๓. การกกณฺฑ

ปโยคสิทฺธิปาฬิ

๓. การกกณฺฑ

อถ วิภตฺตีน+มตฺถเภทา วุจฺจนฺเตฯ

ตตฺถ เอกมฺปิ อตฺถํ กมฺมาทิวเสน เอกตฺตาทิวเสน จ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, สฺยาทโยฯ ตา ปน ปฐมาทิเภเทน สตฺตวิธาฯ ตา ยถา ‘‘ปฐมา+ตฺถมตฺเต’’ติ ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ สิสฺส โอการ+โลป+อ-มาเทเสสุ นโร อิตฺถี นปุํสกํฯ

สกตฺถ+ทพฺพ+ลิงฺคานิ, สํขฺยา+กมฺมาทิปญฺจกํ;

นามตฺโถ ตสฺส สามญฺญ-มตฺถมตฺถํ ปวุจฺจเตฯ

โส นามตฺโถ จ –

ชาติ กฺริยา คุโณ ทพฺพํ, ตถา นามนฺติ ปญฺจธา;

สทฺทสฺส+ตฺโถ ส สทฺโทปิ, ปญฺจธาว+ตฺร ภิชฺชเตฯ

กถํ ชาติสทฺโท คุณสทฺโทตฺยาทินาฯ

ภินฺเนสฺว+ภินฺนธี+สทฺทา, สพลาทีสุ ยพฺพลา;

วตฺตนฺเต ชาติ เอสา+สฺส, มาลา สุตฺต+มิวา+นฺวิตาฯ

อทพฺพภูตํ กตฺตาทิ-การกคฺคามสาธิยํ;

ปทตฺถํ กตฺตุกมฺมฎฺฐํ, กฺริย+มิจฺฉนฺติ ตพฺพิทูฯ

ทพฺพสฺสิโต ตโต ภินฺโน, นิมิตฺโต ตปฺปตีติยา;

วินสฺสนสภาโว จ, นิคฺคุโณว คุโณ+จฺจเตฯ

เอตฺถ ปโฎ สุกฺโกติ วินสฺสนสภาโว จ จสทฺเทน วิปุโล อากาโสติ อวินสฺสนสภาโว จ อตฺตนิ วิสุํ คุณรหิโต คุโณ+จฺจเต ตฺยตฺโถฯ

ยํ ยํ วิเสสฺสเต กิญฺจิ, ตํ ตํ ทพฺพ+มิโห+จฺจเต;

ชาตฺยาทิโนปฺย+โต ตาทิ, ทพฺพตฺตํ ปริกปฺปเตฯ

เอตฺถ โคชาติ อสฺสชาตีติ วุตฺเต ชาติ ทพฺพํฯ นีโล คุโณติ จ คุโณ ทพฺพํฯ ปจนกฺริยาติ จ คมนาทิกฺริยาโต วิเสสิยตีติ กฺริยาว ทพฺพํฯ

นามรูเปน สทพฺเพ, กฺวจิ สญฺญี กถียเต;

นามนฺติ ตํ ยถา จิตฺโต, สญฺญา สทฺโท ตุ ตทฺธนีฯ

นามสฺส ทพฺพตฺเตปิ จิตฺโตตฺยาทิ นาเมเนว ปสิชฺฌติ, โน ฆฎ+ปฎาทโยว ทพฺพตฺเตน, ตสฺมา นาม+มิติ สญฺญี กถียเต, ตํวาจกตฺตา ตพฺพตี จิตฺตาทิ สญฺญาสทฺโทติ นิจฺฉิยเตยฺย+ธิปฺปาโยฯ

อยํ ปญฺจวิโธปิ อตฺโถ สทฺทตฺโถ เจว สามตฺถิยา คมฺยมานตฺโถ จาติ ทุพฺพิโธฯ ตถา หิ ‘‘ปีโน ทิวา น ภุญฺเชยฺย’’มิติ ภุตฺตินิรากติ สทฺทตฺโถฯ รตฺติภุตฺติ ตุ สามตฺถิยา+วคมฺยเตฯ เตเน+ตํ วุจฺจติ –

อตฺถปฺปตีติยํ สทฺท-พฺยาปาโร ติวิโธ ภเว;

มุโขฺย ลกฺขณ+พฺยญฺชน-สภาโว จาติ เอตฺถ ตุฯ

มุโขฺย ตุ นิรนฺตรตฺเถ, ลกฺขโณ ตุ ติโรหิเต;

อตฺเถ+ตโร ตุ วากฺยสฺส, อตฺเถเยว ปวตฺตติฯ

‘‘มญฺเจ’’ติ นิรนฺตรตฺเถ วตฺตมาโน มุโขฺย, ‘‘มญฺจา อุโคฺฆสนฺตี’’ติ ติโรหิตตฺเถ วตฺตมาโน ลกฺขโณ, คาถาทิสกลวากฺยสฺส+ตฺเถ วตฺตมาโน พฺยญฺชนสภาโวฯ

พฺยาปารสฺส ปเภเทน, ติธา สทฺโทปิ วาจโก;

ลกฺขณิโก พฺยญฺชโกติ, ตทตฺโถปิ ติธา มโตฯ

วจฺโจ ลกฺขณิโก พฺยโงฺคฺย, เจวํ สทฺโท สุวาจโก;

วุตฺตกเมน ชาตฺยาทิ-เภเทน ปญฺจธา ภเวติฯ

๓๘. อามนฺตเณ –

ติ อามนฺตณาธิเก อตฺถมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ โภ นร, โภ อิตฺถิ, โภ นปุํสกฯ

สทฺเทนา+ภิมุขีกาโร, วิชฺชมานสฺส วตฺถุโน;

อามนฺตณํ วิธาตพฺเพ, นตฺถิ ‘‘ราชา ภเว’’ติ+ทํฯ

กฺริยา นิมิตฺตํ การกนฺตุ กมฺม, กตฺตุ, กรณ, สมฺปทาน, อวธิ, อาธารเภเทน ฉพฺพิธํ, ตํ ยถา –

๒,๒. กมฺเม ทุติยา

กรียติ กตฺตุกิริยาย สมฺพนฺธียตีติ กมฺมํ, ตสฺมิํ กมฺมการเก ทุติยาวิภตฺติ โหติฯ ตํ ติวิธํ นิพฺพตฺติ, วิกติ, ปตฺติ เภเทน, ตตฺถ นิพฺพตฺติกมฺเม มาตา ปุตฺตํ วิชายติ, อาหาโร สุขํ ชนยติ, กฎํ กโรติ ทตฺโตฯ วิกติยํ กฎฺฐ+มงฺคารํ กโรติ, สุวณฺณํ กฎกํ กโรติ, วีหโย ลุนาติฯ ปตฺติยํ ทตฺโต ฆรํ ปวิสติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติ, ธมฺมํ สุณาติ, ปณฺฑิเต ปยิรุปาสติฯ

วุตฺตญฺจ –

นิพฺพตฺติ+วิกติ+ปตฺติ-เภทา กมฺมํ ติธา มตํ;

กตฺตุกฺริยาภิคมฺมนฺตํ, สุข+มงฺคารํ+ฆรํ ยถาติฯ

กฎํ กโรติ วิปุลํ ทสฺสนียนฺติ อตฺเถว คุณยุตฺตสฺส กมฺมตา, วิปุลํ กโรติ, ทสฺสนียํ กโรตีติ กฺริยาย สมฺพนฺธิยมานตฺตาฯ โอทโน ปจฺจเตติ โอทนสทฺทโต กมฺมตา นปฺปตียเต, กิญฺจรหิ อาขฺยาตโตฯ

