก
อตฺต+อาตุมานํ สุ+หิสุ นกาคโม โหติฯ ‘‘ญกานุพนฺธา+ทฺยนฺตา’’ติ ปริภาสโต กกาโร อนฺตาวยวตฺโถ, อตฺตเนหิ อตฺเถหิ อตฺตเนภิ อตฺเตภิฯ
๑๙๔. โน+ตฺตาตุมา
อตฺต+อาตุเมหิ สสฺส โน วา โหติฯ อตฺตโน อตฺตสฺส, อตฺตานํฯ
๑๙๖. สฺมาสฺส นา พฺรหฺมา จ
พฺรหฺมา อตฺต+อาตุเมหิ จ ปรสฺส สฺมาสฺส นา โหติ นิจฺจํฯ อตฺตนาฯ สฺมิมฺหิ กมฺมาทิตฺตา นิ, อตฺตนิ อตฺเต อตฺตมฺหิ อตฺตสฺมิํ, อตฺตเนสุ อตฺเตสุฯ อาตุมา อตฺตาวฯ
พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโน พฺรหฺมา, ‘‘พฺรหฺมสฺสุ วา’’ติ สุตฺเต ‘‘พฺรหฺมสฺสู’’ติ โยควิภาคา อาโนมฺหิ พฺรหฺมสฺส อุ, ปรสฺสรโลเป พฺรหฺมุโนติปิ สิชฺฌติฯ อยญฺจ พฺรหฺมสํยุตฺเต ทิสฺสติฯ พฺรหฺมา เค-
๖๐. ฆ+พฺรหฺมาทิเต
อากติคโณ+ยํ , อากตีติ ชาติ, ชาติปธานคโณตฺย+ตฺโถฯ ฆสญฺญโต พฺรหฺม+กตฺตุ+อิสิ+สขาทีหิ จ คสฺเส+วา โหติฯ โภ พฺรเหฺม พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโน พฺรหฺมาฯ พฺรหฺมานํ พฺรหฺมํ, พฺรหฺมาโน พฺรเหฺมฯ
๑๙๑. นามฺหิ
พฺรหฺมสฺสุ โหติ นามฺหิ นิจฺจํฯ พฺรหฺมุนา, พฺรเหฺมหิ พฺรเหฺมภิฯ
๑๙๐. พฺรหฺมสฺสุ วา
พฺรหฺมสฺสุ วา โหติ ส+นํสุฯ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ โนฯ พฺรหฺมุโน พฺรหฺมุสฺส พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมูนํ พฺรหฺมานํฯ ‘‘สฺมาสฺส นา พฺรหฺมา เจ’’ติ สฺมาสฺส นา, อุกาเร พฺรหฺมุนาฯ ‘‘อมฺพฺวาทีหิ’’ติ สฺมิโน นิ, อิมสฺส อากติคณตฺตา พฺรหฺมสฺส กมฺมาทิตฺเตปิ เอตฺถ วุตฺตาฯ พฺรหฺมนิ พฺรเหฺม พฺรหฺมมฺหิ พฺรหฺมสฺมิํ, พฺรเหฺมสุฯ
สขา, ราชาทิตฺตา อาฯ
๒,๑๕๗. อาโย โน จ สขา
สขโต โยน+มาโย โน โหนฺติ วา อาโน จฯ สขาโย สขาโนฯ
๑๕๙. โน+นา+เสสฺวิ
สขสฺส อิ โหติ นิจฺจํ โน+นา+เสสุฯ สขิโนฯ
๑๖๑. โย+สฺวํ+หิสุ จา+รง
สขสฺส วา อารง โหติ โย+สฺวํ+หิสุ สฺมา+นํสุจฯ
๑๗๑. อารงสฺมา
อารวาเทสโต ปเรสํ โยนํ โฎ โหติฯ สขาโร สขาฯ เค ตุ ‘‘ฆ+พฺรหฺมาทิเต’’ติ เอ, สเข สข สขาฯ พหุวจนํ ปฐมา วิยฯ อํมฺหิ ‘‘วา+มฺหา+นง’’ติ อานง, สขานํ สขารํ สขํ, สขาโย สขาโน สขิโนฯ
๑๗๒. โฎ เฎ วา
อารวาเทสมฺหา โยนํ โฎ เฎ วา โหนฺติ ยถากฺกมํติ เฎฯ อญฺญตฺถ ‘‘อารงสฺมา’’ติ โฎฯ สขาเร สขาโร สเขฯ โฎคฺคหณํ ลาฆวตฺถํฯ สขินา, สขาเรหิ สเขหิฯ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ ฌโต สสฺส โน, สขิโน สขิสฺส, สขารานํฯ
๑๖๐. สฺมา+นํสุ วา
สขสฺส วา อิ โหติ สฺมา+นํสุฯ สขีนํ สขานํฯ
๑๗๑. ฎา นา+สฺมานํ
อารวาเทสมฺหา นา+สฺมานํ ฎา โหติ นิจฺจํฯ สขารา, พหุลาธิการา สขารสฺมาฯ ‘‘นา สฺมาสฺสา’’ติ นา, สขินา สขิสฺมา สขา สขมฺหา สขสฺมาฯ
๑๕๘. เฎ สฺมิโน
สขโต สฺมิโน เฎ โหติ นิจฺจํฯ สเข, สขาเรสุ สเขสุฯ สขิ สขีติ อิตฺถิยํเยว ปโยโค ทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘นทาทิโต งี’’ติ วีมฺหิ อาลปนตฺตา วา รสฺโสฯ
ยุวาทิตฺตา อา, ยุวาฯ
๑๘๑. โยนํ โน+เน วา
ยุวาทีหิ โยนํ โน+เน วา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ‘‘โยน+มาโน’’ติ อาโนมฺหิ สิทฺเธปิ ‘‘ทุติยสฺส เน’’ติ คนฺถคารโว โหตีติ ยถากฺกมํปติ ลาฆวตฺถํ โนคฺคหณํฯ
๑๗๙. โน+นา+เนสฺวา
โน+นา+เนสุ ยุวาทีน+มา โหติฯ ยุวาโน ยุวาฯ โภ ยุว ยุวา, ยุวาโน ยุวาฯ ยุวานํ ยุวํ, ยุวาโน ยุวาเน ยุเวฯ ยุวานาฯ
๑๗๘. ยุวาทีนํ สุ+หิสฺวา+นง
สุ+หิสุ ยุวาทีน+มานง โหติฯ ยุวาเนหิ ยุวาเนภิฯ
๑๙๓. ยุวา สสฺสิ+โน
ยุวา สสฺส วา อิโน โหติฯ ยุวิโน ยุวสฺส, ยุวานํฯ
๑๘๐. สฺมา+สฺมิํนํ นา+เน
ยุวาทหิ สฺมา+สฺมิํนํ นา+เน นิจฺจํ โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ยุวานา, ยุวาเนหิ ยุวาเนภิฯ ยุวาเน, ยุวาเนสุฯ มฆว+ปุม+วตฺตหสทฺทา ยุวสทฺทสมาฯ อยํ วิเสโส –
๑๘๗. คสฺสํ
ปุมสทฺทโต คสฺส อํ วา โหติฯ ปุมํ ปุม ปุมา, ปุมาโน ปุมาฯ ปุมานํ ปุมํ, ปุมาโน ปุมาเน ปุเมฯ
๑๘๕. นามฺหิ
ปุมสฺสา โหติ นามฺหิฯ ปุมานาฯ ‘‘ลกฺขณิกปฎิปโทตฺเตสุ ปฎิปโทตฺตสฺเสว คหณํ, น ลกฺขณิกสฺสา’’ติ ญายา ปฎิปโทตฺตนาวิภตฺติ เอว คยฺหติ, น นาสฺมาสฺส, กตลกฺขณิกตฺตาฯ ปฎิปทนฺติ จ ‘‘นามฺหี’’ติ นาวิภตฺติยา ปฎิปทภูโต อนุกรณสทฺโทฯ น ลกฺขณิโก นาฯ ‘‘ปุม+กมฺม+ถาม+ทฺธานํ วา ส+สฺมาสุ เจ’’ติ วา อุตฺเต ปุมุนา ปุเมนฯ ปุมุโน ปุมุสฺส ปุมสฺสฯ ปุมุนา ปุมาฯ
๑๘๔. ปุมาติ
สฺมิโน เน วา โหติฯ ปุมาเน ปุเม ปุมมฺหิ ปุมสฺมิํฯ
๑๘๖. สุมฺหา จ
ปุมสฺส สุมฺหิ ปุมาทีนํ ยํ นิจฺจํ วุตฺตํ, ตํ วา โหตีติ อานง วา โหติ อา จฯ ปุมาเนสุ ปุมาสุ ปุเมสุฯ วตฺตหา, วตฺตหาโน วตฺตหา อิจฺจาทิ ยุวสทฺทสมํฯ
๑๘๙. วตฺตหา ส+นํนํ โน+นานํ
วตฺตหา สนํนํ โนนานํ นิจฺจํ โหนฺติ ยถากฺกมํฯ วตฺตหาโน วตฺตหานานํฯ
อการนฺตํฯ
สา สิ,
๖๔. เอกวจน+โยสฺว+โฆนํ
โฆ จ โอ จ โฆ, น โฆ อโฆฯ ‘‘อโฆนํ’’ติ ฆปฺปฎิเสเธ อกเต สฺส+มาทีสุ ปเรสุ ฆสฺส วิกปฺเปน รสฺโส, เอกวจนาทีสุ โยสุ จ ปเรสุ ฆสฺส นิจฺเจน รสฺโสติ วิรุทฺธตฺถคหณนิวตฺตนตฺโถ ฆปฎิเสโธฯ โอคฺคหณ+มุตฺตรตฺถํฯ เอกวจเน โยสุ จ ฆ+โอการนฺตวชฺชิตานํ นามานํ รสฺโส โหติ ติลิเงฺคติ รสฺเส สมฺปตฺเต –
๖๖. สิสฺมิํ นา+นปุํสกสฺสติ
อนปุํสกสฺส รสฺโส น โหตีติ สิมฺหิ ตุ น รสฺโสฯ สาฯ ‘‘ปชฺชุนฺโนว ลกฺขณปวุตฺติ ชเลปิ วสฺสติ, ถเลปิ วสฺสตี’’ติ ญายา ยุวาทิตฺตา สิสฺส อาฯ โยสุ รสฺเส ‘‘โยนํ โน+เน วา’’ติ โยสฺส โนฯ ‘‘โน นาเนสฺวา’’ติ อา, สาโนฯ โนตฺตาภาวปกฺเข ‘‘โยน+มาโน’’ติ วาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา นิจฺจ+มาโน, ตสฺมา โน+เนอภาวปกฺเข สา, เสติ รูปปสโงฺค น โหติฯ สาโนฯ ตถา เนตฺตาภาวปกฺเขฯ
๑๘๘. สาสฺสํ+เส จา+นง
สาสทฺทสฺส อานง โหติ อํ+เส เค จ นิจฺจํฯ โภ สาน สานา, สาโนฯ สานํ, สาเน สาโนฯ สานา, สาเนหิ สาเนภิฯ สานสฺส, สานํฯ สานา, สาเนหิ สาเนภิฯ สาเน, สาเนสุฯ
สุวา ยุวาวฯ ‘‘เอกวจนโยสฺว+โฆนํ’’ติ รสฺสตฺตํ วิเสโสฯ เค ตุ –
๑๓๐. เค วา
อโฆนํ เค วา รสฺโส โหติ ติลิเงฺคฯ โภ สุว สุวาฯ
อาการนฺตํฯ
มุนิ สิโลโปฯ เฌ กเต –
๙๓. โยสุ ฌิสฺส ปุเม
ฌสญฺญสฺส อิสฺส โยสุ วา ฎ โหติ ปุลฺลิเงฺคฯ มุนโย, ฌคฺคหณํ กิํ, อิการนฺตสมุทายสฺส มา สิยาฯ อิคฺคหณํ กิํ, อีการสฺส วาติฯ อโตติ สามญฺญนิทฺเทสา ลกฺขณิกอการโต โยนํ ฎาเฎ สมฺปตฺตาปิ อวิธานสามตฺถิยา น โหนฺติฯ สามตฺถิยญฺจ อญฺญถา อนุปปตฺติฯ
๑๑๔. โลโป
ฌลโต โยนํ โลโป โหตีติ โยโลเป –
๘๘. โยโลป+นิสุ ทีโฆ
โยนํ โลเปนิสุ จ ทีโฆ โหติฯ มุนิฯ มุนโยติ เอตฺถ โยโลโป กิมตฺถํ น โหติ, อกฺเกน ฌตฺตสฺส นาสิตตฺตาฯ กินฺติ ปฐมํ น โหติ, อนฺตรงฺคตฺตา ฌตฺตสฺสฯ โภ มุนิ มุนี, มุนโย มุนีฯ มุนิํ, มุนโย มุนีฯ มุนินา, มุนีหิ มุนีภิฯ ‘‘โยโลปนิสุ’’ ‘‘วีมนฺตุวนฺตูน’’ มิจฺจาทิญาปกา อิการุการานํ สุนํหิสุ ทีฆสฺสา+นิจฺจตฺตา มุนิหิ มุนินํ มุนิสุ อิติปิ โหติฯ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ โน, มุนิโน มุนิสฺส, มุนีนํฯ ‘‘นาสฺมาสฺสา’’ติ นา, มุนินา มุนิมฺหา มุนิสฺมาฯ มุนิมฺหิ มุนิสฺมิํ, มุนีสุฯ ‘‘อิโต กฺวจิ สสฺส ฎานุพนฺโธ’’ (คณสุตฺต)ติ พฺรหฺมาทีสุ ปาฐา ‘‘โย จ สิสฺโส มหามุเน’’ติ เอตฺถ ‘‘ฆ+พฺรหฺมาทิเต’’ติ สสฺส เอฎฯ
เอวํ –
โชติ ปาณิ คณฺฐิ มุฎฺฐิ, กุจฺฉิ วตฺถิ สาลิ วีหิ;
พฺยาธิ โอธิ โพธิ สนฺธิ, ราสิ เกสิ สาติ ทีปิฯ
อิสิ คินิ มณิ ธนิ, คิริ รวิ กวิ กปิ;
อสิ มสิ นิธิ วิธิ, อหิ กิมิ ปติ หริฯ
อริ ติมิ กลิ พลิ, ชลธิ จ คหปติ;
อุรมิติ วรมติ, นิรุปธิ อธิปติ;
อญฺชลิ สารถิ อติถิ, สมาธิ อุทธิปฺปภุตโยฯ
อคฺคิ+อิสีนํ อยํ วิเสโส –
๑๔๗. สิสฺสา+คฺคิโต นิ
อคฺคิสฺมา สิสฺส นิ โหติ วาฯ อคฺคินิ อคฺคิ, อคฺคโย อิจฺจาทิ มุนิสทฺทสมํฯ
๑๓๓. เฎ สิสฺสิ+สิสฺมา
อิสิสฺมา สิสฺส เฎ วา โหติฯ อิเส อิสิฯ ‘‘ฆ+พฺรหฺมาทิเต’’ติ คสฺส เอ วา, โภ อิเส อิสิ, อิสโย อิสีฯ อิสิํฯ
๑๓๔. ทุติยสฺส โยสฺส
‘‘ทุติยา โยสฺสา’’ติ อวตฺวา ‘‘ทุติยสฺส โยสฺสา’’ติ วิสุํ กรณํ ‘‘เอกโยคนิทฺทิฎฺฐาน+มปฺเย+กเทโส+นุวตฺตเต, น ตฺเว+กวิภตฺติยุตฺตานํ’’ติ ญายา ทุติยาโยสฺสาติ นานุวตฺติย โยสฺสาติ สามญฺเญน อนุวุตฺติย เอกจฺจาทิโต ปฐมา โยสฺสาปิ เฎวิธานตฺถํฯ อิสิสฺมา ปรสฺส ทุติยา โยสฺส เฎ วา โหติฯ อิเส อิสโย อิสี, เสสํ มุนิสมํฯ
อาทิ, อาทโย อิจฺจาทิ, สฺมิมฺหิ –
๕๕. รตฺยาทีหิ โฎ สฺมิโน
รตฺยาทีหิ สฺมิโน โฎ วา โหติฯ อาโท อาทิมฺหิ อาทิสฺมิํ, อาทีสุฯ
สมาเส อิการนฺตโต โย+สฺมิํสุ วิเสโสฯ
๑๘๒. อิโต+ญฺญตฺเถ ปุเม
อญฺญตฺเถ วตฺตมานโต อิการนฺตโต นามสฺมา โยนํ โน+เน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิเงฺคฯ อริยวุตฺติโน อริยวุตฺตโย อริยวุตฺตีฯ โภ อริยวุตฺติ อริยวุตฺตี, อริยวุตฺติโน อริยวุตฺตโย อริยวุตฺตีฯ อริยวุตฺติํ, อริยวุตฺติโน อริยวุตฺตโย อริยวุตฺตีฯ อริยวุตฺตินา อิจฺจาทิ ตุ มุนิสทฺทสมํฯ
๑๘๓. เน สฺมิโน กฺวจิ