อิจฺฉิตกมฺมํ ยถา-คาวุํ ปโย โทหติ, โคมนฺตํ คาวํ ยาจติ, คาว+มว รุนฺธติ วชํ, มาณวกํ มคฺคํ ปุจฺฉติ, โคมนฺตํ คาวํ ภิกฺขเต, รุกฺข+มวจินาติ ผลานิ, รุกฺขาตฺยตฺโถฯ สิสฺสํ ธมฺมํ พฺรูเตฯ เอตฺถ ปโย, คาวํ อิจฺจาทิ อิจฺฉิตํ, คาวุํ, โคมนฺต+มิจฺจาทิ อนิจฺฉิตํฯ เอว+มนิจฺฉิเตปิ กณฺฎกํ มทฺทติ, วิสํ คิลติฯ ยํ เนวิ+จฺฉิตํ, นาปิ อนิจฺฉิตํ, ตตฺราปิ คามํ คจฺฉนฺโต รุกฺขมูล+มุปสปฺปติฯ

อาธาเร อธิสิ+ฐา+สานํ ปโยเค จ, ปถวิํ อธิเสสฺสติ, คาม+มธิติฎฺฐติ, รุกฺข+มชฺฌาสเตติฯ เอตฺถ ปถวินฺติ ปถวิยนฺติ อตฺโถฯ เอว+มภิ, นิปุพฺพวิสสฺสาปิ, ธมฺม+มภินิวิสเต, ธมฺเม วาฯ ตถา อุป, นฺว+ชฺฌา+ปุพฺพวสติสฺส, คาม+มุปวสติ, คาม+มนุวสติ, วิหาร+มธิวสติ, คาม+มาวสติ, อคารํ อชฺฌวสติ, เอตฺถ คามนฺติ คาเมตฺยตฺโถฯ ตถา ตปฺปานา+จาเรปิ, นทิํ ปิพติ, คามํ จรติ, นทิยํตฺยตฺโถฯ สเจ มํ นาลปิสฺสตีติ มยา สทฺธิํตฺยตฺโถฯ วิหิตาว ปฎิ-โยเคปิ ทุติยา, ปฎิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคา, ตมฺปฎิ โพชฺฌงฺคา ภาสนฺตูติ อตฺโถฯ อุปมา มํ ปติภาติ , อุปมา มํ อุปฎฺฐาติตฺยตฺโถฯ ธาตุนายุตฺเต ‘‘ตสฺส นปฺปฎิภาตี’’ติ ฉฎฺฐีฯ

๓. กาลทฺธาน+มจฺจนฺตสํโยเค

กาลทฺธานํ ทพฺพ+คุณ+กฺริยาหิ อจฺจนฺตสํโยเค เตหิ กาลทฺธานวาจีหิ ทุติยา โหติฯ กาเล-สตฺตาหํ ควปานํ, มาสํ มํโสทนํ, สรทํ รมณียา นที, สพฺพกาลํ รมณียํ นนฺทนํ, ตโย มาเส อภิธมฺมํ เทเสติฯ อทฺธนิ-โยชนํ วนราชิ, โยชนํ ทีโฆ ปพฺพโต, โกสํ สชฺฌายติฯ

ปุพฺพนฺหสมยํ นิวาเสตฺวา, เอกํ สมยํ ภควา, อิมํ รตฺติํ จตฺตาโร มหาราชาโนติ เอวมาทีสุ กาลวาจีหิ อจฺจนฺตสํโยเค ทุติยา, พหุลํวิธานา วิภตฺติวิปลฺลาโส วาฯ มาเสนา+นุวาโก+ธีโต, โกเสนา+นุวาโก+ธีโตติ กรณตฺเถ ตติยาฯ

๔. คติโพธาหารสทฺทตฺถากมฺมกภชฺชาทีนํ ปโยชฺเช

คตฺยตฺถานํ โพธตฺถานํ อาหารตฺถานํ สทฺทตฺถาน+มกมฺมกานํ ภชฺชาทีนญฺจ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา โหติฯ ทตฺโต คมยติ มาณวกํ คามํ, ยาปยติ วาฯ คุรุ โพธยติ มาณวกํ ธมฺมํ, เวทยติ วาฯ มาตา โภชยติ ปุตฺต+โมทนํ, อาสยติ วาฯ คุรุ อชฺฌาปยติ สิสฺสํ เวทํ, ปาฐยติ วาฯ ปโยชฺชโต+ญฺญตฺร กมฺเม ทุติยาฯ โปโส อาสยติ ทตฺตํ, สายยติ วาฯ โปโส อญฺญํ ภชฺชาเปติ, อญฺญํ โกฎฺฎาเปติ, อญฺญํ สนฺถราเปติฯ

๕. หราทีนํ วา

หราทีนํ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา โหติ วาฯ โปโส หาเรติ ภารํ ทตฺตํ, ทตฺเตเนติ วาฯ ทสฺสยเต ชนํ ราชา, ชเนเนติ วาฯ อภิวาทยเต คุรุํ ทตฺตํ, ทตฺเตเนติ วาฯ อโชฺฌหาเรติ สตฺตุํ ทตฺตํ, ทตฺเตเนติ วาฯ กาเรติ ทตฺโต ทตฺตํ, ทตฺเตเนติ วาฯ ปกฺเข สพฺพตฺร กตฺตริ ตติยาฯ

๖. น ขาทาทีนํ

ขาทาทีนํ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา น โหติฯ คตฺยตฺถาทีสุ กฺวจิ ปฎิเสธตฺถ+มิทํฯ ขาทยติ ทตฺโต ทตฺเตน, อาทยติ ทตฺเตน, อวฺหาปยติ ทตฺเถน, สทฺทายยติ ทตฺเตน, นายยติ ทตฺเตน, กนฺทยติ ทตฺเตนฯ

๗. ฌาทีหิ ยุตฺตา

ธิอาทีหิ ยุตฺตโต ทุติยา โหติฯ ธิ+รตฺถุ+มํ ปุติกายํ, อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาลนฺทํ, ราชคหสฺส จ นาลนฺทสฺส จ วิวรภูเต มชฺเฌติ อตฺโถฯ สมาธาน+มนฺตเรน, มุจลินฺท+มภิโต สรํฯ ฉฎฺฐฺยตฺเถ+ยํ ทุติยาฯ

๘. ลกฺขณิตฺถมฺภูตวิจฺฉาสฺว+ภินา

ลกฺขณาทีสฺว+ตฺเถสุ อภินา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติฯ รุกฺข+มภิวิโชฺชตเต จนฺโท, เอตฺถ รุกฺโข ลกฺขณํ, จนฺโท ลกฺขิตพฺโพ, ตตฺร อภินา รุกฺขสฺส ลกฺขณวุตฺติตา ปกาสียตีติ รุกฺโข อภินา ยุตฺโต นามฯ สาธุ เทวทตฺโต มาตร+มภิ, มาตริ สาธุตฺตํ ปตฺโตตฺยตฺโถฯ รุกฺขํ รุกฺขํอภิ วิโชฺชตเต จนฺโท, รุกฺเข รุกฺเขตฺยตฺโถฯ