อญฺญตฺเถ อิการนฺตโต นามสฺมา สฺมิโน เน วา โหติ กฺวจิฯ อริยวุตฺติเน อริยวุตฺติมฺหิ อริยวุตฺติสฺมิํ, อริยวุตฺตีสุฯ เอวํ โตมรงฺกุสปาณิโน สารมติโน อิจฺจาทิฯ กฺวจิคฺคหณา น สพฺพตฺถ เนอาเทโสฯ
อิการนฺตํฯ
ทณฺฑี , สิโลโปฯ ‘‘เอกวจเน’’ จฺจาทินา รสฺเส สมฺปตฺเต อนปุํสกตฺตา ‘‘สิสฺมิํนา+นปุํสกสฺสา’’ติ นิเสโธฯ โยมฺหิ เอกวจเน จ สพฺพตฺถ รสฺโสฯ
๗๕. โยนํ โน+เน ปุเม
ฌสญฺญิโต โยนํ โน+เน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิเงฺคฯ ทณฺฑิโนฯ
๑๑๕. ชนฺตุเหตฺวีฆเปหิ วา
ชนฺตุ+เหตูหิ อีการนฺเตหิ ฆ+ปสญฺเญหิ จ ปเรสํ โยนํ วา โลโป โหติฯ ‘‘โยโลปนิสุ ทีโฆ’’ติ ทีเฆ ทณฺฑี ทณฺฑิโยฯ เค ตุ ‘‘เค วา’’ติ วา รสฺโสฯ โภ ทณฺฑิ ทณฺฑี, ทณฺฑิโน ทณฺฑี ทณฺฑิโยฯ
๗๔. นํ ฌีโต
ฌสญฺญีโต อํวจนสฺส นํ วา โหติฯ ทณฺฑินํ ทณฺฑิํ, ทณฺฑิเนฯ
๗๖. โน
ฌีโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิเงฺคฯ ทณฺฑิโน ทณฺฑี ทณฺฑิโยฯ ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ ทณฺฑีภิฯ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ โนมฺหิ กเต ทณฺฑิโน ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑีนํฯ ‘‘นา สฺมาสฺสา’’ติ สฺมาสฺส นา, ทณฺฑินา ทณฺฑิมฺหา ทณฺฑิสฺมาฯ
๗๗. สฺมิโน นิ
ฌีโต สฺมิํวจนสฺส นิ โหติ วาฯ ทณฺฑินิ ทณฺฑิสฺมิํ, ทณฺฑีสุ, พหุลาธิการา สฺมิมฺหิ คามณี+เสนานี+สุธีปภุตีนํ นิอาเทสาภาโว จ วิเสโสฯ เอวํ –
ธมฺมี สงฺฆี ญาณี หตฺถี, จกฺกี ปกฺขี ทาฐี รฎฺฐี;
ฉตฺตี มาลี จมฺมี โยคี, ภาคี โภคี กามี สามีฯ
ธชี คณี สสี กุฎฺฐี, ชฎี ยานี สุขี สิขี;
ทนฺตี มนฺตี กรี จาคี, กุสลี มุสลี พลี; (วาจี, รู)
ปาปการี สตฺตุฆาตี, มาลฺยการี ทีฆชีวี;
ธมฺมวาที สีหนาที, ภูมิสายี สีฆยายีฯ
อีการนฺตํฯ
ภิกฺขุ, สิโลโปฯ ลสญฺญายํ –
๘๓. ลา โยนํ โว ปุเม
ลโต โยนํ โว โหติ วา ปุลฺลิเงฺคฯ
๙๔. เว+โวสุ ลุสฺส
ลสญฺญสฺส อุสฺส เว+โวสุ ฎ โหติฯ เอตฺถ ‘‘ปุมาลปเน เวโว’’ ตฺย+ตฺร โวสฺส สหจริตญายา อนิสฺสิตตฺตา ชาติวเสน ‘‘ลา โยนํ’’ ตฺยาโท โว จ คยฺหติฯ ภิกฺขโวฯ อญฺญตฺร ‘‘โลโป’’ติ โยโลโปฯ ‘‘โยโลปนิสุ ทีโฆ’’ติ ทีเฆ ภิกฺขูฯ โภ ภิกฺขุ ภิกฺขูฯ
๙๖. ปุมา+ลปเน เวโว
ลสญฺญโต อุโต โยสฺสา+ลปเน เว+โว โหนฺติ วา ปุลฺลิเงฺคฯ ภิกฺขเว ภิกฺขโว ภิกฺขูฯ ภิกฺขุํ, ภิกฺขโว ภิกฺขูฯ ภิกฺขุนา , ภิกฺขูหิ ภิกฺขูภิฯ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ ลโต สสฺส โน วา, ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขูนํฯ ‘‘นา สฺมาสฺสา’’ติ ลโต วา สฺมาสฺส นา, ภิกฺขุนา ภิกฺขุมฺหา ภิกฺขุสฺมาฯ ภิกฺขุมฺหิ ภิกฺขุสฺมิํฯ เอวํ –
เสตุ เกตุ ราหุ ภาณุ, สํกุ อุจฺฉุ เวฬุ มจฺจุฯ (ปงฺคุ, รู) สินฺธุ พนฺธุ เนรุ เมรุ, สตฺตุ การุ เหตุ ชนฺตุฯ รุรุ ปฎุ – อิจฺจาทโยฯ
ชนฺตุ+เหตูนํ โยสฺว+ยํ เภโทฯ ‘‘ชนฺตุ+เหตฺวี+ฆ+เปหิ วา’’ติ โยโลเป –
๘๔. ชนฺตฺวาทิโต โน จ
ชนฺตฺวาทิโต โยนํ โน โหติ โว จ ปุลฺลิเงฺคฯ ชนฺตุโน ชนฺตโว ชนฺตุโยฯ โภ ชนฺตุ ชนฺตู, ชนฺตุโน, ‘‘ปุมาลปเน เวโว’’ติ เว+โว, ชนฺตเว ชนฺตโว ชนฺตุโยฯ ชนฺตุํ, ชนฺตู ชนฺตุโน ชนฺตโว ชนฺตุโยฯ เสสํ ภิกฺขุสมํฯ
เหตุ, เหตู เหตโวฯ ‘‘โยมฺหิ วา กฺวจี’’ติ ลสญฺญสฺส อุสฺส วา ฎาเทโส, เหตโยฯ โยมฺหิ อนฺตรงฺคตฺตา ปฐมํ ฎาเทเส กเต ปจฺฉา โยโลปาภาโว, ตถา หิ อนฺตรงฺค+พาหิรงฺควิธาเนสฺว+นฺตรงฺควิธิเยว พลวาฯ เอตฺถ จ ปกตินิสฺสิต+มนฺตรงฺคํ, ปจฺจยนิสฺสิตํ พาหิรงฺคํฯ เหตุโยฯ โภ เหตุ, เหตู เหตเว เหตโว เหตโย เหตุโยฯ เสสํ ปุพฺพสมํฯ
พหุโต นํมฺหิ –
๔๘. พหุกตินฺนํ
นํมฺหิ พหุโน กติสฺส จ นุก โหติ ติลิเงฺคฯ พหุนฺนํฯ เสสํ ภิกฺขุสมํฯ
วตฺตุ สิ,
๕๗. ลฺตุ+ปิตาทีน+มา สิมฺหิ
ลฺตุปจฺจยนฺตานํ ปิตุ+มาตุ+ภาตุ+ธีตุ+ทุหิตุ+ชามาตุ+นตฺตุ+โหตุ+โปตูนญฺจา โหติ สิมฺหิฯ วตฺตาฯ ‘‘กตฺตริ ลฺตุ+ณกา’’ติ วิหิตลฺตุปจฺจยสฺส คหณา ยโต ธาตุโต หิ โส วิหิโต, ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต, ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณํ’’ติ ญายา ตทวินาภาวโต ตทนฺตธาตุโนปิ คหณํติ ลฺตุปจฺจยนฺตานํติ วุตฺตํฯ
๑๖๒. ลฺตุ+ปิตาทีน+ม เส
ลฺตุปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนญฺจา+รง โหติ สโต+ญฺญตฺรฯ ‘‘อารงสฺมา’’ติ โฎ, วตฺตาโรฯ
๕๘. เค อ จ
เคลฺตุ+ปิตาทีนํ อ โหติ อา จฯ โภ วตฺต วตฺตา, วตฺตาโรฯ วตฺตารํ, วตฺตาเร วตฺตาโรฯ นาวจนสฺส ‘‘ฎา นาสฺมานํ’’ติ ฎา, วตฺตาราฯ
๑๖๖. สุ+หิสฺวา+รง
สุ+หิสุ ลฺตุ+ปิตาทีน+มารง วา โหติฯ วตฺตาเรหิ วตฺตาเรภิ วตฺตูหิ วตฺตูภิฯ
๑๖๕. สโลโป
ลฺตุ+ปิตาทีหิ สสฺส โลโป วา โหติฯ วตฺตุ วตฺตุโน วตฺตุสฺสฯ
๑๖๓. นํมฺหิ วา
นํมฺหิ ลฺตุ+ปิตาทีน+มารง วา โหติฯ วตฺตารานํฯ
๑๖๔. อา
นํมฺหิ ลฺตุ+ปิตาทีน+มา วา โหติฯ วตฺตานํ วตฺตูนํฯ สฺมาสฺส ฎา, วตฺตาราฯ
๑๗๔. ฎิ สฺมิโน
อารวา+เทสมฺหา สฺมิโน ฎิ โหติฯ
๑๗๖. รสฺสา+รง
สฺมิมฺหิ อาโร รสฺโส โหติฯ วตฺตริ, วตฺตาเรสุ วตฺตูสุ วตฺตุสุฯ เอวํ –
เอวํ ภตฺตุ กตฺตุ เนตุ, โสตุ ญาตุ เชตุ เฉตฺตุ;
เภตฺตุ ทาตุ ธาตุ โพทฺธุ, วิญฺญาเปตาทโยปิ จฯ
สตฺถุสทฺทสฺส ปน นามฺหิ พหุลาธิการา ‘‘ลฺตุ+ปิตาทีน+มเส’’ติ วา อารวาเทเส สตฺถารา สตฺถุนาฯ เสสํ วตฺตุสมํฯ
สิมฺหิ อา, ปิตาฯ ‘‘ลฺตุ+ปิตาทีน+มเส’’ติ อารวาเทเส –
๑๗๗. ปิตาทีน+มนตฺวาทีนํ
นตฺวาทิวชฺชิตานํ ปิตาทีน+มาโร รสฺโส โหติ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุฯ ‘‘ลฺตุ+ปิตาทีน+มเส’’ ‘‘สุ+หิสฺวา+รง’’ ‘‘นํมฺหิ วา’’ติ เอตฺถ วุตฺตวิภตฺตีสุ ปเรสุ อารง โหตีติ ตา วิภตฺติโย ปฎิจฺจ สพฺพาสูติ วุตฺตํฯ ปิตโรฯ โภ ปิต ปิตา, ปิตโรฯ ปิตรํ, ปิตเร ปิตโรฯ ปิตรา, ปิตเรหิ ปิตเรภิ ปิตูหิ ปิตูภิฯ ปิตุ ปิตุโน ปิตุสฺส, ปิตรานํ ปิตูนํฯ ‘‘ปิตุนฺนํ’’ติ นํมฺหิ ทีเฆ รสฺส+ทฺวิตฺตานีติ วุตฺตํฯ ‘‘สานุวุตฺตํ สุตฺตํ’’ติ ญายา ‘‘พหุกตินฺนํ’’ติ เอตฺถ นุก-อิติ โยควิภาเคนปิ สิชฺฌติ เอตฺถ อนุวตฺติตนํมฺหิฯ ปญฺจมีฉฎฺฐี ตติยาจตุตฺถีสมํฯ ปิตริ, ปิตเรสุ ปีตูสุ, รสฺสาภาโวฯ นตฺตา, นตฺตาโรฯ โภ นตฺต นตฺตา, นตฺตาโร อิจฺจาทิ วตฺตุสมํฯ
คุณวนฺตุ สิ,
๑๕๑. นฺตุสฺส
สิมฺหิ นฺตุสฺส ฎา โหติฯ คุณวาฯ โยมฺหิ ‘‘นฺตนฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปฐเม’’ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นฺโต โหติฯ เอตฺถ จ ‘‘นฺตุ วนฺตุ+มนฺตา+วนฺตุ+ตวนฺตุสมฺพนฺธี’’ติ ปริภาสโต นฺตุ จ วนฺตฺวาทิสมฺพนฺธีเยว คยฺหเต, น ชนฺตุ ตนฺตาทีนํฯ คุณวนฺโตฯ อญฺญตฺร –
๙๑. ยฺวาโท นฺตุสฺส
โยอาทีสุ นฺตุสฺส อ โหติฯ คุณวนฺตอิติ อการนฺตา ฎา+เฎอาเทสา โหนฺติ, คุณวนฺตาฯ ‘‘ฎฎาอํ เค’’ติ ฎาทโย , โภ คุณว คุณวา คุณวํ, คุณวนฺโต คุณวนฺตาฯ ‘‘นฺตสฺส จ ฎ วํ+เส’’ติ อํเสสุ นฺตสฺส โฎ วา, คุณวํ คุณวนฺตํ, คุณวนฺเตฯ ‘‘โต+ตา+ติ+ตา ส+สฺมา+สฺมิํ+นาสู’’ติ ตาอาทโย โหนฺติ, คุณวตา คุณวนฺเตน, คุณวนฺเตหิ คุณวนฺเตภิฯ ‘‘ลกฺขณิกปฎิปโทตฺเตสุ ปฎิปโทตฺตสฺเสว คหณํ, น ลกฺขณิกสฺสา’’ติ ญายา ‘‘น ลกฺขณิกสฺสา’’ติ วุตฺตพฺยตฺติปกฺข+มนเปกฺขิตฺวา ‘‘อโต’’ติ รสฺสาการชาติยา เปกฺขิตตฺตา คุณวนฺเตนาติ ‘‘อเตนา’’ ตฺย+เนน สิชฺฌติฯ ชาติ=สามญฺญํ, พฺยตฺติ=วิเสโสฯ คุณวโต คุณวสฺส คุณวนฺตสฺส, ‘‘ตํ นํมฺหิ’’ติ นํมฺหี ตํ วา, คุณวตํ คุณวนฺตานํฯ คุณวตา คุณวนฺตา คุณวนฺตมฺหา คุณวนฺตสฺมาฯ คุณวติ คุณวนฺเต คุณวนฺตมฺหิ คุณวนฺตสฺมิํ, คุณวนฺเตสุฯ ‘‘นฺตสฺส จ ฎ วา’’ติ โยควิภาคา โยสุ จ นฺตุสฺส วา ฎาเทเส กเต โยสฺส ฎา, ‘‘จกฺขุมา อนฺธิตา โหนฺติ’’, ‘‘วคฺคุมุทาตีริยา ภิกฺขุ วณฺณวา’’ อิจฺจาที โหนฺติฯ
เอวํ คณวา กุลวา ผลวา ยสวา ธนวา สุตวา ภควา หิมวา พลวา สีลวา ปญฺญวา อิจฺจาทีฯ
๑๕๓. หิมวโต วา โอ
หิมวโต สิมฺหิ นฺตุสฺส โอ วา โหติ, หิมวนฺโต หิมวาฯ เสสํ ปุริมสมํฯ
อายสฺมนฺตุสทฺโท กมฺมวาจาย กฺวจิ พหุลาธิการา ทฺวิวจเนน อายสฺมนฺตา, ติณฺณํ วจเนน อายสฺมนฺโตติ ทิสฺสติฯ
เอวํ สติมา ธิติมา คติมา มุติมา มติมา ชุติมา สิริมา หิริมา ถุติมา รติมา ยติมา สุจิมา กลิมา พลิมา กสิมา รุจิมา พุทฺธิมา จกฺขุมา พนฺธุมา เหตุมา เสตุมา เกตุมา ราหุมา ภาณุมา ขาณุมา วิชฺชุมา อิจฺจาทโยฯ
อุการนฺตํฯ
เวสฺสภู สิโลโปฯ เต จ รสฺสาภาโวว วิเสโสฯ ‘‘เอกวจนโยสฺว+โฆนํ’’ติ รสฺเส ‘‘ลา โยนํ โว ปุเม’’ติ โว, เวสฺสภุโว, ‘‘เวโวสุ ลุสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา น ฎาเทโส, ‘‘โลโปติ โยโลเป เวสฺสภูฯ ‘‘เค วา’’ติ วา รสฺเส โภ เวสฺสภุ เวสฺสภู, เวสฺสภุโว เวสฺสภูฯ เวสฺสภุํ, เวสฺสภุโว เวสฺสภูฯ เวสฺสภุนา อิจฺจาทิ ภิกฺขุสมํฯ เอวํ สยมฺภู ปราภิภู อภิภูอาทโยฯ โคตฺรภู+สหภูสทฺเทหิ ปน โยนํ ‘‘ชนฺตฺวาทิโต โน วา’’ติ โน, โว วา, โคตฺรภุโน โคตฺรภุโว โคตฺรภูฯ สหภุโน สหภุโว สหภู, เสสํ เวสฺสภูสมํฯ
๘๕. กูโต
กูปจฺจยนฺตโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิเงฺคฯ สพฺพญฺญุโนฯ อญฺญตฺร ‘‘ลา โยนํ โว ปุเม’’ติ น โว, ‘‘กูโต’’ติ ชนฺตฺวาทีหิ ปุถกฺกรณาฯ โยโลเป สพฺพญฺญูฯ โภ สพฺพญฺญุ สพฺพญฺญู, สพฺพญฺญุโน สพฺพญฺญู อิจฺจาทิฯ
เอวํ มคฺคญฺญู ธมฺมญฺญู อตฺถญฺญู กาลญฺญู รตฺตญฺญู มตฺตญฺญู กตญฺญู กถญฺญู วิญฺญู วิทู อิจฺจาทโยฯ เอตฺถ ‘‘วิทา กู’’ ‘‘วิโต ญาโต’’ ‘‘กมฺมา’’ติ ตีสุ สุตฺเตสุ กูปจฺจยสฺส คหิตตฺตา เวทคูอาทโย รูปจฺจยนฺตา น คหิตาฯ
อูการนฺตํฯ
โค, สิ, สิโลโปฯ โคฯ
๖๗. โคสฺสา+ค+สิ+หิ+นํสุ คาว+ควา
ค+สิ+หิ+นํวชฺชิตาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส คาว+ควา โหนฺติ นิจฺจํฯ
๑๗๐. อุภ+โคหิ โฎ
อุภ+โคหิ โยนํ โฎ โหติฯ คาโว คโวฯ โภ โค, คาโว คโวฯ
๗๒. คาวุ+มฺหิ
อํวจเน โคสฺส คาวุ วา โหติฯ คาวุํ คาวํ ควํ, คาโว คโวฯ
๗๑. นาสฺสา
โคโต นาสฺส อา โหติ วาฯ เอกวณฺณตฺตา น สพฺพาเทโสฯ ‘‘ปญฺจมิยํ ปรสฺเส’’ติ วตฺตนฺเต ‘‘อาทิสฺสา’’ติ นาสฺส อา โหติ, ปรโลโป, คาวา คาเวน ควา คเวน, โคหิ โคภิฯ
๖๙. ควํ เสน
โคสฺส เส วา ควํ โหติ สห เสนฯ ควํ คาวสฺส ควสฺสฯ กจฺจายเน ‘‘ควํ เจ ตรมานานํ’’ติ ปาฬิํ ปฎิจฺจ นํมฺหิ พหุวจนเมว สาธิตํ, อิธ ‘‘ควํว สิงฺคิโน สงฺคํ’’ติ ทสฺสนโต เอกวจนญฺจฯ
๗๐. คุนฺนญฺจ นํนา
นํวจเนน สห โคสฺส คุนฺนํ โหติ ควญฺจ วาฯ คุนฺนํ ควํ โคนํฯ คาวา คาวมฺหา คาวสฺมา ควา ควมฺหา ควสฺมาฯ คาเว คาวมฺหิ คาวสฺมิํ คเว ควมฺหิ ควสฺมิํฯ
๖๘. สุมฺหิ วา
สุมฺหิ โคสฺส คาว+ควา โหนฺติ วาฯ คาเวสุ คเวสุ โคสุฯ โคสฺส โคณาเทโส น กโต, สทฺทนฺตรตฺตาฯ โคณสทฺโท หิ สตฺตสุ วิภตฺตีสุ ทิสฺสตีติฯ
อุสุ+ภูมิ+ปสุ+รํสิ-ทิสา+วาจา+มฺพุ+จกฺขุสุ;
ทสสฺว+ตฺเถสุ โค วุตฺโต, ลเคฺค จ วชิเร อิติฯ
โอการนฺตํฯ
อิติ ปุลฺลิงฺคํฯ
กญฺญา, สิโลโปฯ
๑,๑๑. ฆา
อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺส+นฺเต วตฺตมาโน อากาโร ฆสญฺโญ โหติฯ ‘‘ชนฺตุ+เหตฺวี+ฆ+เปหิ วา’’ติ โยโลโป วาฯ กญฺญา กญฺญาโยฯ ‘‘ฆ+พฺรหฺมาทิเต’’ติ คสฺส เอ วา, กญฺเญ กญฺญา, โยมฺหิ กญฺญา กญฺญาโยฯ ‘‘โฆ สฺสํ+สฺสา ยํ+ติํสู’’ติ อํมฺหิ รสฺโสฯ กญฺญํ, กญฺญา กญฺญาโยฯ
๔๕. ฆ+ปเต+กสฺมิํ นาทีนํ ย+ยา
ฆปโต สฺมิํวิภตฺติปริยนฺตานํ เอกตฺเต นาทีนํ ย+ยา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ กญฺญาย, กญฺญาภิ กญฺญาหิฯ กญฺญาย, กญฺญานํฯ
๑๐๓. ยํ
ฆปโต สฺมิโน ยํ วา โหติฯ กญฺญายํ กญฺญายฯ ‘‘ฆ+ ปเต+กสฺมิํ นาทีนํ ย+ยา’’ ‘‘ยํ’’ติ จ อิเมสํ อปวาทาทีนํ วิสเย มฺหิสฺส อุสฺสคฺคตฺตา ปวตฺติ นตฺถีติ สฺมิโน พหุลาธิการา ‘‘สฺมา+หิ+สฺมินฺน’’ มิจฺจาทินา มฺหิกเต ‘‘ทสสหสฺสิมฺหิ ธาตุมฺหี’’ติ สิชฺฌติฯ กญฺญาสุฯ เอวํ –
สทฺธา เมธา ปญฺญา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา ตณฺหา วีณา;
อิจฺฉา มุจฺฉา เอชา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา ภิกฺขาฯ
ชงฺฆา คีวา ชีวฺหา วาจา, ฉายา อาสา คงฺคา นาวา;
คาถา เสนา เลขา สาลา, มาลา เวลา ปูชา ขิฑฺฑาฯ
ปิปาสา เวทนา สญฺญา, เจตนา ตสินา ปชา;
เทวตา วฎฺฎกา โคธา, พลากา ปริสา สภาฯ
อูกา เสผาลิกา ลงฺกา, สลากา วาลุกา สิขา;
วิสาขา วิสิขา สาขา, วาจา วญฺฌา ชฎา ฆฎาฯ
เชฎฺฐา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, กรุณา วนิตา ลตา;
กถา นิทฺทา สุธา ราธา, วาสนา สิํสปา ปปาฯ
ปภา สีมา ขมา ฉายา, ขตฺติยา สกฺขรา สุรา;
โทลา ตุลา สิลา ลิลา, ลาเล+ลา เมขลา กลาฯ
วฬวา+ลมฺพุสา มูสา, มญฺชุสา สุลสา ทิสา;
นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา วสุธาทโยฯ
‘‘น+มฺมาทีหี’’ติ อมฺมา+อนฺนา+อมฺพาหิ คสฺส เอการา+ภาเว –
๖๒. รสฺโส วา
อมฺมาทีนํ เค รสฺโส วา โหติฯ อมฺม อมฺมา อิจฺจาทิฯ เสสํ กญฺญาวฯ เอวํ อนฺนา อมฺพาฯ สภาปริสาหิ สฺมิโน ‘‘ติํ สภาปริสายา’’ติ ติํ วา โหติฯ ‘‘โฆสฺส’’ มาทินา รสฺเส สภติํ สภายํ สภายฯ ปริสติํ ปริสายํ ปริสายฯ
อาการนฺตํฯ
มติ, โยมฺหิ –
๑,๑๐. ปิ+ตฺถิยํ
อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺส+นฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุ+วณฺณา ปสญฺญา โหนฺติฯ
๑๑๖. เย ปสฺสิ+วณฺณสฺส
ปสญฺญสฺส อิวณฺณสฺส โลโป โหติ วา ยกาเรฯ ‘‘ปโร กฺวจี’’ติ อนุวตฺติตกฺวจิคฺคหณา เย ปเร จ-การ+ปุพฺพรูปา- นิ น โหนฺติฯ มตฺโยฯ อญฺญตฺร ‘‘ชนฺตฺวา’’ทินา โยโลโป, ทีโฆ, มตี มติโยฯ โภ มติ มตี, มตฺโย มตี มติโยฯ มติํ, มตฺโย มตี มติโยฯ มติยา, มตีหิ มตีภิฯ มตฺยา มติยา, มตีนํฯ สฺมิโน ยํ, มตฺยํ มติยํ มตฺยา มติยา, มตีสุฯ เอวํ –
ปตฺติ ยุตฺติ วุตฺติ กิตฺติ, มุตฺติ ติตฺติ ขนฺติ กนฺติ;
สนฺติ ตนฺติ สิทฺธิ สุทฺธิ, อิทฺธิ วุทฺธิ พุทฺธิ โพธิฯ
ภูมิ ชาติ ปีติ สุติ, นนฺทิ สนฺธิ โสณิ โกฎิ;
ทิฎฺฐิ วุฎฺฐิ ตุฎฺฐิ ยฎฺฐิ, ปาฬิ อาฬิ นาฬิ เกฬิฯ
สติ มุติ คติ จุติ, ธิติ ยุวติ วิกติ;
รติ รุจิ รสฺมิ อสนิ, วสนิ โอสธิ องฺคุลิ;
ธูลิ ทุทฺรภิ โทณิ, อฎวิ ฉวิ อิจฺจาทิฯ
๕๕. รตฺยาทีหิ โฎ สฺมิโน
รตฺยาทีหิ สฺมิโน โฎ วา โหติฯ รตฺโต รตฺยํ รตฺติยํ รตฺยา รตฺติยา, รตฺตีสุฯ เสสํ มติสมํฯ
อิการนฺตํฯ
ทาสี, สิโลโปฯ ‘‘เอกวจเน’’จฺจาทินา รสฺโสฯ ‘‘เย ปสฺสิ+วณฺณสฺสา’’ติ อีโลโป, ทาสฺโยฯ ‘‘ชนฺตฺวา’’ ทินา โยโลโปฯ ทาสี ทาสิโยฯ ‘‘เค วา’’ติ รสฺโสฯ โภ ทาสิ ทาสี, ทาสฺโย ทาสี ทาสิโยฯ
๗๓. ยํ ปิโต
ปสญฺญีโต อํวจนสฺส ยํ วา โหติฯ ทาสฺยํ ทาสิยํ ทาสิํ, ทาสฺโย ทาสี ทาสิโยฯ ‘‘ฆปเตกา’’ทินา ยาฯ ทาสฺยา ทาสิยา , ทาสีหิ ทาสีภิฯ ทาสฺยา ทาสิยา, ทาสีนํฯ ทาสฺยํ ทาสิยํ ทาสฺยา ทาสิยา, ทาสีสุฯ เอวํ –
มหี เวตรณี วาปี, ปาฎลี กทลี ฆฎี;
นารี กุมารี ตรุณี, วารุณี พฺราหฺมณี สขีฯ
คนฺธพฺพี กินฺนรี นาคี, เทวี ยกฺขี อชี มิคี;
วานรี สูกรี สีหี, หํสี กากี จ กุกฺกุฎีฯ
อิจฺจาทโยฯ
เอตฺถ จ อีการโลเป ญฺญการปุพฺพรูโป, เวตรญฺโญ เวตรณิโยฯ เวตรญฺญํ เวตรณิยํ เวตรณิํ, เวตรญฺโญ เวตรณิโย อิจฺจาทิฯ โยสุ –
๑๖๗. นชฺชา ธยาสฺวาม
โยสุ นทีสทฺทสฺส อาม วา โหติฯ สุญ+นก+อาม อิตฺยาทิ ญฺญการ+กการ+มการา อาคมลิงฺคาฯ ส จ ‘‘มานุพนฺโธ สราน+มนฺตา ปโร’’ติ มานุพนฺธตฺตา สราน+มนฺตา ปโร โหตีติ อีการา ปโรฯ ‘‘ยวา สเร’’ติ เย ทสฺส โช, ยสฺส จ ปุพฺพรูปํ, นชฺชาโยฯ วา ป-โลป+โยโลเปสุ นโชฺช นที นทิโย อิจฺจาทิฯ
อีการนฺตํฯ
ยาคุ, ยาคู ยาคุโยฯ โภ ยาคุ, ยาคู ยาคุโยฯ ยาคุํ, ยาคู ยาคุโยฯ ยาคุยา, ยาคูหิ ยาคูภิฯ ยาคุยา, ยาคูนํฯ ยาคุยํ ยาคุยา, ยาคูสุฯ เอวํ ธาตุ+เธนุ+กาสุ+ททฺทุ+กณฺฑุ+กจฺฉุ+รชฺชุ+กเรณุ+สสฺสุ+ปิยงฺคุ อาทโยฯ
เอตฺถ ธาตุสทฺโท ‘‘มโนธาตุนา’’ติ อภิธมฺมาวตาเร วุตฺตตฺตา ปุลฺลิเงฺคปิ ทิสฺสติ, ตํ สกฺกฎมเตน วุตฺตนฺติ เกจิฯ
มาตา, มาตโรฯ โภ มาต มาตา, มาตโรฯ มาตรํ, มาตเร มาตโรฯ มาตรา, นาสฺส ยาเทเส ‘‘เย ปสฺสา’’ติ โยควิภาคา ปโลโป, อนุญฺญาโต อหํ มตฺยา, อญฺญตฺร มาตุยา, มาตเรหิ มาตเรภิ มาตูหิ มาตูภิฯ สโลเป มาตุ, ปสญฺญตฺตา ‘โน’ น โหติ, มตฺยา มาตุยา, มาตรานํ มาตานํ มาตูนํฯ ฉฎฺฐิวิสเย ‘‘มาตุสฺส สรตี’’ติปิ ทิสฺสติฯ มาตริ, มาตเรสุ มาตูสุฯ วิเสสา+ญฺญตฺร ปิตุสมํฯ เอวํ ธีตุ+ทุหิตุสทฺทาฯ
อุการนฺตํฯ
รสฺสนิเสเธ สิโลเป จ กเต ชมฺพูฯ ‘‘ชนฺตฺวา’’ทินา โยโลเป, ชมฺพู ชมฺพุโยฯ ‘‘เค วา’’ติ รสฺเส โภ ชมฺพุ, ชมฺพู ชมฺพุโยฯ ชมฺพุํ, ชมฺพู ชมฺพุโยฯ ชมฺพุยา, ชมฺพูหิ ชมฺพูภิฯ ชมฺพุยา, ชมฺพูนํฯ ชมฺพุยํ ชมฺพุยา, ชมฺพูสุฯ
เอวํ วธู จ สรภู, สรพู สุตนู จมู;
วามูรู นาคนาสุรู, สมานา ขลุ ชมฺพุยาฯ
อูการนฺตํฯ
โค, คาโว คโว อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํฯ
อิตฺถิลิงฺคํฯ
นปุํสก , สิ –
๑๑๑. อํ นปุํสเก
อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส อํ โหติ นปุํสเกฯ นปุํสกํฯ
๑๑๒. โยนํ นิ
อการนฺตโต โยนํ นิ โหติ นปุํสเกฯ นีนํ นิจฺจวิธาเนปิ ‘‘นินํ วา’’ติ ปกฺเข ฎาเฎ โหนฺติ, ทีเฆ นปุํสกา นปุํสกานิฯ โภ นปุํสก นปุํสกา, นปุํสกา นปุํสกานิฯ นปุํสกํ, นปุํสเก นปุํสกานิฯ นปุํสเกน, อิจฺจาทิ สุคตสทฺทสมํฯ เอวํ –
ปุญฺญ+ปาป+ผล+รูป+สาธนํ,
โสต+ฆาน+สุข+ทุกฺข+การณํ;
ทาน+สีล+ธน+ฌาน+โลจนํ,
มูล+กูล+พล+ชาล+มงฺคลํฯ
นฬิน+ลิงฺค+มุข+งฺค+ชล+มฺพุชํ,
ปุลิน+ธญฺญ+หิรญฺญ+ผลา+มตํ;
ปทุม+ปณฺณ+สุสาน+วนา+ยุธํ,
หทย+จีวร+วตฺถ+กุลิ+นฺทฺริยํฯ
นยน+วทน+ยาโน+ทน+โสปาน+ปานํ,
ภวน+ภุวน+โลหา+ลาต+ตุณฺฑ+ณฺฑ+ปีฐํ,
กรณ+มรณ+ญาณา+รมฺมณา+รญฺญ+ตาณํ,
ตคร+นคร+ตีร+จฺฉตฺต+ฉิทฺโท+ทกานิฯอิจฺจาทิ;
เอกจฺจํ,
๑๓๖. น นิสฺส ฎา
เอกจฺจาทีหิ ปรสฺส นิสฺส ฎา น โหติ, เอกจฺจานิฯ โภ เอกจฺจ, เอกจฺจา เอกจฺจานิฯ เอกจฺจํ, เอกจฺเจ เอกจฺจานิฯ เสสํ นปุํสกํวฯ
เอวํ ปฐมํ, ปฐมานิ อิจฺจาทิฯ ปทํ, ปทา ปทานิ อิจฺจาทิ นปุํสกสมํฯ นาสฺมิํสุ เภโทฯ
๑๐๖. นาสฺส สา
ปทาทีหิ นาสฺส สา โหติ วาฯ ปทสา ปเทนฯ
๑๐๕. ปทาทีหิ
ปทาทีหิ สฺมิโน สิ โหติ วาฯ ปทสิ ปเท ปทมฺหิ ปทสฺมิํ, ปเทสุฯ เอวํ พิลสทฺโทฯ