๙. ปติปรีหิ ภาเค จ

ปติปรีหิ ยุตฺตโต ลกฺขณาทีสุ ภาเค จ+ตฺเถ ทุติยา โหติฯ รุกฺขํปติ วิโชฺชตเต, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํปติ, รุกฺขํ รุกฺขํปติ ติฎฺฐติ, ย+เทตฺถ มํ ปติ สิยา, โย มม ภาโค, โส ทียตุตฺยตฺโถฯ เอวํ รุกฺขํปริตฺยาทิปิฯ

๑๐. อนุนาติ

ลกฺขณาทีสุ ทุติยาฯ รุกฺขมนุ วิโชฺชตเต, สจฺจกิริย+มนุ วสฺสิ, เหตุ จ ลกฺขณํ ภวติ, สาธุ เทวทตฺโต มาตร+มนุ, รุกฺขํ รุกฺข+มนุ วิโชฺชตเต, ยเทตฺถ มํอนุ สิยาฯ

๑๑. สหตฺเถ

สหตฺเถ อนุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยาฯ ปพฺพต+มนุ ติฎฺฐติ, ปพฺพเตน สห ตฺยตฺโถฯ

๑๒. หีเน

หีนตฺเถ อนุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยาฯ อนุสาริปุตฺตํ ปญฺญวนฺโต ภิกฺขู, สาริปุตฺตโต ปญฺญาย หีนาตฺยตฺโถฯ

๑๓. อุเปน

หีนตฺเถ อุเปน ยุตฺตมฺหา ทุติยาฯ อุปสาริปุตฺตํ ปญฺญวนฺโตฯ

๑๖. กตฺตุกรเณสุ ตติยา

กตฺตริ กรเณ จ การเก ตติยา โหติฯ ชิเนน เทสิโต ธมฺโม, พุทฺเธน ชิโต มาโร, อหินา ทฏฺโฐ นโรฯ ยตฺถ การณการณมฺปิ การณวเสน วุจฺจติ, ตตฺถาปิ ตติยา, โจเรหิ คาโม ทโฑฺฒ, ติเณหิ ภตฺตํ สิทฺธํ, สทฺเธหิ การิตา วิหาราฯ

อตฺตปธาโน กิริยํ, โย นิพฺพตฺเตติ การโก;

อปยุตฺโต ปยุตฺโต วา, ส กตฺตาติ ปวุจฺจติฯ

กรเณ-ตํ ปน ทุวิธํ อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน, ยถา หตฺเถน กมฺมํ กโรติ, จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, มนสา ธมฺมํ วิญฺญายติฯ ทตฺเตน วิหโย ลุนาติ, อคฺคินา กุฎิํ ฌาเปติฯ

พาหิรญฺจ ตถา+ชฺฌตฺตํ, กรณํ ทุวิธํ ยถา;

วีหิํ ลุนาติ ทตฺเตน, เนตฺเตน จนฺท+มิกฺขเตฯ

ปกติยา อภิรูโป, โคตฺเตน โคตโม อิจฺจาทิ ภูธาตุสฺส สมฺภวา กรเณ ตติยาฯ ตถา สาริปุตฺโตติ นาเมน วิสฺสุโต, ชาติยา ขตฺติโย พุทฺโธ, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก, สิปฺเปน นฬกาโร โส, เอกูนติํโส วยสา, เอวํ สเมน ธาวติ, วิสเมน ธาวติ, ทฺวิโทเณน ธญฺญํ กิณาติฯ

๑๗. สหตฺเถน

สหตฺเถน โยเค ตติยา สิยาฯ ตติยาปิ ฉฎฺฐีว อปฺปธาเน เอว ภวติฯ ปุตฺเตน สหา+คโต, ปุตฺเตน สทฺธิํ อาคโต, วิตกฺเกน สห วตฺตติ, ปุตฺเตน สห ถูโล, นิสีทิ ภควา สทฺธิํ ภิกฺขุสเงฺฆน, สหสฺเสน สมํ มิตา, สพฺเพหิ เม ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโวฯ

๑๘. ลกฺขเณ

ลกฺขเณ วตฺตมานโต ตติยาฯ ภินฺเนน สีเสน ปคฺฆรนฺเตน โลหิเตน ปฎีวิสฺสเก อุชฺฌาเปสิ, อูนปญฺจพนฺธเนน ปตฺเตน อญฺญํ นวํ ปตฺตํ เจตาเปยฺย, ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชก+มทฺทกฺขิ, อกฺขินา กาโณ, หตฺเถน กุณี, ปาเทน ขญฺโช, ปิฎฺฐิยา ขุโชฺชฯ เตน หิ วิกลเงฺคน วิกลงฺคิโน วิกาโร ลกฺขิยเตฯ

๑๙. เหตุมฺหิ

วาสาทิลกฺขณกฺริยาย เหตุโต ตติยาฯ อนฺเนน วสติ, วิชฺชาย วสติ, น ชจฺจา วสโล โหติ, กมฺมุนา วสโล โหติ, ทาเนน โภควา, อาจาเรน กุลํ, เตน ปาณิ กามทโทฯ

๒๐. ปญฺจมี+เณ วา

อิเณ เหตุมฺหิ ปญฺจมี วาฯ สตสฺมา พทฺโธ, สเตน วาฯ

๒๑. คุเณ

ปรงฺคภูเต เหตุมฺหิ ปญฺจมี โหติ วาฯ ชฬตฺตา พทฺโธ, ชฬตฺเตนวา, ปญฺญาย มุตฺโต, หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจา, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธฯ พหุลํวิธานา สตฺตมฺยตฺเถหิปิ, เตน สมเยน, กาเลน ธมฺมสากจฺฉา, ปุรตฺถิเมน ธตรฏฺโฐ, ทกฺขิเณน วิรูฬฺหโก, อุตฺตเรน กปิลวตฺถุ, เยน ภควา, เตนุปสงฺกมิ, โส โว มม+จฺจเยน สตฺถาติฯ มาเสน ภุญฺชติ, เอกาเหเนว พาราณสิํ ปาวิสิ, นวหิ มาเสหิ วิหารํ การาเปสิ , กหาปเณน อูโน, ธเนน วิกโล, อสินา กลโห, อาจาเรน นิปุโณ, คุเฬน มิสฺสกํ, วาจาย สขิโล, มณินา อตฺโถ, ธเนน อตฺโถ, โยชเนน คจฺฉติ อิจฺจาทิ เหตุมฺหิ กรเณ วา ตติยาฯ อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนตีติ ปจฺจตฺเต พหุลํวิธานา กตฺตริ ตติยาฯ เอวํ ติเลหิ เขตฺเต วปตีติ กมฺมตฺเถ, สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณนาติ ปญฺจมฺยตฺเถ จฯ

๒๔. จตุตฺถี สมฺปทาเน

อเจตนํ สเจตนํ วา ปฎิคฺคาหกภาเวนา+เปกฺขิตํ, ตํ สมฺปทานํ, ตญฺจ ทา-ทาเนติ ธาตุโต พฺยปฺเปน ยุตฺตเมว, ตตฺถ จตุตฺถี โหติฯ ตญฺจ ทียมานสฺส วตฺถุโน อนิวารณ+ชฺเฌสนา+นุมติโต ติวิโธ, ยถา พุทฺธสฺส ปุปฺผํ เทติ, โพธิรุกฺขสฺส ชลํ เทติ, ยาจกสฺส ธนํ เทติ, ภิกฺขูนํ ทานํ เทติฯ

อนิรากรณา+ราธ-น+พฺภนุญฺญวเสน หิ;