กมฺมสทฺทโต นาสฺส ‘‘นาสฺเส+โน’’ติ เอโน วา, กมฺเมน, ‘‘ปุมกมฺมถามา’’ทินา อุตฺเต กมฺมุนา กมฺมนาฯ อิมินาว สสฺมาสุ อุตฺตํ, อุสฺส ลสญฺญายํ ส+สฺมานํ ยถาโยคํ โน+นา นิจฺจํ, ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺสฯ กมฺมุโน กมฺมสฺสฯ กมฺมุนา กมฺมา กมฺมมฺหา กมฺมสฺมาฯ ‘‘กมฺมาทิโต’’ติ สฺมิโน วา นิมฺหิ กมฺมนิ กมฺเม กมฺมมฺหิ กมฺมสฺมิํ, เสสํ นปุํสกสมํฯ จมฺม+เวสฺม+ภสฺมาทโย กมฺมสมา อุตฺตโต+ญฺญตฺรฯ
คจฺฉนฺต, สิฯ ‘‘นฺตสฺสํ’’ติ วา อํมฺหิ สิโลโป คจฺฉํฯ อญฺญตฺร สิสฺส ทํ, คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตา คจฺฉนฺตานิฯ โภ คจฺฉ คจฺฉา คจฺฉํ, คจฺฉนฺตา คจฺฉนฺตานิฯ คจฺฉํ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺตานิฯ คจฺฉตา คจฺฉนฺเตเน+จฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํฯ เอวํ ยชนฺต+วชนฺตาทโยฯ
อการนฺตํฯ
อฎฺฐิ , สิโลโปฯ
๑๑๓. ฌลา วา
ฌลโต โยนํ นิ โหติ วา นปุํสเกฯ อฎฺฐีนิฯ ‘‘โลโป’’ติ โยโลเป ทีโฆ, อฎฺฐีฯ โภ อฎฺฐิ อฎฺฐี, อฎฺฐีนิ อฎฺฐีฯ อฎฺฐิํ, อฎฺฐีนิ อฎฺฐีฯ อฎฺฐินา อิจฺจาทิ มุนิสทฺทสมํฯ เอวํ ปจฺฉิ+อกฺขิ+ทธิ+สตฺถิ+วาริ+อจฺจิอาทโยฯ
อิการนฺตํฯ
ทณฺฑิ, นปุํสกตฺตา ‘‘เอกวจเน’’จฺจาทินา รสฺเส สิโลโปฯ ทณฺฑีนิ ทณฺฑีฯ ‘‘เค วา’’ติ รสฺเส โภ ทณฺฑิ ทณฺฑี, ทณฺฑีนิ ทณฺฑีฯ ‘‘นํ ฌีโต’’ติ นํฯ ทณฺฑินํ ทณฺฑิํ, ทณฺฑีนิ ทณฺฑีฯ เสสํ ปุลฺลิเงฺค ทณฺฑีสมํฯ เอวํ สุขการี+สีฆยายีอาทโยฯ
อีการนฺตํฯ
จกฺขุ, จกฺขูนิ จกฺขูฯ เสสํ อฎฺฐิสมํฯ เอวํ อายุ+วสุ+ธนุ+ทารุ+ติปุ+มธุ+สิงฺคุ+หิงฺคุ+วตฺถุ+ชตุ+อมฺพุ+ อสฺสุอาทีนิฯ อายุสทฺทโต นาสฺส โกธาทิตฺตา สาว วิเสโสฯ
อุการนฺตํฯ
โคตฺรภุ, รสฺเส สิโลโปฯ โคตฺรภูนิ โคตฺรภูฯ โภ โคตฺรภุ โคตฺรภู, โคตฺรภูนิ โคตฺรภูฯ โคตฺรภุํ, โคตฺรภูนิ โคตฺรภู อิจฺจาทิ ปุลฺลิเงฺค เวสฺสภูสมํฯ เอวํ สยมฺภู+อภิภู+ธมฺมญฺญู อาทโยฯ
อูการนฺตํฯ
วิสทา+วิสทาการ-โวหาโร+ภยมุตฺตโก ;
ปุมาทิชานเน เหตุ-ภาวโต ลิงฺค+มีริโตฯ
ถน+เกสาวตี นารี, มสฺสุวา ปุริโส สิยา;
อุภินฺน+มนฺตรํ เอตํ, อิตโร+ภยมุตฺตโกฯ
เอเส+สา เอต+มีติ จ,
ปสิทฺธิอตฺเถสุ เยสุ โลกสฺส;
ถี+ปุม+นปุํสกานี+ติ,
วุจฺจนฺเต ตานิ นามานิฯ
นปุํสกลิงฺคํฯ
อถ สพฺพาทีนํ รูปนโย นิทฺทิสิยเต,
สพฺพ กตร กตม อุภย อิตร อญฺญ อญฺญตร อญฺญตม, ปุพฺพ+ปรา+ปร+ทกฺขิณุ+ตฺตรา+ธรานิ ววตฺถาย+มสญฺญายํฯ ‘‘อูนปูรตฺถ+มธิกปโททาหรณ+มชฺฌาหาโร’’ติ ญายา สพฺพาทีสุ ปฐียนฺเตติ โยเชตพฺพํฯ ย ตฺย ต เอต อิม อมุ กิํ เอก ตุมฺห อมฺห อิจฺเจเต สพฺพาทโยฯ กจฺจายเน อทสฺสิตสฺสาปิ ตฺยสทฺทสฺส –
ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตฺยาสุ, รติ ตฺยาสุ ปติฎฺฐิตา;
พีชานิ ตฺยาสุ รุหนฺติ, ยทิทํ สตฺตา ปชายเรติ –
ปาฬิยํ ทิสฺสมานตฺตา อิธ สงฺคโหฯ
ตตฺถ สพฺพสทฺโท นิรวเสสตฺโถฯ กตร+กตมสทฺทา ปุจฺฉนตฺถาฯ อุภยสทฺโท ทฺวิอวยวสมุทายวจโนฯ อิตรสทฺโท วุตฺตปฎิโยคีวจโนฯ อญฺญสทฺโท อธิกตาปรวจโนฯ อญฺญ- ตร+อญฺญตมสทฺทา อนิยมตฺถาฯ ปุพฺพาทโย ทิสาทิววตฺถาวจนาฯ ยสทฺโท อนิยมตฺโถฯ ตฺย+ตสทฺทา ปรมฺมุขวจนาฯ เอต+อิม+อมุ+กิํ อิจฺเจเต สมีป+อจฺจนฺตสมีป+ทูร+ปุจฺฉนตฺถวจนาฯ เอกสทฺโท สํขฺยาทิวจโนฯ ตุมฺห+อมฺหสทฺทา ปร+อตฺต นิทฺเทสวจนาฯ
สพฺโพ, สิสฺส โอ,
๑๓๘. โยน+เมฎ
อการนฺเตหิ สพฺพาทีหิ โยนํ เอฎ โหติ นิจฺจํฯ สพฺเพฯ โภ สพฺพ สพฺพา, สพฺเพฯ สพฺพํ, สพฺเพฯ สพฺเพน, สพฺเพหิ สพฺเพภิฯ เอวํ กรเณฯ สพฺพสฺสฯ
๙๙. สพฺพาทีนํ นํมฺหิ จ
อการนฺตานํ สพฺพาทีนํ เอ โหติ นํมฺหิ สุ+หิสุ จฯ เอตฺถ อาทิสทฺโท อวยเว, วุตฺตญฺหิ –
มริยาทายํ ปกาเร จ, สมีเป+วยเว ตถา;
จตูสฺว+ตฺเถสุ เมธาวี, อาทิสทฺทํ ปกาสเยติฯ
๑๐๐. สํ+สานํ
สพฺพาทิโต นํวจนสฺส สํ+สานํ โหนฺติฯ สพฺเพสํ สพฺเพสานํฯ สพฺพา สพฺพมฺหา สพฺพสฺมาฯ สพฺเพ สพฺพมฺหิ สพฺพสฺมิํ, สพฺเพสุฯ
อิตฺถิยํ ‘‘อิตฺถิย+มตฺวา’’ติ อาปจฺจเย ตสฺส ฆสญฺญาฯ เสสํ กญฺญาวฯ สพฺพา, สพฺพา สพฺพาโยฯ โภ สพฺเพ, สพฺพา สพฺพาโยฯ ‘‘โฆ สฺสํ+สฺสา+สฺสายํ+ติํ สู’’-ติ รสฺเส สพฺพํ, สพฺพา สพฺพาโยฯ สพฺพาย, สพฺพาหิ สพฺพาภิฯ
๑๐๑. ฆปา สสฺส สฺสา วา
สพฺพาทีนํ ฆปโต สสฺส สฺสา วา โหติฯ อมุสฺสาติ รูปสฺส ‘‘สฺสา วา เต+ติ+มา+มูหี’’ติ สฺสาเทเสน สิทฺธตฺตา วาคฺคหณ+มุตฺตรตฺถํฯ รสฺเส สพฺพสฺสา สพฺพาย, สพฺพาสํ สพฺพาสานํฯ ปญฺจมิยํ สพฺพายฯ
๑๐๒. สฺมิโน สฺสํ
สพฺพาทีนํ ฆปโต สฺมิโน สฺสํ วา โหติฯ สพฺพสฺสํ สพฺพายํ สพฺพาย, สพฺพาสุฯ
นปุํสเก สพฺพํฯ ‘‘โยนํ นี’’ติ นปุํสเก โยสฺส นิมฺหิ –
๑๓๗. สพฺพาทีหิ
สพฺพาทีหิ ปรสฺส นิสฺส ฎา น โหติฯ ทีเฆ สพฺพานิฯ โภ สพฺพ สพฺพา, สพฺพานิฯ สพฺพํ, สพฺเพ สพฺพานิฯ นาทีสุ ปุเมวฯ กตรกตมอุภยา ตีสุ ลิเงฺคสุ สพฺพสมาฯ เอวํ อิตรอญฺญสทฺทาฯ สฺสา+สฺสํสุ วิเสโสฯ
๕๒. สฺสํ+สฺสา+สฺสาเยสฺวิ-ตเร+ก+ญฺเญ+ติ+มาน+มิ
สฺสมาทีสุ อิตร+เอก+อญฺญ+เอต+อิม อิจฺเจเตสํ อิ โหติ นิจฺจํฯ อิตริสฺสา อิตราย, อญฺญิสฺสา อญฺญาย, อญฺญาสํ อญฺญาสานํฯ อญฺญิสฺสํ อญฺญายํ อญฺญายฯ อญฺญตร+ญฺญตมา ลิงฺคตฺตเย สพฺพสมาฯ
ปุพฺโพ,
๑๔๓. ปุพฺพาทีหิ ฉหิ
เอเตหิ ฉหิ สวิสเย เอฎ วา โหตีติ โยสฺส เอฎ, ปุพฺเพ ปุพฺพาฯ โภ ปุพฺพ ปุพฺพา, ปุพฺเพ ปุพฺพาฯ ปุพฺพํ, ปุพฺเพฯ ปุพฺเพนฯ เสสํ สพฺพลิเงฺค สพฺพสมํฯ เอวํ ปราทโย ปญฺจฯ
๑๓๙. นา+ญฺญญฺจ นาม+ปฺปธานา
ตํนามภูเตหิ อปฺปธาเนหิ จ สพฺพาทีหิ สพฺพาทิการิยํ น โหติฯ เต สพฺพา, สพฺพนามา เตติ อตฺโถฯ เต ปิยสพฺพา, เต อติสพฺพาฯ นามภูเต จ อญฺญปทตฺถาโท อปฺปธานวิสเย จ สพฺพาทิการิยนิเสเธน ‘‘ปรมสพฺเพ ติฎฺฐนฺติ’’ ตฺยาทิโต ปธานปทนฺตโต เอฎอาทโย โหนฺติ, วิเสสนสมาสสฺส อุตฺตรปทตฺถปธานตฺตาฯ
๑๔๐. ตติยตฺถโยเค
ตติยตฺเถน โยเค จ สพฺพาทิการิยํ น โหติฯ มาเสน ปุพฺพา มาสปุพฺพา อิจฺจาทิฯ
๑๔๑. จตฺถสมาเส
จตฺถสมาสวิสเย สพฺพาทิการิยํ น โหติฯ ทกฺขิณุตฺตรปุพฺพานนฺติอาทิฯ
๑๔๒. เว+ฎ
อิติ จตฺถสมาเส สพฺพาทิการิยํ น โหติ, นิจฺเจน เอฎอาเทสปฺปสเงฺค อยํ สมฺปตฺตวิภาสาฯ ปุพฺพุตฺตเร ปุพฺพุตฺตราฯ เสสํ สุคตสมํฯ
โย, เยฯ ยา, ยาโยฯ ยํ, ยานิ อิจฺจาทิ สพฺพสมํฯ ยาทีน+มาลปเน รูปํ น สมฺภวติฯ
ตฺย สิ –
๑๒๘. ตฺย+เต+ตานํ ตสฺส โส
ตฺย+เต+ตาน+มนปุํสกานํ ตสฺส โส โหติ สิมฺหิฯ สฺโย, ตฺเยฯ สฺยา, ตฺยา, ตฺยาโยฯ ตฺยํ, ตฺยานิ อิจฺจาทิ สพฺพสมํฯ
โส,
๑๓๑. ตตสฺส โน สพฺพาสุ
ตสทฺทสฺส ตสฺส โน วา โหติ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุฯ ‘‘ตฺย+เต+ตานํ ตสฺสา’’ติ จ เอตฺถ ตฺยาทีนํ ตการคฺคหณํ สฺยา สา เอสา นาโยติ อิตฺถิยํ สพฺพสมา โหตีติฯ เน เตฯ นํ ตํ, เน เตฯ เนน เตเน, เนหิ เนภิ เตหิ เตภิฯ
๑๓๒. ฎ สสฺมาสฺมิํสฺสายสฺสํสฺสาสํมฺหามฺหิสฺวิ+มสฺส จ
‘‘ฎ ส+สฺมา+สฺมิํ+นํสฺมิ+มสฺส จา’’ติ วุตฺเตปิ เตสํ วิภตฺตีนํ อาเทเสสุ สฺสายาทีสุ ปเรสุ ‘‘ตทาเทสา ตทิว ภวนฺตี’’ติ ญายา ฎาเทเส สิทฺเธปิ ยาทิอาเทสนฺตเร ปเร นิวตฺตนตฺถํ สฺสาทีนํ คหณํฯ
สาทีสฺวิ+มสฺส ตสทฺทตการสฺส จ โฎ วา โหติฯ ปุพฺพสฺสรโลโปฯ เอว+มุปริปิฯ อสฺส นสฺส ตสฺส, เนสํ เนสานํ เตสํ เตสานํฯ อมฺหา อสฺมา นมฺหา นสฺมา ตมฺหา ตสฺมาฯ อมฺหิ อสฺมิํ นมฺหิ นสฺมิํ ตมฺหิ ตสฺมิํ, เนสุ เตสุฯ
อิตฺถิยํ สา, นา นาโย ตา ตาโยฯ นํ ตํ, นา นาโย ตา ตาโยฯ นามฺหิ –
๔๖. สฺสา วา เต+ติ+มา+มูหิ
ฆปสญฺเญหิ ต+เอต+อิม+อมูหิ เอกตฺเต นาทีนํ สฺสา วา โหติฯ อนฺตสฺสรานํ ฆปโวหาเรน ตํสหจริตาปิ สทฺทา ‘‘กุนฺเต ปเวสยา’’ติ ญายา คยฺหนฺตีติ ‘‘ฆปสญฺเญหิ ต+เอต+อิม+อมูหี’’ติ วุตฺตํฯ วาฎาเทเส อสฺสา นสฺสา นายฯ
๕๓. ตาย วา
สฺสํสฺสาสฺสา เยสุ ตสฺส วา อิ โหติฯ ติสฺสา ตสฺสา ตาย, นาหิ นาภิ ตาหิ ตาภิฯ สสฺส วา สฺสามฺหิ อสฺสา นสฺสา ติสฺสา ตสฺสาฯ
๕๔. เต+ติ+มาโต สสฺส สฺสาย
ตา+เอตา+อิมาโต สสฺส สฺสาโย โหติ วาฯ อสฺสาย นสฺสาย ติสฺสาย ตสฺสาย, ‘‘ฆปเต’’จฺจาทินา ยาเทเส นาย ตายฯ นํวจนสฺส ส+มาเทเส ตการสฺส จ วา ฎาเทเส อาสํ นาสํ นาสานํ ตาสํ ตาสานํฯ สตฺตมิยํ อสฺสํ อสฺสา นสฺสํ นสฺสา นายํ นาย ติสฺสํ ติสฺสา ตสฺสํ ตสฺสา ตายํ ตาย, นาสุ ตาสุฯ
นปุํสเก นํ ตํ, นานิ ตานิฯ นํ ตํ, เน นานิ เต ตานิฯ เสสํ ปุเมวฯ
‘‘ยํตํสทฺทา นิจฺจสมฺพนฺธา’’ติ ญายา ยํสทฺเทน อนิยมิตตฺถํ ตํสทฺโท นิยเมติฯ
ปสิทฺเธ อนุภูตตฺเถ, ปกฺกนฺตวิสเย ตถา;
ยํสทฺท+มนเปกฺเขว, ตํสทฺโท ยุชฺชเต สทาติ –
วุตฺตตฺตา เอตฺเถว ตํสทฺโท ยํสทฺทํ นาเปกฺขติฯ ยถากฺกมํ ตตฺริ+ท+มุทาหรณํ –
(ฯ) ‘‘นโม ตสฺสา’’ติ จ, (ฯ) ‘‘อคฺคิมฺป+กฺขินา…เป.… ญาตการี หิ โส ชิโน’’ติ จ, (ฯฯ) ปุริมคาถาย วุตฺตมุนิสทฺท+มเปกฺขิตฺวา ‘‘สวาสเน กิเลเส โส’’ติ จฯ
เอโส, เอเตฯ เอสา, เอตา เอตาโย, เอตํ, เอตานิ อิจฺจาทิ ฎ+นาเทสาภาโวว วิเสโสฯ
อิม สิ,
๑๒๗. สิมฺห+นปุํสกสฺสา+ยํ
อิมสทฺทสฺส อนปุํสกสฺส อยํ โหติ สิมฺหิฯ อยํ, อิเมฯ อิมํ, อิเมฯ
๑๒๖. นามฺห+นิ+มิ
อิมสทฺทสฺส อนิตฺถิยํ นามฺหิ อน+อิมิอิจฺจาเทสา โหนฺติฯ ‘‘อเต+นา’’ติ เอเน อเนน อิมินาฯ หิมฺหิ –
๑๒๕. อิมสฺสา+นิตฺถิยํ เฎ
อิมสฺสา+นิตฺถิยํ เฎ โหติ วา สุ+นํ+หิสุฯ ‘‘นามคฺคหเณ ลิงฺควิสิฎฺฐสฺสาปิ คหณํ’’ติ ญายา ‘อนิตฺถิยํ’ติ อิตฺถิลิงฺคนิเสธา อิมสฺสาติ นามคฺคหณวิสเย ลิงฺควิเสสิตสฺส อิมสทฺทสฺสาปิ คหณํฯ ตสฺส ผลํ ‘‘ตตสฺส โน สพฺพาสุ’’ ตฺยาโท ลิงฺคตฺตเย การิยสิทฺธิฯ เอหิ เอภิ อิเมหิ อิเมภิฯ ‘‘ฎ สสฺมาสฺมิ’’มิจฺจาทินา สพฺพสฺสิ+มสฺส วา ฎาเทเส อสฺส อิมสฺส, วา เฎ เอสํ เอสานํ อิเมสํ อิเมสานํฯ อมฺหา อสฺมา อิมมฺหา อิมสฺมาฯ อมฺหิ อสฺมิํ อิมมฺหิ อิมสฺมิํ, เอสุ อิเมสุฯ
อิตฺถิยํ อยํ, อิมา อิมาโยฯ อิมํ, อิมา อิมาโยฯ นา ‘‘สฺสา วา เต+ติ+มา+มูหี’’ติ สฺสา วา, วา ฎาเทเส ‘‘สฺส’’ มิจฺจาทินา อิอาเทเส จ กเต อสฺสา อิมิสฺสา อิมาย, อิมาหิ อิมาภิฯ อสฺสา อิมิสฺสา อสฺสาย อิมิสฺสาย อิมายฯ นํวจนสฺส ส+มาเทเส อิมสฺส จ วา ฎาเทเส อสฺส ‘‘สุนํหิ สู’’ติ ทีเฆ จ กเต อาสํ, อญฺญตฺร อิมาสํ อิมาสานํฯ สตฺตมิยํ อสฺสํ อิมิสฺสํ อสฺสา อิมิสฺสา อิมายํ อิมาย, อิมาสุฯ
นปุํสเก –
๒๐๑. อิมสฺสิ+ทํ วา
อํสิสุ สห เตหิ อิมสฺสิ+ทํ โหติ วา นปุํสเกฯ อิทํ อิมํ, อิเม อิมานิฯ อิทํ อิมํ, อิเม อิมานิฯ อเนน อิมินา อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํฯ
๑๙๗. อิเม+ตาน+เมนา+นฺวาเทเส ทุติยายํ
อิมเอตสทฺทานํ กถิตานุกถนวิสเย ทุติยาย+เมนาเทโส โหติฯ อิมํ ภิกฺขุํ วินย+มชฺฌาปย, อโถ เอนํ ธมฺม+มชฺฌาปยฯ อิเม ภิกฺขู วินย+มชฺฌาปย, อโถ เอเน ธมฺม+มชฺฌาปยฯ เอว+เมตสฺส จ โยชนียํฯ
อมุ สิ,
๑๒๙. มสฺสา+มุสฺส
อนปุํสกสฺสา+มุสฺส มการสฺส โส โหติ สิมฺหิฯ อสุ, โย –
๘๖. โลโป+มุสฺมา
นิยมสุตฺต+มิทํ, อมุสทฺทโต โยนํ โลโป โหติ นิจฺจํ ปุลฺลิเงฺคฯ ทีเฆ อมูฯ ฌลโต โยนํ ‘‘โลโป’’ติ โลเป สิทฺเธปิ โว+ปวาโท+ย+มารมฺโภฯ
อารมฺโภ วจนมฺปตฺติ, ลกฺขณํ โยคลกฺขณํ;
วากฺยํ สตฺถญฺจ อิจฺจาทิ, สุตฺตาน+มภิธายกาฯ
อมุํ, อมูฯ อมุนา, อมูหิ อมูภิฯ
๘๗. น โน สสฺส
อมุสฺมา สสฺส โน น โหติฯ อมุสฺส, อมูสํ อมูสานํฯ ‘‘นาสฺมาสฺสา’’ติ ลโต สฺมาสฺส นา, อมุนา อมุมฺหา อมุสฺมาฯ อมุมฺหิ อมุสฺมิํ, อมูสุฯ
อิตฺถิยํ อสุ, อมู อมุโยฯ อมุํ, อมู อมุโยฯ นา, ‘‘สฺสา วา เต+ติ+มา+มูหี’’ติ นาทฺเยกวจนานํ สฺสา วา, อมุสฺสา อมุยา, อมูหิ อมูภิฯ อมุสฺสา อมุยา, อมูสํ อมูสานํฯ สตฺตมิยํ อมุสฺสํ อมุสฺสา อมุยํ อมุยา, อมูสุฯ
นปุํสเก –
๒๐๒. อมุสฺสา+ทุํ
อํสิสุ สห เตหิ อมุสฺส อทุํ โหติ วา นปุํสเกฯ อทุํ, สิโลโป, อมุํฯ ‘‘ฌลา วา’’ติ วานิอาเทเส อมูนิ อมูฯ อทุํ อมุํ, อมูนิ อมูฯ อมุนา อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํฯ
‘‘สกตฺเต’’ติ กปจฺจเย –
๑๓๐. เก วา
อมุ เอว อมุโกติ สกตฺเถ กปจฺจเย ตทฺธิตวุตฺติตฺตา ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ สิโลเป จ กเต ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาภาโว’’ติ ญายา นิมิตฺตภูตสฺส สิสฺสา+ภาเว เนมิตฺติกสฺส ‘‘มสฺสา+มุสฺสา’’ติ กตฺตพฺพสฺส สการสฺส นิวุตฺตีติ ‘เก วา’ติ วิกปฺเปน มสฺส สการตฺถ+ มิท+มารทฺธํ ฯ อมุสฺส มสฺส เก ส โหติ วาฯ อสุโก อมุกา, อสุกา อมุกาฯ อสุกํ อมุกํ อิจฺจาทิฯ
กิํ สิฯ
๑๙๘. กิสฺส โก สพฺพาสุ
สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ กิสฺส โก โหติฯ สิสฺโส, โก, เกฯ กํ, เกฯ เกน, เกหิ เกภิฯ
๑๙๙. กิ สสฺมิํสุ วา นิตฺถิยํ
อนิตฺถิยํ กิสฺส กิ วา โหติ สสฺมิํสุฯ กิสฺส กสฺส, เกสํ เกสานํฯ กมฺหา กสฺมาฯ กิมฺหิ กิสฺมิํ กมฺหิ กสฺมิํ, เกสุฯ
อิตฺถิยํ วิภตฺตีสุ ปเรสุ กาเทเส กเต อการนฺตตฺตา มชฺเฌ อาปจฺจยกรณ+มวิรุทฺธนฺติ อา, กา, กาโยฯ กํ, กา กาโย อิจฺจาทิ สพฺพาวฯ
นปุํสเก –
๒๐๐. กิ+มํสิสุ สห นปุํสเก
อํสิสุ สห เตหิ กิํ สทฺทสฺส กิํโหติ นปุํสเกฯ กาเทสสฺส สามญฺญตฺตา ‘‘วิเสสวิหิตา วิธโย สามญฺญวิธโย นิเสเธนฺตี’’ติ ญายา กิํอาเทเสน กาเทสนิวุตฺติฯ กิํ, กานิฯ กิํ, เก กานิฯ เกเน+จฺจาทิ ปุพฺเพวฯ
เอกสทฺโท สํขฺยา+ตุลฺย+ญฺญ+สหายวจโนฯ ยทา สํขฺยาวจโน, ตทา เอกวจนนฺโต, อตฺร เอกสทฺโท สํเขฺยยฺยวาปีฯ อญฺญตฺร ตุลฺยาทีสุ พหุวจนนฺโตปิฯ เอโก, เอเกฯ เอกา, เอกา เอกาโยฯ เอกํ, เอกานิ+จฺจาทิ สพฺพสมํ ติลิเงฺคฯ
ตุเลฺย เอโก วิลาโส ทฺวินฺนํ กุมารานํ, เอเก วณฺณสทฺทา ทฺวินฺนํ กุมารานํฯ อญฺญตฺเถ เอโก อาจริโย เอว+มาห, เอเก อาจริยา เอว+มาหํสุฯ อสหายเต เอโกว อรญฺญํ ปวิสิตฺวาฯ
เอโก, เอเกฯ เอกา, เอกา เอกาโยฯ เอกํ เอกานิ+จฺจาทิ สพฺพสมํ ติลิเงฺคฯ สฺสา+สฺสํสุ ปน ‘‘สฺส’’มาทินา อิ, เอกิสฺสา เอกาย, เอกิสฺสํ เอกายํ เอกายฯ
อิธ อตฺตปรคารววเสน เอกสฺสาปิ ‘‘อมฺหากํ รญฺโญ’’ติปิ ‘‘เอเก อาจริยา’’ติปิ พหุวจนสฺส โลเกน อิจฺฉิตตฺตา พหุลวิธานา พหุวจเนเนว สิชฺฌติฯ
ตุมฺห+อมฺหสทฺทา อลิงฺคา, ตถา อุภ+กติ+ทฺวิสทฺทา, ปญฺจาทโย อฎฺฐารสนฺตา จฯ ตุมฺห สิ, อมฺห สิฯ
๒๑๒. ตุมฺหสฺส ตุวํตฺว+มมฺหิ จ
อมฺหิ สิมฺหิ จ ตุมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํ+ตฺวํ โหนฺติฯ ตุวํ ตฺวํฯ
๒๑๑. สิมฺห+หํ
สิมฺหิ อมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส อหํ โหติฯ อหํ, เยวสฺเว+ฎ, ตุ มฺเหฯ
๒,๒๐๙. มย+มสฺมา+มฺหสฺส
โยสฺว+มฺหสฺส สวิภตฺติสฺส มย+มสฺมา วา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ มยํ อมฺเหฯ
๒๒๗. อํมฺหิ ตํ+มํ+ตวํ+มมํ
อํมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํ+มํ+ตวํ+มมํ โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ตํ, มํ, ตวํ, มมํฯ
๒๓๑. ทุติยา โยมฺหิ วา
ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปจฺเจกํ งํ+งากํ วา โหนฺติ โยมฺหิ ทุติเย, ตุมฺหํ ตุมฺหากํ ตุมฺเห, อมฺหํ อมฺหากํ อมฺเหฯ
๒๒๘. นาสฺมาสุ ตยา+มยา
นาสฺมาสุ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยา+มยา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ‘‘นาสฺมาสู’’ติ พหุวจเนสุปิ วิภตฺติกฺกม+มนเปกฺขิตฺวา สทฺทกฺกเมน ปจฺเจกํ ทฺเว ทฺเว โหนฺติฯ
๒๑๓. ตยาตยีนํ ตฺว วา ตสฺส
ตุมฺหสฺส ตยาตยีนํ ตการสฺส ตฺว โหติ วาฯ ตฺวยา ตยา, มยาฯ ตุมฺเหหิ ตุมฺเหภิ, อมฺเหหิ อมฺเหภิฯ
๒๒๙. ตว+มม+ตุยฺหํ+มยฺหํ เส
เส ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ เอเต อาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ตว ตุยฺหํ, มม มยฺหํฯ
๒๑๑. นํเสสฺว+สฺมากํ+มมํฯ
นํเสสฺว+มฺหสฺส สวิภตฺติสฺส อสฺมากํ+มมํ โหนฺติ ยถากฺกมํฯ มมํฯ
๒๓๐. งํ+งากํ นํมฺหิ
นํมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิตตฺตีนํ งํ+งากํ โหนฺติ ปจฺเจกํฯ ตุมฺหํ ตุมฺหากํ อมฺหํ อมฺหากํ อสฺมากํฯ กจฺจายเน เอกวจนสฺส อํวิธานตฺถํ สุตฺต+มารทฺธํ, เอตฺถ ปน อตฺตคารววเสน อํมฺหิ ตุมฺหํ อมฺหํภิ สิชฺฌนฺติ พหุลาธิการาฯ
๒๑๔. สฺมามฺหิ ตฺวมฺหา
สฺมามฺหิ ตุมฺหสฺส สวิตตฺติสฺส ตฺวมฺหา โหติ วาฯ ตฺวมฺหา ตฺวยา ตยา, มยาฯ
๒๒๖. สฺมิมฺหิ ตุมฺหมฺหานํ ตยิ+มยิ
สฺมิมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํสวิภตฺตีนํ ตยิ+มยิ โหติ ยถากฺกมํฯ ตฺวยิ ตยิ, มยิฯ ตุมฺเหสุฯ
๒๐๓. สุมฺหา+มฺหสฺสา+สฺมา
อมฺหสฺส อสฺมา โหติ วา สุมฺหิฯ อสฺมาสุ อมฺเหสุฯ สพฺพาทโย วุตฺต+มเปกฺขนฺตา วกฺขมานํ วาติ อิท+เมสํ ลกฺขณํฯ
๒๓๒. อปาทาโท ปทเต+กวากฺเยติ
อธิกาโรฯ เอตฺถ ปาโท นาม คาถาย จตุตฺถํโส, ตสฺมา ‘‘ตุมฺเหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปกํ’’ติ เอตฺถ โว น โหติฯ เอตฺถ ปทนฺติ วุตฺต สทฺโท สภาวโต –
อากาสวายุปฺปภโว สรีรา,
สมุจฺจรํ วตฺต+มุเปติ นาโท;
ฐานนฺตเร สุปฺปฎิหญฺญมาโน,
วณฺณตฺต+มาคจฺฉติ โส ตุ สทฺโทติ –
วุตฺตตฺตา เอเกโก วโณฺณ สทฺโท นาม, ตพฺพณฺณสมูโห ปทํ, ตปฺปทสมูโห วากฺยญฺจฯ ตถา หิ –
วิตตฺยนฺตํ ปทํ ตสฺส, จ โย วากฺยนฺติ มนฺวยํ;
อุปจารา วณฺณสทฺท-วาจฺจํ ตํ น ปริจฺจเชฯ
ตํ ปทญฺจ –
ปทํ จตุพฺพิธํ วุตฺตํ, นามา+ขฺยาโต+ปสคฺคชํ;
นิปาตชญฺจ ตญฺญู หิ, อสฺโส ขลฺวา+ภิธาวตีติฯ
ตํ วากฺยญฺจ –
เอกาขฺยาโต ปทจฺจโย, สิยา วากฺยํ สการโกติ –
วุตฺตํฯ ตสฺมา ‘‘วิภตฺยนฺตํ ปทํ, ปทสมูโห วากฺย’’นฺติ จ วุจฺจติฯ
๒๓๓. โยนํหิสฺว+ปญฺจมฺยา โว+โน
อปญฺจมิยาโยนํหิสฺว+ปาทาโท วตฺตมานานํ ปทสฺมา ปเรส+เมกวากฺเย ฐิตานํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ โว+โน โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ คามํ โว คจฺเฉยฺยาถ, คามํ ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาถฯ คามํ โน คจฺเฉยฺยาม, คามํ อมฺเห คจฺเฉยฺยามฯ ปหาย โว คมิสฺสามิ, มา โน วิกนฺติํสุฯ ทียเต โว, ทียเต ตุมฺหํฯ ทียเต โน, ทียเต อมฺหํฯ ตุฏฺโฐ+สฺมิ โว ปกติยา, ตุฏฺโฐ+สฺมิ ตุมฺหํฯ สตฺถา โน ภควา, เอโส อมฺหากํ สตฺถาฯ กตํ โว, กตํ ตุมฺเหหิฯ กตํ โน, กตํ อมฺเหหิฯ