สมฺปทานํ ติธา วุตฺตํ, รุกฺข+ยาจก+ภิกฺขโวฯ

อาธารวิวกฺขายํ สตฺตมีปิ, สเงฺฆ โคตมิ เทหิ, สเงฺฆ ทินฺเน อหญฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ, ยา ปลาลมยํ มาลํ, นารี ทตฺวาน เจติเยติฯ

๒๕. ตาทตฺเถฺย

ตาทตฺเถฺย จตุตฺถี สิยาฯ ตทตฺถสฺส ภาเว, ตาทตฺถฺยํ, ตสฺมิํ ตทตฺถภาเว โชตนีเยว จตุตฺถี สิยาฯ ตทตฺถสฺส ภาโวติ นิมิตฺตนิมิตฺตีสมฺพนฺเธ ฉฎฺฐี, ตสฺมา ฉฎฺฐาปวาโท+ยํฯ สเมปิ นิมิตฺตนิมิตฺตีนํ สมฺพนฺเธ นิมิตฺตภูตยูปโตว จตุตฺถี, โน นิมิตฺตีภูตทารุโตฯ ยูปาย ทารุ, ปากาย วชติ, พุทฺธสฺสตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชามิ, เนว ทวาย, น มทาย, อูนสฺส ปาริปูริยา, อตฺถาย หิตาย สุขาย สํวตฺตติ, โลกานุกมฺปาย, ผาสุ วิหารายฯ

อิจฺจายํ กจฺจายเน อุปริ วกฺขมานสฺส จตุตฺถีติ สาธิตตฺตา อิธ ฉฎฺฐีติ ทีปนตฺถํ วุจฺจเต –

กสฺส สาทุ นรุจฺจติ, มา อยสฺมนฺตานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจิตฺถ, ขมติ สงฺฆสฺส, ภตฺต+มสฺส นจฺฉาเทตีติ ฉฎฺฐี สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ, น เจ+วํ วิโรโธ สิยา, สทิสรูปตฺตา, เอวํวิเธสุ จ สมฺพนฺธสฺส สทฺทิกานุมตตฺตาฯ ตถา หิ ภาควุตฺติยา ‘‘อุปปทวิภตฺติ ฉฎฺฐิยา+ปวาทา’’ติ วุตฺตํ, สทฺทนฺตเร วิหิตา วิภตฺติ อุปปทวิภตฺติฯ

กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสีติ อตฺถมตฺเต ปฐมา, กสฺส วา ตุยฺหนฺติ อวตฺวา กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสีติ อตฺถมตฺเต ปฐมาวเสน พฺยภิจารทสฺสนาฯ เอว+มญฺญาปิ วิญฺเญยฺยา, ปรโตปิ ยถาคมํฯ

รญฺโญ สตํ ธาเรติ รญฺโญ ฉตฺตํ ธาเรตีติ สมฺพนฺเธ ฉฎฺฐีวฯ สิลาฆ=กถเน, เอวํ รญฺโญ สิลาฆเต อิจฺจาทิ, ถุติํ กโรตีตฺยตฺโถฯ หนุ=อปนยเน, รญฺโญ หนุเต, วญฺเจตีตฺยตฺโถฯ อุปติฏฺเฐยฺย สกฺยปุตฺตานํ วฑฺฒกี, อุปคจฺเฉยฺยาตฺยตฺโถฯ สป=อกฺโกเส, มยฺหํ สปเต, สจฺจํ กุรุเตตฺยตฺโถ ฯ ธร=ธารเณ, สุวณฺณํ เต ธารยเต, อิณํ เต ธารยติ, อสฺส รญฺโญ นาคํ ธารยามฯ ปิห=อิจฺฉายํ, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน, เตสํ ปิหยนฺติ สมฺพุทฺธานํ สตีมตํ, ปิหยนฺติ=ปตฺเถนฺติฯ ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, ยทิ+หํ ตสฺส ปกุปฺเปยฺยํ, ทุภยติ ทิสานํ เมโฆ, โย มิตฺตานํ น ทูภติ, โย อปฺปทุฎฺฐสฺส นรสฺส ทุสฺสติฯ อิสฺส=อิสฺสายํ, ติตฺถิยา อิสฺสยนฺติ สมณานํฯ อุสูย=โทสาวิกรเณ, ทุชฺชนา คุณวนฺตานํ อุสฺสูยนฺติ, กา อุสุยา วิชานตํฯ อิธ+สิธ+ราธ+สาธ=สํสิทฺธิยํ, อาราโธ เม รญฺโญ, รญฺโญ ภาคฺย+มารชฺฌติ, กฺยา+หํ อยฺยานํ อปรชฺฌามิ, อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข อุปติสฺโสฯ ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ, อาสุณนฺติ พุทฺธสฺส ภิกฺขู, ตสฺส ภิกฺขุโน ชโนอนุคิณาติ, ปติคิณาติ, สาธุการทานาทินา ตํ อุสฺสหตีตฺยตฺโถฯ อาโรจยามิ โว ภิกฺขเว, ปฎิเวทยามิ โว, อามนฺตยามิ เต มหาราช, ธมฺมํ เต เทสิสฺสามิ, เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ ภิกฺขูนํ, ยถา โน ภควา พฺยากเรยฺย, นิรุตฺติํ เต ปวกฺขามิ, อลํ เม รชฺชํ, อลํ ภิกฺขุ ปตฺตสฺส, อลํ มโลฺล มลฺลสฺส, อรหติ มโลฺล มลฺลสฺส, อลํ เต อิธ วาเสน, กิํ เม เอเกน ติเณฺณนาติ สพฺพตฺถ สมฺพนฺเธ ฉฎฺฐีฯ

เอวํ อายุ โภโต โหตุ, จิรํ ชีวิตํ, ภทฺทํ, กลฺยาณํ, อตฺถํ, ปโยชนํ, กุสลํ, อนามยํ, หิตํ, ปตฺถํ, สุขํ, สาตํ, โภโต โหตุ, สาธุ สมฺมุติ เม ตสฺส, ปุตฺตสฺสา+วิกเรยฺย คุยฺห+มตฺถํ, ตสฺส เม สกฺโก ปาตุรโหสิ, ตสฺส ปหิเณยฺย, ภิกฺขูนํ ทูตํ ปาเหสิ, กปฺปติ สมณานํ อาโยโค , เอกสฺส ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ปโหติ, อุปมํ เต กริสฺสามิ, อญฺชลิํเต ปคฺคณฺหามิ, ตสฺส ผาสุ, โลกสฺส+ตฺโถ, นโม เต ปุริสาชญฺญ, โสตฺถิ ตสฺส, สมตฺโถ มโลฺล มลฺลสฺส, ตสฺส หิตํ, ตสฺส สุขํ, สฺวาคตํ เต มหาราชาติ สพฺพตฺถ สมฺพนฺเธ ฉฎฺฐีฯ

๒๖. ปญฺจมฺย+วธิสฺมา

ปทตฺถาวธิสฺมา ปญฺจมีวิภตฺติ โหติฯ

สเมปฺย+ปคเม ทฺวินฺนํ, ปุพฺพรูปา ย+ทจฺจุตํ;

วุจฺจเต ต+ทปาทานํ, ตํ จลาจลโต ทฺวิธา;