๒๓๔. เต+เม นาเส
นามฺหิ เส จ อปาทาโท วตฺตมานานํ ทสฺมา ปเรส+เมกวากฺเย ฐิตานํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ เต+เม วา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ กตํ เต, กตํ ตยาฯ กตํ เม, กตํ มยาฯ ทียเต เต, ทียเต ตวฯ ทียเต เม, ทียเต มมฯ ธนํ เต, ธนํ ตวฯ ธนํ เม, ธนํ มมฯ
๒๓๗. น จ+วา+หา+เห+วโยเค
จาทีหิ โยเค ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ โว+โน, เต+เม น โหนฺติฯ คจฺฉาม ตุมฺเห จ มยญฺจ, ปสฺสติ ตุมฺเห จ อมฺเห จ, กตํ ตุมฺเหหิ จ อมฺเหหิ จ, ทียเต ตุมฺหญฺจ อมฺหญฺจ, ธนํ ตุมฺหญฺจ อมฺหญฺจ, กตํ ตยา จ มยา จ, ทียเต ตว จ มม จ, ธนํ ตว จ มม จฯ เอวํ วาทิโยเคปิฯ
๒๓๕. อนฺวาเทเส
กถิตานุกถิตวิสเย ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ อาเทสา นิจฺจํ โหนฺติ ปุนพฺพิธานาฯ คาโม ตุมฺหํ ปริคฺคโห, อโถ ชนปโท โว ปริคฺคโหฯ อนฺวาเทเส อโถ อโถติ วารทฺวยาภาวา นิจฺจนฺติ วุตฺตํฯ อโถสทฺโท กถิตสฺเสว ปุน กถนโต อนฺวาเทสโชตโกฯ
๒๓๖. สปุพฺพา ปฐมนฺตา วา
วิชฺชมานปุพฺพสฺมา ปฐมนฺตา ปเรสํ ตุมฺหามฺหานํ อาเทสา วา โหนฺติ อนฺวาเทเสฯ คาเม ปโฎ ตุมฺหากํ อโถ นคเร กมฺพโล โว อโถ นคเร กมฺพโล ตุมฺหากํ, อโถติ อนุกถนวารทฺวยตฺตา วิกปฺโป สปุพฺพาติ กิํ, ปโฎ ตุมฺหากํ, อโถ กมฺพโล โวฯ ปฐมนฺตาติ กิํ, ปโฎ นคเร ตุมฺหากํ, อโถ กมฺพโล คาเม โวฯ
๒๓๘. ทสฺสนตฺเถ+นาโลจเน
ทสฺสนตฺเถ อาโลวจนวชฺชิเต ปยุชฺชมาเน ตุมฺหอมฺหาน+มาเทสา น โหนฺติฯ คาโม ตุมฺเห อุทฺทิสฺส อาคโต, คาโม อมฺเห อุทฺทิสฺส อาคโตฯ อนาโลจเนติ กิํ, คาโม โว อาโลเจติ, คาโม โน อาโลเจติฯ
๒๓๙. อามนฺตณํ ปุพฺพ+มสนฺตํว
อามนฺตณํ ปุพฺพ+วิชฺชมานํ วิย โหติ ตุมฺหามฺหาน+มาเทสวิสเยฯ เทวทตฺต ตว ปริคฺคโหฯ อามนฺตณนฺติ กิํ, กมฺพโล เต ปริคฺคโหฯ
๒๔๐. น สามญฺญวจน+เมกตฺเถ
สมานาธิกรเณ ปรโต สามญฺญวจน+มามนฺตณํ เอกตฺเถ อสนฺตํ วิย น โหติ มาณวก ชฎิลก เต ปริคฺคโหฯ ปรามนฺถเณ อสติปิ ปุพฺพ+มุปาทาย อาเทโสฯ
๒๔๑. พหูสุ วา
พหูสุ วตฺตมาน+มามนฺตณํ สามญฺญวจน+เมกตฺเถ อสนฺตํ วิย วา น โหติฯ ‘‘สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นียมาย วา วิกปฺปายวา’’ติ วุตฺตตฺตา วิกปฺปตฺถ+มิทํฯ พฺราหฺมณา คุณวนฺโต ตุมฺหากํ ปริคฺคโห, พฺราหฺมณา คุณวนฺโต โว ปริคฺคโหฯ
อุภ+กติสทฺทา พหุวจนนฺตาฯ ‘‘อุภ+โคหิ โฎ’’ติ โยนํ โฎ, อุโภฯ กถํ ‘‘อุภโย วเสมเส’’ติ, โฎมฺหิ ยการาคโมฯ อุโภฯ
๕๙. สุหิสุ+ภสฺโส
อุภสฺส สุหิสฺโว โหติฯ อุโภหิ อุโภภิฯ
๕๐. อุภิ+นฺนํ
อุภา นํวจนสฺส อินฺนํ โหติฯ อุภินฺนํ, อุโภสุฯ
๑๖๘. ฎิ กติมฺหา
กติมฺหา โยนํ ฎิ โหติฯ กติ, กติฯ ฌโต โยโลปปสเงฺค ทีฆนิวตฺตนตฺถํ ฎิอาเทโสฯ กตีหิ กตีภิฯ ‘‘พหุกตินฺนํ’’ติ นุก, กตินฺนํ, กตีสุฯ
๑,๕๔. วิจฺฉา+ภิกฺขญฺเญสุ ทฺเว
วิจฺฉาย+มาภิกฺขญฺเญ จ ทฺเว รูปานิ โหนฺติฯ กฺริยา+คุณ+ทพฺเพหิ พฺยาเปตุ+มิจฺฉา วิจฺฉาฯ รุกฺขํ รุกฺขํ สิญฺจนฺติ, คาโม คาโม รมณีโย, คาเม คาเม ปานียํฯ อาภิกฺขญฺญํ=โปโนปุญฺญํ, ปจติ ปจติ, ปปจติ ปปจติฯ
๑,๕๕. สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺเส+กสฺส
วิจฺฉาย+เมกสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส สฺยาทิโลโป โหติฯ เอกสฺส เอกสฺสาติ ทฺวิตฺเต เอเกกสฺสฯ กถํ ‘‘มตฺถกมตฺถเกนา’’ติ, ‘‘สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺสา’’ติ โยควิภาคา, โยควิภาคา จ อิฎฺฐปสิทฺธีติฯ
๑,๕๖. สพฺพาทีนํ วีติหาเร
สพฺพาทีนํ วีติหาเร ทฺเว ภวนฺติฯ ปุพฺพสฺส สฺยาทิโลโป จ, อญฺญสฺส อญฺญสฺส โภชกา อญฺญมญฺญสฺส โภชกา, เอวํ อิตรีตรสฺสฯ
๑,๕๗. ยาวโพธํ สมฺภเม
ตุริเตนา+ปายเหตุปทสฺสนํ สมฺภโม, ตสฺมิํ สติ วตฺตุ ยาวนฺเตหิ สทฺเทหิ โส+ตฺโถ วิญฺญายเต, ตาวนฺโต ปยุชฺชนฺเตฯ สปฺโป สปฺโป สปฺโป, พุชฺฌสฺสุ พุชฺฌสฺสุ พุชฺฌสฺสุ, ภินฺโน ภิกฺขุสโงฺฆ, ภินฺโน ภิกฺขุสโงฺฆฯ
ภเย โกเธ ปสํสายํ, ตุริเต โกตูหล+จฺฉเร;
หาเส โสเก ปสาเท จ, กเร อาเมฑิตํ พุโธฯ
สงฺขฺยากณฺฑ
อถ สงฺขฺยาสทฺทา วุจฺจนฺเตฯ เอกาทโย อฎฺฐารสนฺตา สเงฺขฺยยฺยวจนาฯ วีสติอาทโย ‘‘ภิกฺขูนํ วีสตี’’ติอาทีสุ สงฺขฺยาวจนา, ‘‘วีสติ ภิกฺขโว’’ติอาทีสุ สเงฺขฺยยฺยวจนาฯ เอกสทฺโท สพฺพาทีสุ วุตฺโตวฯ ทฺวาทโย อฎฺฐารสนฺตา พหุวจนนฺถาวฯ
๒๑๙. โยมฺหิ ทฺวินฺนํ ทุเว+ทฺเว
โยมฺหิ ทฺวิสฺส สวิภตฺติสฺส ทุเว+ทฺเว โหนฺติ ปจฺเจกํฯ ทุเว ทฺเว, ทุเว ทฺเว, ทฺวีหิ ทฺวีภิฯ
๒๒๐. ทุวินฺนํ นํมฺหิ วา
นํมฺหิ ทฺวิสฺส สวิภตฺติสฺส ทุวินฺนํ โหติ วาฯ ทุวินฺนํ, อญฺญตฺร –
๔๗. นํมฺหิ นุก ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ
ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ สงฺขฺยานํ นุก โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, กกาโร อนฺตาวยวตฺโถฯ เอตฺถ นาคโม วิภตฺติสฺส อาทฺยาวยโว เจ, ‘‘อาคมา ตคฺคุณีภูตา ตคฺคหเณน คยฺหนฺเต’’ติ ญายา นาคโมปิ ตํคหเณน คยฺหตีติ ‘‘สุนํหิสู’’ติ ทีฆปฺปสเงฺค ปกติยา อนฺตาวยวภูเต สรนฺตตา นตฺถีติ น ทีโฆฯ ทฺวินฺนํ, ทฺวีสุฯ
๒๐๗. ปุเม ตโย+จตฺตาโร
โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ติ+จตุนฺนํ ตโย+จตฺตาโร โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิเงฺคฯ ตโย, ตโย, ตีหิ ตีภิฯ
๔๙. ณฺณํ+ณฺณนฺนํ ติโต ฌา
ฌสญฺญิโต ติโต นํวจนสฺส ณฺณํ+ณฺณนฺนํ โหนฺติฯ ติณฺณํ ติณฺณนฺนํ, ตีสุฯ
อิตฺถิยํ –
๒๐๕. ติสฺโส จตสฺโส โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ
วิภตฺติสหิตานํ ติจตุนฺนํ โยมฺหิ ติสฺโส+จตสฺโส โหนฺติ อิตฺถิยํ ยถากฺกมํฯ ติสฺโส, ติสฺโส, ตีหิ ตีภิฯ
๒๐๔. นํมฺหิ ติจตุนฺน+มิตฺถิยํ ติสฺส+จตสฺสา
นํมฺหิ ติจตุนฺนํ ติสฺส+จตสฺสา โหนฺติ+ตฺถิยํ ยถากฺกมํฯ นํมฺหีติ จตุตฺถีฉฎฺฐีนํ สามญฺญวจนํ, โน เจ นํสูติ วทติ, ยถากฺกมํติ สทฺททฺวยาเปกฺขํฯ เอว+มีทิส+มญฺญมฺปิฯ ติสฺสนฺนํ ตีสุฯ
๒๐๖. ตีณิ+จตฺตาริ นปุํสเก
โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ติจตุนฺนํ ยถากฺกมํ ตีณิ+จตฺตาริ โหนฺติ นปุํสเกฯ ตีณิ, ตีณิ, ตีหิ อิจฺจาทิ ปุลฺลิเงฺควฯ
จตุ โย,
๒๐๘. จตุโร วา จตุสฺส
จตุสฺส สวิภตฺติสฺส โยมฺหิ จตุโร โหติ วา ปุลฺลิเงฺคฯ จตุโร จตฺตาโรฯ กถํ ‘‘จตุโร นิมิตฺเต นาทฺทสาสิ’’นฺติ, ลิงฺควิปลฺลาเสน สิทฺธํ, จตฺตาริ นิมิตฺตานีติ อตฺโถฯ วิปลฺลาโส ติวิโธ ลิงฺควิปลฺลาโส วจนวิปลฺลาโส วิภตฺติวิปลฺลาโสติฯ จตูหิ จตูภิฯ จตุนฺนํ, จตูสุฯ
อิตฺถิยํ จตสฺโสฯ จตสฺโสฯ จตูหิ จตูภิฯ จตสฺสนฺนํฯ จตสฺสนฺนํฯ จตูสุฯ
นปุํสเก จตฺตาริฯ จตฺตาริฯ จตูหิ จตูภิฯ อิจฺจาทิ ปุเมวฯ
๑๖๙. ฎ ปญฺจาทีหิ จุทฺทสหิ
‘‘สุตฺเต ลิงฺควจนมตฺต’’นฺติ ญายา ฎ-อิติ วุตฺตํฯ ปญฺจาทีหิ จุทฺทสหิ สงฺขฺยาหิ โยนํ ฎ โหติฯ ปญฺจฯ ปญฺจฯ โยนํ ฎา+เฎนิวตฺถนตฺถํ ฎ-วิธานํฯ
๙๐. ปญฺจาทีนํ จุทฺทสนฺน+ม
ปญฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนํ สุนํหิสฺว โหติฯ เอตฺต+ทีฆาปวาโท+ยํฯ อปวาทติ พาเธตีติ อปวาโทฯ ตสฺมา ‘‘ปกปฺยาปวาทวิสยมุสฺสคฺคา อภินิวิสนฺเต’’ติ ญายา ‘‘สุหิสฺว+สฺเส’’ ‘‘สุนํหิสุ’’ติ จ อุสฺสคฺคา ‘‘ปญฺจาทีนํ จุทฺทสนฺน+ม’’ อิติ อปวาทวิสยํ น ปวิสนฺติ, สามญฺญตฺตาฯ เอว+มุปริปิ ‘‘ปญฺจมิยํ ปรสฺส’’ ‘‘อาทิสฺสา’’ติฯ ปญฺจหิ ปญฺจภิ ปญฺจนฺนํฯ ปญฺจนฺนํฯ ปญฺจสุฯ เอวํ ฉาทโย อฎฺฐารสนฺตาฯ
‘‘จตฺเถ’’ติ เอโก จ ทส จาติ จตฺตสมาเส ‘‘อมาที’’ติ เอเกน อธิกา ทสาติ ตติยาสมาเส วา กเต ‘‘เอกตฺถตาย’’นฺติ วิภตฺติโลโปฯ เอว+มุปริ จฯ
๓,๑๐๒. เอกฎฺฐาน+มา
เอกอฎฺฐานํ อา โหติ ทเส ปเรฯ
๓,๑๐๓. ร สํขฺยาโต วา
สํขฺยาโต ปรสฺส ทสสฺส ร โหติ วิภาสาฯ ส จ ‘‘ปญฺจมิยํ ปรสฺสา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘อาทิสฺสา’’ติ ทการสฺเสว โหติฯ เอการส เอกาทสฯ เอการสหิ เอกาทสหิฯ เอการสนฺนํ เอกาทสนฺนํฯ เอการสสุ เอกาทสสุฯ เอว+เมกาทสอิจฺจาทิปิฯ
๓,๙๔. อา สํขฺยายา สตาโท นาญฺญตฺเถ
สํขฺยาย+มุตฺตรปเท ทฺวิสฺสา โหติ อสตาโท นาญฺญตฺเถฯ
อาวิฎฺฐลิงฺคตฺตา สํขฺยายํ อุตฺตรปเท สลิเงฺคเนว วิเสสนํ ภวติฯ
สุทฺธํ มิสฺสญฺจ สํกิณฺณํ, อุปสชฺชนเมว จ;
อาวิฎฺฐ+มถ วา+พฺยตฺตํ, ฉธา ลิงฺคํ วิวํยเตฯ
เอตฺถ ยถากฺกมํ รุกฺโข ลตา ปณฺณํติ สุทฺธํฯ ฆโฎ ฆฎี, วชิโร วชิรํ, เวทนา เวทนํติ มิสฺสํฯ ตโฎ ตฎี ตฎํติ สํกิณฺณํฯ สุกฺโก ปโฎ, สุกฺกา ปฎิ, สุกฺกํ วตฺถํติ อุปสชฺชนํฯ ราชา สรณํ, คุโณ ปมาณํติ อาวิฎฺฐํฯ ตุวํ อหํ กติ ปญฺจาติ อพฺยตฺตํฯ อิติ ลิงฺคํ เวทิตพฺพํฯ ทฺวาทสฯ
๓,๙๘. พา จตฺตาลีสา โท
ทฺวิสฺส พา วา โหติ จตฺตาลีสา โท นาญฺญตฺเถฯ ราเท เส พารสฯ
๓,๙๕. ติสฺเส
สํขฺยาย+มุตฺตรปเท ติสฺส เอ โหต+สตาโท นา+ญฺญตฺเถฯ
๓,๑๐๔. ฉตีหิ โฬ จ
ฉตีหิ ปรสฺส ทสสฺส โฬ โหติ โร จฯ เตฬส เตรสฯ
๓,๑๐๐. จตุสฺส จุโจ ทเส
จตุสฺส จุ+โจ โหนฺติ วา ทเส ปเรฯ ทฺวิตฺเต จุทฺทส โจทฺทส จตุทฺทสฯ