ยถา+สฺสา ธาวตา โปโส, ปโต, รุกฺขาผลนฺติ จฯ

ตตฺถ จลาวธิ ธาวตา อสฺสา ปุริโส ปตติ, อจลาวธิ ปพฺพตา โอตรนฺติ วนจารกาติฯ

ตญฺจ อวธิ วิสยกฺริยาวิเสสสฺส นิทฺทิฎฺฐตฺตา นิทฺทิฎฺฐวิสยํ, ยตฺถ อป อปคมนกฺริยํ อุปาตฺตํ=อชฺฌาหฎํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺตติ, ตํ อุปาตฺตํฯ ยํ เกนจิ คุเณน อุกฺกํสิยติ, ตํ อนุเมยฺยํฯ ยถา คามา อเปนฺติ มุนโย, นครา นิคฺคโต ราชา, ปาปา จิตฺตํ นิวาเรนฺติฯ วลาหกา วิโชฺชตเต, กุสุลโต ปจตีติฯ เอตฺถ จ วฬาหกา นิกฺขมฺม, กุสุลโต อปเนตฺวาติ จ ปุพฺพกฺริยา อชฺฌาหรียติฯ มถุรา ปาฎลิปุตฺตเกหิ อภิรูปาติ อนุมียติฯ วุตฺตญฺหิ –

นิทฺทิฎฺฐวิสยํ กิญฺจิ, อุปาตฺตวิสยํ ตถา;

อนุเมยฺยวิสยญฺเจติ, ติธา+หุ อวธิํ พุธาติฯ

ภยเหตุมฺหิ-โจรา ภยํ ชายติ, ตณฺหาย ชายติ ภยํ, ปาปโต อุตฺตสติ, นตฺถิ โสโก กุโต ภยํฯ อกฺขาตริ-อุปชฺฌายา สิกฺขํ คณฺหาติ, อาจริยมฺหา อธีโต สุณาติ วาฯ พุทฺธสฺมา ปราเชนฺติ อญฺญติตฺถิยา, ปราชิตา ภวนฺตีตฺยตฺโถฯ หิมวตา ปภวติ คงฺคา, อจิรวติยา ปภวนฺติ กุนฺนทิโยฯ อุรสฺมา ชาโต ปุตฺโต, กมฺมโต ชาตํ อินฺทฺริยํ, อุปชฺฌายา อนฺตรธายติ สิสฺโส, มาตาปิตูหิ อนฺตรธารยติ ปุตฺโต, นิลียตีตฺยตฺโถฯ ทูรตฺถโยเคกีวทูโร อิโต นฬการคาโม, ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, คามโต นาติทูเร, อารกา เต โมฆปุริสา อิมสฺมา ธมฺมวินยา, อารกา เตหิ ภควา ทูรโตว นมสฺสนฺติ, อทฺทส ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํฯ อนฺติกตฺถโยเค-อนฺติกํ คามา, อาสนฺนํ คามา, สมีปํ คามาฯ ปริมาเณ-อิโต มถุราย จตูสุ โยชเนสุ สํกสฺสํ, ราชคหโต ปญฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺถเก สาวตฺถิฯ กาลปริมาเณ-อิโต เอกนวุติกปฺปมตฺถเก, อิโต วสฺสสตสหสฺสสฺส อจฺจเยน พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสติฯ ปาสาทา สํกเมยฺย, ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา สํกเมยฺยาติ อตฺโถ, ตถา หตฺถิกฺขนฺธา สํกเมยฺย, อภิธมฺมา ปุจฺฉนฺติ, อภิธมฺมํ สุตฺวาติ อตฺโถ, อาสนา วุฎฺฐเหยฺยฯ ทิสตฺถวาจีหิ โยเค-อิโต สา ปุริมา ทิสา, อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา, อวีจิโต ยาว ภวคฺคํ, อุทฺธํ ปาทตลา, อโธ เกสมตฺถกาฯ วิภชเน-ยโต ปณีตตโร วา วิสิฎฺฐตโร วา นตฺถิ, อตฺตทนฺโต ตโต วรํ, กิญฺจาปิ ทานโต สีลํ วรํ, ตโต มยา พหุตรํ สุตํ, สีลเมว สุตา เสยฺโยฯ อารติปฺปโยเค-อารติ วิรติ ปาปา, ปาณาติปาตา เวรมณิ, อทินฺนาทานา ปฎิวิรโต, อปฺปฎิวิรตา มุสาวาทาฯ สุทฺธตฺถโยเค-โลภนีเยหิ ธมฺเมหิ สุทฺโธ, มาตุโต จ ปิตุโต จ สุทฺโธ อนุปกฺกุฏฺโฐฯ ปโมจนตฺถโยเค-ปริมุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ วทามิ, มุตฺโต+สฺมิ มารพนฺธนา, น เต มุจฺจนฺติ มจฺจุนา, มุตฺโต+หํ+สพฺพปาเสหิฯ วิเวจเน-วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิฯ ปมาณตฺเถ-อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนํ, คมฺภีรโต จ ปุถุลโต จ โยชนํ จนฺทภาคาย ปริมาณํ, ปริกฺเขปโต นวโยชนสตปริมาโณ มชฺฌิมเทโสฯ ปุพฺพาทิโยเค-ปุพฺเพว เม ภิกฺขเว สมฺโพธา, อิโต ปุพฺเพ นาโหสิ, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, ตโต อปเรน สมเยนฯ ปญฺเห-กุโต+สิ ตฺวํ, กุโต ภวํ, ปาฎลิปุตฺตโตฯ กิจฺฉา ลทฺธนฺติ คุเณ ปญฺจมี, กิจฺเฉน เม อธิคตนฺติ เหตุมฺหิ กรเณ วา ตติยา, เอวํ โถกา มุตฺโต, โถเกน มุตฺโตติฯ

กถํ ‘‘โถกํ จลตี’’ติ, กฺริยาวิเสสเน กมฺมนิ ทุติยา, โถกํ จลนํ กโรตีตฺยตฺโถ, โถกนฺติ จลนกฺริยาย วิเสสนตฺตา กฺริยาวิเสสนํฯ

กฺริยาวิเสสนํ นาม, กมฺมตฺเต+กตฺตสณฺฐิตา;

นฺยายสิทฺธํ ยโต ตสฺมา, ตทตฺถํ น วิสุํ วิธิฯ

นฺยายสิทฺธํว=จลนนฺติ ยสฺมา ภาเว อโน, ตสฺมา ภาวสฺเส+กตฺตา เอกวจนนฺติ ญายา เอกตฺตญฺจ, ภาเว อนตฺตา นปุํสกตฺตญฺจ, กโรติกฺริยาย สมฺพนฺเธน กมฺมตฺตญฺจ สิชฺฌตีติฯ กร+ภูธาตโว จ –

การิยรูปาภิธาตฺวตฺถา , สพฺเพ สตฺตาย ยุชฺชเร;

ตโต กฺริยา จ ภาโว จ, สามญฺญํ เตสุ คมฺยเต –

ติ วุตฺตตฺตา ยุชฺชนฺติฯ

โถกตฺเถ-โถกา มุจฺจติฯ สพฺพตฺถ สวิสเย ปญฺจมีฯ เอตฺถ ‘‘วิวกฺขา โลกิกา สา จ, น สกฺกา อนิวตฺติตุํ’’ติ วุตฺตตฺตา อนิฎฺฐปฺปสโงฺค น สิยาฯ มริยาทายํ-อาปพฺพตา เขตฺตํฯ อภิวิธิมฺหิ-อาพฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ, ปพฺพตํ วชฺเชตฺวา, พฺรหฺมโลกมฺหิ พฺยาเปตฺวาติ จ อตฺโถฯ เอตฺถ วชฺชมานสีมา มริยาทา, คยฺหมานสีมา อภิวิธิฯ

๒๗. อปปรีหิ วชฺชเน

วชฺชเน วตฺตมาเนหี อปปรีหิ โยเค ปญฺจมี โหติฯ อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปริสาลาย อายนฺติ วาณิชา, สาลํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถฯ

๒๘. ปฎินิธิปติทาเนสุ ปตินา

ปฎินิธิมฺหิ ปติทาเน จ วตฺตมาเนน ปตินา โยเค นามสฺมา ปญฺจมี โหติฯ พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต, ฆต+มสฺส เตลสฺมา ปติ ททาติฯ

๒๙. ริเต ทุติยา จ

ริเตสทฺทโยเค นามสฺมา ทุติยา โหติ ปญฺจมี จฯ ริเต สทฺธมฺมา, ริเต สทฺธมฺมํฯ

๓๐. วินา+ญฺญตฺร ตติยา จ

วินา+ญฺญตฺรโยเค นามสฺมา ตติยา ทุติยา ปญฺจมี จฯ วินา วาเตน, วินา วาตํ, วินา วาตสฺมาฯ อญฺญตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน, อญฺญตฺร ธมฺมํ, อญฺญตฺร ธมฺมาฯ

๓๑. ปุถนานาหิ

เอเตหิ โยเค ตติยา โหติ ปญฺจมี จฯ ภินฺนโยคกรณํ ทุติยานิวตฺตนตฺถํฯ ปุถเคว ชเนน, ปุถเคว ชนสฺมา, ชเนน นานา, ชนสฺมา นานาฯ

๓๙. ฉฎฺฐี สมฺพนฺเธ

สมฺพนฺเธ ฉฎฺฐี โหติฯ รญฺโญ ปุริโสติ วุตฺเต ยสฺมา ราชา ททาติ, ปุริโส คณฺหาติ, ตสฺมา ราชปุริโสติ วิญฺญายติฯ เอวเมว โย ยสฺส อายตฺโต เสวกาทิภาเวน ภณฺฑภาเวน วา สมีป+สมูหา+วยว+วิการ+การิย+อวตฺถา+ชาติ+คุณ+กฺริยาทิวเสน วา, ฐานีวเสน วา, อาคมีวเสน วา, โส ติวิโธปิ อตฺโถ สมฺพนฺโธ นามฯ วุตฺตญฺหิ –

กฺริยาการกสญฺชาโต, อสฺเส+ทํภาวเหตุโก;

สมฺพนฺโธ นาม โส อตฺโถ, ตตฺถ ฉฎฺฐี วิธียเตฯ

ปารตนฺตฺยญฺหิ สมฺพนฺโธ, ตตฺถ ฉฎฺฐี ภเว ติโต;

อุปาธิ+ฐานฺยา+คมิโต, น วิเสสฺสาทิโต ติโตติฯ

อุปาธิสงฺขาตวิเสสนโต ตาว-รญฺโญ ปุริโสฯ เอตฺถ จ พฺราหฺมณาทิสามิโต นิวตฺเตตีติ ราชา วิเสสนํ, ปุริโส เตน วิเสสิยตีติ วิเสสฺโสฯ ภณฺฑสมฺพนฺธโต-ปหุตํ เม ธนํ สกฺก, เอกสฺส ปฎิวีโส, ภิกฺขุสฺส ปตฺตจีวรํฯ สมีปโต-อมฺพวนสฺส อวิทูเร, นิพฺพานสฺเสว สนฺติเกฯ สมูเห-สุวณฺณสฺส ราสิ, ภิกฺขูนํ สมูโหฯ อวยเว-มนุสฺสสฺเสว เต สีสํ, รุกฺขสฺส สาขาฯ วิกาเร-สุวณฺณสฺส วิกติ, ภฎฺฐธญฺญานํ สตฺตุฯ การิเย-ยวสฺส องฺกุโร, เมฆสฺส สทฺโท, ปุตฺตาปิ ตสฺส พหโว, กมฺมานํ ผลํ วิปาโกฯ อวตฺถายํ-ขนฺธานํ ปาตุภาโว, ชรา, เภโท วาฯ ชาติยํ-มนุสฺสสฺส ภาโว, มนุสฺสานํ ชาติฯ คุเณ-สุวณฺณสฺส วโณฺณ, วโณฺณ น ขีเยถ ตถาคตสฺส พุทฺธสฺส คุณโฆโส, ปุปฺผานํ คนฺโธ, ผลานํ รโส, จิตฺตสฺส ผุสนา, สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถิ, ติลานํ มุฎฺฐิ, เตสํ สมาโยโค, สนฺธิโน วิโมกฺโข, ตถาคตสฺส ปญฺญาปารมิํ อารพฺภ, สุขํ เต, ทุกฺขํ เต, เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, ปญฺญาย ปฎุภาโว, รูปสฺส ลหุตา, มุทุตา วา, อุปจโย วาฯ กฺริยาสมฺพนฺเธ-ปาทสฺส อุกฺเขปนํ, อวกฺเขปนํ วา, หตฺถสฺส สมิญฺชนํ, ทานํ, ปสารณํ, ธาตูนํ คมนํ, ฐานํ, นิสชฺชา, สยนํ วา, ตถาคตสฺส นามโคตฺตาทิ, ตสฺส การณํ, ตสฺส มาตาปิตโร, ตสฺส ปุรโต ปาตุรโหสิ, นครสฺส ทกฺขิณโต, วสฺสานํ ตติเย มาเส, น ตสฺส อุปมา, กุเวรสฺส พลิ อิจฺจาทิฯ อปิ จ –

คาวสฺส ชาติ, ธวโล, คติ, สิงฺคํ, นามนฺติ+ธ;

ทพฺพสฺสาปิ จ ชาตฺยาทิ, วิเสสฺสา โหนฺติ กามโตฯ

โคตฺตญฺจ สพโลทิสฺส, ปาก+มนฺนสฺส สุกฺกตา;

ปฎสฺส, สิงฺคํเมณฺฑสฺส, นา+ญฺเญสํติ วิเสสฺสเตฯ

ฐานิโต-ยุวณฺณาน+เมโอ ลุตฺตาฯ อาคมิโต-สุญ สสฺสฯ สามิโยเค-เทวาน+มินฺโท, มิคานํ ราชาฯ รุชาทิโยเค-เทวทตฺตสฺส รุชติ, ตสฺส โรโค อุปฺปชฺชิ, มหาเสนาปตีนํ อุชฺฌาเปตพฺพํ, รชกสฺส วตฺถํ ททาติ, มุสาวาทสฺส โอตฺตปฺปํ อิจฺจาทิฯ ยชสฺส โยเค-ปุปฺผสฺส พุทฺธสฺส ยชติ, ปุปฺเผนาตฺยตฺโถฯ เอวํ ฆตสฺส อคฺคิํ ชุหติฯ สุหิตตฺเถ-ปตฺตํ โอทนสฺส ปูเรตฺวา, ปูรํ นานาปการสฺส อสุจิโน, ปูรํ หิรญฺญสุวณฺณสฺส, ปูรติ พาโล ปาปสฺสฯ กิตกปฺปโยเค-พหุลํวิธานา ฉฎฺฐี, รญฺโญ สมฺมโต, ปูชิโต, สกฺกโต, อปจิโต, มานิโต วา, อมตํ เตสํ ภิกฺขเว อปริภุตฺตํ, เยสํ กายคตา สติ อปริภุตฺตา, สาธุสมฺมโต พหุชนสฺส, สุปฺปฎิวิทฺธา พุทฺธานํ ธมฺมธาตุ, ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวีฯ กมฺมตฺเถ-ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร, สหสา กมฺมสฺส กตฺตาโร, อมตสฺส ทาตา, ภินฺนานํ สนฺธาตา, สหิตานํ อนุปฺปทาตา, โพเธตา ปชาย, กมฺมสฺส การโก นตฺถิ, วิปากสฺส จ เวทโก, อวิสํวาทโก โลกสฺส, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโทฯ สรติ+จฺฉาโยเค-มาตุ สรติ, น เตสํ โกจิ สรติ, สตฺตานํ กมฺมปจฺจยา, ปุตฺตสฺส อิจฺฉติฯ กโรติสฺส (โยเค) – อุทกสฺส ปติกุรุเต, กณฺฑสฺส ปติกุรุเต, อภิสงฺขโรตีตฺยตฺโถฯ ปญฺจมิยตฺเถ ปริหานิภยตฺถโยเคปิ ฉฎฺฐี, อสฺสวนตาย ธมฺมสฺส ปริยายนฺติ, กินฺนุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามิ, สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน, ภีโต จตุนฺนํ อาสีวิสานํ โฆรวิสานํ อิจฺจาทิฯ