๓,๙๙. วีสติทเสสุ ปญฺจสฺส ปณฺณ+ปนฺนา
วีสติ เสสุ ปเรสุ ปญฺจสฺส ปณฺณ+ปนฺนา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ปนฺนรส ปญฺจทสฯ
๓,๑๐๑. ฉสฺส โส
ฉสฺส โส-อิจฺจ+ย+มาเทโส โหติ เส ปเรฯ โสฬส โสรสฯ สตฺตรส สตฺตทสฯ ‘‘เอกฎฺฐาน+มา’’ติ อา, อฎฺฐารส อฎฺฐาทสฯ
อูนา จ สา วีสติ จาติ ‘‘วิเสสน+เมกตฺเถเน’’ติ วิเสสนสมาเส ‘‘อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิ+ตฺถี ปุเม+เวกตฺเถ’’ติ ปุมตฺเต จ กเต เอเกน อูนา วีสตีติ ตติยาสมาเส เอกูนวีสติฯ
วีสติอาทโย อานวุติยา อิตฺถิลิเงฺค+กวจนาฯ โภ เอกูนวีสติฯ เอกูนวีสติํฯ เอกูนวีสตฺยา เอกูนวีสติยาฯ เอกูนวีสตฺยํ เอกูนวีสติยํ เอกูนวีสตฺยา เอกูนวีสติยาฯ มติสมํฯ
เอวํ วีสติ, เอกวีสติ, ทฺวาวีสติ พาวีสติ, เตวีสติ จตุวีสติปฺปภุตโยฯ ปณฺณอาเทเส ปณฺณวีสติ ปญฺจวีสติฯ เอวํ ฉพฺพีสติ, สตฺตวีสติ, อฎฺฐวีสติฯ
เอเกน อูนา ติํสติ ติํสา วาติ เอกูนติํสติ เอกูนติํสา วาฯ กรเณ เอกูนติํสายฯ เอกูนติํสาย, เอกูนติํสาย, เอกูนติํสาย, เอกูนติํสายํฯ เอวํ ติํสติณิํสาวภุตโย ฯ ติํสาสทฺทสฺส ปน สิโลเป ‘‘ทีฆสฺโส’’ติ โยควิภาคา รสฺโส, ติํสฯ นิคฺคหีตาคโม, ติํสํฯ โภติํเส+จฺจาทิ ปุเมวฯ
จตฺตาลีสาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ เอวเมวฯ ทฺวิตฺเต เอกตฺติํสติ เอกตฺติํสาฯ รสฺสทฺวิตฺเต ทฺวตฺติํสติ ทฺวตฺติํสฯ เอวํ เตตฺติํสติ เตตฺติํสาทโย ยาว เอกูนจตฺตาลีสติ เอกูนจตฺตาลีสาฯ จตฺตาลีสาย สิมฺหิ จตฺตารีสา จตฺตาลีสา จตฺตาลีสํ, โภ จตฺตาลีเส+จฺจาทิ โหติฯ เอวํ เอกจตฺตารีสาฯ
๓,๙๗. ทฺวีสฺสา จ
อสตาโท นาญฺญตฺเถ จตฺตาลีสาโท ทฺวิสฺส เอ วา โหติ อา จฯ ทฺเวจตฺตาลีสา ทฺเวจตฺตาลีส ทฺเวจตฺตาลีสํ, เอวํ ทฺวาจตฺตาลีส-อิจฺจาทิฯ ทฺเวจตฺตารีสา ทฺเวจตฺตารีส ทฺเวจตฺตารีสํ, เอวํ ทฺวาจตฺตารีสา ทฺวาจตฺตารีส อิจฺจาทิฯ จตฺตาลีสติ เอกจตฺตาลีสติ ทฺเวจตฺตาลีสติ ทฺวาจตฺตาลีสติ อิจฺจาทิ เอกูนวีสติสมํฯ
๓,๙๘. จตฺตาลีสาโท วา
อสตาโท นาญฺญตฺเถ จตฺตาลีสาโท ติสฺเส โหติ วาฯ เตจตฺตาลีสา เตจตฺตาลีส เตจตฺตาลีสํฯ โภ เตจตฺตาลีเส อิจฺจาทิ โหติฯ เอวํ ติจตฺตาลีสา เตจตฺตารีสา ติจตฺตารีสา อิจฺจาทิ, เตจตฺตาลีสติ ติจตฺตาลีสติ อิจฺจาทิ ปุพฺเพวฯ
เอวํ จตุจตฺตาลีสา ปญฺจจตฺตาลีสา จตุจตฺตาลีสติ ปญฺจจตฺตาลีสติ อิจฺจาทิ ยาว เอกูนปญฺญาสาฯ
ปญฺญาสา ปญฺญาส ปญฺญาสํ อิจฺจาทิ โหติฯ เอวํ ทฺเวปญฺญาสา ทฺวาปญฺญาสา ทฺวิปญฺญาสา ทฺเวปณฺณาสา ทฺวาปณฺณาสา ทฺวิปณฺณาสาฯ เตปญฺญาสา ติปญฺญาสา ติปญฺญาสํ เตปณฺณาสา ติปณฺณาสาฯ จตุปณฺณาสา ปญฺจปณฺณาสา อิจฺจาทิ ยาว เอกูนสฎฺฐิฯ
เอวํ สฎฺฐิ, เอกสฎฺฐิ, ทฺเวสฎฺฐิ ทฺวาสฎฺฐิ ทฺวิสฎฺฐิ, เตสฎฺฐิ ติสฎฺฐิ, จตุสฎฺฐิ ปญฺจสฎฺฐิ อิจฺจาทิ ยาว เอกูนสตฺตติฯ
สตฺตติ, เอกสตฺตติ, ทฺเวสตฺตติ ทฺวาสตฺตติ ทฺวิสตฺตติ, เตสตฺตติ ติสตฺตติฯ ทฺเวสตฺตริ ทฺวาสตฺตริ ทฺวิสตฺตริ, จตุสตฺตติ, ปญฺจสตฺตติ, จตุสตฺตริ, ปญฺจสตฺตรีติ ยาว เอกูนาสีติฯ
อสีติ, เอกาสีติ, ทฺวาสีติ, ยาคเม ทฺวิยาสีติ, เตอสีติ ติยาสีติ, จตุราสีติ, ปญฺจาสีติ อิจฺจาทิ ยาว เอกูนนวุติฯ
นวุติ, เอกนวุติ, ทฺเวนวุติ ทฺวานวุติ ทฺวินวุติ, เตนวุติ ตินวุติ, จตุนวุติ, ปญฺจนวุติ อิจฺจาทิ ยาว เอกูนสตํ, เอตํ นปุํสกลิงฺค+เมกวจนนฺตํฯ
สตํ, โภ สต สตา, สตํ, สตํฯ สเตน, กรเณ สเตนฯ สตสฺส, สตา สตมฺหา สตสฺมา, สตสฺส, สเต สตมฺหิ สตสฺมิํฯ เอวํ เอกสตโต ปภุติ ยาว สหสฺสํฯ
โกฎิ ปโกฎิ โกฎิปฺปโกฎิ อกฺโขภิณิโย อิตฺถิลิเงฺค+กวจนนฺตาฯ วคฺคเภเท ตุ สพฺพาสมฺปิ สํขฺยานํ พหุวจโนปิ โหเตว ‘‘ทฺเววีสติโย ชินทนฺตา’’ ‘‘ติสฺโส วีสติโย ทินฆฎิกา’’ อิจฺจาทิฯ
ทสทสกํ สตํ นาม, ทสสตํ สหสฺสํ นาม, ทสสหสฺสํ นหุตํ, ทสนหุตํ ลกฺขํ, สตสหสฺสนฺติปิ วุจฺจติฯ
ลกฺขสตํ โกฎิ, โกฎิลกฺขสตํ ปโกฎิ, ปโกฎิลกฺขสตํ โกฎิปฺปโกฎิ, เอวํ นหุตํ, นินฺนหุตํ, อกฺโขภิณี, พินฺทุ, อพฺพุทํ, นิรพฺพุทํ, อหหํ, อพพํ, อฎฎํ, โสคณฺฑิกํ, อุปฺปลํ, กุมุทํ, ปุณฺฑรีกํ, ปทุมํ, กถานํ, มหากถานํ, อสเงฺขฺยยฺยนฺติ ยถากฺกมํ สตลกฺขคุณํ เวทิตพฺพํฯ
อิจฺเจวํ ฐานโต ฐานํ, สตลกฺขคุณํ มตํ;
โกฎิปฺปภุตีนํ วีส-สงฺขฺยานญฺจ ยถากฺกมนฺติฯ
อถา+สํขฺยา วุจฺจเต, อพฺยยนฺติ จ วุจฺจเตฯ ตํ ปาทิ จาทิ, อุปสคฺคนิปาตาติ จ ทุวิธํฯ
ป ปรา อป สํ อนุ อว โอ นิ ทุ วิ อธิ อปิ อติ สุ อุ อภิ ปติ ปริ อุป อา อิเม วีสติ ปาทโยฯ ปาทโย หิ โชตกา, น วาจกาฯ
ตตฺถ ป-สทฺโท ปการา+ทิกมฺม, ปธาน+นฺโตภาว, วิโยค, ตปฺปร, ภุสตฺถ, สมฺภว, ติตฺติ, อนาวิล, ปตฺถนาทีสุฯ ยถา ปกาเร-ปญฺญาฯ อาทิกมฺเม-วิปฺปกตํ, ปธาเน-ปณีตํ, อนฺโตภาเว-ปกฺขิตฺตํ, ขิตฺตนฺติ เปรณํ, ปกฺขิตฺตนฺติ อนฺโตกรณํ, ธาตฺวตฺถสฺส พาธิตตฺตาฯ วุตฺถญฺหิ –
ธาตฺวตฺถํ พาธเต โกจิ, โกจิ ตํ อนุวตฺตเต;
ตเมว+ญฺโญ วิเสเสติ, อุปสคฺคคตี ติธาติฯ
เอตฺถ จ ‘‘อนุรุทฺธกา เม สงฺคามยุทฺเธ’’ติ จ อิเม อุปสคฺคา ธาตฺวตฺถํ วิเสเสนฺติ นามฯ วิโยเค-ปวาสี, ตปฺปเร-ปาจริโย, ภุสตฺเถ-ปวุทฺธกาโย, สมฺภเว-หิมวนฺตา คงฺคา ปภวติ , ติตฺติยํ-ปหูต+มนฺนํ, อนาวิเล-ปสนฺน+มุทกํ, ปตฺถเน-ปณิหิตํฯ
ปราอิติ ปริหานิ, ปราชย, คติ, วิกฺกมา+มสนาทีสุฯ ยถา ปริหานิยํ-ปราภโวฯ ปราชเย-ปราชิโต, คติยํ-ปรายนํ, วิกฺกเม-ปรกฺกมติ, อามสเน-องฺคสฺส ปรามสนํฯ
อปอิติ อปคต, ครห, วชฺชน, ปูชา, ปทุสฺสนาทีสุฯ ยถา อปคเต-อปมาโน อเปโต, ครเห-อปคพฺโภ, วชฺชเน-อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปูชายํ-วุทฺธาปจายี, ปทุสฺสเน-อปรชฺฌนฺติฯ
สํอิติ สโมธาน, สมฺมาสม, สมนฺตภาว, สํคต, สํเขป, ภุสตฺถ, สห+ปฺปตฺถ, ปภวา+ภิมุขภาว, วิธาน, ปุนปฺปุน, กรณ, สมิทฺธาทีสุฯ ยถา สโมธาเน-สนฺธิ, สมฺมาสเม-สมาธิ, สมฺปยุตฺโต, สมนฺตภาเว-สํกิณฺณํ, สมุลฺลปนา, สํคเต-สงฺคโม, สํเขเป-สมาโส, ภุสตฺเถ-สารตฺโถ, สหตฺเถ-สํวาโส, อปฺปตฺเถ-สมโคฺฆ, ปภเว-สมฺภโว, อภิมุขภาเว-สมฺมุขํฯ สํคเต-สํคณฺหาติ, วิธาเน-สํวุตํ, ปุนปฺปุนกรเณ-สนฺธาวติ, สมิทฺธิยํ-สมฺปนฺโนฯ
อนุอิติ อนุคตา+นุปจฺฉินฺน, ปจฺฉาตฺถ, ภุสตฺถ, สาทิสฺส, หีน, ตติยตฺถ, ลกฺขณิ+ตฺถมฺภูตกฺขาน, ภาค, วิจฺฉาทีสุฯ อนุคเต-อนฺเวติ, อนุปจฺฉินฺเน-อนุสโย, ปจฺฉาตฺเถ-อนุรถํ, ภุสตฺเถ-อนุรตฺโต, สาทิสฺเส-อนุรูปํ, หีเน-อนุสาริปุตฺตํ ปญฺญวนฺโต, ตติยตฺเถ-นทิ+มนฺววสิตา เสนา, ลกฺขเณรุกฺข+มนุวิโชฺชตเต วิชฺชุ, อิตฺถมฺภูตขฺยาเน-สาธุ เทวทตฺโต มาตร+มนุ , ภาเค-ย+เทตฺถ มํ อนุ สิยา, ตํ ทียตุ, วิจฺฉายํ-รุกฺขํ รุกฺขํ อนุ วิโชฺชตเต จนฺโทฯ
อวอิติ อโธภาค, วิโยค, ปริภว, ชานน, [สุทฺธิ] นิจฺฉย, เทส, เถยฺยาทีสุฯ อโธภาเค-อวกฺขิตฺตจกฺขุ, วิโยเค-อวโกกิลํ วนํ, ปริภเว-อวชานนํ, อวมญฺญติ, ชานเน-อวคจฺฉติฯ [สุทฺธิยํ–โวทานํ (รูปสิทฺธิ)], นิจฺฉเย-อวธารณํ, เทเส-อวกาโส, เถเยฺย-อวหาโรฯ
โออิติ โอโรหรณ, นีหรณ, สุทฺธิอาทีสุ ทิสฺสติฯ โอโรหเณ-ปาสาทา โอโรหติ, นีหรเณ-โอมุกฺกุปาหโน, สุทฺธิยํ-โอทาตํฯ
นิอิติ, นิสฺเสส, นิคฺคต, นีหรณ,+นฺโตปเวสนา+ภาว, นิเสธน, นิกฺขนฺต, ปาตุภาวา+วธารณ, วิภชน, อุปมุ+ปธารณา+วสาน, เฉก, นีหรณา+วรณาทีสุฯ นิสฺเสเส-นิรุตฺติ, นิคฺคเต-นิกฺกิเลโส, นิยฺยาติ, นีหรเณ-นิทฺธารณํ, อนฺโตปเวสเน-นิขาโต, อภาเว-นิมฺมกฺขิกํ, นิเสเธ-นิวาเรติ, นิกฺขนฺเต-นิพฺพานํ, ปาตุภาเว-นิมฺมิตํ, อวธารเณ-นิจฺฉโย, วิภชเน-นิทฺเทโสฯ อุปมายํ-นิทสฺสนํ, อุปธารเณ-นิสามนํ, อวสาเน-นิฎฺฐิตํ, เฉเก-นิปุโณ, นีหรเณ-นีหรติ, อิสฺส ทีโฆฯ อาวรเณ-นีวรณํฯ
ทุอิติ อโสภณา+ภาว, กุจฺฉิตา+สมิทฺธิ, กิจฺฉ, วิรูปตาทีสุฯ อโสภเณ-ทุคฺคนฺโธ, อภาเว-ทุพฺภิกฺขํ, กุจฺฉิเต – ทุกฺกฎํ ฯ อสมิทฺธิยํ-ทุสฺสสฺสํ, กิจฺเฉ-ทุกฺกรํ, วิรูปตายํ-ทุพฺพโณฺณ ทุมฺมุโขฯ
วิอิติ วิเสส, วิวิธ, วิรุทฺธ, วิคต, วิโยค, วิรูปตาทีสุฯ วิเสเส-วิมุตฺติ, วิสิฏฺโฐ, วิวิเธ-วิมติ, วิรุทฺเธ-วิวาโท, วิคเต-วิมลํ, วิโยเค-วิปฺปยุตฺโต, วิรูปตายํ-วิรูโปฯ
อธิอิติ อธิกิ+สฺสรู+ปริภาวา+ธิภวน+ชฺฌายา+ธิฎฺฐาน, นิจฺฉย, ปาปุณนาทีสุฯ อธิเก-อธิสีลํ, อิสฺสเร-อธิปติ, อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา, อุปริภาเว-อธิโรหติ, ปถวิํ อธิเสสฺสติ, อธิภวเน-อธิภวติ, อชฺฌายเน-พฺยากรณ+มธีเต, อธิฎฺฐาเน-ภูมิกมฺปาทิํ อธิฎฺฐาติ, นิจฺฉเย-อธิโมกฺโข, ปาปุณเน-โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉติฯ
อปิอิติ สมฺภาวนา+เปกฺขา, สมุจฺจย, ครห, ปญฺหาทีสุฯ สมฺภาวนายํ-อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ, เมรุมฺปิ วินิวิชฺฌิตฺวา คจฺเฉยฺย, อเปกฺขายํ-อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโต, สมุจฺจเย-อิติปิ อรหํ, อนฺตมฺปิ อนฺตคุณมฺปิ อาทาย, ครเห-อปิ อมฺหากํ ปณฺฑิตก, ปญฺเห-อปิ ภนฺเต ภิกฺขํ ลภิตฺถฯ