๔๐. ตุลฺยตฺเถน วา ตติยา

ตุลฺยตฺเถน โยเค วา ฉฎฺฐี โหติ ตติยา จฯ ปิตุ ตุโลฺย, ปิตรา วา, มาตุ ตุโลฺย, มาตรา วาฯ

๓๒. สตฺตมฺยา+ธาเร

กตฺตุกมฺมฎฺฐานํ นิสชฺช+ปจนาทิกฺริยานํ โย อาธาโร, ตํ อาธารการกํ นามฯ กถํ กเฎ นิสีทติ เทวทตฺโต, ถาลิยํ โอทนํ ปจติ, เทวทตฺต+ตณฺฑุลานํ กตฺตุ+กมฺมานํ ธารณโต ตทฎฺฐอาสน+ปจนกฺริยํ กฎ+ถาลิโย ธาเรนฺติ นาม, ตสฺมิํ สตฺตมีวิภตฺติ โหติฯ

โส พฺยาปิโก, โอปสิเลสิโก, เวสยิโก, สามีปิโกติ จตุพฺพิโธฯ ตตฺถ โย อาเธยฺยสฺส นิสฺเสสาธารภูโต, โส พฺยาปิโก, ยถา ติเลสุ เตลํ อตฺถิ, ขีเรสุ ชลํ, ทธิมฺหิ สปฺปิฯ ปจฺเจกสิทฺธานํ ภาวานํ ยํ อาเธยฺยภาเวน อุปสิเลสนํ อลฺลียนํ อตฺถิ, โส โอปสิเลสิโกฯ ยถา อาสเน นิสินฺโน สโงฺฆ, ถาลิยํ โอทนํ ปจติ, ฆเฎ อุทก+มตฺถิ, ทูเร ฐิโต, สมีเป ฐิโตฯ ยตฺถ สมีเป สมีปีโวหารํ กตฺวา ตทายตฺตตาทีปนตฺถํ อาธารภาโว อุปจรียติ, ตํ สามีปิกํ, ยถา คงฺคายํ โฆโส, คงฺคาย สมีเป วโชตฺยตฺโถฯ สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเนฯ ยตฺถ อญฺญถาภาววเสน เทสนฺตราวจฺเฉทวเสน วา อาธารปริกปฺโป , โส เวสยิโตฯ ยถา อากาเส สกุณา จรนฺติ, ภูมิยํ มนุสฺสา, ชเล มจฺฉา, ปาสาเทสุ ปติโต, ปาปสฺมิํ รมตี มโน, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน, ปญฺญาย สาธุ, วินเย นิปุโณ, มาตริ สาธุ, ปิตริ นิปุโณฯ

กิริยา กตฺตุ+กมฺมฎฺฐา, อาธารียติ เยน โส;

อาธาโร จตุธา วุตฺโต, พฺยาปกาทิปฺปเภทโตฯ

พฺยาปโก ติลขีราทิ, กโฎ โอปสิเลสิโก;

สามีปิโก ตุ คงฺคาทิ, อากาโส วิสโย มโตฯ

๓๓. นิมิตฺเต

นิมิตฺตตฺเถ สตฺตมี โหติฯ อชินมฺหิ หญฺญเต ทีปิ, กุญฺชโร ทนฺเตสุ หญฺญเต, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยํฯ สพฺพตฺถ นิมิตฺยตฺโถฯ

๓๔. ยพฺภาโว ภาวลกฺขณํ

ยสฺส ภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภวติ, ตโต สตฺตมีฯ กาเล คาวีสุ ทุยฺหมานาสุคโต, ทุทฺธาสุ อาคโตฯ เอตฺถคมนกฺริยาย โทหนกฺริยาจิหนํ, อาคมนกฺริยาย ทุทฺธากฺริยาจิหนํ, เอว+มุปริปิฯ ปุพฺพณฺหสมเย คโต, สายนฺหสมเย อาคโต, ชายมาเน โข สาริปุตฺต โพธิสตฺเต อยํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สมฺปกมฺปิฯ

ปาสาณา สกฺขรา เจว, กฐลา ขาณุกณฺฎกา;

สพฺเพ มคฺคา วิวชฺชนฺติ, คจฺฉนฺเต โลกนายเกฯ

อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ อิจฺจาทิฯ ‘‘อกาเล วสฺสตี ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสตี’’ติ วิสยสตฺตมีฯ

๓๕. ฉฎฺฐี จา+นาทเร

ยสฺส ภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภวติ, ตโต ฉฎฺฐี โหติ สตฺตมี จา+นาทเร คมฺยมาเนฯ อกามกานํ มาตาปิตูนํ รุทนฺตานํ ปพฺพชิ, มาตาปิตูสุ รุทนฺเตสุ วาฯ ‘‘อาโกฎยนฺโต โส เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขเต’’, ‘‘มจฺจุ อาทาย คจฺฉติ, เปกฺขมาเน มหาชเน’’ฯ

คุนฺนํ สามีติ สมฺพนฺเธ ฉฎฺฐี, โคสุ สามีติ วิสยสตฺตมีฯ เอวํ คุนฺนมิสฺสโร, โคสฺวิ+สฺสโร, คุนฺนํ อธิปติ, โคสุ อธิปติ, คุนฺนํ ทายาโท, โคสุ ทายาโท, คุนฺนํ สกฺขี, โคสุ สกฺขี, คุนฺนํ ปติภู, โคสุ ปติภู, คุนฺนํ ปสุโต, โคสุ ปสุโต, กุสลา นจฺจคีตสฺส, กุสลา นจฺจคีเต, อายุตฺโต กฎกรณสฺส, อายุตฺโต กฎกรเณฯ ตถา อาธารวจนิจฺฉายํ สตฺตมี, ภิกฺขูสุ อภิวาเทนฺติ, มุทฺธนิ จุมฺพิตฺวา, พาหาสุ คเหตฺวา, หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, กทลีสุ คเช รกฺขนฺติ, ญาณสฺมิํ ปสนฺโน, ญาณสฺมิํ อุสฺสุกฺโกติ วิสยสตฺตมีฯ

๓๖. ยโต นิทฺธารณํ

ชาติคุณกฺริยาหิ สมุทายเต+กเทสสฺส ปุถกฺกรณํ นิทฺธารณํ, ยโต ตํ กรียติ, ตโต ฉฎฺฐีสตฺตมิโย โหนฺติฯ สาลโย สูกธญฺญานํ ปถฺยตมา, สูกธญฺเญสุ สาลโย ปถฺยตมาฯ กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา, กณฺหา คาวีสุ สมฺปนฺนขีรตมาฯ คจฺฉตํ ธาวนฺโต สีฆตมา, คจฺฉนฺเตสุ ธาวนฺโต สีฆตมาฯ

๑๔. สตฺตมฺยา+ธิกฺเย

อาธิกฺเย อตฺเถ อุเปน ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติฯ อุปขาริยํ โทโณ, ขาริยา โทโณ อธิโกตฺยตฺโถฯ ตถา อุปนิกฺเข กหาปณํฯ

๑๕. สามิตฺเถ+ธินา

สามิภาวตฺเถ อธินา ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติฯ อธิพฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา, อธิปญฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโต, พฺรหฺมทตฺติสฺสรา ปญฺจาลาติ อตฺโถฯ อธิเทเวสุ พุทฺโธ, สมฺมุติเทวาทีหิ พุทฺโธ อธิโกตฺยตฺโถฯ

เอตฺถ จ ยถาวุตฺเตสุ อตฺเถสุ อยํ เภโท –

การกํ สาธกํ นิพฺพตฺตกํ กฺริยานิมิตฺตนฺติ อตฺถโต เอกเมว, ตญฺจ ทโณฺฑ, ธวโล, ปจนํ, จิตฺโต, โคติ ทพฺพ+คุณ+กฺริยา+นาม+ชาติเภเทน ปญฺจวิธมฺปิ กมฺม+กตฺตาทิวเสน ฉพฺพิธํ, ตํ สตฺติการกํ, ตทาธารภูตทพฺพาทโย ตตฺรฎฺฐการกํ, น มุขฺยโตฯ มุขฺยโต เจ โหนฺติ, เตสํ สตฺติทพฺพานํ อญฺญมญฺญพฺยาวฎรูปตฺตา โย อาธาโร, โส อาธาโรเยว, กิสฺมิญฺจิกาเล กรณํ วา กตฺตุรูปภูโต วา น โหติ, ตสฺมา ถาลิ ปจติ, ถาลิยา ปจติ, ถาลิยํ ปจตีตฺยาทินา เอกสฺส วตฺถุโน กตฺตุ+กรณา+ธารเภโท น สิยาฯ สตฺติปกฺเข ปน ทพฺพาทีนํ อเนกสตฺติยา อาธารตฺตา สตฺติยา ทพฺพาทโย วิวกฺขิตา ตํ ตํ การกํ โหตีติ ทพฺพาทีนํ อเภเทปิ การกเภโท ยุชฺชเตฯ วุตฺตญฺหิ –

วิจิตฺตกตฺตุอาทีหิ , สํโยคา เอกวตฺถุโน;

นานาตฺตํ ยุชฺชเต นาฎฺย-เภเทน นฎกสฺสิ+วาติฯ

ถาลิ วตฺถุโต เอกา เจทปิ สตฺติการกภูตกตฺตุ+กรณา+ธาราทีนํ เภเทน เภท+มุปยาติ, กิมิว ราม+ราวณาทิเวสธารีนฎโก เตสํ นามวเสน ราโม, ราวโณติ เภท+มุปยาติ, ต+มิวาติ อธิปฺปาโยฯ

ปุน+รปิ –

ยเถ+โกปิ ปโฎ สุตฺต, ปีตาทิคุณสํยุโต;

สุกฺโก ปโฎติ ปีโตติ, เภทํ ยาตฺเย+วเมว+ยํฯ

เอตฺถ จ สตฺติภูตกตฺตาทโย มุขฺยการกํ, ตํโยเคน ทพฺพภูตถาลี คุณการกํ, เต จ กถํ กฺริยาย การกา โหนฺติฯ กตฺตา อตฺตนา ปติฎฺฐิตาย หสติ+นจฺจติจฺจาทิกฺริยาย นิมิตฺตํ โหติฯ กมฺมญฺจ อตฺตนา ปติฎฺฐิตกฺริยาย ตทตฺถภูตอินฺธนาทีนิ ปวตฺเตนฺตํ ‘‘โอทนํ ปจตี’’ตฺยาโท นิมิตฺตํฯ ‘กฏฺเฐหิ ปจฺจตี’ตฺยาโท กฎฺฐานิ ชลนกฺริยาย สาเธตพฺพปากสฺส องฺคภาเวน นิมิตฺตํฯ ‘ผรสุนา ฉินฺทตี’ตฺยาโท ผรสุ จ กฎฺฐานํ ทฺวิธาปวตฺติยา นิมิตฺตํฯ กมฺมญฺจ กฺริยาย สมฺพนฺธียมานพฺยาปฺเย สติ นิมิตฺตภาเวน กฺริยาย นิมิตฺตํฯ ตถา สมฺปทานา+วธิ+อาธารานํ ‘คาโว ททาติ’ ‘คามสฺมา อปนยติ’ ‘ถาลิยํ ปจตี’ตฺยาทีสุ โคทานา+ปนยน+ปจนกฺริยานํ นิมิตฺตตฺตา กฺริยาย นิมิตฺตานิ โหนฺติฯ เตสํ ยถาสกํ กฺริยาย ปวตฺตโก กตฺตา, ตสฺมา ส เอว ปธาโน กตฺตาติ โวหารํ ลภติ, อญฺเญสํ กรณาทีนํ กตฺตุภาเว สติปิ อปฺปธานตฺตา ตํ น ลภติฯ

โจทเกน วุตฺตญฺหิ –

นนุ สามคฺยมีนายํ, กฺริยาสิทฺธิ กถํ วท;

เอกสฺส กตฺตุโน เอว, สพฺเพสํ กตฺตุตํ วินาฯ

สพฺเพสํ กรณาทีนํ, กตฺตุตาย วิโยคโต;

กรณาทีนํ อภาวตฺตา, การกํ น หิ ฉพฺพิธนฺติฯ

วุจฺจเต –

ยทฺยปฺย+ตฺถิ หิ กตฺตุตฺตํ, สภาวา กรณาทิสุ;

กฺริยาสิทฺธฺยา ตถาปฺเย+ต+มปฺปธานํ ปรงฺคโตฯ

เอตํ สภาวโต อุปลพฺภมานํ กรณาทีสุ กตฺตุตฺตํ ปเรสํ กรณาทีนํ ชลน+ธารณาทิกฺริยาย องฺคํ อุปายติ อปฺปธานนฺติ อธิปฺปาโยฯ

การกํ ฉพฺพิธํ สญฺญา-วสา ฉพฺพีสติวิธํ;

ปเภทา สตฺตธา กมฺมํ, กตฺตา ปญฺจวิโธ ภเวฯ

กรณํ ทุวิธํ โหติ, สมฺปทานํ ติธา มตํ;

อปาทานํ ปญฺจวิธํ, อาธาโร ตุ จตุพฺพิโธฯ

วิภตฺติโย ปน –

ปจฺจตฺต+มุปโยคญฺจ, กรณํ สมฺปทานิยํ;

นิสฺสกฺกํ สามิวจนํ, ภุมฺม+มาลปน+ฎฺฐมํติฯ

อิติ ปโยคสิทฺธิยํ การกกโณฺฑ ตติโยฯ