อติอิติ อติกฺกมนา+ติกฺกนฺตา+ติสย, ภุสตฺถาทีสุฯ อติกฺกเม-อติโรจติ อมฺเหหิ, อตีโต, อติกฺกนฺเต-อจฺจนฺตํ, อติสเย-อติกุสโล, ภุสตฺเถ-อติโกโธ, อติวุทฺธิฯ
สุอิติ โสภณ, สุฎฺฐุ, สมฺมา, สมิทฺธิ, สุขตฺถาทีสุฯ โสภเณ-สุคนฺโธ, สุฎฺฐุ+สมฺมาทตฺเถสุ-สุฎฺฐุ คโต สุคโต, สมฺมา คโตติปิ สุคโต, สมิทฺธิยํ-สุภิกฺขํ, สุขตฺเถ-สุกโรฯ
อุอิติ อุคฺคตุ+ทฺธกมฺม, ปธาน, วิโยค, สมฺภว, อตฺตลาภ, สตฺติ, สรูปกถนาทีสุฯ อุคฺคเต-อุคฺคจฺฉติ, อุทฺธกมฺเม-อาสนา อุฎฺฐิโต, อุกฺเขโป, ปธาเน-อุตฺตโม, โลกุตฺตโร, วิโยเค-อุพฺภาสิโต, สมฺภเว-อุพฺภุโต, อตฺตลาเภ-อุปฺปนฺนํ ญาณํ, สตฺติยํ-อุสฺสหติ คนฺตุํ, สรูปกถเน-อุทฺทิสติ สุตฺตํฯ
อภิอิติ อภิมุขภาว, วิสิฎฺฐา+ธิกุ+ทฺธกมฺม, กุล, สารุปฺป, วนฺทน, ลกฺขณิ+ตฺถมฺภูตกฺขาน, วิจฺฉาทีสุฯ อภิมุขภาเว-อภิมุโข, อภิกฺกมติ, วิสิฏฺเฐ-อภิธมฺโม, อธิเก-อภิวสติ, อุทฺธกมฺเม-อภิรุหติฯ กุเล-อภิชาโต, สารุปฺเป-อภิรูโป, วนฺทเน-อภิวาเทติ, ลกฺขณาทีสุ ปุริมสมํฯ
ปติอิติ ปฎิคต, ปฎิโลม, ปฎินิธิ, ปฎิทาน, นิเสธ, นิวตฺตน, สาทิสฺส, ปฎิกรณา+ทาน, ปฎิโพธ, ปฎิจฺจ, ลกฺขณิตฺถมฺภูตกฺขาน, ภาค, วิจฺฉาทีสุฯ ปฎิคเต-ปจฺจกฺขํ, ปฎิโลเม-ปฎิโสตํ, ปฎินิธิมฺหิ-อาจริยโต ปติ สิสฺโส, ปฎิทาเน-เตลตฺถิกสฺส ฆตํ ปฎิททาติ, นิเสเธ-ปฎิเสเธติ, นิวตฺตเน-ปฎิกฺกมติ, สาทิสฺเส-ปฎิรูปกํ, ปฎิกรเณ-ปฎิกาโร, อาทาเน-ปฎิคฺคณฺหาติ, ปฎิโพเธ-ปฎิเวโธ, ปฎิจฺเจ-ปจฺจโย, ลกฺขณาทีสุ ปุริมสมํฯ
ปริอิติ สมนฺตโตภาว, ปริจฺเฉท, วชฺชนา+ลิงฺคน, นิวสน, ปูชา, โภชนา+วชานน, โทสกฺขาน, ลกฺขณาทีสุฯ สมนฺถ- โตภาเว-ปริวุโต , ปริจฺเฉเท-ปริญฺเญยฺยํ, วชฺชเน-ปริหรติ, อาลิงฺคเน-ปริสฺสชติ, นิวสเน-โย วตฺถํ ปริทเหสฺสติ, ปูชายํ-ปริจริยา, โภชเน-ภิกฺขุํ ปริวิสติ, อวชานเน-ปริภวติฯ โทสกฺขาเน-ปริภาสติ, ลกฺขณาทีสุ-รุกฺขํ ปริ วิโชฺชตเต วิชฺชุ อิจฺจาทิฯ
อุปอิติ อุปคมน, สมีปู+ปปตฺติ, สาทิสฺสา+ธิกุ+ปริภาวา+นสน, โทสกฺขาน, สญฺญา, ปุพฺพกมฺม, ปูชา, คยฺหาการ, ภุสตฺถาทีสุฯ อุปคมเน-นิสินฺนํ วา อุปนิสีเทยฺย, สมีเป-อุปนครํ, อุปปตฺติยํ-สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ, อถ วา อุปปตฺติ=ยุตฺติ, ยถา อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา, สาทิสฺเส-อุปมานํ, อุปมา, อธิเก-อุปขาริยํ โทโณ, อุปริภาเว-อุปสมฺปนฺโน, อนสเน-อุปวาโส, โทสกฺขาเน-ปรํ อุปวทติ, สญฺญายํ-อุปธา, อุปสโคฺค, ปุพฺพกมฺเม-อุปกฺกโม, อุปกาโร, ปูชายํ-พุทฺธุปฎฺฐาโก, มาตุปฎฺฐานํ, คยฺหากาเร-โสเจยฺยปจฺจุปฎฺฐานํ, ภุสตฺเถ-อุปาทานํ, อุปายาโส, อุปนิสฺสโยติฯ
อาอิติ อภิมุขภาวุ+ทฺธกมฺม+มริยาทา+ภิวิธิ, ปตฺติ+จฺฉา, ปริสฺสชน, อาทิกมฺม, คหณ, นิวาสน, สมีป, อาวฺหานาทีสุฯ อภิมุขภาเว-อาคจฺฉนฺติ, อุทฺธกมฺเม-อาโรหติ, มริยาทายํ-อาปพฺพตา เขตฺตํ, อภิวิธิมฺหิ-อากุมารํ ยโส กจฺจายนสฺส, ปตฺติยํ-อาปตฺติํ อาปนฺโน, อิจฺฉายํ-อากงฺขา, ปริสฺสชเน-อาลิงฺคนํ, อาทิกมฺเม-อารมฺโภ, คหเณ-อาทียติ, อาลิงฺคติ, (อาลิมฺปติ, รู), นิวาเส-อาวสโถ, อาวาโส, สมีเป-อาสนฺนํ, อาวฺหาเน-อามนฺเตติฯ
ป ปรา+ป ส+มนฺว+ว, โอ นิ ทุ รภิ พฺยา+ธิสุ;
อติ นิ ปฺปติ ปริ อปโย, อุป อา อิติ วีสติ;
เอส หิ โภ อุปสคฺค-วิธิ+กฺกมโต กถิโตฯ
เอตฺถ จ –
อุปสคฺค+นิปาตา จ, ปจฺจยา จ อิเม ตโย;
เนเก+เนกตฺถวาจกา, อิติ เนรุตฺติกา+พฺรวุํฯ
๑๑๘. อสํเขฺยหิ สพฺพาสํ
อวิชฺชมานสํเขฺยหิ ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติฯ น สนฺติ เอกวจนาทิสํขฺยา เอเตสนฺติ อสํขฺยา, เตสํ อสํขฺยานํ วิภตฺตีนํ เภเท อสติปิ สฺยาทิวิธานํ ‘‘มา โน อชฺช วิกนฺติํสู’’ติอาโท วิภตฺยนฺตตฺตา ปทตฺตสิทฺธีติ โว+โนอาทีนํ สิทฺธิยา จ เตสํ ปฐมาทิอตฺเถ ทสฺสนโต จ โหติฯ ปหาโร ปราภโว อปหาโร สํหาโร อวหาโร โอหาโร อิจฺจาทิ โหติฯ
อุเปจฺจ+ตฺถํ สชนฺตีติ, อุปสคฺคา หิ ปาทโย;
จาที ปทาทิมชฺฌนฺเต, นิปาตา นิปตนฺตีติฯ
โอปสคฺคิกปทํฯ
สมุจฺจย+วิกปฺปน+ปฎิเสธ+ปูรณาทิอตฺถํ อสตฺตวาจิกํ เนปาติกํฯ
จ-อิติ สมุจฺจยา+นฺวาจย+อิตเรตรโยค+สมาหารา+วธารณาทีสุฯ วา-อิติ วิกปฺปนุ+ปมาน+สมุจฺจย+ววตฺถิตวิภาสาทีสุฯ น, โน, มา, อ, อลํ, หลํ อิจฺเจเต ปฎิเสเธ ฯ ‘‘ทฺเว ปฎิเสธา ปกติอตฺถํ คมยนฺตี’’ติ ญายา ‘‘น เตสํ ปน รูปานํ ปจฺจยา น จ โหนฺตี’’ติ เอตฺถ น จ น โหนฺติ-โหนฺเตวาติ ปกติอตฺถํ คมยติฯ อลํ ปริยตฺติ+ภูสเนสุ จฯ
ปูรณตฺถํ ทุวิธํ อตฺตปูรณํ ปทปูรณญฺจ, ตตฺถ อถ, ขลุ, วต, อโถ, อสฺสุ, ยเคฺฆ, หิ, จรหิ, นํ, ตํ, จ, ตุ, วา, โว, ปน, หเว, กีว, ห, ตโต, ยถา, สุทํ, โข, เว, หํ, เอนํ, (เอวํ, รู) เสยฺยถิทํ อิจฺเจวมาทิ ปทปูรเณฯ ตตฺถ อถ-อิติ ปญฺหา+นนฺตริยา+ธิการาทีสุ จฯ ขลุ-อิติ ปฎิเสธา+วธารณ, ปสิทฺธีสุ จฯ วต+อิติ เอกํส, เขทา+นุกมฺป, สํกปฺเปสุ จฯ อโถ-อิติ อนฺวาเทเส จฯ หิ-อิติ เหตุ, อวธารเณสุ จฯ ตุ-อิติ วิเสส, เหตุ, นิวตฺตนาทีสุ จฯ ปน-อิติ วิเสเสปิฯ หเว+เว อิจฺเจเต เอกํสตฺเถปิฯ หํ-วิสาท, วิมฺเหสุปิฯ (วิสาท, สมฺภเวสุ, รู)ฯ เสยฺยถิทํติ ตํ กตมํติ อตฺเถปิฯ
อตฺถปูรณํ ทุวิธํ วิภตฺติยุตฺตํ อวิภตฺติยุตฺตญฺจฯ อตฺถิ, สกฺกา, ลพฺภา อิจฺเจเต ปฐมายํฯ อาวุโส อมฺโภ หมฺโภ อเร หเร เร เช อิจฺเจเต อามนฺตเณฯ ทิวา ภิยฺโย (นโม, รู) อิจฺเจเต ปฐมาทุติยาสุฯ สยํ สามํ สํ สมฺมา กินฺติ อิจฺเจเต ตติยตฺเถฯ โส+โต+ธาปจฺจยนฺตา จ สุตฺตโส ปทโส อนิจฺจโต ทุกฺขโต เอกธา ทฺวิธา อิจฺจาทิฯ ตเว+ตุํ ปจฺจยนฺตา จตุตฺถิยาว, กาตเว ทาตเว, กาตุํ กาเรตุํ, (ทาตุํ, รู) ทาเปตุํ อิจฺจาทิฯ โส+โตปจฺจยนฺตา ปญฺจมิยตฺเถ, ทีฆโส โอรโส ราชโต วา โจรโต วา อิจฺจาทิฯ โต สตฺต- มฺยตฺเถปิ ตฺร+ตฺถาทิปจฺจยนฺตา จ, เอกโต ปุรโต ปจฺฉโต ปสฺสโต ปิฎฺฐิโต ปาทโต สีสโต อคฺคโต มูลโต, ยตฺร ยตฺถ ยหิํ ตตฺร ตตฺถ ตหิํ อิจฺจาทิฯ สมนฺตา สามนฺตา ปริโต อภิโต สมนฺตโต เอกชฺฌํ เอกมนฺตํ เหฎฺฐา อุปริ อุทฺธํ อโธ ติริยํ สมฺมุขา ปรมุขา อาวิ รโห ติโร อุจฺจํ นีจํ อนฺโต อนฺตรา อนฺตรํ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา พาหิรา พาหิรํ พหิ โอรํ ปารํ อารา อารกา ปจฺฉา ปุเร หุรํ เปจฺจ อิจฺเจเต สตฺตมิยาฯ สมฺปติ อายติ อชฺช อปรชฺฌ สุเว สฺเว อุตฺตรสุเว (กิสุ, รู) หิยฺโย ปเร (ปรสุเว, รู) สชฺชุ สายํ ปาโต กาลํ กลฺลํ ทิวา รตฺตํ นิจฺจํ สตตํ อภิณฺหํ อภิกฺขณํ มุหุํ มุหุตฺตํ ภูตปุพฺพํ ปุรา ยทา ตทา (กทา, รู) อิจฺจาทโย กาลสตฺตมิยํฯ อิติ วิภตฺติยุตฺตานิฯ
อวิภตฺติยุตฺเตสุ อปฺเปว อปฺเปวนาม นุ อิจฺเจเต สํสยตฺเถฯ อทฺธา อญฺญทตฺถุ ตคฺฆ ชาตุ กามํ สสกฺกํ อิจฺเจเต เอกํสตฺเถฯ เอวํ อิติ อวธารเณฯ กจฺจิ นุ นนุ กถํ (กิํสุ, รู) กิํ อิจฺเจเต ปุจฺฉนตฺเถฯ เอวํ อิติ อิตฺถํ อิจฺเจเต นิทสฺสนตฺเถฯ อิติ เหตุ+วากฺยปริสมตฺตีสุ จฯ ยาว ตาว ยาวตา ตาวตา กิตฺตาวตา เอตฺตาวตา กีว อิจฺเจเต ปริจฺเฉทนตฺเถฯ เอวํ สาหุ ลหุ โอปายิกํ ปฎิรูปํ อาม สาธุ อิจฺเจเต สมฺปฎิจฺฉนตฺเถฯ ตถา ยถา ยเถว ตเถว เอวํ เอวเมว เอวมฺปิ ยถาปิ เสยฺยถาปิ เสยฺยถาปินาม วิย อิว ยถริว ตถริว ยถานาม ตถานาม ยถาหิ ตถาหิ ยถาจ ตถาจ อิจฺเจเต ปฎิภาคตฺเถฯ ยถาอิติ โยคฺคตา+วิจฺฉา+ปทตฺถานติวตฺติ+นิทสฺสเนสุ จฯ เอวํอิติ อุปเทส+ปญฺหาทีสุ จฯ กิญฺจาปิอิติ อนุคฺคหตฺเถฯ ธิอิติ ครเหฯ อโหอิติ ครห+ปสํสน+ปตฺถเนสุฯ นามอิติ ครห+ปสํสน+สญฺญา+ปญฺเหสุฯ สาธูติ ปสํสน+ยาจเนสุฯ อิงฺฆ หนฺท อิจฺเจเต โจทนตฺเถฯ สาธุ สุฎฺฐุ เอวเมตํติ อนุโมทเนฯ กิรอิติ อนุสฺสวน+อสทฺเธเยฺยสุฯ นุนอิติ อนุมานา+นุสฺสรณ+ปริวิตกฺเกสุฯ กสฺมาติ การณปุจฺฉเนฯ ยสฺมา ตสฺมา ตถา หิ เตน อิจฺเจเต การณจฺเฉทนตฺเถฯ สห สทฺธิํ อมา (สมํ, รู) อิติ สมกฺริยายํฯ วินา ริเต วิปฺปโยเคฯ นานา ปุถุ พหุปกาเรฯ ปุถุ วิสุํ อสงฺฆาเต จฯ ทุฎฺฐุ กุ กุจฺฉายํ (ชิคุจฺฉายํ, รู)ฯ ปุน อปฺปฐเมฯ กถํ จิกิจฺฉตฺเถฯ ธา กฺขตฺตุํ โส กิญฺจอิติ สํขฺยาวิภาเคฯ อีสกํ อปฺปมาเนสุ (อปฺปมตฺเต, รู)ฯ สณิกํ มนฺทตฺเถฯ ขิปฺปํ อรํ ลหุํ อาสุ ตุณฺหํ อจิรํ สีฆตฺเถฯ จิรํ จิรสฺสํ ทีฆกาเลฯ เจ ยทิ สํกา+วฎฺฐาเนฯ ธุรํ ถิรา+วธารเณสุ (ธุวํ ถิรา+วธารเณสุ, รู)ฯ หา วิสาเทฯ ตุณฺหี อภาสเนฯ สจฺฉิ ปจฺจกฺเขฯ มุสา มิจฺฉาอลิกํ อสจฺเจฯ สุวตฺถิ อาสิฏฺเฐ อิจฺจาทิฯ
ตุน+กฺตฺวาน+กฺตฺวาปจฺจยนฺตา อุสฺสุกฺกนตฺเถ ภวนฺติฯ ยถา ปสฺสิตุน ปสฺสิย ปสฺสิตฺวาน ปสฺสิตฺวา, ทิสฺวา ทิสฺวาน ทสฺเสตฺวา ทาตุน ทตฺวาน ทตฺวา อุปาทาย ทาเปตฺวา วิญฺญาย วิเจยฺย วิเนยฺย สเมจฺจ นิหจฺจ อุเปจฺจ อารพฺภ อาคมฺม อิจฺจาทิฯ
วิภตฺติยา กโต เภโท, สลิงฺคานํ ภเว ตถา;
ตุมฺหาทีนํ ตฺว+ลิเงฺคสุ, เนว+ตฺถิ ปาทิ+จาทินํฯ
เอวํ นามาขฺยาโตปสเคฺคหิ วินิมุตฺตํ เอตํ นิปาตปทํ เวทิตพฺพํฯ
เนปาติกปทํฯ
ปุลฺลิงฺคํ อิตฺถิลิงฺคญฺจ, นปุํสก+มถา+ปรํ;
ติลิงฺคญฺจ อลิงฺคญฺจ, นามิกํ ปญฺจธา ฐิตํฯ
อิติ ปโยคสิทฺธิยํ นามกโณฺฑ ทุติโยฯ